DE VERGETEN VERHALEN VAN 2004 TOP 10 VAN BLINDE VLEKKEN IN DE BUITENLANDJOURNALISTIEK
SPECIALE BIJLAGE VAN DE DICK SCHERPENZEEL STICHTING
De Vergeten Verhalen van 2004
TO P 10 VA N B L I N D E V L E K K E N I N D E B U I T E N L A N D B E R I CH TG E V I N G
INHOUD
VOORWOORD
VOORWOORD
2 3 5 10 14 16
10 VERGETEN VERHALEN
DE TOP 10
BUITENLANDREDACTEUREN OVER BUITENLANDJOURNALISTIEK
WEL GESCHOTEN, NIET GEPUBLICEERD
OVER DE DICK SCHERPENZEEL STICHTING
COLOFON ‘DE VERGETEN VERHALEN VAN 2004’ IS EEN UITGAVE VAN DE DICK SCHERPENZEEL STICHTING TEKST WERELD IN WOORDEN (PETER CONRADI, ROELAND MUSKENS EN FRANS BIECKMANN) SAMENSTELLING BESTUUR DICK SCHERPENZEEL STICHTING (JOHN VERHOEVEN, FROUKJE SANTING EN PETER VAN LIER) ART DIRECTION+EINDREDACTIE SOSUMI.NL (ARJEN IJFF EN PAULO MUÑOZ CARVAJAL) FOTO COVER KEVIN.NL (KEVIN VAN DER BRUG) FOTO’S TOP 10 REUTERS DRUK DRUKKERIJ BEVRIJDING, AMSTERDAM (OPLAGE 12.000 EX) MET DANK AAN ONZEWERELD (HELEEN WOUDSTRA)
Niet-geschreven verhalen
N
ooit eerder kregen we zoveel informatie over ons uitgestort. We hebben de beschikking over tientallen televisiekanalen en dankzij internet ligt de meest afgelegen regio slechts een muisklik van ons vandaan. Nooit eerder was het zo eenvoudig om op de hoogte te zijn. Maar zijn we dat dan ook? En zo niet, is dat erg? Moeten we alles weten, alleen omdat het kan? Het lijkt wel of de aandacht voor het buitenland verslapt naarmate de grenzen vervagen en de global village kleiner wordt. De wereld globaliseert, tegelijkertijd graven we dieper in onze eigen psyche: wat zijn wij eigenlijk? In het gevecht om de aandacht van de lezer lijkt het lokale het te winnen van het mondiale. We zoeken herkenning, vertrouwde ankerpunten. Die zijn in Sao Paolo moeilijker te vinden dan in Surhuisterveen. De Vergeten Verhalen van 2004 is aan dat selectieproces gewijd. Welke onderwerpen zijn in de Nederlandse media tussen wal en schip gevallen? Waarom? En is dat erg? Deze uitgave, die de Dick Scherpenzeel Stichting voortaan jaarlijks zal uitbrengen, maakt hopelijk iets duidelijk over de journalistieke processen die aan die selectie ten grondslag liggen. Dat is belangrijk. Want we hoeven misschien niet alles te weten, zolang we maar begrijpen waarom we sommige dingen wel weten en andere niet. Dat inzicht leidt hopelijk ook tot enige relativering: journalistiek is niet alleen een vak van gezond verstand en beleid, maar ook van intuïtie, trends en toeval.
DEZE UITGAVE KWAM MEDE TOT STAND DANKZIJ STEUN VAN NCDO DEZE UITGAVE IS BIJGESLOTEN BIJ DE JOURNALIST, 12/2004 ©2004 DICK SCHERPENZEEL STICHTING
2
HET BESTUUR VAN DE DICK SCHERPENZEEL STICHTING
SPECIALE UITGAVE van de DICK SCHERPENZEEL STICHTING
DECEMBER 2004
1
De Vergeten Verhalen van 2004
TO P 10 VA N B L I N D E V L E K K E N I N D E B U I T E N L A N D B E R I CH TG E V I N G
10
VERGETEN VERHALEN
DOOR PETER CONRADI, FRANS BIECKMANN EN ROELAND MUSKENS (WERELD IN WOORDEN – TEKST & ONDERZOEK)
D
e Vergeten Verhalen van 2004 is het resultaat van een onderzoek onder twintig deskundigen op buitenlands terrein: mensen van ontwikkelingsorganisaties, milieuorganisaties en mensenrechtenorganisaties, vertegenwoordigers van het bedrijfsleven en de vakbeweging, ambtenaren van Buitenlandse Zaken, politici, publicisten en wetenschappers. We hebben deze deskundigen gevraagd ieder vijf verhalen te bedenken die zij in het afgelopen jaar in de media hebben gemist. Sommigen hadden de grootste moeite om tot vijf verhalen te komen, terwijl anderen juist met gemak er tien konden opnoemen. Uiteindelijk hebben we 93 verhalen, onderwerpen en gebeurtenissen verzameld die de media hebben laten liggen. De onderwerpen variëren van een oproep om de stem van ‘gewone’ mensen in het Zuiden meer te
DECEMBER 2004
SPECIALE UITGAVE van de DICK SCHERPENZEEL STICHTING
laten horen tot de suggestie voor een interview met de Nederlandse historica Lidwien Kapteijns en haar man die beiden promoveerden op ‘Darfur’. De respondenten hebben in veel gevallen ‘gemist’ ook geïnterpreteerd als ‘onvoldoende over bericht’. Er is in de media bijvoorbeeld veel verschenen over Darfur, toch wordt dit conflict door vier mensen aangehaald als een gemist verhaal. Een ander Afrikaans conflict dat zeker aandacht heeft gekregen, de situatie in Oost-Congo, is door vijf mensen genoemd. Verdere cijfers, voor wat ze waard zijn: Achttien genoemde verhalen spelen in Afrika. Over Latijns-Amerika en Azië gaan respectievelijk elf en twaalf verhalen. Achttien gemiste verhalen betreft conflicten en oorlogen. In 25 gevallen gaat het om economie en wereldhandel. Slechts twee verhalen bevatten enigszins goed nieuws. Wel geven
3
De Vergeten Verhalen van 2004
TO P 10 VA N B L I N D E V L E K K E N I N D E B U I T E N L A N D B E R I CH TG E V I N G
drie respondenten in een toelichting aan dat ze het goede nieuws uit Afrika missen. Twee respondenten missen verhalen over de successen van ontwikkelingssamenwerking en een derde vindt juist dat er te weinig wordt gesproken over de mislukkingen van ontwikkelingssamenwerking.
IS DE SITUATIE ACTUEEL? IS ER EERDER AANDACHT BESTEED AAN HET ONDERWERP? HOE OPMERKELIJK IS HET VERHAAL?
Op al deze criteria konden de verhalen een score van minimaal één en maximaal vijf punten halen. Uiteindelijk heeft de nummer 1 van de lijst (het grensconflict tussen Kameroen en Nigeria) een score van 21 behaald. In de rangschikking kwamen enkele artikelen uit op een gelijk aantal punten. In die gevallen ging het voordeel naar de onderwerpen die het hoogste scoorden op de criteria ‘verrassend’ en ‘al eerder aandacht aan besteed’. ■
Tenslotte de verwerking. Hoe zijn we van 93 verhalen gekomen tot een top tien? Om ons niet te laten leiden door persoonlijke voorkeuren, hebben we besloten alle 93 verhalen te toetsen aan vijf criteria: IS HET EEN KWESTIE VAN LEVEN OF DOOD? HEEFT HET BETREKKING OP VEEL OF WEINIG MENSEN?
#
VERGETEN VERHAAL
LEVEN OF DOOD?
VEEL OF WEINIG MENSEN?
ACTUEEL OF PROCES?
AL EERDER AANDACHT
VERRASSEND
TOTAAL
1
Wapenhandel bracht Kameroen en Nigeria op voet van oorlog
V
IV
IV
IV
IV
21
2
Illegale houtkap bron van conflicten in Afrika
IV
IV
III
IV
IV
19
3
Ontwikkelingslanden sjoemelen met importsubsidies
III
III
III
V
IV
18
4
Parapolitieke interventies
III
IV
III
IV
IV
18
5
Het communisme is niet dood
III
IV
III
IV
IV
18
6
De Caribische slachtoffers van natuurrampen
V
III
V
II
III
17
7
Waarom betalen de rijken in arme landen niet?
IV
III
I
IV
IV
16
8
De Afrikaanse wereldoorlog
IV
IV
II
II
IV
16
9
Donorgeld gebruikt voor opbouw totalitaire staat in Rwanda
III
III
III
III
IV
16
10
De populariteit van Al Qaida in Afrika
III
IV
II
III
III
15
SCHAAL VAN DE VIJF CRITERIA LEVEN OF DOOD? VEEL OF WEINIG MENSEN? ACTUEEL OF PROCES? AL EERDER AANDACHT VERRASSEND
4
I
V
GEEN LEVEN OF DOOD
ZAAK VAN LEVEN OF DOOD
WEINIG MENSEN
VEEL MENSEN
ACTUEEL
LANGLOPEND PROCES
VEEL AANDACHT
GEEN AANDACHT
NIET VERRASSEND
ZEER VERRASSEND
SPECIALE UITGAVE van de DICK SCHERPENZEEL STICHTING
DECEMBER 2004
De Vergeten Verhalen van 2004
TO P 10 VA N B L I N D E V L E K K E N I N D E B U I T E N L A N D B E R I CH TG E V I N G
1
DE TOP 10
Wapenhandel bracht Kameroen en Nigeria op voet van oorlog
Tussen Nigeria en Kameroen speelt al jarenlang een conflict over het eilandje Bakassi. Het eilandje zelf is niet van belang, maar wel de gigantische oliereserves in de Golf van Guinee. Twee jaar geleden deed het Internationaal Gerechtshof in Den Haag uitspraak over deze zaak: Bakassi behoort toe aan Kameroen. Ondanks de belofte van Nigeria de uitspraak te eerbiedigen, weten de Nigerianen de overdracht al twee jaar te blokkeren. Genoeg reden om naar de wapens te grijpen. Tenminste, dat vond de internationale wapenhandel. Een delegatie wapenhandelaren bezocht binnen enkele dagen de regeringen van Nigeria en Kameroen met een krediet van 4 miljard dollar voor de aankoop van nieuw wapentuig.
2
Illegale houtkap bron van conflicten in Afrika
3
Ontwikkelingslanden sjoemelen met importsubsidies
Trade not aid, zeggen ontwikkelingslanden al jaren. “Geef ons de mogelijkheden om zelf te produceren.” Klinkt mooi, maar achter de schermen hebben veel Afrikaanse leiders andere belangen. Voor machthebbers is de import van goederen een zeer lucratieve business. De importheffing op goederen verdwijnt grotendeels in de zakken van hooggeplaatste officials, die ook nog een zakcentje verdienen met de handel in diezelfde goederen. Om deze belangen te verdedigen saboteren de autoriteiten soms moedwillig de opbouw van een eigen industrie.
Een Congolees natuurpark is verwoest door duizenden Rwandezen die de grens zijn overgestoken.
Op het bezit van grondstoffen lijkt een vloek te rusten. De bodemschatten zijn namelijk voortdurend inzet van hevige conflicten. Dit is momenteel duidelijk in Afrika, waar ondanks duidelijke afspraken en strenge maatregelen de houtkap van tropische bossen onverminderd doorgaat. Geen enkele instantie heeft de middelen of de wil om hier tegen op te treden. Gewapende bendes blijven kostbare natuurgebieden verwoesten en deinzen er niet voor terug om geweld te gebruiken.
DECEMBER 2004
5
De Vergeten Verhalen van 2004
TO P 10 VA N B L I N D E V L E K K E N I N D E B U I T E N L A N D B E R I CH TG E V I N G
Parapolitieke interventies
4
Via militaire operaties orde op zaken stellen in een land werkt zelden, blijkt ook nu weer uit de toestand in Irak. Er zijn echter andere, vaak efficiëntere en minder opvallende manieren om ergens de zaak onder controle te krijgen: parapolitieke interventies. Dit betekent dat naast militaire middelen ook economische en diplomatieke instrumenten worden gebruikt om in een land in te grijpen. Dit alles zonder openlijk de oorlog te verklaren. Washington wordt vaak genoemd als dader, maar ook een land als Frankrijk kan er wat van. De meest succesvolle interventie in 2004 is ongetwijfeld Haïti: de manier waarop Aristide’s regering eerst werd afgeknepen en vervolgens na een pseudo-opstand geholpen werd te verdwijnen, is een schoolvoorbeeld van een parapolitieke interventie. Een instelling als de Amerikaanse National Endowment for Democracy wordt bewust ingezet om in andere landen partijen op te bouwen die Amerika welgezind zijn en die de verkiezingen proberen te beïnvloeden. Dat is in 1990 in Nicaragua gebeurd en recent nog in Venezuela.
5
Het communisme is niet dood
Geheimzinnige krachten achter de mislukte staatsgreep tegen president Chavez in Venezuela in 2002.
6
De val van de Muur leidde volgens het Westen het einde van het communisme in. Toch is de ‘oude partij’ nog steeds een belangrijke speler in de nieuwe staten van Oost-Europa. En in grote landen als Brazilië, Indonesië en Zuid-Afrika heeft het marxisme nog steeds grote invloed. Marx en Lenin – maar zeker ook Che Guevara – inspireren vakbonden, jongerenorganisaties en andere maatschappelijke groeperingen. Heeft het communisme een toekomst? En wat betekent dat voor jonge, kwetsbare democratieën?
SPECIALE UITGAVE van de DICK SCHERPENZEEL STICHTING
DECEMBER 2004
De Vergeten Verhalen van 2004
TO P 10 VA N B L I N D E V L E K K E N I N D E B U I T E N L A N D B E R I CH TG E V I N G
7
Een Haïtiaanse jongen in de puinhopen van zijn dorp Abaco, na de overstromingen.
Waarom betalen de rijken in arme landen niet?
De Caribische slachtoffers van natuurrampen
6
In het Westen veroorzaken natuurrampen veel materiële schade, maar in de Derde Wereld betaalt men vooral met mensenlevens. Toch krijgt de schade in een westers land meer aandacht dan de doden in de Derde Wereld. Dit werd afgelopen jaar weer duidelijk toen het Caribisch Gebied en het zuidoosten van de VS werden getroffen door vijf orkanen. In de VS vielen slechts enkele slachtoffers, maar dat was voor de media voldoende om er uitgebreid over te berichten. De duizenden slachtoffers in de Cariben werden volledig genegeerd.
DECEMBER 2004
Het verschil tussen arm en rijk is nergens zo zichtbaar als in de hoofdsteden van de Derde Wereld. Terwijl gezinnen uit krottenwijken afhankelijk zijn van vuilnisbelten voor hun dagelijkse voeding, houden de happy few cocktailparty’s in goed bewaakte en afgeschermde villawijken. Zouden donorlanden van de Derde Wereld deze rijken niet op hun verantwoordelijkheid moeten aanspreken? Is het niet gerechtvaardigd om te eisen dat die bovenklasse eerst hun welvaart deelt, voordat er bij het Westen wordt aangeklopt voor ontwikkelingsgeld? Het wordt tijd dat de rijken in de Derde Wereld meebetalen aan de opbouw van hun samenleving.
Nergens ter wereld is de kloof tussen rijk en arm groter dan in India. Een vijfjarig meisje verkoopt hoeden langs de autoweg in Bombay.
SPECIALE UITGAVE van de DICK SCHERPENZEEL STICHTING
7
De Vergeten Verhalen van 2004
TO P 10 VA N B L I N D E V L E K K E N I N D E B U I T E N L A N D B E R I CH TG E V I N G
8
De Afrikaanse wereldoorlog
Ondanks dappere pogingen van correspondenten is de volle omvang van de oorlog in Congo nog steeds niet tot ons doorgedrongen. Dit conflict heeft in de afgelopen jaren aan miljoenen onschuldige burgers het leven gekost en een hele regio gedestabiliseerd. Maar blijkbaar kunnen we het niet opbrengen om ons te interesseren in deze tragische burgeroorlog. Daarmee blijft de grootste oorlog van de laatste vijftig jaar een voetnoot in de geschiedenis.
Een kindsoldaat bij de Oost-Congolese stad Malindi.
8
DECEMBER 2004
De Vergeten Verhalen van 2004
9
TO P 10 VA N B L I N D E V L E K K E N I N D E B U I T E N L A N D B E R I CH TG E V I N G
Donorgeld gebruikt voor opbouw totalitaire staat in Rwanda
In 1994 deed het Westen niets om de moord op zo’n 800.000 Tutsi’s en gematigde Hutu’s te verhinderen. Tien jaar later helpt de internationale gemeenschap het land op te bouwen door de regering van Rwanda financieel te ondersteunen. De door Tutsi’s gedomineerde regering bouwt echter zorgvuldig aan een totalitaire staat, waarbij de volledige macht komt te liggen bij een kleine elite. Volgens deskundigen maken de donorlanden die de Rwandeze regering steunen, dezelfde fout als in de aanloop naar de genocide van 1994: ze blijven blind voor het politieke spel. Door het uitvoeren van hun ontwikkelingsprogramma’s worden ze medeverantwoordelijk voor de opbouw van een totalitaire staat die de mensenrechten systematisch schendt. En die de kiem legt voor een nieuw gewelddadig conflict.
10
De populariteit van Al Qaida in Afrika Dat Al Qaida voet aan de grond heeft in Afrika is bekend. Er zijn opleidingskampen in Sudan en in Noord-Afrika worden terroristen gerecruteerd voor acties in Europa, zoals de aanslagen op forenzentreinen in Madrid. Maar hoe staat het met de populariteit van Bin Laden onder de Afrikaanse burgers? Moet er veel waarde worden gehecht aan het feit dat van Senegal tot in Burkina Faso T-shirts met de beeltenis van Bin Laden te koop zijn?
DECEMBER 2004
SPECIALE UITGAVE van de DICK SCHERPENZEEL STICHTING
Bedankt God! Anti-Amerikaans en pro-Bin Laden protest in Johannesburg.
9
De Vergeten Verhalen van 2004
TO P 10 VA N B L I N D E V L E K K E N I N D E B U I T E N L A N D B E R I CH TG E V I N G
BUITENLANDREDACTEUREN OVER BUITENLANDJOURNALISTIEK
‘En dan rennen we met z’n allen weer achter dezelfde crisis aan’ HET GAAT NIET GOED MET DE BUITENLANDJOURNALISTIEK. DE DRANG NAAR WAARHEIDSVINDING IS VERDWENEN, KRANTEN BEZUINIGEN OP CORRESPONDENTEN, JOURNALISTIEK IS VERWORDEN TOT HET OVERTIKKEN VAN ARTIKELEN UIT AMERIKAANSE KRANTEN EN DE MEDIA VINDEN HET BUITENLAND NIET MEER BELANGRIJK. EEN AANTAL PROFESSIONALS AAN HET WOORD. 10
SPECIALE UITGAVE van de DICK SCHERPENZEEL STICHTING
DECEMBER 2004
De Vergeten Verhalen van 2004
TO P 10 VA N B L I N D E V L E K K E N I N D E B U I T E N L A N D B E R I CH TG E V I N G
Volgens VPRO-buitenlandredacteur Fieneke Diamand is berichten over het ‘alledaagse’ niet zo makkelijk: “Het is niet iedereen gegeven om interessant te berichten over alledaagse dingen. Om te schrijven over ‘niets’. Anil Ramdas kan dat wel. Hij kan enorm goed observeren. Maar de gemiddelde journalist heeft dat talent niet.” De langlopende VPRO-serie Standplaats, waar Diamand aan meewerkte, slaagde er overigens wel in om het ‘alledaagse’ interessant te maken. Standplaats was bij uitstek een vorm van slow journalism met veel aandacht voor het dagelijkse leven in verre landen. Dit programma is echter al jaren geleden uit de lucht gehaald. Ook Hans Nijenhuis is niet optimistisch over de kant die de buitenlandjournalistiek opgaat: “Een groot stuk plaatsen over nil Ramdas, voormalig NRC-correspondent in In- ‘niets’ wordt steeds moeilijker. In theorie zeggen we dat daar dia, weigerde ‘vergeten verhalen’ te bedenken voor ruimte voor moet zijn, maar het gebeurt niet. In de ochtendverhet onderzoek van de Dick Scherpenzeel Stichting. gadering zegt al snel iemand: hebben jullie gisteravond Nova geRamdas pleit juist voor minder aandacht voor in- zien? En dan rennen we met z’n allen weer achter dezelfde crisis cidenten, rampen en oorlogen. “Ik vind dat veel te aan.” Wat we doen is de uitzondering bevaak rampen en schermutselingen de krant halen, maar dat daarbij schrijven, niet de regel, concludeert het achterliggende verhaal nauwelijks Nijenhuis. “En dat is een probleem. In verteld wordt.” Volgens Ramdas zouNederland kennen we de regel wel, maar het buitenland leren we alleen kennen den kranten het identificatievermogen FIENEKE DIAMAND: via de uitzonderingen.” van de lezers met verre samenlevingen moeten vergroten. “Kranten moeten de gevolgde logica van het buitenland aanHet buitenland bestaat niet nemelijk maken, waardoor het buitenOude rot Gert Corba, eindredacteur landse nieuws net zo moeilijk of makkebij IKON, houdt een tirade als het gaat over de buitenland berichtgeving: “Er is lijk wordt gevonden als het binnenlands veel te weinig aandacht voor het buitennieuws.” land op televisie. Dat heeft alles te maken Hans Nijenhuis, voormalig chef-buimet de strijd om marktaandeel. Buitentenland van het NRC Handelsblad en tegenwoordig chef van het Zaterdags land trekt relatief weinig kijkers en dat Bijvoegsel, herinnert zich een gesprek betekent dat je eerst naar de ongunstige met Ramdas toen deze nog in India zat. tijden verhuist en vervolgens helemaal “Er was een aardbeving geweest en Anil verdwijnt. Er is geen buitenlandrubriek vroeg zich af of hij er wel heen moest, want dat soort rampverha- meer over. De ether wordt volgepropt met studiogesprekken len had toch nauwelijks meerwaarde, vond hij. Wij zeiden toen: waarin BN’ers de zendtijd vollullen.” ‘Jij moet wél gaan. Als iemand voorbij die ramp kan kijken, dan Kees Boonman, hoofdredacteur van Netwerk, noemt de keuze ben jij het.’ Hij heeft toen een prachtig verhaal geschreven over voor buitenlands nieuws op televisie onevenwichtig. Die kritiek een deel van de stad waar de aardbeving juist níet had plaatsge- betrekt hij ook op zijn eigen programma. “We doen veel te veel Amerika en te weinig Europa. Verder weg wordt het helemaal vonden.” schamel. Azië is zwaar onderbelicht. Dat is echt zorgelijk. Van China hebben we op televisie nog nooit gehoord en Latijns Alledaagse verhalen Arnout Brouwers, chef buitenland van de Volkskrant, pro- Amerika is ook verdwenen na het wegvallen van de dictaturen.” Andere redacteuren erkennen dat Europa en de Verenigde moot naar eigen zeggen verhalen die ‘het gewone leven’ in verre landen schetsen: “We willen niet alleen berichten over oorlogen Staten veel meer aandacht krijgen dan andere landen. Voor Elen conflicten, maar ook over mensen met hun verwachtingen en sevier is dat zelfs beleid. Oene van der Wal, chef buitenlandreaspiraties.” Volgens Brouwers zijn lezers hierin geïnteresseerd: dactie van het weekblad: “Onze aandacht gaat vooral uit naar “Ik denk dat een 25-jarige student in Nederland best wil lezen Europa en de VS. Dat raakt de lezers meer en daar hebben ze over een medestudent in Kenia.” potentieel iets mee te maken. Verhalen van verder weg noemen
A
‘HET IS NIET IEDEREEN GEGEVEN OM INTERESSANT TE BERICHTEN OVER NIETS’
DECEMBER 2004
SPECIALE UITGAVE van de DICK SCHERPENZEEL STICHTING
11
De Vergeten Verhalen van 2004
TO P 10 VA N B L I N D E V L E K K E N I N D E B U I T E N L A N D B E R I CH TG E V I N G
we al snel ‘exotisch’.” Als er dan verhalen uit ‘exotische’ landen komen, dan heeft Elsevier liefst verhalen die optimisme uitstralen: “China is hot, daar berichten we graag over. En dan liever niet over het platteland, maar over de opkomende, kapitalistische middenklasse. Over armoede schrijven andere bladen wel.” Marten Wiegman, van het Radio 1 Journaal, erkent onmiddellijk dat er blinde vlekken zijn in de buitenlandberichtgeving. Hij geeft een vuistregel voor media-aandacht: “Het wordt voor ons interessanter naarmate de landen en mensen waarover we berichten meer op ons lijken.”
OENE VAN DER WAL:
‘OVER ARMOEDE SCHRIJVEN ANDERE BLADEN WEL’
Papegaaiengedrag Media letten op elkaar bij hun nieuwskeuze. Opmerkelijk genoeg leidt dat zelden of nooit tot complementariteit. De Volkskrant gaat niet ineens meer over Darfur schrijven omdat andere dagbladen voldoende aandacht schenken aan Irak. Integendeel: media letten vooral op elkaar om zelf niets te missen. “Wat je in het journaal ziet, lees je de volgende dag in de krant.” Aldus Gert Corba. “En wanneer je van de NOS doorschakelt naar het RTLnieuws zie je dezelfde items. Het is helemaal geen verruiming dat we meerdere nieuwsprogramma’s hebben gekregen. Meer nieuws is zeker niet beter nieuws.” Kees Boonman: “Wij zijn net als andere media: als alle aandacht ergens naar toe gaat, dan doen wij dat ook. Als de hele wereld GERT CORBA: naar Irak kijkt, dan kunnen wij natuurlijk geen sfeerreportage uit Brazilië uitzenden.”
‘WAT JE IN HET JOURNAAL ZIET, LEES JE DE VOLGENDE DAG IN DE KRANT’
De VPRO-radio probeert wel eigen keuzes in het nieuws te maken. Diamand: “Wij zijn nieuwsgierig naar wat de ‘andere kant’ beweegt. Zo zijn we ooit in contact gekomen met een vriend en adviseur van Bin Laden. Zijn telefoonnummer bewaren we als goud! Ik zou ook graag een tijdje gast willen zijn van de Taliban. Dat soort dingen. We doen dit niet om ons te onderscheiden, maar omdat we het belangrijk vinden.” Maar wanneer alle media hun zendtijd en kolommen vullen met de Amerikaanse verkiezingen, doet zelfs de eigenzinnige VPRO mee. Fieneke Diamand: “Amerika is nu eenmaal het machtigste land ter wereld. Dat kun je als medium niet negeren.” Ondertussen realiseert iedereen zich dat belangrijke ontwikkelingen elders blijven liggen. Brouwers: “Door 9/11 en Irak is er natuurlijk minder ruimte gekomen voor andere dingen. Dat is een oud verhaal, maar wel het patroon.”
12
Beperkte nieuwsbronnen De rol van grote persbureaus moet zeker niet worden onderschat. Voor de meeste buitenlandjournalisten zijn de internationale – meestal Amerikaanse – persbureaus de belangrijkste inspiratiebron. Hans Nijenhuis: “Persbureaus zijn héél belangrijk. Als je op de redactie komt, liggen de telexen van de persbureaus gesorteerd op je tafel: Irak, Midden-Oosten, etc. Die lees je en dan weet je wat er speelt. Dan pas bel je met de correspondent. De persbureaus bepalen dus het nieuws. Als zij het niet melden, dan komt het niet in de krant, tenzij een correspondent ermee komt.” Volgens Van der Wal van Elsevier hebben de internationale persbureaus feitelijk een monopolie op het nieuws. Vooral de kranten leunen daar te zwaar op, meent Van der Wal. En naast de persbureaus verlaten Nederlandse media zich ook steeds meer op Amerikaanse en Engelse kranten. Nijenhuis noemt het een anglosaxisering van het nieuws: “Vrijwel alle bronnen komen uit de VS of Engeland. Le Monde lezen we niet meer.” Volgens Oene van der Wal is het zelfs erger: “Nederlandse kranten tikken Amerikaanse artikelen gewoon over. Zelfs het NRC Handelsblad doet dat. Soms zijn hele stukken letterlijke vertalingen zonder bronvermelding.” Op zich hoeft dit geen ramp te zijn, ware het niet dat de Amerikaanse berichtgeving niet altijd even goed en evenwichtig is. Corba: “Amerikanen kijken toch vanuit een westers perspectief. Je leest in de Amerikaanse persberichten niets over hoe de aanhangers van Saddam Hussein denken.” De oorlog in Irak toont duidelijk de risico’s van bouwen op eenzijdige bronnen. Nijenhuis: “De New York Times (NYT) meldde dat het zeker was dat Saddam massavernietigingswapens had. Normaal zouden we dat hebben overgenomen, maar onze Midden-Oostenspecialist, Carolien Roelants, vertrouwde het niet. Later bleek inderdaad dat de NYT was gevoed door iemand van de Amerikaanse regering. De krant heeft daarna een
SPECIALE UITGAVE van de DICK SCHERPENZEEL STICHTING
DECEMBER 2004
De Vergeten Verhalen van 2004
TO P 10 VA N B L I N D E V L E K K E N I N D E B U I T E N L A N D B E R I CH TG E V I N G
OENE VAN DER WAL:
‘PAS ALS JE IN DIE LANDEN ZELF ZIT, MERK JE DAT ER ANDER NIEUWS BESTAAT’
paar pagina’s besteed aan een mea culpa over de Irak-berichtgeving. Het NRC Handelsblad schreef pas na Powell’s toespraak voor de Veiligheidsraad dat de VS voldoende bewijzen hadden voor de aanwezigheid van massavernietigingswapens. Toen zijn we er alsnog ingestonken.” Voor de meeste media zijn de eigen correspondenten goud waard. Zij geven het nieuws een eigen geluid. Arnout Brouwers: “Ons uitgebreide correspondentennetwerk zorgt ervoor dat we niet slaafs andere media volgen. Dat houdt de krant eigenzinnig.” Oene van der Wal: “Pas als je in die landen zelf zit, merk je dat er ander nieuws bestaat dan wat de persbureaus leveren.” Hans Nijenhuis was zelf enige jaren correspondent in Moskou. Hij verbaasde zich soms over de nieuwskeuze van zijn krant: “Wanneer ik een stukje schreef over de president, kwam dat op de voorpagina. Maar een stukje over een paar jonge mensen die een bedrijf hadden opgericht, kwam ergens in het economiekatern terecht. Ik vroeg me af of dat niet andersom moest. Zo’n bericht over startende bedrijfjes zegt veel meer over Rusland dan een uitspraak van de president” Later, als chef-buitenland, kreeg Nijenhuis de kans om de berichtgeving over Rusland bij te stellen. “Als chef buitenland besloot ik geen foto’s meer te plaatsen van oude vrouwtjes of van soldaten. Ik heb daar gewoond. Je zag op straat meer bloedmooie vrouwen dan oude vrouwtjes of soldaten.” Volgens Corba gaat het ook niet goed met de waarheidsbevinding in de journalistiek. “Er is een soort vermoeidheid ingetreden. De drive voor waarheidsvinding ontbreekt.” Geld heeft daar veel mee te maken, meent Corba: “Vroeger kreeg je drie weken om een buitenlandreportage te maken. Tegenwoordig mag je van geluk spreken wanneer je acht dagen weg kunt.” Ondanks alle bezwaren en kanttekeningen vinden de meeste buitenlandredacteuren dat Nederland het zo slecht niet doet. Zeker in vergelijking met andere landen. Maar de tendens is negatief. Nijenhuis: “Buitenlandberichtgeving is achteruit gegaan. Het staat onder druk. De Volkskrant moest bezuinigen en deed dat op het aantal correspondenten. En wanneer opent het journaal nog met buitenland? Alleen het NRC Handelsblad heeft nog niet op buitenland bezuinigd. We zijn daarmee wel een soort exotisch dier geworden. Vroeger had je buitenlanddocumentaires op televisie. Nu doet alleen Netwerk soms wat. Je moet wel aandachtig kijken want als je even niet oplet is het item alweer voorbij.” ■ DECEMBER 2004
SPECIALE UITGAVE van de DICK SCHERPENZEEL STICHTING
HANS NIJENHUIS:
‘ALS CHEF BUITENLAND BESLOOT IK GEEN FOTO’S MEER TE PLAATSEN VAN OUDE VROUWTJES OF VAN SOLDATEN’
13
De Vergeten Verhalen van 2004
TO P 10 VA N B L I N D E V L E K K E N I N D E B U I T E N L A N D B E R I CH TG E V I N G
WEL GESCHOTEN, NIET GEPUBLICEERD
“D
e keuzes van een redactie buitenland zijn subjectief. Als een aantal redacteuren even genoeg heeft van het thema aids, net op het moment dat jij binnenkomt met een doordringende reportage over aids, dan kun je het vergeten. Iets dergelijks gebeurde met mijn reportage in Azerbeidzjan. Ik was er tien jaar geleden toen er nog nauwelijks journalisten of fotografen zaten. Ik had veel materiaal, maar terug in Nederland was de belangstelling gering. Alleen onzeWereld en Trouw publiceerden een selectie. Ik kreeg er zelfs nog een prijs voor bij de Zilveren Camera. Verder heeft die reportage mij alleen maar veel geld ge-
JAN BANNING (FREELANCE FOTOGRAAF):
‘Zo’n Volkskrant Magazine dient als advertentiefuik’ kost. Ik heb sterk de indruk dat de aandacht voor de Derde Wereld is teruggelopen. Kijk alleen maar naar het Volkskrant Magazine. Daar word ik niet vrolijk van. Het richt zich vooral op jongeren en vrouwen – en dan met name jonge vrouwen – met al dat gezever over lifestyle. Kennelijk denkt de Volkskrant dat jonge vrouwen enorm geobsedeerd zijn door truien en badkamers.
Terwijl ik dacht dat er nog het een en ander speelde in de wereld. Waar zijn de journalistieke idealen gebleven? Maar ja, zo’n magazine dient vooral als advertentiefuik, dat begrijp ik ook wel. Ik denk dat het voor mij niet moeilijker is om te publiceren dan tien jaar geleden. Goede contacten spelen daarbij een belangrijke rol. En wat ook helpt is mijn naamsbekendheid, die is nu groter dan toen.”
Azerbeidjan, 1994. Vluchtelingen uit Lachin houden in hun handen portretten van familieleden die de oorlog met Armenië niet hebben overleefd.
14
SPECIALE UITGAVE van de DICK SCHERPENZEEL STICHTING
DECEMBER 2004
De Vergeten Verhalen van 2004
TO P 10 VA N B L I N D E V L E K K E N I N D E B U I T E N L A N D B E R I CH TG E V I N G
“M
ijn ‘wel geschoten, niet gepubliceerde’ fotoserie is de reportage die ik twee jaar geleden maakte in Zambia. Ik kwam in aanraking met mensen die aids hadden. In drie weken tijd vielen daar net zoveel doden als op 9/11 en nu zitten we met een miljoenenverslindende war on terror, terwijl niemand geïnteresseerd is in de aidsdoden van Zambia. Dit is een tendens die al langer aan de gang is. Mensen zijn veel minder geïnteresseerd in de Derde Wereld, of wat buiten de eigen belevingswereld ligt. Tien jaar geleden kon ik nog een fotoreportage van acht naar elf pagina’s uitbreiden. Tegenwoordig mag je blij zijn met vier pagina’s. En dan maar hopen dat ze geen gekke dingen doen met je materiaal. Zo werd een reportage die ik maakte over een vluchtelingenkamp in Malawi verknipt tot een verhaal over het hongervraagstuk, omdat de foto’s toevallig een magere oude man toonden en een kind met een opgezwollen buik. Daar ben ik ziedend over geworden. Ik wilde nooit meer afhankelijk zijn van redacties. Op dat moment kreeg ik het idee om een fotoboekje te maken dat wereldleiders en andere invloedrijke mensen moest herinneren aan het schandalige feit dat er nog zoveel armoede in de wereld is. Er worden miljarden gespendeerd aan oorlogen, terwijl armoede een nonissue is. Mijn doel was om het fotoboek bij de Bushes en de Blairs van deze wereld onder de aandacht te brengen.
DECEMBER 2004
SANDER VEENEMAN (FREELANCE FOTOGRAAF):
‘Tegenwoordig mag je blij zijn met vier pagina’s’
Dat is gelukt. Daarnaast werd het bijgesloten in bladen als Libelle, Voetbal International, onzeWereld, Oor en Nieuwe Revu.” ■ SPECIALE UITGAVE van de DICK SCHERPENZEEL STICHTING
Zambia, 2002. Jonge aidswezen uit Bwafwano.
15
Dick Scherpenzeel Stichting De stichting is genoemd naar Dick Scherpenzeel (19231973), een pionier binnen de Nederlandse journalistiek op het gebied van ontwikkelingsvraagstukken. Zijn vele bijdragen voor radio, tv en geschreven pers hebben een stempel gedrukt op de meningsvorming in Nederland over ontwikkelingsproblematiek. Sinds 1991 richt de Dick Scherpenzeel Stichting zich op het analyseren en stimuleren van berichtgeving over niet-westerse landen in de Nederlandse media. De Dick Scherpenzeel Stichting vindt dat de kwaliteit van de berichtgeving over Afrika, Azië en Latijns-Amerika onder druk staat. Dit is onder andere het gevolg van de toenemende vercommercialisering van de media, met name radio en tv. Te vaak komt de Derde Wereld alleen in beeld bij oorlogen en rampen, of als er weer eens een inzamelingsactie wordt gehouden. Jaarlijks wordt de Dick Scherpenzeel Prijs (€ 4545,-) en de Dick Scherpenzeel Foto Prijs (€ 4545,-) uitgereikt aan producties die inzicht geven in ontwikkelingsprocessen in niet-westerse landen of die betrekking hebben op NoordZuid-verhoudingen in bredere zin. Er is een jaarlijkse aanmoedigingsprijs voor studenten journalistiek, ter waarde van € 1145,-. In het kader van het project Villa de Wereld organiseert de Dick Scherpenzeel Stichting bijeenkomsten en workshops voor iedereen die zich in journalistiek Nederland met niet-westerse landen en culturen bezig houdt. Binnen Villa de Wereld werkt de Dick Scherpenzeel Stichting samen met onder andere Free Voice en NCDO.
Dick Scherpenzeel Stichting is te bereiken: Witte Kruislaan 55 Postbus 66 1200 AB Hilversum Tel. 035 623 05 36 E-mail:
[email protected] www.scherpenzeel.org www.villamedia.nl/villadewereld
