Vergrijzing in Nijmegen. Onderzoeksrapportage

Vergrijzing in Nijmegen  Onderzoeksrapportage 

 

 

Vergrijzing in Nijmegen  Onderzoeksrapportage   

  Datum: oktober 2008      Colofon  Gemeente Nijmegen  Afdeling Onderzoek en Statistiek  contactpersonen: Jenny Zonneveld en Hans Voutz  tel.: (024) 329 98 89  e‐mailadres: [email protected]    Verkrijgbaar  Open Huis, Stadswinkel  Mariënburg 75  6611 PS  Nijmegen  tel: (024) 329 24 08    of via www.nijmegen.nl   (onderdeel wonen & leven > onderzoek en cijfers)   

 

 

Inhoudsopgave  1

Vergrijzing: een uitdaging 

3

1.1 1.2 1.3

Algemene typering: zowel zegeningen als problemen  Samenvattend beeld toekomstige vergrijzing in Nijmegen  Waar en hoe moet het lokale beleid op de vergrijzing anticiperen? 

3 4 6

2

Demografisch kader 

7

2.1 2.2 2.3 2.4 2.5

Geboortegeneraties en vergrijzing in Nederland  Ouderen in Nijmegen  Oudere huishoudens  Niet‐westerse ouderen  Conclusie 

7 8 13 16 18

3

Oude en nieuwe senioren 

19

3.1 3.2 3.3

Inleiding  Nieuwe senioren: een gunstig gemiddeld sociaaleconomisch profiel  Nieuwe senioren: een andere generatie, een andere leefstijl 

19 20 24

4

De maatschappelijke participatie van senioren 

28

4.1 4.2 4.3 4.4 4.5 4.6 4.7

Inleiding  Grijze druk  Allereerst: groeiende arbeidsparticipatie van 50‐plussers  Tijdsbesteding  Vrijwilligerswerk (en mantelzorg)  Uitgaan en bezoek culturele instellingen  Risicofactoren en risicogroepen 

28 28 29 30 31 34 37

5

Zorg 

40

5.1 5.2 5.3 5.4

Relatie leeftijd en zorgbehoefte  Andere invloeden op zorgbehoefte  Doorrekeningen zorgbehoefte  Conclusies 

40 43 45 48

6

Woningmarkt 

50

6.1 6.2 6.3 6.4

Hoe wonen oudere huishoudens in Nijmegen1998‐2008  Hoe geschikt is de Nijmeegse woningvoorraad voor ouderen?  Woningbehoefte van ouderen in de toekomst  Conclusie 

50 54 55 57

 

     

2   

Vergrijzing in Nijmegen  Vergrijzing: een uitdaging 

1

Vergrijzing: een uitdaging 

1.1

Algemene typering: zowel zegeningen als problemen  Lang is in Nederland gewaarschuwd voor de als negatief voorgestelde gevolgen van de  vergrijzing.  Ouderdom  gaat  met  gebreken  gepaard  en  dat  kost  de  samenleving  geld.  Als  er  meer  senioren  zijn  ‐  en  dat  is  een  onmiskenbare  trend  ‐  komen  er  dus  meer  gebreken en zullen de maatschappelijke kosten groeien. Daarbij komt, zo was altijd de  redenering, dat door de groei van het aandeel 65‐plussers in de totale bevolking ‐ met  een zich tegelijk manifesterende afname van het aandeel jonge mensen ‐ de druk op de  actieve  beroepsbevolking  toeneemt.  Minder  maatschappelijk  actieven  moeten  dan  namelijk zorgen voor meer inactieven (senioren en jeugdigen). Wie moet de aow in de  toekomst  betalen?  Zijn  er  genoeg  arbeidskrachten  in  de  zorg  die  garant  kunnen  staan  voor de verzorging van de nieuwe senioren?    Op  dit  moment  lijkt  zich  een  kentering  in  de  discussie  over  vergrijzing  voor  te  doen.  Immers  vergrijzing  is  niet  per  se  of  uitsluitend  een  trend  die  met  problemen  en  gebreken  gepaard  hoeft  te  gaan.  Vergrijzing  kent  ook  zegeningen,  zo  wordt  nu  door  steeds  meer  mensen  toegegeven,  en  is  het  misschien  beter  om  over  verzilvering  te  spreken. Een paar opvallende constateringen:     Veel mensen die eenmaal 65 zijn kunnen nog vele jaren in gezondheid en zonder al  te grote fysieke beperkingen doorleven. Mannen hebben na hun 65e gemiddeld nog  16,5 jaar te gaan en vrouwen zelfs nog 20. Gedurende een relatief groot deel van die  tijd kunnen de betrokkenen nog maatschappelijk actief zijn.     De senioren die eraan komen hebben gemiddeld een betere maatschappelijke positie  dan de huidige senioren. Hun inkomen is hoger, mede door het feit dat steeds meer  65‐plussers goede aanvullende pensioenvoorzieningen hebben opgebouwd, hun  opleiding is hoger en hun gezondheid beter.     Nu al ontwikkelt zich een omvangrijke seniorenmarkt. Op tal van terreinen in de  economie blijken senioren belangrijke of zelfs de belangrijkste consumenten te zijn:  in de vakantiesector, in de boeken‐ en tijdschriftenmarkt, qua cultuurconsumptie  e.d.     Daarom  zou  men  de  vergrijzing  ‐  die  op  zichzelf  (als  trend)  vaststaat  ‐  tweeledig  kunnen  interpreteren.  Aan  de  ene  kant  zijn  er  zegeningen,  die  gedurende  vele  jaren  geteld kunnen worden. Aan de andere kant zullen vroeg of laat, omdat er nu eenmaal  ooit  gebreken  komen,  problemen  ‐  en  in  het  kielzog  daarvan:  oplopende  kosten  ‐  optreden. 

  3

Vergrijzing in Nijmegen  Onderzoeksrapportage   

1.2

Samenvattend beeld toekomstige vergrijzing in  Nijmegen  Uitgangspunten bij analyse  In  dit  rapport  schetsen  we  een  beeld  van  de  (effecten  van)  vergrijzing  in  Nijmegen.  Daarvoor hebben we geen nieuw onderzoek gedaan, maar gaan we uit van bestaande  landelijke en lokale studies.  Vergrijzing  raakt  aan  veel  thema’s.  Omdat  we  ook  veel  thema’s  aan  bod  willen  laten  komen  betekent  dat  tegelijkertijd  dat  geen  enkel  thema  heel  diepgravend  zal  worden  behandeld.  Bij  de  selectie  van  thema’s  hebben  we  vooral  onderwerpen  gekozen  die  relatie hebben met gemeentelijk beleid. Onderwerpen die wel sterk beinvloed worden  door vergrijzing maar verder van de gemeentelijke praktijk staan (b.v. arbeidsmarkt en  belasting) komen niet of slechts zijdelings aan de orde.  Een  analyse  van  toekomstige  vergrijzing,  vooruitzien,  voorspellen  gaat  gepaard  met  onzekerheid.  De  werkelijkheid  zal  altijd  van  de  uitkomsten  afwijken.  Zicht  op  onderliggende  trends  en  aannames  is  net  zo  belangrijk  als  feitelijke  uitkomsten.  Daarom gaan we vaak ook uitgebreid in op de trends die in praktijk al te zien zijn en  werken we voor verschillende thema’s met meerdere toekomstscenario’s. 

Demografisch ontwikkeling   Het aantal 55‐plussers in Nijmegen gaat tussen 2008 en 2020 met een kwart  toenemen, van 39.000 naar 50.000. Tot 2020 zal de groei het sterkst terug te vinden  zijn bij de 65‐74 jarigen.   Het aantal huishoudens met senioren zal nog sterker toenemen. De groei zal zich  zowel bij 1‐ als bij 2‐persoonshuishoudens voordoen. Individualisering,  huishoudensverdunning en het feit dat steeds minder ouderen in tehuizen en  instellingen wonen zijn, naast de algemene groei van de groep ouderen, drijvende  krachten achter de groei van de 1‐persoonshuishoudens. De concentratie van de  groei van de groep ouderen bij de leeftijdsklassen 65‐74 zorgt voor een toename van  de 2‐persoonshuishoudens.   Er komen ook meer niet‐westerse senioren bij, maar hun aandeel in de totale  populatie senioren zal beperkt blijven. De niet‐westerse ouderen horen vaker tot de  jongere leeftijdsklassen (tot 65) dan de westerse en autochtone ouderen   De groei van de groep ouderen ligt tot 2020 in Nijmegen iets onder het landelijk  gemiddelde. De totale bevolkingsgroei in de stad zal juist bovengemiddeld zijn. Dat  zorgt er samen voor dat de grijze druk ‐ dat wil zeggen de verhouding van de 65‐ plussers tot de beroepsbevolking ‐ minder zal toenemen dan landelijk.   Na 2020 gaat (zowel in Nijmegen als landelijk) het aantal 75+ers toenemen 

4   

Vergrijzing in Nijmegen  Vergrijzing: een uitdaging 

Sociaalculturele ontwikkelingen   De nieuwe senioren zijn na de tweede wereldoorlog geboren en behoren tot de  zogeheten babyboomers. Rond 2010 zal het punt bereikt worden dat binnen de groep  55‐plussers het aandeel nieuwe senioren meer dan de helft bedraagt.   De nieuwe senioren zijn ‐ gesteld tegenover de senioren die vóór de tweede  wereldoorlog geboren zijn ‐ moderner en een deel kan men als postmaterialistisch  omschrijven.   Het inkomen van zowel de 55‐ als de 65‐plussers is de laatste jaren gestaag gegroeid.  Die trend zal zich naar verwachting doorzetten, vooral omdat steeds meer senioren  goede pensioenvoorzieningen geregeld hebben. 

Maatschappelijke participatie   Groei arbeidsparticipatie 55‐64 jarigen.   Vrijwilligerswerk onder druk. Enerzijds als gevolg van de groeiende  arbeidsparticipatie bij de 55‐64 jarigen, anderzijds door kloof tussen bestaande  organisatievormen en nieuwe sociaalculturele kaders. Daar staat tegenover dat in  absolute zin het potentieel aan seniore vrijwilligers natuurlijk zal groeien.   Veel Nijmeegse podia zullen profiteren van de groeiende groep senioren.   Kerkbezoek zal naar verwachting teruglopen, daarentegen zal bibliotheekbezoek  naar verwachting toenemen.   In het algemeen neemt de maatschappelijke participatie behoorlijk af naarmate de  betrokkenen de zeventig of de vijfenzeventig gepasseerd zijn. 

Risicogroepen  ‐Alleenstaande vrouwen.  ‐Niet‐westerse senioren.  ‐Mensen voor wie isolement dreigt…die groep zou kunnen groeien, aangezien er in de  toekomst steeds meer senioren zullen zijn zonder of met slechts weinig eigen kinderen  en andere familie. 

Zorg   Ouderen zijn de grootste gebruikers van zorgvoorzieningen. De toename van het  aantal ouderen heeft dus een omhoogstuwend effect op de zorgvraag in Nijmegen   Hiertegenover staan ook een aantal ontwikkelingen die de vraag van ouderen naar  zorg (enigzins) dempen:  o de toename van ouderen is de eerste 10 jaar het sterkst bij jongere ouderen, die  een veel beperktere zorgvraag hebben  o het opleidingsniveau, de gezondheidssituatie en het inkomen van de  toekomstige ouderen zal verbeteren, wat over het algemeen samen gaat met  een lagere zorgvraag. 

  5

Vergrijzing in Nijmegen  Onderzoeksrapportage     Per saldo zal er sprake zijn van een toename van de zorgvraag. Maar de groei van de  totale zorgvraag zal  waarschijnlijk wel minder groot zijn dan de toename van het  aantal ouderen. De groep ouderen (vooral jongere ouderen) zonder hulpvraag  neemt sneller toe dan die van ouderen met een hulpvraag   Hulp kan in verschillende vormen geboden worden: intramuraal, door opname in  een tehuis of instelling, of bij mensen thuis, door thuiszorg of door particuliere  zorgleveranciers. Hoe de verhoudingen tussen de verschillende soorten zorg in de  toekomst zullen liggen is mede afhankelijk van politieke beslissingen en  maatschappelijke ontwikkelingen. 

Huisvesting   Over 12 jaar hebben 55+‐ers zo’n 8000 woningen meer in gebruik dan nu. Op de  27.000 woningen die nu door hen gebruikt worden een toename met ongeveer een  kwart.   De groei is voor het merendeel: ouder worden van huishoudens in woningen waar  ze nu al wonen.   De toename van de door ouderen gebruikte woningen is daardoor voor een  belangrijk deel te vinden in de laagbouw(koop), net als de groei in de afgelopen 10  jaar.   Op dit moment verhuizen er ruim 1000 oudere huishoudens per jaar: 600  huishoudens tussen 55 en 64 jaar, 500 65+ huishoudens. Oudere huishoudens die  verhuizen gaan in meerderheid naar een etagewoning.   Wanneer het aantal verhuizende ouderen even hard groeit als het aantal oudere  huishoudens dan zijn er rond 2020 jaarlijks zon 1400‐1500 verhuizingen van oudere  huishoudens te verwachten.     In Nijmegen zijn relatief weinig 0‐tredewoningen, vooral laagbouw 0‐trede.   De groei van leeftijdsklasse 75+ komt na 2020 in een stroomversnelling. Dan wordt  de invloed op de woningbehoefte groter. 

1.3

Waar en hoe moet het lokale beleid op de vergrijzing  anticiperen?  Deze  onderzoeksrapportage  dient  ter  oplading  van  de  (beleids)  Nota  Vergrijzing.  Daarin  worden  de  gemeentelijke  voornemens  en  plannen  op  het  gebied  van  ouderenbeleid beschreven. 

6   

Vergrijzing in Nijmegen  Demografisch kader 

2

Demografisch kader 

2.1

Geboortegeneraties en vergrijzing in Nederland  Geboortegeneraties bepalen ontwikkeling bevolking  De afgelopen 60 jaar, en ook de komende 40 jaar, is de omvang en samenstelling van de  bevolking sterk bepaald door twee processen:   de sterke stijging van het aantal geboortes in de jaren na de 2e wereldoorlog. Na de  eerste en grootse piek direct na de oorlog (de geboortegolf) bleven de geboortecijfers  nog jarenlang op een hoog niveau liggen.   het inzakken van de geboortecijfers rond 1970.    Onder  andere  door  het  grote  aantal  geboortes  in  de  periode  1946‐1970  is  de  Nederlandse bevolking flink gegroeid. Ook de komende decennia zal de bevolking, in  een  lager  tempo,  nog  toenemen.  Naar  de  huidige  inzichten  zal  de  bevolking  vanaf  halverwege de jaren ’30 van de 21e eeuw gaan afnemen.  In  de  leeftijdsopbouw  “piekt”  daarbij  steeds  de  leeftijdsklasse  waarin  de  geboortegolf  zich op dat moment bevindt. In de jaren 70 waren er veel jongeren, in de jaren 80 veel  30‐ers.  De  oudste  mensen  uit  de  geboortegolf  zijn  nu  begin  60.  De  toename  van  het  aantal ouderen is hiermee begonnen en zal ook in de komende 10, 20 jaar doorzetten.    Parallel aan het ouder worden van de geboortegeneraties is ook de levensverwachting,  de uiteindelijke leeftijd die de Nederlanders zullen bereiken, steeds toegenomen. Dit op  zichzelf zorgt al voor een groei van de groep ouderen.    2500000 2000000 1500000 1000000 500000 0 55-64

65-74 1990

2000

75-84 2010

85+ 2020

  Figuur 1 Aantal ouderen in Nederland, 1990-2020, bron: CBS

  7

Vergrijzing in Nijmegen  Onderzoeksrapportage    Tussen 2000 en 2010 stijgt vooral de groep tussen de 55 en 64 jaar oud. Een flink deel  van deze stijging hebben we nu, in 2008, al gehad. Tussen 2010 en 2020 zal de toename  logischerwijze vooral bij de leeftijdsklasse daarboven zitten: 65‐74 jaar. 

2.2

Ouderen in Nijmegen 

2.2.1

Ontwikkeling 1993‐2008  Tussen 1993 en 2008 7000 55+‐ers erbij  Ook in Nijmegen is het aantal 55+ers de afgelopen jaren toegenomen, van ruim 32.000  in 1993 naar ruim 39.000 in 2008. De toename is vooral terug te zien bij de groep jongere  ouderen (55‐64) die zowel absoluut als relatief gezien flink groeide.  De groep oudste ouderen, de 85+ers, groeide procentueel gezien ook sterk. Omdat het  hier  echter  om  een  in  absolute  cijfers  gezien  niet  zo  grote  groep  mensen  gaat  is  de  toename in aantal personen hier veel minder groot.  De groep ouderen tussen de 65 en 74 bleef de afgelopen 15 jaar ongeveer even groot.     55-59 60-64 65-69 70-74 75-79 80-84 85-89 90-94 9555+ totaal

1993 6575 6410 6009 5170 3828 2527 1229 389 79 32216

1998 7146 6413 6011 5282 4251 2683 1358 496 107 33747

2003 8848 6710 5887 5214 4217 2980 1443 508 121 35928

2008 9786 8363 6126 5187 4304 3049 1719 559 136 39229

1993 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100

1998 109 100 100 102 111 106 110 128 135 105

2003 135 105 98 101 110 118 117 131 153 112

2008 149 130 102 100 112 121 140 144 172 122

bevolking

147140

150542

156308

161289

100

102

106

110

22%

22%

23%

24%  

aandeel 55+ Figuur 2 Ontwikkeling 55+ers in Nijmegen, absoluut en index (1993=100)

Overeenkomsten en verschillen in Nederlandse en Nijmeegse ontwikkeling  Wanneer je de ontwikkeling van de groep ouderen in Nijmegen vergelijkt met die van  de groep ouderen in Nederland als geheel vallen een paar dingen op:   de algemene trend komt overeen, een procentueel sterke stijging bij de jongste en  oudste ouderen.   zowel in Nederland als in Nijmegen is de groep tussen de 65 en 75 jaar oud het  minst gegroeid. Voor Nederland als geheel was er nog wel sprake van groei, met  zo’n 15%. In Nijmegen bleef deze groep echter even groot.   

8   

Vergrijzing in Nijmegen  Demografisch kader 

160 150 140 130 Nederland

120

Nijmegen

110 100 90 80 55-59

60-64

65-69

70-74

75-79

80-84

85+

  Figuur 3 Ontwikkeling 55+ers per leeftijdsklassen, Nijmegen en Nederland, tussen 1993 en 2008, 1993=100

2.2.2

Ouderen in Nijmegen de toekomst  Tot 2020 kwart toename, vooral bij 65‐74‐jarigen  De  afgelopen  15  jaar  is  het  aantal  55+  ers  in  Nijmegen  dus  met  zo’n  7.000  mensen  toegenomen  tot  ruim  39.000.  Ook  in  de  toekomst  zal  deze  groei  doorzetten.  In  2020  zullen er in Nijmegen rond de 50.000 inwoners van 55 jaar of ouder zijn.  Niet in alle leeftijdsklassen zal de groei even sterk zijn.   

55-64 65-74 75-84 85+

groei 2007-2020 2007 Nijmegen Nederland 17458 25% 14% 11340 40-50% 47% 7276 10-20% 25% 2301 20-30% 37%  

Figuur 4 Procentueel groei per leeftijdsklassen, 2007-2020, Nijmegen en Nederland

Vooral  de  leeftijdsklasse  65‐74,  waarin  in  2020  de  voorhoede  van  de  na‐oorlogse  geboortegolf is aangekomen, zal sterk toenemen.    Verschillen en overeenkomsten met landelijke ontwikkeling  Net  als  voor  de  afgelopen  15  jaar  geldt  dat  de  lijn  van  de  ontwikkeling  in  Nijmegen  overeenkomt  met  die  in  Nederland.  Zowel  landelijk  als  lokaal  zie  je  een  groeipiek  bij  65‐74‐jarigen en mindere groei bij de andere leeftijdsklassen.  Toch zijn er wel nuanceverschillen: 

  9

Vergrijzing in Nijmegen  Onderzoeksrapportage     de groei bij de groep 55‐64 jarigen in Nijmegen is groter dan in Nederland als geheel.  Dat komt o.a. doordat in Nijmegen de geboortecijfers in de jaren 60 erg hoog waren.  De “verse toevoer” van ouderen is daardoor in Nijmegen groter dan landelijk.   de toename van de groep 75‐84‐jarigen is in Nijmegen juist kleiner dan in heel  Nederland. Dit is een voortzetting van het gegeven dat in de afgelopen jaren de  groep 65‐74‐jarigen in Nijmegen weinig in omvang toenam. Het gaat daarbij immers  om dezelfde mensen. De geboortegeneratie uit de jaren ’30 is in Nijmegen relatief  klein. De leeftijdsklasse waartoe zij, nu of op een toekomstig moment, behoren zal  daarom altijd in vergelijking tot landelijk cijfers klein zijn en minder groeien.   in totaliteit groeit de groep 65+ in Nijmegen wat minder sterk dan landelijk. Het  totaal aantal inwoners van Nijmegen, dat een flinke uitbreiding van de  woningvoorraad zal kennen, neemt nog behoorlijk toe, sterker dan de Nederlandse  groei. Dat maakt dat de grijze druk (het aantal 65+‐ers in verhouding tot de totale  bevolking) in Nijmegen wat langzamer toeneemt dan gemiddeld.    Na 2020 sterkste groei bij 75+‐ers  Voor  de  jaren  na  2020  hebben  we  geen  specifiek  Nijmeegse  vooruitberekeningen.  Op  landelijk  niveau  zijn  er  door  het  CBS  wel  prognoses  gemaakt  die  een  verdere  tijdshorizon  hebben.  De  richting  van  de  ontwikkeling  in  Nijmegen  zal  echter  in  grote  lijnen, net als de afgelopen jaren, overeenstemmen met die in Nederland.    In  de  berekeningen  van  het  CBS  is  de  groep  55+ers,  nu  ongeveer  4,5  miljoen  mensen  groot,  rond  2035  op  zijn  hoogtepunt.  Dan  horen  meer  dan  6  miljoen  mensen  tot  deze  leeftijdsklasse. Daarna wordt een afname van het aantal 55+ers verwacht. 

10   

Vergrijzing in Nijmegen  Demografisch kader 

3000000

2500000

2000000

1500000

1000000

500000

0 55-64

65-74 2006

2015

75-84 2025

2035

85+ 2045

  Figuur 5 Ouderen in Nederland, CBS-prognose

De piek per leeftijdsklasse valt logischerwijs samen met het ouder worden van de grote  geboortegeneraties  uit  de  jaren  ’50  en  ‘60.  Het  aantal  55‐64‐  jarigen  is  op  zijn  hoogst  rond 2025, en zakt daarna terug. Voor de 65‐74‐jarigen valt de top rond 2035, waarna er  sprake is van een terugloop in aantal. De groep 75 tot 84 ‐jarigen piek rond 2045 en de  groep 85+ers nog 10 jaar later. 

  11

Vergrijzing in Nijmegen  Onderzoeksrapportage   

2.2.3

Een samenvattend beeld in bevolkingspiramides  Nederland

Nijmegen

90 jaar of ouder

90 jaar of ouder

40-50

40-50

1 9 9 3

0-9 -1500000 -1000000 -500000

2 0 0 8

0-9 0

500000

1000000 1500000-20000

-10000

0

90 jaar of ouder

90 jaar of ouder

40-50

40-50

0-9 -1500000 -1000000 -500000

2 0 2 0

20000

0-9 0

500000

1000000 1500000-20000 -15000 -10000 -5000

0

90 jaar of ouder

90 jaar of ouder

40-50

40-50

0-9 -1500000 -1000000 -500000

10000

5000

10000 15000 20000

0-9 0

500000

1000000 1500000-20000

0

500000

1000000 1500000

-10000

0

10000

20000

90 jaar of ouder

2 0 3 5

40-50

0-9 -1500000 -1000000 -500000

  Figuur 6 Bevolkingspiramides Nederland en Nijmegen, 1993 tot 2035

12   

Vergrijzing in Nijmegen  Demografisch kader  In Figuur 6 staan de bevolkingspiramides van Nijmegen en Nederland, voor verleden  (1993) en heden (2008) en voor twee momenten in de toekomst: 2020 en 2035.  Daarbij vallen de volgende zaken op:   in de Nijmeegse bevolking zijn in verleden en heden inwoners tussen de 20 en 30, en  dan vooral vrouwen, heel sterk vertegenwoordig. Dat hangt natuurlijk samen met  de opleidingsfunctie van Nijmegen. Deze “afwijking” zal ook in de toekomst te  signaleren zijn.   hoe later en de tijd, des te groter zijn de staafjes voor de oudere leeftijdsklassen   in de Nederlandse piramide is duidelijk zichtbaar dat er een “verdikking” naar  boven schuift. Eerst is die te vinden bij de twintigers en dertigers, nu bij de  veertigers en vijftigers, in de toekomst bij de zestigers en zeventigers. Uiteindelijk  komen we uit bij een tamelijk “rechte” piramide waarin de meeste leeftijdsklassen  even grote staagjes hebben.   

2.3

Oudere huishoudens  Aandeel alleenwonenden ouderen laatste 10 jaar gestegen  Tussen  1998  en  2008  nam  het  aantal  huishoudens  met  55+ers  met  ongeveer  4500  toe  (van  22.500  tot  27.000).  Dat  kwam  niet  alleen  doordat  het  totale  aantal  55+ers  in  Nijmegen  toenam  maar  ook  omdat  ouderen  steeds  vaker  alleen  wonen  (huishoudensverdunning.  In Figuur 7 is te zien dat van de Nijmegenaren in de leeftijdsklasse 55 tot rond de 75 in  2008  (meer  dan)  de  helft  samenwoont  met  een  partner,  al  dan  niet  met  ook  nog  kinderen in huis.  Daarboven  loopt  het  aandeel  ouderen  dat  alleen  woont  of  in  een  verzorgings‐  of  verpleeghuis of instelling woont sterk op.   

  13

Vergrijzing in Nijmegen  Onderzoeksrapportage    2008 55-59 60-64 65-69 70-74 75-79 80-84 85-89 90+

alleenw. 22% 23% 28% 32% 41% 49% 50% 46%

samenw. 47% 60% 61% 58% 48% 36% 24% 12%

1-ouder 4% 2% 2% 2% 2% 2% 3% 2%

2-ouder 21% 10% 5% 3% 3% 1% 1% 0%

overig 5% 4% 3% 3% 2% 2% 2% 3%

tehuis 1% 1% 2% 2% 5% 10% 20% 36%

1998 55-59 60-64 65-69 70-74 75-79 80-84 85-89 90+

18% 20% 26% 33% 41% 46% 44% 29%

53% 62% 60% 54% 45% 30% 16% 10%

3% 2% 2% 2% 2% 2% 4% 3%

20% 11% 7% 4% 3% 2% 3% 2%

4% 4% 4% 3% 2% 2% 3% 2%

1% 1% 2% 3% 7% 17% 32% 54%

alleenw. 4% 3% 2% -1% 0% 3% 6% 17%

samenw. -7% -1% 0% 4% 3% 6% 9% 2%

1-ouder 1% 0% 0% -1% -1% 0% -1% 0%

2-ouder 0% -2% -2% -1% 0% -1% -2% -2%

overig 1% 0% 0% 0% 0% 0% -1% 1%

ontwikkeling 55-59 60-64 65-69 70-74 75-79 80-84 85-89 90+

tehuis 0% 0% 0% -1% -3% -7% -12% -18%  

Figuur 7 Woonvormen onder 55+ers, bron GBA Leesvoorbeeld: in 2008 woonden van de mensen tussen 75 en 79 jaar 48% samen met een partner

In  vergelijking  tot  de  huishoudens  zoals  die  10  jaar  geleden  door  55+‐ers  werden  gevormd valt het volgende op:   het aandeel ouderen dat alleen woont is in bijna alle leeftijdsklassen toegenomen   onder de jongere ouderen ( 55‐69) is dat ten koste gegaan van het aandeel ouderen  dat, met of zonder kinderen, samenwoont met een partner. Het aandeel 55‐69  jarigen dat gescheiden is is in deze 10 jaar flink toegenomen: van 12 naar 17,3%.   bij de oudere ouderen gaat stijging van het aandeel alleen wonenden juist samen  met een stijging van het aandeel dat samenwoont met een partner. Hier is het de  categorie “wonend in tehuis of instelling) die sterk in aandeel is afgenomen.      Ook in toekomst groei van aantal oudere huishoudens  Ook  in  de  jaren  tot  2020  groeit  het  aantal  huishoudens  met  ouderen  door.  Het  aantal  55+huishoudens zal in die tijd met zo’n 6000‐8000 toenemen. 

14   

Vergrijzing in Nijmegen  Demografisch kader    55+ 1998 2008 2020 patr. 2020 trend

22444 27020 33.000 34.000

waarvan 75+ 6320 7274 8.000 8.500  

Figuur 8 Ontwikkeling zelfstandig wonende oudere huishoudens in Nijmegen

Voor de inschatting van het toekomstig aantal huishoudens zijn de ontwikkelingen op  gebied van individualisering en extramuralisering van belang: zal de individualisering  nog verder doorgaan of zijn we gekomen aan het eind van dit proces, zal het aandeel  ouderen dat in tehuizen woont nog verder afnemen?  Daarom hanteren we twee scenario’s.   In  het  scenario  “2020  patroon”  gaan  we  er  van  uit  dat  de  indivualisering  en  extramuralisering  niet  verder  gaat  dan  de  verhoudingen  die  we  nu,  in  2008,  bereikt  hebben.   In  “2020 trend” gaan we ervan uit dat de lijn van de ontwikkeling tussen 1998 en 2008  zich ook in de jaren 2008‐2020 voortzet. Dus relatief steeds minder mensen in tehuizen  en instellingen en meer alleenwonenden.  In het “patroon 2008‐scenario” neemt zowel het aantal 1‐persoonshuishoudens als het  aantal 2‐persoonshuishoudens flink toe. In dit scenario blijft de mate waarin ouderen in  verzorgings‐ en verpleeghuizen wonen gelijk aan de huidige verhoudingen. Het aantal  ouderen  in  verzorgingshuizen  gaan  weltoenemen.  Dit  is  een  logisch  gevolg  van  het  toenemen van het aantal (oudere) ouderen.   In het “trend‐scenario” is de groei van 1‐persoonshuishoudens extra sterk.   In  de  laatste  20  jaar  is  het  aantal  ouderen  in  tehuizen  in  absolute  en  relatieve  zin  afgenomen. Gaat de relatieve afname door (scenario trend) dan zal het aantal ouderen  in  tehuizen  en  instellingen  nog  verder  zakken.  In  plaats  van  in  een  instelling  zullen  deze ouderen met name in 1‐persoonshuishoudens wonen.    

  15

Vergrijzing in Nijmegen  Onderzoeksrapportage    18000 16000 14000 12000 10000 8000 6000 4000 2000 0 1phh

2phh 1998

2008

gezin 2020 patr.

tehuis

2020 trend

 

Figuur 9 Huishoudens met 55+ers, 1998-2020

6000

5000

4000

3000

2000

1000

0 1phh

2phh 1998

2008

gezin 2020 patr.

tehuis

2020 trend

  Figuur 10 Huishoudens met 75+ers, 1998-2020

2.4

Niet‐westerse ouderen  Weinig ouderen onder niet‐westerse Nijmegenaren  Ongeveer 12% van de Nijmeegse bevolking heeft een niet‐westerse achtergrond (Turks,  Marokkaans,  Surinaams,  Antilliaans,  overig  niet‐westers).  Onder  de  niet‐westerse  Nijmegenaren  is  het  aandeel  ouderen  maar  beperkt.  Gemiddeld  is  10‐15%  van  hen  55  jaar of ouder, tegenover ruim een kwart van de allochtone of westerse burgers. 

16   

Vergrijzing in Nijmegen  Demografisch kader    35% 30% 25% 20% 15% 10% 5%

es te rs ni et -w

es te rs w

M ar ok ka an s

Tu rk s

ru b An t il /A

Su ri n aa m s

au to ch to on

0%

  Figuur 11 Aandeel 55+-ers per etnische groep

In absolute cijfers uitgedrukt wonen er in 2008 in Nijmegen bijna 1800 mensen uit niet‐ westerse groepen die 55 jaar of ouder zijn.   Hoewel het aantal niet‐westerse ouderen niet zo groot is is het de afgelopen 10 jaar wel  flink toegenomen: in 1998 waren er slechts ruim 800 niet‐westerse ouderen in de stad.     De  niet‐westers  ouderen  zijn  vooral  “jonge  ouderen”:  slechts  ongeveer  een  derde  van  hen is ouder dan 65 jaar.    Wel groei in toekomst, maar nog steeds een kleine groep  Ook de komende 10 jaar zal, uitgaande van de nu in Nijmegen wonende niet‐westerse  burgers,  het  aantal  oudere  niet‐westerse  Nijmegenaren  flink  toenemen.  In  absolute  cijfers weer bijna een verdubbeling, tot ongeveer 3200 mensen. Het aandeel van de 65+‐ ers  onder  de  55+ers  stijgt  eveneens  wat  door:  tot  rond  de  40%.  Maar  ook  over  10  jaar  zijn de niet‐westerse ouderen nog steeds veel jonger dan de autochtone ouderen.  Op de totale hoeveelheid 55+ers in Nijmegen (rond de 50.000) is het dan nog steeds een  kleine groep.   

  17

Vergrijzing in Nijmegen  Onderzoeksrapportage    1400

1200

1000

800 65+ 600

55-64

400

200

Surin.

Antil.

Turks

Marok.

2018

2013

2008

2018

2013

2008

2018

2013

2008

2018

2013

2008

2018

2013

2008

0

niet-west

  Figuur 12 Ontwikkeling niet-westerse Nijmegenaren 55+

2.5

Conclusie   Met het ouder worden van de grote geboortegeneraties uit de jaren 1946‐1970 komen  er  steeds  meer  ouderen  in  Nederland  en  Nijmegen.  In  2020  wonen  er  in  Nijmegen  ongeveer 50.000 55+‐ers in Nijmegen, een toename met een kwart in vergelijking tot  de huidige situatie. Bij die groei ligt de nadruk op de leeftijdsklassen tussen 65 en 74  jaar.    De richting van de demografische ontwikkeling in Nijmegen is gelijk aan die van de  landelijke  ontwikkeling:  toename  van  het  aantal  ouderen.  In  Nijmegen  is  de  toename wel wat minder sterk dan landelijk: vooral in de leeftijdsklasse 75‐84 ligt in  Nijmegen de groei de komende 10 jaar onder het landelijke niveau.   In  2020  worden  de  eerste  ouderen  uit  de  na‐oorlogse  geboortegeneratie  75.  Vanaf  dat moment zal vooral het aantal oudere ouderen gaan toenemen.   Ouderen  wonen  steeds  vaker  als  1‐persoonshuishouden,  waardoor  het  aantal  oudere huishoudens nog sterker stijgt dan het aantal ouderen.   Hoewel  het  aantal  niet‐westerse  55+‐ers  in  Nijmegen  in  2020  ongeveer  verdubbeld  zal zijn maken zij ook dan slechts enkele procenten van het totaal aantal ouderen uit.   

18   

Vergrijzing in Nijmegen  Oude en nieuwe senioren 

3

Oude en nieuwe senioren 

3.1

Inleiding  In het vorige hoofdstuk hebben we gezien dat ook in Nijmegen het aantal 55‐plussers in  de komende jaren drastisch zal toenemen: van bijna 40.000 nu naar bijna 50.000 in 2020.  In  dit  hoofdstuk  zullen  we  nader  inzoomen  op  deze  groep.  Cruciaal  hierbij  is,  zo  zal  blijken,  dat  de  komende  55‐plussers  ‐  qua  algemene  typering  ‐  niet  dezelfde  soort  mensen zijn als hun huidige leeftijdgenoten. De huidige senioren zijn vóór of tijdens de  tweede wereldoorlog geboren, terwijl de senioren die ‘eraan komen’ geboren zijn in de  wederopbouwfase.  Op  basis  van  sociaaleconomische  statistieken  weten  we  dat  ten  opzichte  van  de  oude  senioren  de  nieuwe  gemiddeld  meer  inkomen  hebben,  hoger  opgeleid zijn en langer leven. In sociaalculturele zin is er sprake van een overgang van  een  traditioneel  waarden‐  en  normenpatroon  (vooroorlogs)  naar  een  meer  moderne  mentaliteit (van na de bevrijding).    Toekomstige  ouderdom  zal  nog  gedurende  vele  jaren,  gerekend  vanaf  het  65e  levensjaar,  probleemloos  kunnen  verlopen.  Het  CBS  heeft  onlangs  berekend1  dat  mannen  gemiddeld  na hun  65e  nog 16,5  jaar  te  gaan  hebben en  vrouwen zelfs  nog  20  jaar. Tijdens een groot deel van deze periode kunnen de betrokkenen maatschappelijk  actief  zijn  en  zullen  ze  de  samenleving  niet  op  kosten  jagen.  Interessant  is  dat  de  nieuwe  senioren  bestaan  uit  de  zogeheten  babyboomers  (geboren  tussen  1945  en  1955),  waarvan  een  belangrijk  deel  opgegroeid  is  in  een  besef  van  eeuwig  jong  blijven  en  cultureel verzet plegen tegen de oudere generaties. Hoe gaan deze mensen hun ‘oude  dag’  beleven?  Hoe  gaan  zij  om  met  de  spanning  tussen  ‘midden  in  het  leven’  willen  staan  enerzijds  en  lichamelijke  en  psychische  beperkingen  (die  zich  ongetwijfeld  ooit  voordoen) anderzijds?    In  dit  hoofdstuk  trachten  we  het  gegeven  van  de  groeiende  groep  55‐plussers  te  verbinden met de overgang naar een ander type senioren. We doen dat allereerst aan  de hand van een aantal sociaaleconomische karakteristieken, vervolgens gaan we nader  in op sociaalculturele typeringen. 

                                                         1

 Zie publicatie van maandag 28 juli 2008. 

  19

Vergrijzing in Nijmegen  Onderzoeksrapportage   

3.2

Nieuwe senioren: een gunstig gemiddeld  sociaaleconomisch profiel 

3.2.1

Inkomen senioren: gestage groei  Uit  de  ‘Rapportage  ouderen  2006’  (van  het  SCP)2  blijkt  dat  de  gemiddelde  inkomenspositie  van  senioren  niet  slecht  is.  We  zullen  dit  gegeven  illustreren  aan  de  hand  van  een  tweetal  tabellen:  in  de  ene  wordt  vanaf  1994  tot  en  met  2003  per  leeftijdscategorie  het  gestandaardiseerd  besteedbaar  huishoudensinkomen  weergegeven3,  in  de  andere  het  aandeel  huishoudens  (weer  per  leeftijdscategorie)  dat  op of onder de armoedegrens zit.      1994 1998 2000  2003  allen (ouder dan 35 jaar)  18 19 20  20        35‐54 jaar  19 20 20  20  55‐64 jaar  19 20 21  23  65‐74 jaar  17 18 19  19  75+  16 17 17  18        65‐74 jaar, samenwonend  18 19 19  20  65‐74 jaar, mannen alleen  17 17 19  19  65‐74 jaar, vrouwen alleen  15 16 17  17        75+, samenwonend 17 18 18  19  75+, mannen alleen 16 17 18  20  75+, vrouwen alleen  15 15 16  17        bewoners van instellingen/tehuizen 11 12 13  14  Figuur 13: inkomensontwikkeling 1994 t/m 2003

We zien dat de verschillen niet heel erg groot zijn. De 55‐64 jarigen hebben gemiddeld  het hoogste inkomen, 75‐plussers gemiddeld het laagste. Achterblijvende groepen zijn:  alleenstaande  vrouwen  (zowel  in  de  leeftijdscategorie  65‐74  als  75+)  en  bewoners  van  instellingen/tehuizen.                                                               2 3

 Den Haag, juni 2006.    Hierbij  moet  men  elk  getal  met  duizend  vermenigvuldigen.  Bij  een  gestandaardiseerd  besteedbaar  huishoudensinkomen  worden  alle  huishoudens,  van  groot  tot  klein,  rekenkundig  aan  elkaar  gelijk  gesteld.  Daarbij is het eenpersoonsinkomen als standaard genomen. 

20   

Vergrijzing in Nijmegen  Oude en nieuwe senioren    allen (ouder dan 35 jaar)    35‐54 jaar  55‐64 jaar  65‐74 jaar  75+ 

1994 16

1998 13

12 14 17 30

11 14 12 21

2000  9    8  10  9  16 

2003  9    10  10  7  7 

Figuur 14: percentage per leeftijdsgroep dat onder de armoedegrens zit, 1994 t/m 2003

Het valt op dat het aandeel huishoudens dat op of onder de armoedegrens zit zowel bij  de 65‐74 jarigen als bij de 75‐plussers in tien jaar tijd drastisch is afgenomen: in het ene  geval  van  17  naar  7%  en  in  het  andere  geval  van  30  naar  7%.  In  2003  waren  binnen  beide  leeftijdscategorieën  relatief  minder  arme  huishoudens  dan  binnen  de  twee  onderscheiden jongere leeftijdsgroepen.    Het gemiddelde inkomen van 65‐plussers ten opzichte van 65‐minners en ten opzichte  van  degenen  die  op  sociaal  minimumniveau  zitten  is  de  laatste  jaren  gestegen  en  zal  naar verwachting in de komende periode verder stijgen.      ten opzichte van 65‐ ten opzichte van sociaal  2000  0,7 1,7  2005  0,8 1,9  2010  0,8 2  2015  0,9 2,2  2020  0,9 2,3  Figuur 15: verhouding inkomen 65-plussers ten opzichte van 65-minners en sociale minima, 2000 t/m 2020

De betere financiële positie van ouderen heeft naast een aantal andere factoren ‐ denk  bijvoorbeeld aan een tot stand gekomen gunstiger belastingregeling ‐ vooral te maken  met  het  feit  dat  steeds  meer  65‐plussers  bovenop  hun  aow  kunnen  profiteren  van  aanvullende  pensioenvoorzieningen.  In  de  volgende  tabel  laten  we  zien  welke  de  belangrijkste  inkomensbronnen  van  senioren  zijn  en  hoe  groot  het  aandeel  is  van  de  onderscheiden bronnen.   

  21

Vergrijzing in Nijmegen  Onderzoeksrapportage        65‐74        75+       

bron aow  aanvullend pensioen  vermogen    aow  aanvullend pensioen  vermogen   

1994 72 19

2003 69 24

77 15

75 20

aandeel  1994  2003  48  46  33  38  12  7      53  51  27  35  16  12     

Figuur 16: samenstelling inkomen 65-plussers

Financieel  gesproken  zijn  twee  risicogroepen  van  belang:  alleenstaande  oudere  vrouwen  en  niet‐westerse  senioren.  In  diverse  studies  wordt aangenomen  dat  in  2020  circa  15%  van  alle  vrouwelijke  55‐plussers  onvoldoende  pensioenontwikkeling  kent.  Als we terughalen (uit het vorige hoofdstuk) dat in Nijmegen rond 2020 circa 15.OOO  alleenstaande  huishoudens  onder  de  55‐plussers  zijn  en  aannemen  dat  minstens  de  helft daarvan uit vrouwen bestaat, ontstaat er een risicogroep van ruim 1.100 personen.  In 2020 zijn er ongeveer 3.200 niet‐westerse senioren in Nijmegen. Een substantieel deel  van deze populatie ‐ hoeveel precies is moeilijk aan te geven ‐ zal financiële problemen  hebben.  

3.2.2

Explosieve groei seniorenmarkt  Door  de  groei  van  het  aantal  senioren  en  vooral  ook  de  groei  van  het  gemiddelde  inkomen van de nieuwe doelgroep begint een groot deel van de consumptieve sector te  beseffen dat nieuwe inkomsten te halen zijn. Een paar voorbeelden:   Op dit moment is circa één op de drie kopers bij de middenstand ouder dan 50. In  2030 zijn deze senioren waarschijnlijk de belangrijkste groep consumenten. Volgens  de directeur van fietsenfabrikant Batavus zijn de senioren nu al goed voor ruim 20%  van de totale omzet.   Op dit moment boeken de 50‐plussers bij elkaar 3,3 miljoen vakanties per jaar,  waaraan eenieder gemiddeld 800 euro besteedt.   Op de mediamarkt zijn senioren de belangrijkste consumenten van het geschreven  woord: kranten, tijdschriften en boeken. 50‐plussers besteden gemiddeld  tweeëneenhalf keer zo veel tijd aan lezen dan 50‐minners. 

3.2.3

Continu stijgend opleidingsniveau  Naast  de  verbeterde  inkomenspositie  van  senioren  is  ook  hun  continu  stijgend  opleidingsniveau een teken van sociaaleconomische vooruitgang. In de volgende tabel  zien we hoe de verschillende opleidingsniveaus binnen de groep 55‐plussers verdeeld 

22   

Vergrijzing in Nijmegen  Oude en nieuwe senioren  zijn,  hoe  dat  patroon  zich  in  de  laatste  twintig  jaar  ontwikkeld  heeft  en  hoe  het  zich  naar verwachting verder zal ontwikkelen in de komende twintig jaar.        1981  2003  2030  toe‐ of  afname  mannen  basisniveau  49 17 8 ‐9    lbo/mavo  18 22 19 ‐3    havo/vwo  25 37 42 +5    hbo/wo  9 23 31 +8        vrouwen  basisniveau  66 29 10 ‐19    lbo/mavo  17 35 23 ‐12    havo/vwo  13 25 42 +17    hbo/wo  5 11 25 +14  Figuur 17: illustratie stijgend opleidingsniveau mannelijke en vrouwelijke 55-plussers, 1981 t/m 2030

Een  hoger  opleidingsniveau  is  niet  alleen  een  extra  hulpbron  in  verband  met  de  noodzakelijke  kennis  en  vaardigheden  die  benodigd  zijn  om  maatschappelijk  actief  te  zijn, statistisch blijkt het ook een graadmeter te zijn in verband met zorgbehoefte:  ‐minder behoefte aan zorg,4  ‐als er wel behoefte aan zorg is komt die vooral via de particuliere sector tot uiting,  ‐en is er veel minder sprake van mantelzorg, mede omdat hoger opgeleiden meestal op  grotere afstand van hun kinderen en/of andere familieleden wonen.    Uit  de  laatste  Nijmeegse  stadspeilingen  (2005  en  2007)  ‐  waarbij  de  respondenten  zelf  hebben aangegeven welke hun hoogst genoten opleiding is ‐ kunnen we opmaken dat  het opleidingsniveau van de 55‐plussers ook in onze stad groeiende is.      2005 2007 toe‐ of afname mannen  basisniveau  17 15 ‐2    lbo/mavo  33 32 ‐1    havo/vwo  31 24 ‐7    hbo/wo  19 29 +10      vrouwen  basisniveau  23 19 ‐4    lbo/mavo  46 50 +4    havo/vwo  16 15 ‐1    hbo/wo  15 16 +1  Figuur 18: illustratie stijgend opleidingsniveau mannelijke en vrowuelijke 55-plussers tussen 2005 en 2007

                                                         4

 Voor een nadere toelichting hierop zie verderop in het hoofdstuk over zorg. 

  23

Vergrijzing in Nijmegen  Onderzoeksrapportage    Als we de stadspeilingen over een iets langere periode (vanaf 1998) bekijken ‐ vanuit de  leeftijdsverdeling 18‐29 jarigen, 30‐54 jarigen en 55‐plussers; en vanuit een iets andere  indeling  in  opleidingsniveau  ‐  zien  we  in  wezen  dezelfde  trend:  een  continu  stijgend  opleidingsniveau.        1998 2001 2003 2005  2007 maximaal lbo  18‐29 jaar 10 9 9 7  6    30‐54 jaar 23 20 20 17  16    55+  45 45 41 38  36          hbo/wo  18‐29 jaar 37 41 45 46  43    30‐54 jaar 42 47 47 50  53    55+  17 18 21 24  28  Figuur 19: stijgend opleidingsniveau drie leeftijdsgroepen in Nijmegen, 1998 t/m 2007

3.3

Nieuwe senioren: een andere generatie, een andere  leefstijl  De  discussie  over  vergrijzing  kan  alleen  op  zinvolle  wijze  gevoerd  worden  wanneer  niet alleen naar aantallen gekeken wordt. We hebben al eerder in dit hoofdstuk gezien  dat  zowel  oude  als  nieuwe  55‐plussers  onderling  kunnen  verschillen  qua  inkomen  en  genoten opleiding. Om alle denkbare verschillen enigszins te structureren en tevens in  een  sociaalcultureel  (of  mentaal)  kader  te  plaatsen  heeft  het  zin  te  kijken  naar  gemeenschappelijke  kenmerken  van  groepen  senioren  op  basis  van  de  generatie  waartoe ze behoren en op basis van leefstijlkenmerken. Zoals al eerder aangegeven: qua  leeftijd  zijn  55‐  of  65‐plussers  in  verschillende  perioden  natuurlijk  gelijk  aan  elkaar,  maar niet zonder meer vanuit hun waarden‐ en normenpatroon. 

3.3.1

Opeenvolgende generaties  De  Utrechtse  hoogleraar  sociologie  Henk  Becker  heeft  ruim  twintig  jaar  geleden  een  generatietheorie ontwikkeld. Becker gaat ervan uit dat iemands mentaliteit grotendeels  bepaald  wordt  tussen  zijn  of  haar  10e  en  25e  levensjaar:  de  zogeheten  formatieve  periode. In die periode is er sprake van een soort collectief gedeelde maatschappelijke  ervaring,  zoals  bijvoorbeeld  tijdens  de  economische  crisis  in  de  jaren  dertig  van  de  vorige eeuw, tijdens de eerste jaren van de wederopbouw na de tweede wereldoorlog,  etc. Uiteindelijk onderscheidt Becker in Nederland een vijftal generaties:     De vooroorlogse generatie (geboren tussen 1910 en 1930). Deze generatie heeft de  crisis van de jaren dertig meegemaakt en hard gewerkt na de tweede wereldoorlog 

24   

Vergrijzing in Nijmegen  Oude en nieuwe senioren 









om het land weer op te bouwen. Men is opgevoed met zaken als gehoorzaamheid,  vlijt en arbeidsdiscipline. In de meeste gevallen heeft de vooroorlogse generatie een  waarden‐ en normenpatroon dat als conservatief omschreven kan worden.  De stille generatie (geboren tussen 1930 en 1945). Deze generatie heeft een meer  pragmatische houding ten opzichte van het leven. Menigeen vond na de oorlog snel  een baan en wist vlot carrière te maken. Politiek gezien staat de stille generatie voor  een langdurig naoorlogs pragmatisme: beperkte hervormingen binnen het  raamwerk van de verzorgingsstaat.  De protestgeneratie of vroege babyboomgeneratie (geboren tussen 1945 en 1955).  Deze generatie is in welvaart en vrede opgevoed en stond in de jaren zestig aan de  wieg van een omvattende culturele en politieke omwenteling in Nederland. Zaken  als vrouwenemancipatie en strijd tegen discriminatie van minderheidsgroepen  kwamen tot ontwikkeling, maar ook groeide tegenover het moralisme en  pragmatisme van de eerdere generaties een meer op persoonlijke ontwikkeling  gerichte mentaliteit.  De verloren generatie of late babyboomgeneratie (geboren tussen 1955 en 1970).  Deze generatie heeft lang een ongunstige arbeidsmarktpositie gekend, in de  overgang van de culturele revolutie van de ‘zestigers’ naar het latere no nonsense  tijdperk in de jaren tachtig. De verloren generatie is over het algemeen  pessimistischer, in ieder geval realistischer dan de protestgeneratie.5  De pragmatische generatie (geboren tussen 1970 en 1980). Deze generatie bestaat  gemiddeld uit hardwerkende en zakelijk ingestelde individuen. 

  In  verband  met  huidige  en  aankomende  senioren  zijn  de  eerste  drie  onderscheiden  generaties van belang. Op dit moment bestaat het segment 65‐plussers uitsluitend nog  uit  personen  die  tot  de  vooroorlogse  en  stille  generatie  behoren,  terwijl  de  komende  tien à vijftien jaar de vroege babyboomers het leeuwendeel van de senioren gaan vormen.    We kunnen trachten voor Nijmegen een inschatting te maken hoe groot het aandeel van  de  door  Becker  onderscheiden  generaties  is  binnen  de  lokale  bevolking  als  geheel  en  hoe  deze  verdeling  zich  in  de  loop  der  jaren  heeft  ontwikkeld  en  zich  verder  nog  zal  ontwikkelen.   

                                                         5

  Bij  de  verloren  generatie  moet  men  bedenken  dat  de  aanduiding  ‘verloren’  in  de  jaren  tachtig  (van  de  vorige  eeuw) verzonnen is. Toen leek het inderdaad erop dat deze generatie maatschappelijk niet of moeilijk aan de bak  zou  komen.  Nu,  twintig  jaar  later,  weten  we  dat  de  kansen  na  een  moeilijke  beginperiode  in  positieve  zin  gekeerd zijn. Aldus is de omschrijving ‘verloren generatie’ heel erg tijdgebonden. 

  25

Vergrijzing in Nijmegen  Onderzoeksrapportage    geboren  1910‐1930  1930‐1945  1945‐1955  1955‐1970  na 1970 

1998  9  13  13  25  40 

2003 6 11 12 22 49

2008 3 10 11 21 55

2015 1 8 8 20 63

2020  ‐  5  5  19  71 

Figuur 20: verhouding in Nijmeegse bevolking van vijf generaties

We zien duidelijk de gestage afname van de oudere generaties enerzijds en de gestage  groei  van  degenen  die  na  1970  geboren  zijn.  Van  belang  is  nu  om  te  kijken  naar  de  samenstelling  van  de  groep  55‐plussers.  Welk  deel  van  hen  bestaat  wanneer  uit  de  tweede  oudste  generaties  (geboren  vóór  1945)  en  welke  deel  uit  de  jongste  generaties  (geboren na 1945)?      ‘oud’ ‘jong’  1998  100 ‐  2003  75 25  2008  55 45  2015  35 65  2020  20 80  Figuur 21: verhouding ‘oude’ en ‘jonge’ senioren in Nijmegen, 1998 t/m 2020

Tussen  2008  en  2015  ligt  het  keerpunt  wanneer  de  na  de  tweede  wereldoorlog  geborenen de meerderheid van de 55‐plussers zullen gaan uitmaken. 

3.3.2

Verschillende leefstijlen  In  veel  publcaties  over  de  (mogelijke)  maatschappelijke  inzet  van  oude  en  nieuwe  senioren  wordt  gebruik  gemaakt  van  een  indeling  in  verschillende  leefstijlen.6  Het  in  Amsterdam  gevestigde  onderzoeksbureau  Motivaction  onderscheidt  bijvoorbeeld  acht  verschillende leefstijlen in Nederland: dat zijn clusters van personen die op hoofdzaken  op  dezelfde  wijze  in  het  leven  staan  en  tegen  het  leven  aankijken.  Toegepast  op  de  eerder  weergegeven  indeling  in  generaties  ‐  met  aan  de  ene  kant  de  vooroorlogse  en  stille generatie en aan de andere kant de protestgeneratie ‐ blijken bij de verschillende  typen  senioren  verschillende  leefstijlen  te  domineren.  Bij  de  vooroorlogse  en  stille  generatie  zijn  de  zogeheten  traditionele  burgers  overheersend.  Hun  waardenpatroon  wordt  gekenmerkt  door:  hard  werken,  moralisme,  lokale  oriëntatie  en  kerkelijke                                                           6

  Leefstijlen  zijn  tegenwoordig  in  de  mode.  Het  gebruik  ervan  moet  echter  niet  verabsoluteerd  worden.  Ze  verklaren niet alles en zijn in zekere zin indicatief en illustratief. Soms kunnen verschillen binnen leefstijlen net  zo belangrijk zijn als die ertussen. Dat neemt niet weg dat leefstijlen het belang accentueren van sociaalculturele  stromingen en onderstromingen. Alleen al daarom verdient toepassing van het leefstijlenconcept aanbeveling. 

26   

Vergrijzing in Nijmegen  Oude en nieuwe senioren  gezindheid.  Bij  de  protestgeneratie  zijn  de  zogeten  moderne  burgers  maar  ook  de  zogeheten  postmaterialisten  overheersend.  Het  hierbij  horende  waardenpatroon  kan  men typeren als: werken maar ook veel vrije tijd, hedonisme, meer werelds dan lokaal  gericht en niet‐kerkelijk.    In  het  vervolg  ‐  onder  andere  als  we  kijken  naar  de  wijze  waarop  senioren  (nog)  maatschappelijk  actief  zijn  ‐  zal  blijken  hoe  participatiegedrag  beïnvloed  wordt  door  generatie‐ en leefstijlkenmerken. 

Andere leefstijlen bij niet‐westerse senioren  Aangezien  in  de  komende  tijd  ook  het  aantal  senioren  bij  de  niet‐westerse  bevolkingsgroepen  zal  toenemen  is  het  interessant  na  te  gaan  of  deze  mensen  op  dezelfde wijze als bij de westerse senioren sociaalcultureel ingedeeld kunnen worden.  Volgens  Motivaction  blijkt  dat  niet  het  geval  te  zijn.  Turkse  en  Marokkaanse  ouderen  worden  getypeerd  als  teruggetrokken  conservatieven:  een  groot  deel  van  het  leven  speelt  zich  in  gezinsverband  af,  de  betrokkenen  zijn  weinig  maatschappelijk  actief  en  zijn overtuigd islamitisch. Surinaamse en Antilliaanse ouderen zijn volgens Motivaction  betrokken  traditioneel:  een  groot  deel  van  het  leven  speelt  zich  in  familieverband  af,  de betrokkenen zijn wel enigszins maatschappelijk actief en zijn daarbij ook enigszins  kerkelijk.  Op  iets  langere  termijn  zullen  de  Surinaamse  en  Antilliaanse  senioren  meer  neigen naar een leefstijl die men als pragmatisch modern kan omschrijven. 

Beleidsmatige relevantie  Wat kan of moet de lokale overheid met een dergelijke, vanuit generaties en leefstijlen  ontwikkelde  optiek?  Het  antwoord  is  dat  toekomstige  senioren  anders  in  het  leven  staan dat huidige senioren. Een van de consequenties daarvan is dat zij op andere wijze  maatschappelijk  actief  willen  zijn.  We  zullen  dat  in  het  volgende  hoofdstuk  verder  uitwerken. De uitdaging voor de lokale overheid ligt erin om op tijd te anticiperen op  deze  verschuiving.  Anders  is  het  mogelijk  dat  een  substantieel  potentieel  op  het  vlak  van vrijwilligerswerk, mantelzorg en bezoeken aan culturele instellingen verloren gaat. 

  27

Vergrijzing in Nijmegen  Onderzoeksrapportage   

4

De maatschappelijke participatie  van senioren 

4.1

Inleiding  In de voorafgaande hoofdstukken is aan de orde gekomen dat niet alleen het aantal 55‐  en 65‐plussers groeit, maar ook dat er sprake is van een nieuw type senioren. Het beeld  dat oudere mensen thuis wegkwijnen achter de geraniums is volstrekt in strijd met de  huidige  en  toekomstige  werkelijkheid.  Huidige  en  toekomstige  senioren  zijn  langer  gezond,  langer  maatschappelijk  actief,  willen  langer  zelfstandig  wonen,  etc.  Kortom:  ook  na  de  pensioengerechtigde  leeftijd  kunnen  de  betrokkenen  nog  gedurende  lange  tijd een actieve inbreng voor de maatschappij hebben.    In  dit  hoofdstuk  gaan  we  na  hoe  senioren  hun  tijd  indelen  en  welk  deel  van  die  tijd  besteed wordt aan zaken als vrijwilligerswerk en mantelzorg. Eerst kijken we evenwel  naar het verschijnsel dat grijze druk genoemd wordt, dat wil zeggen de mate waarin de  groeiende  groep  65‐plussers  gaat  drukken  op  de  in  aantal  afnemende  beroepsbevolking. Plus gaan we kort in op de arbeidsparticipatie van senioren. 

4.2

Grijze druk  Als  men  de  groei  van  het  aandeel  65‐plussers  (in  de  bevolking  als  geheel)  als  een  probleem ziet, doet men dat meestal door te wijzen op de gelijktijdige afname van de  beroepsbevolking.  Minder  maatschappelijk  actieve  mensen  (tussen  20  en  65  jaar)  moeten dan zorgen voor meer inactieven (degenen tot 20 samen met de 65‐plussers). De  ‘grijze druk’ zal zich in de grote steden echter veel minder manifesteren dan gemiddeld  in  Nederland.  We  laten voor  de  jaren  2008,  2015  en  2020  zien  hoe  groot deze  druk  is,  ook  samen  met  de  zogheten  ‘groene  druk’  (het  percentage  0‐20  jarigen  van  de  beroepsbevolking).      2008 2015 2020  groene druk  31,5 32 32,4  grijze druk  19,8 20,9 22,2  samen  51,3 52,9 54,6  Figuur 22: groene en grijze druk in Nijmegen, 2008 t/m 2020

28   

Vergrijzing in Nijmegen  De maatschappelijke participatie van senioren  Dat  betekent  dat  de  ‘inactieven’  samen  gedurende  lange  tijd  iets  meer  dan  de  helft  vormen van de ‘actieven’. In verhouding met het gemiddelde in Nederland is dat een  gunstige verhouding.    Gemiddeld  voor  Nederland  als  geheel  is  zowel  de  groene  als  de  grijze  druk  omvangrijker:      2008 2015 2020  groene druk  39,2 38,2 37,6  grijze druk  24 28,9 33,5  samen  63,2 67,1 71,1  Figuur 23: groene en grijze druk in Nederland, 2008 t/m 2020

Dat de grijze druk in Nijmegen lager is dan gemiddeld in Nederland komt natuurlijk in  belangrijke mate door het feit dat Nijmegen een typische studentenstad is en daardoor  veel jonge mensen hier wonen. 

4.3

Allereerst: groeiende arbeidsparticipatie van 50‐ plussers  In  Europees  verband  hebben  de  verschillende  landen  afgesproken  ‐  het  zogeheten  Lissabon‐akkoord  ‐  dat  in  2010  minimaal  50%  van  de  55‐64  jarigen  een  betaalde  baan  heeft.  Op  dit  moment  blijkt  dat  Nederland  aardig  op  weg  is  om  die  doelstelling  te  halen.      1992 2005 toename  35‐49   68 77 +9        50‐54  56 70 +14  55‐59  38 55 +17  55‐64  25 40 +15  60‐64  11 18 +7  Figuur 24: groeiende arbeidsparticipatie verschillende leeftijdsgroepen, tussen 1992 en 2005

We zien dat de arbeidsparticipatie van jonge senioren meer gegroeid is dan die van de  35‐49  jarigen.  Alleen  de  60‐64  jarigen  blijven  nog  ver  achter  bij  de  overige  leeftijdsgroepen.  Overigens  is  het  wel  zo  dat  er  relatief  grote  verschillen  zijn  tussen  mannen en vrouwen. Het gemiddelde percentage 40 voor de 55‐64 jarigen komt neer op  ruim 55% van de mannen en circa 30% van de vrouwen. Bij de 60‐64 jarigen is het niet  anders: gemiddeld werkte in 2005 18%, maar van de mannen was het bijna 30% en van  de vrouwen ongeveer 10%.   

  29

Vergrijzing in Nijmegen  Onderzoeksrapportage    Groeiende arbeidsparticipatie van senioren is op zich een positieve zaak, maar kan wel  betekenen  dat  minder  senioren  aan  vrijwilligerswerk  of  mantelzorg  doen.  We  zullen  die ‘concurrentie’ later tegenkomen.    Binnen de Nijmeegse beroepsbevolking is het aandeel 50‐plussers op dit moment ruim  25%. Dit zal naar verwachting tot bijna 30% groeien in 2020.    Een  problematische  situatie  kan  zich  voordoen  wanneer  de  oudere  werknemers  uittreden en hun plekken moeilijk of niet opgevuld kunnen worden. Bepaalde sectoren  van  de  arbeidsmarkt  zijn  meer  vergrijsd  dan  andere  en  dreigen  dus  in  een  zekere  gevarenzone  te  komen.  Het  gaat  om  het  onderwijs,  de  zorg,  de  overheid  en  de  persoonlijke vervoerssector.7  

4.4

Tijdsbesteding  Gemiddeld  hebben  45‐54  jarigen,  55‐64  jarigen  en  65‐plussers  respectievelijk  40,  50  en  60 uur vrije tijd tot hun beschikking. Van de mensen die 55 of ouder zijn is bekend hoe  ze hun vrije tijd (gemiddeld) indelen.8   Ruim 40% gaat op aan mediagebruik (televisie kijken, lezen en gebruik van  pc/internet). Ouderen blijven relatief veel lezen, waardoor de algemene  maatschappelijke trend: minder lezen, enigszins getemperd wordt. Gebruik van  pc/internet is duidelijk groeiend.9   Ruim 30% wordt besteed aan sociaal verkeer. Hieronder vallen zowel bezoeken aan  of van familie en vrienden als uitgaan en naar culturele voorstellingen gaan. In de  loop der jaren is de tijd die besteed wordt aan sociaal verkeer een beetje  teruggelopen.   Ruim 15% staat gereserveerd voor solitaire hobby’s.   Circa 5% gaat op aan vrijwilligerswerk en mantelzorg.   Circa 5% blijft over voor sporten, fietsen en wandelen.    In het vervolg van dit hoofdstuk zullen we nader ingaan op enerzijds vrijwilligerswerk  en mantelzorg en anderzijds sociaal verkeer, althans voor zover dit betrekking heeft op  het bezoeken van culturele en maatschappelijke instellingen. 

                                                          Een situatieschets uit het onderwijs: op dit moment is 45% van de leerkrachten in het basisonderwijs, 55% van de  leerkrachten in het voortgezet onderwijs en 60% van de leerkrachten in het beroepsonderwijs ouder dan 45 jaar.  8 Zie onder andere Rapportage ouderen 2006 (SCP) en Ouderen en maatschappelijke inzet (SCP in opdracht van RMO).  9 In 2003 had al 75% van de 55‐64 jarigen een pc (met in de meeste gevallen ook een internetaansluiting) thuis.  7

30   

Vergrijzing in Nijmegen  De maatschappelijke participatie van senioren 

4.5

Vrijwilligerswerk (en mantelzorg)  In veel publicaties over het vrijwilligerswerk dat senioren doen wordt ervan uitgegaan  dat in Nederland circa 45% van alle vrijwilligerswerk door 55‐plussers gedaan wordt.  Niet  alle  senioren  zijn  (even)  actief  als  vrijwilliger  of  mantelzorger.  Alleen  bij  mantelzorg is er een oververtegenwoordiging van laag opgeleide mensen. Voor de rest  zijn  de  hoog  opgeleide  senioren  meer  actief  als  vrijwilliger  dan  hun  laag  opgeleide  leeftijdgenoten.  Naast  opleiding  blijkt  kerkelijke  gezindheid  een  relevante  indicatie  te  zijn: mensen die kerkelijk gezind zijn doen meer aan vrijwilligerswerk dan mensen die  niet veel op hebben met kerk en geloof.     Wanneer  we  dit  gegeven  ‐  dat  55‐plussers  een  groot  deel van  het  vrijwilligerswerk  in  Nederland voor hun rekening nemen ‐ vasthouden en relateren aan Nijmeegse cijfers,  moeten  we  dat  voor  onze  stad  enigszins  relativeren.  In  2005  deed  27%  van  de  55‐ minners  vrijwilligerswerk,  van  de  55‐plussers  was  dat  toen  29%.  In  2007  deed  zowel  van  de  55‐minners  als  van  de  55‐plussers  27%  vrijwilligerswerk.  In  beide  jaren  werd  ongeveer 30% van het totale lokale vrijwilligerswerk door de 55‐plussers gedaan. Dus:   een kleine afname van het aandeel mensen dat vrijwilligerswerk doet, en   een  minder  sterke  oververtegenwoordigers  van  55‐plussers  in  het  lokale  vrijwilligerswerk.10    Vanaf  2001  blijkt  steeds  tussen  de  25  en  30%  van  de  Nijmeegse  55‐plussers  vrijwilligerswerk  te  verrichten.  Maar  dat  geldt  ook  voor  de  groep  30‐54  jarigen,  waardoor  het  waarschijnlijk  is  dat  met  de  vergrijzing  op  zich  het  aantal  mensen  dat  vrijwilligerswerk doet niet zal veranderen.    Ook in Nijmegen zullen senioren nog tot op hoge leeftijd even of bijna even dan jongere  leeftijdsgroepen actief zijn op een groot aantal gebieden. Een paar voorbeelden:      tot 45 45‐55 55‐65 65‐75  75+  voelt  zich  medeverantwoordelijk  voor  80 88 89 82  69  heeft meegedaan aan activiteiten in wijk11 26 33 22 20  18  doet aan vrijwilligerswerk  25 24 28 26  17  verricht mantelzorg  6 18 16 11  11  sport wekelijks  52 50 50 41  23  Figuur 25: percentages per leeftijdsgroep voor maatschappelijke verantwoordelijkheid en/of maatschappelijke inzet, uit stadspeiling 2007

                                                           Het  is  trouwens  niet  goed  mogelijk  om  Nijmeegse  en  landelijke  cijfers  met  elkaar  te  vergelijken.  Niet  altijd  is  duidelijk wat respondenten zelf tot vrijwilligerswerk rekenen. Tellen ze mantelzorg wel of niet mee?  11 In de loop der tijd (2003 tot en met 2007) is deze activiteit bij de 30‐54 jarigen toegenomen van 35 naar 40% en bij  de 55‐plussers van 20 naar 25%.  10

  31

Vergrijzing in Nijmegen  Onderzoeksrapportage    Het  valt  op  dat  de  leeftijdsgrens  waarop  mensen  gemiddeld  minder  actief  zijn  of  worden  vrij  hoog  ligt.  De  verschillen  tussen  55‐65  jarigen  aan  de  ene  en  65‐75  jarigen  aan de andere kant zijn niet zo erg groot. Pas vanaf het 70e of 75e levensjaar blijkt een  duidelijke  afname  van  maatschappelijke  activiteit  plaats  te  vinden.  Dat  betekent  dus  dat  met  de  komst  van  een  relatief  grote  groep  nieuwe  senioren  het  potentieel  om  vrijwilligerswerk  te  doen  (of  zich  op  andere  wijze  voor  de  samenleving  in  te  zetten)  groot blijft of zelfs zal groeien.     Het  soort  vrijwilligerswerk  dat  55‐plussers  doen  verschilt  wezenlijk  niet  van  dat  bij  andere leeftijdsgroepen. De meest voorkomende vormen zijn:   ‐hulp aan buren, bejaarden en/of gehandicapten;  ‐activiteiten op het gebied van sport;  ‐activiteiten op het gebied van godsdienst en levensbeschouwing; en  ‐activiteiten van een hobbyvereniging.12    Een  specifieke  vorm  van  vrijwilligerswerk  betreft  politieke  participatie.  Op  deelname  aan collectieve acties na ‐ waarbij jongeren actiever zijn ‐ zijn 55‐plussers meer politiek  actief  dan  jongere  leeftijdsgroepen.  Van  de  55‐plussers  is  bijvoorbeeld  6%  lid  van  een  politieke  partij;  dat  is  aanmerkelijk  meer  dan  bij  de  jongeren.  Verder  zijn  de  senioren  ook  meer  dan  jongeren  lid  van  een  vakbond,  milieuorganisatie,  buurtvereniging  en  ouderenbond. 

Het zelf sporten  Zijn senioren in de laatste jaren meer gaan sporten (in Nijmegen)? Ja. Vanaf 2003 wordt  in  de  stadspeiling  aan  de  respondenten  gevraagd  aan  te  geven  hoe  vaak  per  week  ze  actief  een  bepaalde  sport  bedrijven.  Daaruit  blijkt  dat  het  aantal  55‐plussers  dat  minimaal wekelijks sport is toegenomen:      2003 2005 2007  18‐29 jarigen  62 70 65  30‐54 jarigen  51 57 55  55+  35 44 46  Figuur 26: percentage actieve sporters per leeftijdsgroep, Nijmegen 2003 t/m 2007

Van de 55‐plussers doet circa 15% aan sport in verenigingsverband. Van 30‐54 jarigen is  dat ongeveer 20% en van de 18‐29 jarigen 25 à 30%. Welke sporten zijn geliefd bij de 55‐ plussers? De top zes:  1. wandelen,  2. zwemmen,  3. fitness en conditietraning,                                                           12

 Alleen het vrijwilligerswerk in de sectoren godsdienst en levensbeschouwing is specifiek voor senioren. 

32   

Vergrijzing in Nijmegen  De maatschappelijke participatie van senioren  4. wielrennen en mountainbiken,  5. tennissen, en  6. gymnastiek of turnen.    In  de  loop  der  jaren  is  de  populariteit  van  het  wandelen  gegroeid  en  in  iets  mindere  mate die van fietsen/mountainbiken. 

Trends  Mede  in  verband  met  het  eerder  gemaakte  onderscheid  tussen  oude  en  nieuwe  senioren  is  het  van  belang  te  weten  of  en  in  welke  mate  het  vrijwilligerswerk  onder  druk komt te staan of op andere wijze ingevuld gaat worden. Daarom op deze plek een  aantal relevante trends:     De groeiende arbeidsparticipatie van de 55‐64 jarigen zal ten koste gaan van de tijd  die mensen over houden om vrijwilligerswerk te doen. Het is nu eenmaal zo dat  werkende mensen gemiddeld minder vrijwilligerswerk doen dan niet‐werkende  mensen.     Een groeiende groep senioren ‐ nu al ruim een vijfde van alle 50‐plussers ‐ is actief  als oppasser van hun kleinkinderen. Men doet dat gemiddeld bijna zes uur per  week. Deze activiteit is de laatste tijd drastisch toegenomen en zal waarschijnlijk  blijven toenemen, mede in het perspectief van de groeiende arbeidsmarktparticipatie  van dochters en schoondochters. Ook dit zal wellicht ten koste gaan van de uren die  aan vrijwilligerswerk besteed worden.     Twee tegelijkertijd plaatsvindende ontwikkelingen zullen van invloed zijn op het  verrichten van vrijwilligerswerk als zodanig en de specifieke aard ervan: aan de ene  kant de stijging van het gemiddelde opleidingsniveau ‐ gunstig! ‐ en aan de andere  kant de afname van kerkelijke betrokkenheid ‐ ongunstig! Het is moeilijk om nu  reeds de precieze gevolgen van deze, deels tegen elkaar inwerkende trends in te  schatten. Men mag aannemen dat er verschuivingen optreden in het soort  vrijwilligerswerk dat senioren doen. Die verschuivingen hangen sterk samen met de  volgende trend.     Nieuwe senioren zullen niet zonder meer passen in de netwerken en organisaties die  door de oude senioren ontwikkeld zijn, ze zullen veel daarvan ouderwets en truttig  vinden. “De status van het ‘in vaste dienst zijn’ bij een grote vrijwilligersorganisatie  telt voor hen ‐ dat wil zeggen: de babyboomers ‐ minder dan voor de oudere  generaties. In plaats daarvan zullen zij meer afwisseling en uitdaging zoeken, meer  autonomie en zelfregie wensen en meer uit zijn op ontplooiingskansen dan hun 

  33

Vergrijzing in Nijmegen  Onderzoeksrapportage    voorgangers.”13 Volgens Motivaction zijn de aankomende senioren in vergelijking  met het nu zittende cohort minder vaak lid van een politieke partij, kerk of  charitatieve instelling; zijn ze meer op milieu en wereldse thema’s gericht; zijn ze  minder vaak lokaal georiënteerd en voelen ze zich meer door de huidige overheid  vertegenwoordigd.14    Zoals  al  in  het  vorige  hoofdstuk  aangegeven  ligt  hier  een  uitdaging  voor  de  lokale  overheid.  De  nieuwe  senioren  passen  niet  zonder  meer  in  het  bestaande  plaatje  qua  vrijwilligerswerk.  Aan  de  ene  kant  ervaren  zij  meer  tijdsdruk  vanwege  andere  activiteiten. Aan de andere kant hebben zij specifieke oriëntaties. Er blijft wel degelijk  een  groot  potentieel  bestaan  om  maatschappelijk  actief  te  zijn.  Maar  om  dat  aan  te  boren wordt de gemeente als het ware uitgedaagd om de nieuwe senioren te verleiden,  uitgaande van hun specifieke wensen en behoeftes. De uitdaging ligt er vooral in om de  spanning,  die  vanuit  de  botsing  tussen  twee  trends  ‐  afname  kerkelijkheid,  toename  opleidingsniveau ‐ is weergegeven, uit te houden. 

4.6

Uitgaan en bezoek culturele instellingen  In  dezelfde  lijn  als  die  we  gezien  hebben  bij  vrijwilligerswerk  zullen  senioren  nog  tot  een bepaalde leeftijd uitgaan en culturele instellingen in de stad bezoeken.    Bezoek  aan  restaurant  en/of  café  neemt  af  naarmate  men  ouder  wordt,  evenals  centrumbezoek op zaterdag.      45‐55 55‐65 65‐75  75+  minimaal maandelijks naar een restaurant 40 40 25  20  vaker dan eens per maand naar een café 35 30 20  20  nooit naar het centrum op zaterdag 25 40 55  65  Figuur 27: uitgaansgedrag verschillende leeftijdsgroepen, stadspeiling 2007

Bezoek  aan  culturele  voorstellingen  is  een  ander  verhaal,  aangezien  juist  senioren  bij  bepaalde  podia  de  grootste  groep  bezoekers  vormen.  Dit  blijkt  uit  het  onlangs  gehouden cultuuronderzoek in Nijmegen. Daarbij is bijvoorbeeld aan een vijftal podia  gevraagd hoe groot het aandeel 55‐plussers en het aandeel 40‐55 jarigen is. Daaruit zijn  de volgende cijfers gekomen:   

                                                         13 14

 Zie Factsheet maatschappelijke inzet door ouderen van Zilveren Kracht (juli 2008).   Een nieuwe trend in  het vrijwilligerswerk van senioren met een  postmaterialistische levensinstelling betreft  de  zogeheten goede doelen‐vakanties in verre landen. 

34   

Vergrijzing in Nijmegen  De maatschappelijke participatie van senioren    De Vereeniging  Stadsschouwburg LUX  Lindenberg Theater  Doornroosje 

55+ 50 45 25 15 ‐

40‐55 30 30 35 35 5

samen  80  75  60  50  5 

Figuur 28: aandeel 40- en 55-plussers bij Nijmeegse podia

Opmerkelijk  is  dat  bij  LUX  het  aandeel  55‐plussers  in  de  laatste  vijf  jaar  van  10  naar  25% gestegen is.  In  het  genoemde  cultuuronderzoek  is  ook  aan  respondenten  gevraagd  of  zij  wel  eens  een  bepaalde  voorstelling/instelling  bezoeken.  Daar  zijn  de  volgende  cijfers  uit  voortgekomen:      18‐24 25‐44 45+  culturele voorstelling (zonder film) 65 65 55  filmvoorstelling  85 75 50  gesubsidieerd podium  80 75 60  museum  35 35 50  bibliotheek  35 45 40  Figuur 29: percentage van verschillende leeftijdsgroepen dat wel eens culturele instelling bezoekt

De  senioren  ‐  in  dit  geval:  45‐plussers  ‐  blijken  opvallend  meer  dan  de  jongere  leeftijdsgroepen naar het museum te gaan, terwijl ze qua bibliotheekbezoek iets hoger  scoren dan de 18‐24 jarigen maar iets lager dan de 25‐44 jarigen.    Kortom: uitgezonderd bij filmtheaters en Doornroosje vormen senioren een substantieel  deel van het uitgaanspubliek in de culturele sector. 

Verschillende gevolgen vergrijzing voor bezoeken aan kerk, wijkcentrum  en bibliotheek  Uitgaande van de demografische prognoses zoals we die eerder gemaakt hebben voor  2020  en  uitgaande  van  in  principe  gelijkblijvend  bezoekgedrag  (zie  daarvoor  de  stadspeiling 2007) ‐ waarbij dus dat gedrag van een bepaalde leeftijdsgroep in tien jaar  tijd  opschuift  naar  een  volgende  leefstijdsgroep  ‐  zien  we  verschillende  gevolgen  van  de vergrijzing voor de bezoeken aan kerk, wijkcentrum en bibliotheek.15   

                                                         15

 De cijfers zijn afgerond tot op honderttallen. 

  35

Vergrijzing in Nijmegen  Onderzoeksrapportage    Kerkbezoek      55‐65  65‐75  75+  totaal 

2008 1.800 4.000 3.900 9.700

2020 1.100 1.600 3.000 5.700

toe‐ of afname  ‐700  ‐2.400  ‐900  ‐4.000 

2020 2.300 2.300 2.500 7.100

toe‐ of afname  ‐400  ‐500  +500  ‐400 

2020 5.400 3.900 2.000 11.300

toe‐ of afname  +900  +1.600  +500  +3.000 

Figuur 30: waarschijnlijke afname kerkbezoek

Bezoek wijkcentrum      55‐65  65‐75  75+  totaal 

2008 2.700 2.800 2.000 7.500

Figuur 31: nagenoeg gelijkblijvend bezoek aan wijkcentra

Bibliotheekbezoek      55‐65  65‐75  75+  totaal 

2008 4.500 2.300 1.500 8.300

Figuur 32: waarschijnlijke toename bibliotheekbezoek

We  zien  dat  vooral  het  kerkbezoek  te  lijden  zal  hebben  onder  de  toenemende  vergrijzing. Daarentegen neemt het bibliotheekbezoek toe. 

Beperkingen  Uitgaansgedrag  bij  senioren  wordt  vanaf  een  bepaalde  leeftijd,  wanneer  fysieke  beperkingen en/of gevoelens van onveiligheid een rol spelen, wel degelijk belemmerd  als  gevolg  van  het  ouder  worden.  In  de  stadspeiling  is  aan  mensen  gevraagd  aan  te  geven om welke reden zij geen culturele voorstellingen bezoeken, tevens is gevraagd in  welke mate men ’s avonds niet alleen de deur uitgaan in verband met het zich onveilig  voelen.      <45 45‐55 55‐65 65‐75  75+  van bezoek afzien / geen tijd  35 35 20 5  5  van bezoek afzien / gebreken  ‐ ‐ 5 15  30  ’s avonds niet de deur uit  5 5 15 25  35  Figuur 33: beperkingen bij uitgaansgedrag

36   

Vergrijzing in Nijmegen  De maatschappelijke participatie van senioren 

4.7

Risicofactoren en risicogroepen 

4.7.1

Risicofactoren  Het overwegend positieve verhaal tot nu toe kan niet verhelen dat ouderdom vanaf een  bepaald moment wel degelijk ook met problemen samenhangt. Ouder zijn is een extra  levensfase, na de jeugd en de werkzame periode, waarbij fysieke en mentale gebreken  hun tol gaan eisen. In het al aangehaalde rapport van het SCP wordt gewezen op het  feit  dat  zich  in  de  laatste  levensfase  meerdere  cruciale  transities  op  persoonlijk  vlak  kunnen voordoen:   functionele beperkingen,   chronische aandoeningen,   depressie,   cognitieve achteruitgang,   verlies van partner, en   verhuizing.    Van alle 55‐plussers:   maakt 30% geen van dergelijke transities mee,   maakt 35% één van dergelijke transities mee,   maakt 25% twee van dergelijke transities mee, en   maakt 10% drie of meer van dergelijke transities mee.16 

4.7.2

Eenzaamheid en sociaal isolement  In de Nijmeegse stadspeiling wordt gevraagd in welke mate mensen (voldoende of te  weinig)  contacten  hebben  met  andere  mensen.  Van  daaruit  kunnen  we  een  indicatie  krijgen over de mate van eenzaamheid bij de 55‐plussers.      2003 2005 2007  ontmoet familieleden slechts paar keer p.j. 15 17 16  ontmoet vrienden slechts paar keer p.j. 20 18 18  ontmoet buren slechts paar keer p.j. 31 28 35  heb te weinig contacten  5 4 4  Figuur 34: ontmoetingen 55-plussers in Nijmegen, 2003 t/m 2007

Terwijl  toch  een  redelijk  grote  groep  slechts  enkele  keren  per  jaar  familieleden,  vrienden  of  buren  ontmoet,  geeft  maar  5%  van  de  55‐plussers  aan  dat  men  te  weinig  contacten heeft. Maar uit de laatste stadsmonitor ‐ zie het hoofdstuk over gezondheid ‐                                                           16

 Met meemaken wordt in dit verband bedoeld: in een periode van zes jaar. Zie Rapportage ouderen 2006 van het  SCP, juni 2006. 

  37

Vergrijzing in Nijmegen  Onderzoeksrapportage    blijkt  dat  van  de  65‐plussers  ruim  10%  zich  in  ernstige  mate  als  eenzaam  beschouwt.  Ongeveer  een  kwart  van  de  65‐plussers  blijkt  zich  elke  dag  in  meer  of  mindere  mate  zorgen te maken: over de eigen gezondheid, de kinderen en/of de partner. 

4.7.3

Risicogroepen  Naast  risicofactoren,  waar  in  principe  alle  senioren  vroeg  of  laat  ooit  mee  te  maken  krijgen ‐ zijn er ook risicogroepen. Dat zijn segmenten van de totale populatie senioren  die kans hebben om niet mee te groeien in het gemiddeld positieve patroon zoals dat in  het  voorafgaande  geschetst  is.  Anders  gesteld:  risicogroepen  slagen  er  minder  dan  gemiddeld  in  om  elementen  van  kwetsbaarheid  te  compenseren  en  dreigen  daardoor  achterop te raken.    Belangrijke elementen van kwetsbaarheid zijn:   Gebrekkige inkomsten als gevolg van onvoldoende aanvullende  pensioenvoorzieningen en onvolledige opbouw van de aow. Dit zal vooral gaan  gelden voor een groep alleenstaande vrouwen17 en een relatief groot deel van de  niet‐westerse senioren.   Het zich voordoen van ernstige lichamelijke of geestelijke beperkingen. We hebben  eerder al geconstateerd dat bijvoorbeeld bewoners van instellingen en tehuizen tot  de laagste inkomengroepen behoren.   Sociaal isolement. Een relatief groot aantal mensen zal in de toekomst in een kleine  sociale kring oud worden. Vaker dan ooit zijn mensen op dit moment kinderloos:  één op de vijf 65‐plussers in 2035 zal geen kinderen hebben, één op de twintig heeft  geen broer of zus en maar liefst 40% zal het dan moeten doen met slechts één broer  of zus.   Gevoelens van onveiligheid. Bekend is dat senioren objectief minder dan junioren  slachtoffer van een misdrijf zijn, desondanks neemt hun perceptie van onveiligheid  bij het ouder worden gemiddeld toe, vooral wanneer de betrokkenen wonen in  anonieme, grootstedelijke wijken.    De demograaf Jan Latten (werkzaam bij het CBS en hoogleraar aan de Universiteit van  Amsterdam)  waarschuwt  voor  wat  hij  noemt:  uitsortering.  Daarmee  doelt  hij  op  het  fenomeen ‐ dat zich nu al op grote schaal voordoet ‐ dat gelijksoortige mensen elkaar  opzoeken  en  zich  met  elkaar  verbinden.  Rijken  en  hoogopgeleiden  trouwen  onder  elkaar  ‐  neem  bijvoorbeeld  de  zogeheten  ‘powerkoppels’  ‐  terwijl  armen  en  laagopgeleiden  dat  ook  doen.  De  consequentie  daarvan  is dat men  gescheiden  sociale  circuits maar ook gescheiden ruimtelijke sferen ‐ denk aan gated communities ‐ krijgt.                                                             17

  De  schatting  is  dat  in  2020  ongeveer  15%  van  de  alleenstaande  vrouwelijke  65‐plussers  geen  aanvullende  pensioenopbouw heeft. 

38   

Vergrijzing in Nijmegen  De maatschappelijke participatie van senioren  Het is moeilijk om een precieze inschatting te geven van aantallen personen die in 2020  als risicogroep aangeduid kunnen worden. In het vorige hoofdstuk is, naar aanleiding  van  de  financiële  positie,  gesproken  over  ruim  1.100  alleenstaande  vrouwen  en  een  substantieel  deel  van  de  3.200  niet‐westerse  senioren  die  mogelijkerwijs  risicogroep  vormen.  We  zouden  daaraan  kunnen  toevoegen  het  aantal  mensen  dat  zich  eenzaam  voelt.  Op  dit  moment,  zo  blijkt  uit  recente  gegevens  van  de  GGD  ‐  gezondheidsonderzoek ‐ voelt circa 10% van de Nijmeegse 55‐plussers zich in meer of  mindere mate ernstig eenzaam.      

  39

Vergrijzing in Nijmegen  Onderzoeksrapportage   

5

Zorg 

5.1

Relatie leeftijd en zorgbehoefte  Wat is “zorg”?  Een sluitend beeld geven van de huidige en toekomstige zorgbehoefte van ouderen is  een onmogelijke opgave. Een eerste probleem is al dat er vele manieren denkbaar zijn  om zorg (en beperkingen waardoor zorg nodig is) te definieren. Daarnaast geldt dat er  geen “centrale registratie” van zorgbehoefte of levering van zorg bestaat, waardoor het  het niet mogelijk is een integrale beschrijving te maken.    Deze voorbehouden gemaakt is het wel duidelijk dat ouderen meer gebruik maken van  zorg dan jongeren. Dat is in allerlei lokaal en nationaal onderzoek en registraties terug  te  vinden.  Ter  illustratie  laten  we  hier  analyseresultaten  uit  drie  bronnen  (  GGD‐ onderzoek, SCP en WMO‐administratie Nijmegen) zien.    Uitkomsten ouderenonderzoek GGD Nijmegen  Het  ouderenonderzoek  2006  van  de  Nijmeegse  GGD  geeft  een  beeld  van  hoeveel  ouderen zorg nodig hebben. Bij de 75‐plussers is het zorggebruik duidelijk hoger dan  bij de 65‐74‐jarigen.     92%

huisarts bezo cht

83%

medisch specialist bezo cht

70% 53%

co ntact met thuiszo rg gehad

39% 9%

in ziekenhuis gelegen

18% 15%

mantelzo rg o ntvangen

26% 7%

pro fessio nele hulp bij verpleging gehad

15% 6%

75+

pro fessio nele hulp bij verzo rging gehad

13%

65-74

3%

0%

20%

40%

60%

80%

Figuur 35: Zorggebruik ouderen in het afgelopen jaar ... Bron: ouderenonderzoek GGD Nijmegen, 2006

40   

100%

 

Vergrijzing in Nijmegen  Zorg  Ook het gebruik van hulpmiddelen is met het ouderenonderzoek in kaart gebracht. Zo  heeft ruim één op de drie ouderen één of meer aanpassingen in de woning en maakt 6%  gebruik van een rolstoel en 4% van een scootmobiel.    Zorggebruik volgens het SCP  In Figuur  is eveneens te zien dat zorggebruik een sterke samenhang met leeftijd heeft.  Bij het stijgen van de leeftijd zakt het aandeel mensen dat geen gebruik maakt van zorg.  In  eerste  instantie  stijgt  vooral  het  aandeel  mensen  dat  hulp  van  de  thuiszorg  krijgt,  maar  vanaf  een  jaar  of  80  wordt  het  verpleeg/verzorgingshuis,  de  intramurale  zorg,  steeds  belangrijker.  De  informele/particuliere  zorg  bedraagt  in  bijna  alle  leeftijdscategorieen niet meer dan 10%.  100 90 80 70 60 50 40 30 20 10

geen

inf/part

thuiszorg

90

86

82

78

74

70

66

62

58

54

50

46

42

38

34

30

0

intramuraal

  Figuur 36: Gebruik zorg per leeftjid op basis AVO 2003 Bron: SCP verklaringsmodel verpleging en verzorging, 2008

WMO‐analyse Nijmegen  Vanaf  2007 gebeurt  de  afhandeling  van  aanvragen  en  verstrekking  voor  de  WMO  via  de  gemeenten.  We  hebben  de  ontvangers  van  toekenningen  en  indicaties van  dat  jaar  naar leeftijd bekeken.   In totaal waren er in 2007 ongeveer 5000 personen die in het kader van de WMO een  indicatie voor huishoudelijke hulp hadden. In ongeveer een derde van de gevallen ging  het om “eenvoudige hulp” (alphahulp, HH1).  Ook  hier  is  duidelijk  te  zien  dat  de  mate  van  gebruik  toeneemt  bij  het  stijgen  van  de  leeftijd.  Vooral  tussen  de  70  en  80  jaar  oud  stijgt  het  aandeel  gebruikers  flink.  In  de  oudere  leeftijdsklassen  is  er  geen  verdere  doorstijging  van  hulpgebruik.  Dat  komt  vooral  doordat  teruglopende  zelfredzaamheid  dan  opgevangen  wordt  door  een  stijgend wonen in verzorgings‐ of verpleegtheuizen.   

  41

Vergrijzing in Nijmegen  Onderzoeksrapportage    100%

80%

60%

40%

20%

0% 0 jaar

10

20

30

WMO-gebruik

40

50

60

tehuisbewoners

70

80

90

100

geen WMO-gebruik

  Figuur 37: Personen die indicatie hebben voor huishoudelijke hulp via WMO, naar leeftijd, Nijmegen 2007

Naast  huishoudelijke  hulp  gaat  de  WMO  ook  over  woningaanpassing,  vervoersvergoeding en rolstoelen. Voor deze onderdelen zijn er in 2007 ongeveer 2200  toekenningen gedaan, waarbij 1500‐1600 mensen betrokken waren.  Ook  hier  geldt  dat  met  het  stijgen  van  de  jaren  het  gebruik  van  deze  voorzieningen  stijgt. Alleen het aandeel ouderen met een vervoersvergoeding neemt af in de hoogste  leeftijdsgroepen.   

42   

Vergrijzing in Nijmegen  Zorg 

8% 7% 6% 5% 4% 3% 2% 1% 0% 0-4 5-9 10- 15- 20- 25- 30- 35- 40- 45- 50- 55- 60- 65- 70- 75- 80- 85- 90- 9514 19 24 29 34 39 44 49 54 59 64 69 74 79 84 89 94 vervoer

woning

rolstoel

  Figuur 38: toekenningen rolstoel, woning, vervoer, naar leeftijd, Nijmegen 2007

5.2

Andere invloeden op zorgbehoefte  Ook andere factoren van belang voor zorgvraag  Zoals  we  in  de  vorige  paragraaf  zagen  is  er  een  duidelijke  relatie  tussen  leeftijd  en  zorggebruik. Toch is leeftijd niet de enige factor die een rol speelt in de zorgbehoefte:   zorgbehoefte wordt groter naar mate de gezondheid slechter wordt. Al decennialang  verbetert de gezondheidstoestand van de Nederlandse bevolking. Dat betekent dat  de huidige ouderen, op een vergelijkbare leeftijd, vaak minder zorg nodig hebben  dan ouderen b.v. 20 jaar geleden. Bij een verder voortzetten van deze ontwikkeling  zal de zorgvraag per leeftijdsgroep nog verder afnemen.   een hoger opleidingsniveau gaat vaak samen met een betere gezondheid en een  hoger inkomen. Dat kan ervoor zorgen dat toekomstige ouderen, die gemiddeld  genomen hoger opgeleid zijn dan de huidige ouderen, minder beroep doen op  zorgvoorzieningen. Enerzijds omdat zij door een betere gezondheid daar minder  behoefte aan hebben. Anderzijds doordat het bij een hoger inkomen ook mogelijk is  zelf (particuliere) zorg te organiseren. Sommige ouderen geven hier de voorkeur  aan. Daar staat tegenover dat er nu, zeker bij lager opgeleide ouderen, een  ondergebruik aan zorgvoorzieningen is, door onbekendheid met of  afschrikwekkendheid van de regels. Dit ondergebruik kan, met het stijgen van het  opleidingsniveau, afnemen.   netwerken: informele hulp komt vooral van mensen uit het netwerk, de directe  omgeving, van de hulpvragers. Omdat toekomstige ouderen meer dan de huidige 

  43

Vergrijzing in Nijmegen  Onderzoeksrapportage    ouderen alleen zullen wonen zullen zij minder makkelijk gebruik kunnen maken  van de vanzelfsprekende zorg van een huisgenoot.   extramuralisering zorgt voor vervanging verpleeghuiszorg door thuiszorg. Mensen  die naar de normen van een paar jaar geleden nog opgenomen zouden worden in  een verplegings‐ of verzorgingstehuis blijven nu, met hulp van thuiszorg,  zelfstandig wonen. Hoewel hierbij sprake is van uitwisseling van de ene zorg voor  de andere maakt dit vanuit gemeentelijke optiek veel verschil. Voor huishoudelijke  zorg thuis is de gemeente via de WMO immers verantwoordelijk.  In Nijmegen is, vooral onder 75+‐ers, de afgelopen 10 jaar het aandeel dat in een  tehuis of instelling woont sterk afgenomen. Hoe sterk zal deze ontwikkeling  doorzetten?  70% 60% 50% 1998

40%

2003 30%

2008

20% 10% 0% 55

60

65

70

75

80

85

90

95+

  Figuur 39: Aandeel Nijmegenaren per leeftijd dat in tehuis of instelling woont, GBA

 

44   

Vergrijzing in Nijmegen  Zorg  ontwikkeling 

effect op zorgbehoefte 

 

stijgend 

vergrijzing 

ouderen  hebben  meer  behoefte  aan    zorg dan jongeren 

hoger  ouderen 

remmend 

opleidingsniveau  minder ondergebruik 

betere gezondheid  hoger inkomen  meer  zelf  particuliere zorg 

(sociale) netwerken 

meer  1‐persoonshuishoudens  bij    ouderen 

extramuralisering 

zorg  aan  huis  verpleeghuiszorg 

betere gezondheid 

 

georganiseerde 

vervangt   

door  betere  gezondheid  op  vergelijkbare  leeftijd  minder  zorgbehoefte dan in verleden 

Figuur 40: Maatschappelijke ontwikkeling van invloed op zorgvraag

5.3

Doorrekeningen zorgbehoefte  Bij het in kaart brengen van de toekomstige zorgbehoefte zijn er vele insteken mogelijk.  In deze paragraaf gaan we in op de volgende facetten:   het SCP deelt in analyses de bevolking in in vier “hoofdzorggroepen”, mensen die  geen zorg nodig hebben, gebruikers van informele/particuliere zorg, gebruikers van  thuiszorg en mensen die verpleeghuiszorg  nodig hebben. In welke mate zullen deze  vier hoofdgroepen in de toekomst in Nijmegen aanwezig zijn?   het GIDZ (Gelders Informatie en Documentatiecentrum voor Zorg en Welzijn)  maakt doorrekeningen voor de aanwezigheid van mensen met beperkingen.    Hoofdzorggroepen: uitgangssituatie en aannames  Van  de  bijna  40.000  55+ers  die  Nijmegen  in  2007  telde  woonde  4%  in  een  tehuis  of  instelling,  ruim  10%  kreeg  huishoudelijke  zorg  via  de  WMO.  Van  particuliere  of  informele hulp is geen Nijmeegse gegeven bekend maar het SCP stelt dat ongeveer 7%  van de ouderen van zulke hulp gebruik maakt. Wanneer dat ook in Nijmegen het geval  zou zijn betekent dat de meer dan driekwart van de ouderen het zonder zorg kan/moet  stellen. 

  45

Vergrijzing in Nijmegen  Onderzoeksrapportage    Voor  doorrekeningen  tot  2020  hebben  we  deze  gegevens  (leeftijdsspecifiek)  gecombineerd met de verwachte aantallen ouderen in Nijmegen.  Daarbij hebben we verschillende aannames gedaan:   in de eerste variant gaan we ervan uit dat het gebruik zoals dat in 2007 zich heeft  voorgedaan ook in de toekomst zal optreden. Zorgbehoefte/gebruik wordt dus  constant verondersteld   in de tweede variant nemen we aan dat de extra‐muralisering, die de afgelopen 10  jaar flink is geweest, nog zal doorgaan, maar in een iets lager tempo. De  verminderde aandelen ouderen in instellingen worden “gecompenseerd” door een  grotere behoefte aan zorg aan huis   in de laatste variant gaan we, behalve van verder gaande extramuralisering, ook uit  van een verschuiving van vraag van de thuiszorg naar particuliere zorg.    Uiteenlopende effecten in verschillende scenario’s  In figuur 40 is te zien dat er tussen de scenario’s behoorlijke verschillen in uitkomsten  bestaan:   in het scenario waarin de huidige zorgverhoudingen doorgetrokken worden zie je in  alle vier de “zorggroepen” een toename    bij het scenario “afname intramuraal” zie je dat geraamd wordt dat het aantal  ouderen dat in een tehuis of instelling woont lager zal zijn dan op dit moment. De  groeitendens die uitgaat van het stijgend aantal ouderen wordt meer dan  gecompenseerd door het feit dat deze ouderen verhoudingsgewijs steeds minder in  instellingen zullen wonen. Daarmee samenhangend stijgt de vraag naar thuiszorg  extra sterk.   in het laatste scenario zie je nog steeds een afname van het aantal ouderen in  instellingen. Maar nu gaat dat niet meer samen met een flinke groei van de behoefte  aan thuiszorg. Verpleeghuiszorg en thuiszorg wordt in dit rekenmodel vervangen  door particuliere zorg.     

46   

Vergrijzing in Nijmegen  Zorg 

55-74

75-84

85+

55+

constant 2015 geen hulp 119 inf./part. 119 thuiszorg 118 intramuraal 118 geen hulp 106 inf./part. 106 thuiszorg 106 intramuraal 106 geen hulp 107 inf./part. 113 thuiszorg 111 intramuraal 117 geen hulp inf./part. thuiszorg intramuraal totaal

117 115 111 114 116

2020 132 134 137 135 113 112 111 110 116 122 121 128

afname intramuraal afn. intram.+toename par 2015 2020 2015 2020 119 132 119 132 119 134 144 172 123 145 93 100 99 104 99 104 106 113 106 113 106 112 106 121 112 122 112 119 81 71 81 71 107 116 107 116 113 122 113 122 122 139 122 139 102 103 102 103

129 128 123 124 128

117 115 118 94 116

129 128 134 92 128

117 132 107 94 116

129 156 116 92 128  

Figuur 41: Toekomstige zorgvraag in 3 scenarios (2007=100) Leesvoorbeeld: voor iedere 100 55+ers uit 2007 zijn er in 2015 116 en in 2020 128. De stijging bij de gebruikers van thuiszorg zal in het scenario “constant” minder sterk zijn: voor iedere 100 gebruikers in 2007 111 in 2015 en 123 in 2020. In scenario “afname intramuraal” stijgt de behoefte aan thuiszorg sterker: voor ieder 100 gebruikers uit 2007 zijn er in 2020 134

GIDZ‐doorrekening: in kaart brengen van demografische effecten  Het  GIDZ  (Gelders  informatie  en  documentatiecentrum  voor  zorg  en  welzijn)  maakt  voor  alle  gemeenten  en  regio’s  in  Gelderland  doorrekeningen  van  de  gevolgen  voor  wijzigingen  in  bevolkingssamenstelling  op  de  aanwezigheid  van  beperkingen  binnen  de  bevolking  (en  daardoor  op  de  zorgbehoefte).  Daarvoor  baseren  zij  zich  op  de  primos‐prognose  en  landelijke  kencijfers  omtrent  de  relatie  leeftijd‐beperkingen.  Naar  effecten  van  andere  ontwikkelingen  dan  verandering  in  leeftijdsopbouw  (b.v.  veranderingen in inkomen, opleiding, extramuralisering) kijken ze niet.    Nijmegen 2006 aantal 159522

index 100

lichamelijk beperkt: persoonlijke verzorging huishoudelijke taken tenminste één beperking

2183 5127 5236

100 100 100

122 120 121

145 144 144

chronische ziekten: matig ernstig

9593 4687

100 100

120 125

127 142

bevolking

regiogemeenten 2020 2020 index Beuningen Wijchen 109 97 103

Heumen 96

Arnhem 107

147 146 147

136 136 135

114 112 113

133 147

118 128

116 120  

Figuur 42: Ontwikkeling aantal inwoners met beperking, GIDZ, (2006=100)

  47

Vergrijzing in Nijmegen  Onderzoeksrapportage    GIDZ: groei in regiogemeenten het sterkst  Uit  deze  doorrekening  blijkt  dat  wanneer  je  puur  kijkt  naar  de  effecten  van  de  veranderingen in leeftijdsopbouw van de bevolking in Nijmegen het aantal mensen met  een  lichamelijke  beperking  of  chronische  ziekte  sterker  gaat  stijgen  dan  het  aantal  inwoners:  rond  de  20%  versus  9%  voor  alle  inwoners.  Vergelijk  je  deze  ontwikkeling  met die in andere Gelders gemeenten dan zie je dat de stijging van het aantal mensen  met  een  beperking  of  chronische  ziekte  zich  in  de  rond  Nijmegen  liggende  kleinere  gemeenten  nog  veel  sterker  voordoet  (terwijl  de  bevolking  daar  ongeveer  gelijk  in  omvang  blijft).  Dat  heeft  natuurlijk  alles  te  maken  met  de  geschiedenis  van  deze  dorpen,  waar  in  de  jaren  ,  ’70,  ’80  en  ’90  veel  gebouwd  is.  Er  wonen  nu  erg  weinig  ouderen, waardoor het aantal “beperkten” niet groot is. Door het ouder worden dan de  bewoners  van  de  nieuwbouwgolf  uit  de  vorige  eeuw  zal  het  aantal  mensen  met  een  beperking of handicap gaan groeien. Gecombineerd met de kleine absolute aantallen op  dit moment zorgt dat voor een hoge groeiindex.  In  andere  steden  in  Gelderland  is  de  ontwikkeling  vaak  vergelijkbaar  met  die  in  Nijmegen.  In  Arnhem  is  de  groei  van  het  aantal  mensen  met  een  beperking  zelfs  nog  iets gematigder dan in Nijmegen.    GIDZ: na 2020 versterkte groei van zorgvraag  Op  basis  van  de  in  de  Primos‐prognose  voorziene  bevolkingsontwikkeling  raamt  het  GIDZ voor de jaren na 2020 een versterkte groei van de zorgvraag.   Bij een, volgens de Primos‐prognose, nog maarheel licht groeiende totale bevolking van  Nijmegen, stijgt de berekende zorgvraag in de 10 jaar tussen 2020 en 2030 net zo hard  als in de 14 jaar tussen 2006 en 2020.  aantal

index

2006 159522

2006 100

2020 109

2030 110

lichamelijk beperkt: persoonlijke verzorging huishoudelijke taken tenminste één beperking

2183 5127 5236

100 100 100

122 120 121

140 140 141

chronische ziekten: matig ernstig

9593 4687

100 100

120 125

130 140  

bevolking

Figuur 43: Zorgvraag in Nijmegen tot 2030 volgens GIDZ

5.4

Conclusies   stijgen aantal ouderen heeft opwaarts effect op zorgbehoefte, maar er zijn ook  dempende invloeden 

48   

Vergrijzing in Nijmegen  Zorg   effecten van beleidsmaatregelen (extramuralisering) hebben net zo’n grote invloed  op zorgbehoefte van zelfstandig wonenden ouderen als vergrijzing   tussen verschillende gemeenten kunnen flinke verschillen in ontwikkeling  zorgbehoefte bestaan. 

  49

Vergrijzing in Nijmegen  Onderzoeksrapportage   

6

Woningmarkt 

6.1

Hoe wonen oudere huishoudens in Nijmegen 1998‐2008  Meer ouderen in laagbouwkoop  Het  aantal  oudere  huishoudens  neemt  toe.  In  1998  waren  er  ongeveer  22.000  huishoudens  waarin  minstens  één  55+‐ers  woonde,  in  2008  ruim  5.000  meer  (zie  ook  paragraaf 2.3).   10000 8000 6000

1998 2008

4000 2000 0 lb huur

lb koop

et huur

et koop

  Figuur 44: Woningen bewoond door huishoudens met een 55+-ers, bron GBA en WOZ 1998/2008

De  oudere  huishoudens  hebben  vooral  meer  laagbouwkoopwoningen  in  gebruik  dan  10 jaar geleden, en ook wel etagehuur en ‐koopwoningen.  Specifiek naar woning‐ en huishoudenstype gekeken zijn de volgende ontwikkelingen  te zien (zie figuur 43):   zowel bij etage‐ als bij laagbouwwoningen, maar het sterkst bij de laagbouw, zie je  een verschuiving van huur naar koop   deze verschuiving is heel sterk bij de meerpersoonshuishoudens in de  leeftijdsklassen 55‐64 jaar. In 1998  woonde ongeveer een derde van deze  huishoudens in een laagbouwkoopwoningen, in 2008 de helft.   de kleinere verschuiving van huur naar koop in de etagesector deed zich bij alle  huishoudenstypen en leeftijdsklassen voor. 

50   

Vergrijzing in Nijmegen  Woningmarkt 

55-64 1phh 55-64 2phh 55-64 gezin 65-74 1phh 65-74 2phh 75+ 1phh 75+ 2phh

1998 lb huur lb koop et huur et koop 31% 15% 45% 43% 35% 16% 47% 36% 11% 32% 14% 46% 41% 30% 23% 27% 13% 52% 32% 25% 35%

7% 4% 3% 5% 4% 4% 5%

55+ totaal

36%

24%

32%

5%

55-64 1phh 55-64 2phh 55-64 gezin 65-74 1phh 65-74 2phh 75+ 1phh 75+ 2phh

2008 26% 29% 35% 29% 35% 23% 28%

20% 49% 52% 18% 37% 17% 32%

43% 14% 8% 46% 21% 52% 32%

10% 7% 4% 6% 7% 7% 7%

55+ totaal

29%

32%

31%

7%

ontwikkeling -5% -14% -11% -3% -6% -4% -4%

5% 14% 16% 4% 7% 4% 7%

-2% -2% -3% 0% -2% 0% -2%

3% 3% 1% 1% 3% 3% 2%

-7%

8%

-2%

3%  

55-64 1phh 55-64 2phh 55-64 gezin 65-74 1phh 65-74 2phh 75+ 1phh 75+ 2phh 55+ totaal

Figuur 45: Woonsituatie oudere huishoudens, naar leeftijd, samenstelling en woningtype, ontwikkeling 19982008, bron: GBA en WOZ

Ouderen wonen vaak lang in dezelfde woning  Op  macroniveau  gezien  een  flink  veranderingsproces  dus.  Vanuit  veel  individuele  oudere  gezien  was  er  juist  sprake  van  weinig  verandering:  ongeveer  70%  van  de  huidige 55+‐ers (meer dan 18.000 van de 27.000 55+huishoudens) woont in 2008 nog in  dezelfde  woning  als  in  1998.  Vooral  bij  de  bewoners  van  laagbouwkoopwoningen  woont een erg groot deel (ongeveer 80%) al meer dan 10 jaar in de huidige woning.  Dat  is  het  bijzondere  van  de  ontwikkelingen  in  de  woningbehoefte  van  ouderen:  een  behoorlijke  toename  de  afgelopen  10  jaar  in  het  aantal  woningen  bewoond  door  ouderen  als  groep  gaat  samen  met  het  gegeven  dat  voor  de  meerderheid  van  de  individuele ouderen juist niets veranderd is: zij wonen nog in dezelfde woning als 10  jaar geleden. 

  51

Vergrijzing in Nijmegen  Onderzoeksrapportage      100%

75%

50%

25%

0% lb huur

lb koop

korter dan 5 jaar

et huur

5-10 jaar

et koop

langer dan 10 jaar

  Figuur 46: Woonduur van 55+-huishoudens, bron GBA/WOZ 2008

  1250 van 55+ huishoudens betrokken in de afgelopen 10 jaar een nieuwbouwwoning  De 30% van de 55+huishoudens die wel tussen 1998 en 2008 verhuisd zijn betreffen in  absolute  termen  ongeveer  8000  huishoudens.  De  meerderheid  van  deze  verhuizingen  ging  naar  een  etagewoning,  ongeveer  40%  van  de  ouderen  betrok  een  laagbouwwoning.  Voor  85%  waren  de  door  ouderen  betrokken  woningen  bestaande  woningen,  1250  verhuizingen gingen naar een nieuwbouwwoning.  In deze periode zijn er in Nijmegen in totaal ongeveer 6000 woningen gebouwd.  De  door  de  oudere  huishoudens  betrokken  nieuwbouwwoningen  waren  voor  2/3  etagewoningen, zowel in de huur als koopsector. 

52   

Vergrijzing in Nijmegen  Woningmarkt 

8000 7000 6000 5000 4000 3000 2000 1000 0 nieuwbouw lb huur

lb koop

oudbouw et huur

et koop

  Figuur 47: Woningen tussen 1998 en 2008 betrokken door huishoudens die in 2008 55 jaar of ouder zijn, GBA en WOZ

Jaarlijks ruim 1000 verhuizingen van 55+huishoudens  Een andere manier om het verhuisgedrag van oudere huishoudens in beeld te brengen  is  te  kijken  wat  voor  verhuizingen  van  ouderen  er  jaarlijks  bij  het  GBA  worden  vastgelegd.  We  hebben  dat  voor  de  jaren  2006  en  2007  gedaan.  Daaruit  bleek  dat  er  jaarlijks  ongeveer 1100 “huishoudensverhuizingen” in Nijmegen zijn waarbij minstens een van  de  huishoudensleden  55  jaar  of  ouder  is.  Voor  het  merendeel  (rond  800)  gaat  het  om  verhuizingen binnen Nijmegen, voor een kleiner deel (300) om vestigingen van buiten  de stad.  Ruim  de  helft  van  de  verhuizingen  komt  voor  rekening  van  de  jonge  senioren,  ongeveer 500 verhuizingen zijn van 65+‐ers.    55-59 60-64 65-69 70-74 75+

350 225 160 125 230 1100  

Figuur 48: Aantal naar zelfstandige woning verhuizende huishoudens, gemiddelde 2006 en 2007, bron: GBA

  53

Vergrijzing in Nijmegen  Onderzoeksrapportage   

Hoe geschikt is de Nijmeegse woningvoorraad voor  ouderen?  Met een “woning geschikt voor ouderen” wordt meestal een woning bedoeld waarin je  goed kunt wonen ook als je niet meer goed kunt (trap)lopen.   Dit  betekent  niet  dat  andere  woningen  ongeschikt  zijn  voor  ouderen.  Voor  veel  ouderen  is  het  (trap)lopen  geen  probleem  en  zij  wonen,  zoals  ook  in  de  vorige  paragraaf  te  zien  is,  in  een  grote  verscheidenheid  aan  woningtypen.  Vaak  met  grote  tevredenheid.  In  deze  paragraaf  kijken  we  speciaal  naar  de  “nultreden‐woningen”  in  Nijmegen,  woningen  die  zonder  traplopen  bereikbaar  zijn  (via  lift  of  vanaf  de  straat)  en  waarin  alle belangrijke woonfuncties op één niveau liggen.     Een  probleem  hierbij  is  dat  in  de  woningstatistiek  deze  eigenschappen  van  woningen  niet worden vastgelegd. Harde cijfers hierover zijn dus niet voorhanden.  In  de  voor  het  nationale  Woningbehoefteonderzoek  (WoON  2006)  gehouden  enquete  wordt  geinventariseerd hoeveel  nultrede‐woningen  er  zijn.  In  Nijmegen  is  slechts  een  beperkt  aantal  enquetes  afgenomen  (bijna  500)  maar  het  beeld  dat  daaruit  naar  voren  komt wijkt niet sterk af van andere indicaties (zoals gegevens van de corporaties over  hun woningbezit).  25% 20% 15% 10% 5%

nd ed er la N

el de rla nd G

st ed el i jk st er k

ij m eg en

0%

N

6.2

  Figuur 49: Aandeel 0-tredewoningen in woningvoorraad, Woon 2006

Volgens  het  WoOn  zouden  een  kleine  10.000  Nijmeegse  woningen,  bijna  15%  van  de  woningvoorraad  0‐tredewoningen  zijn.  Dit  is  een  laag  aandeel,  in  vergelijking  tot  Gelderland, Nederland als geheel en alle sterk stedelijke gemeenten, waar steeds rond  20% van de voorraad uit 0‐tredewoningen bestaat. 

54   

Vergrijzing in Nijmegen  Woningmarkt  Het  verschil  wordt  voor  een  deel  verklaard  door  het  feit  dat  er  in  Gelderland  en  Nederland volgens het WoON een behoorlijk aantal laagbouw 0‐tredewoningen zijn. In  Nijmegen komt dit woningtype heel weinig voor. 

6.3

Woningbehoefte van ouderen in de toekomst  Meer woningen bewoond door ouderen.  De groei van het aantal oudere huishoudens zal vanzelfsprekend ook inhouden dat er  in de toekomst meer woningen bewoond zullen worden door ouderen. Van de rond de  27.000 huishoudens in 2008 gaan we naar schatting naar 33.000‐34.000 huishoudens in  2020.  Net  als  in  de  afgelopen  jaren  wordt  deze  toename  vooral  verklaard  doordat  huishoudens ouder worden in de woning waar ze wonen.  Omdat  de  huishoudensgroei  tot  2020  voor  een  belangrijk  deel  te  vinden  is  in  de  leeftijdsklassen 65‐74 is het niet verwonderlijk dat een belangrijk deel van de toename  te vinden is in de laagbouwkoopwoningen.  12000 10000 8000 6000 4000 2000 0 lb huur

lb koop 2008

et huur

et koop

2020

  Figuur 50: Door 55+-ers bewoonde woningen

Marges rond indicaties  De ontwikkelingen die in Figuur  geschetst worden zijn indicatief. Ze zijn het resultaat  van een keten van aannames:   de omvang en samenstelling van de groep ouderen in de toekomst   de manier waarop deze ouderen huishoudens vormen   de woningen die deze huishoudens zullen bewonen.  In de schattingen zijn we vooral uitgegaan van een voorzetting van de afgelopen jaren  waar  te  nemen  trends:  verder  gaande  extramuralisering,  “doorschuiven”  van  verhouding huren/kopen naar oudere leeftijdsklassen. 

  55

Vergrijzing in Nijmegen  Onderzoeksrapportage    Uit  een  verkenning  van  de  Nijmeegse  woningbehoefte  tot  202018  (Socrates)  kan  ook  afgeleid  worden  wat  voor  een  toename  van  het  woninggebruik  door  ouderen  (met  leeftijdsgrens 65) daar door het model wordt berekend.  Er  zijn  wel  wat  verschillen  met  de  uitkomsten  van  de  Socrates‐verkenning  en  de  berekening  op  basis  van  de  Nijmeegse  kengetallen  maar  er  zijn  ook  behoorlijke  overeenkomsten:   de grootse groei is te vinden in de laagbouwkoopsector   ongeveer de helft van de groei is te vinden in bij etagewoningen, waarbij in  Socrates de nadruk wat meer op koopwoningen ligt dan in de berekening met  Nijmeegse kengetallen   de laagbouwhuursector in beide berekeningen niet sterk vertegenwoordigd.    lb huur et koop

lb huur et koop

lb koop et huur lb koop et huur berekening Nijm. kengetallen

Socrates

Figuur 51: Toename woninggebruik door ouderen 65+, 2008-2020

Na 2020 grotere trendbreuk waarschijnlijk  In  2020  wordt  de  voorhoede  van  de  na‐oorlogse  geboortegolf  75  jaar.  Onder  deze  oudere  ouderen  woont  een  groter  aandeel  in  etagewoningen  dan  in  de  leeftijdsjaren  daaronder.  Door  de  grote  hoeveelheid  mensen  die  vanaf  dat  moment  de  hogere  leeftijdsjaren  gaan  bereiken  zal  de  behoefte  aan  etagewoningen  zich  dan  sterker  manifesteren. 

                                                         18

 Woningmarktverkenning Socrates door ABF‐research, nog niet openbaar 

56   

 

Vergrijzing in Nijmegen  Woningmarkt 

6.4

Conclusie   Over 12 jaar hebben 55+‐ers zo’n 8000 woningen meer in gebruik dan nu. Op de  27.000 woningen die nu door hen gebruikt worden een toename met ongeveer een  kwart.   De groei is voor het merendeel: ouder worden van huishoudens in woningen waar  ze nu al wonen.   Doordat ouderen weinig verhuizen is de toename van de door ouderen gebruikte  woningen voor een belangrijk deel te vinden in de laagbouw(koop) (net als de  toename in de afgelopen 10 jaar).    Maar wanneer ouderen wel verhuizen is dat in de meeste gevallen naar een  etagewoning. Het toenemen van het aantal ouderen zal zorgen voor een toename  van het aantal verhuisbewegingen en die zullen op hun beurt zorgen voor een  toename van de manifeste vraag van ouderen naar etagewoningen.   Aantal verhuizingen van oudere huishoudens per jaar bedroeg de afgelopen jaren  600 huishoudens tussen 55 en 64, 500 65+ huishoudens. Als het aantal verhuizende  oudere huishoudens net zo hard groeit als het aantal ouderen (een kwart tot 2020)  zullen er in 2020 zo’n 1400‐1500 verhuizende oudere huishoudens per jaar zijn.     In Nijmegen zijn relatief weinig 0‐tredewoningen, vooral laagbouw 0‐trede.   De groei van leeftijdsklasse 75+ komt na 2020 in een stroomversnelling, dan wordt  invloed op woningbehoefte groter   

  57