LEEN DEN BESTEN
Vergeven levert veel op Liefde als vergevingsgezindheid
1
Een van de meest fundamentele behoeften van iedere mens is de behoefte aan liefde: we willen dat onze wensen en gevoelens serieus worden genomen; we willen erkend worden als mensen die ertoe doen. Verjaardagsfeestjes helpen soms die behoefte te bevredigen, evenals een schouderklopje op ons werk of het met respect genoemd worden van onze naam als anderen over ons spreken. Kleine kinderen hebben de liefde van hun ouders nodig, evenzeer als voedsel en warmte, en wanneer ze die niet of in onvoldoende mate krijgen, hebben ze daar hun leven lang verdriet van of voelen ze zich niet gewaardeerd of iemand zonder betekenis. In relaties tussen ouders en kinderen, tussen partners of tussen vrienden gaat er regelmatig van alles mis. Verkeerde opmerkingen worden gemaakt, onachtzaam gedrag wordt gepraktiseerd, enzovoort. Alleen liefde kan ervoor zorgen dat die relaties niet kapot gaan. Niet romantische liefde, maar liefde als vergevingsgezindheid. Laat duidelijk zijn wat ik hiermee bedoel. Liefde als vergevingsgezindheid betekent niet, Rembrandt van Rijn, De terugkeer van de verloren zoon dat je in een relatie maar alles kunt (1668), olieverf op linnen, 262x206 cm, St. Petersburg: doen. Als een man zijn vrouw vertelt, Hermitage. dat hij vreemd gaat en daarvoor De jongste zoon keert terug naar zijn vader, nadat hij in het vergeving vraagt, en als zijn vrouw buitenland zijn geld heeft verspild en vervolgens honger vooralsnog hem niet kan vergeven, dan moest lijden. Rembrandt laat hier zien hoe de vader zijn zoon kan hij niet zeggen: ‘Het feit dat je me volledig vergeeft. De omstanders kijken zwijgend toe, zeer niet kunt vergeven, bewijst dat je niet onder de indruk van de genade van de vader en de overgave van me houdt.’ Liefde als van de zoon. vergevingsgezindheid betekent niet, dat de een maar kan doen wat hij of zij wil. Het betekent ook niet, dat je maar toe moet laten dat de ander je kwetst, vernedert, over je heen loopt of je uitbuit. Vergevingsgezindheid als waarachtige vorm van liefde wil zeggen, dat je zonder verbittering de tekortkomingen en onvolmaaktheden van de ander aanvaardt. Natuurlijk hoop je daarbij, dat ook de ander jouw tekortkomingen aanvaardt. Volwassen liefde ziet de gebreken van de ander duidelijk onder ogen en vergeeft ze waar en wanneer dit maar kan. Ze vergeeft, omdat ze weet dat er geen volmaakte mensen bestaan. Onvermogen om de ander lief te hebben, komt vaak tot uitdrukking in een onvermogen om zijn of haar maar al te menselijke gebreken te vergeven. Voorwaarden voor vergeving Je kunt niet vergeven in het wilde weg, ook niet als je de ander lief hebt. Vergeven wordt pas door het uitspreken van de schuld uitgelokt en mogelijk. Er zijn heel wat daders die zich niet schuldig voelen en de verantwoordelijkheid niet kunnen of willen dragen voor wat ze hebben aangericht, en
2
dus ook geen spijt zullen betuigen. Om een dader te kunnen vergeven, moet deze het leed dat je is aangedaan erkennen. Iemand die zich niet schuldig voelt, iemand die geen schuld wil bekennen en spijt betuigen en die voorbijgaat aan het leed dat je is aangedaan, kun je niet vergeven. Waar echt schuldbesef ontbreekt, gekoppeld aan de wil het gedane onrecht zoveel mogelijk te herstellen, wordt het vragen en geven van vergeving een zinloze handeling waar niemand iets mee opschiet. Maar waar iemand oprecht schuld bekent (dat gaat niet zomaar, maar kost pijn en moeite), mag in de meeste gevallen van je verwacht worden dat je de schuldbekentenis aanvaardt en de schuld kwijtscheldt. Als je vergeving kunt schenken aan iemand die je iets heeft aangedaan, bevrijd je jezelf van een last. Maar soms is vergeving schenken teveel van je gevraagd. Als je kind moedwillig vermoord is of als iemand je leven verwoest heeft, kan het boven je macht zijn de ander te vergeven. Wat je is aangedaan is te erg. Loslaten van boosheid, wrok en verbittering In heel veel gevallen is vergeven mogelijk. Het akelige is evenwel, dat wij niet graag vergeven. We koesteren maar al te vaak wrok, omdat dat ons een gevoel geeft van morele superioriteit. Bovendien schenkt niet-vergeven ons een gevoel van macht: de macht om boos te blijven. Voor de helderheid: als iemand je kwetst of beledigt, heb je het recht om boos te zijn. Maar als het een alledaagse ruzie, een misverstand of een slordigheid betreft en geen zware belediging en geen ernstig vergrijp, moet die boosheid op een gegeven moment over gaan. Als je gevoelens van boosheid weken of misschien zelfs wel maanden of jaren blijven bestaan, komt dat doordat je eraan wilt vasthouden. Je koestert wrok, houdt die kunstmatig in leven en laat hem geen natuurlijke dood sterven. Misschien zit er een zekere emotionele bevrediging in het kiezen van de rol van het slachtoffer. Maar om twee redenen is dat niet verstandig. In de eerste plaats vervreemdt het je van je iemand met wie je een band zou kunnen hebben. En als het een gewoonte wordt, wat maar al te vaak gebeurt, vervreemdt het je van veel mensen met wie je een band Rembrandt van Rijn (1606-1669), De terugkeer van de verloren zoon (circa zou kunnen hebben. In de 1642), pen-en-penseeltekening, 19×23 cm, Haarlem: Teylers Museum. tweede plaats is het niet De voorstelling verbeeldt de gelijkenis van de Verloren Zoon (Lucas 15:11verstandig om de rol van 32), waarin het gaat om vergeving van een berouwvolle zondaar. Als geen slachtoffer te kiezen, omdat ander weet Rembrandt door de compositie en de houdingen van de je je er op die manier aan figuren de emoties op te roepen van de zoon die voor zijn vader op zijn went jezelf in de rol van knieën valt. De oude man lijkt even te vergeten dat hij de steun van zijn slachtoffer te zien – stok nodig heeft en biedt steun aan zijn tot inkeer gekomen zoon. Zijn hulpeloos, passief, door hand legt hij met een zegenend gebaar op het hoofd van zijn kind. anderen misbruikt. Ik vraag me af of zo’n oppervlakkig gevoel van morele superioriteit het waard is dat je jezelf op die manier gaat zien. Wanneer je erg boos op iemand blijft, omdat hij of zij je iets heeft misdaan, verkeer je dag in dag uit in een negatieve staat. Je vergiftigt je eigen denken met negatieve gedachten. Negatieve energie verlamt of maakt depressief. Vergevingsgezindheid houdt in dat je de negatieve energie die met een krenking, een je aangedaan onrecht samenhangt, loslaat. Met negatieve energie bedoel ik het gevoel van verbittering en wrok dat je met je meedraagt als je je herinnert hoe iemand je gekwetst of beledigd heeft. Een vrouw vroeg eens aan een relatietherapeut: ‘Hoe kun je van mij verwachten,
3
dat ik niet meer boos ben op mijn ex na wat hij mij en de kinderen heeft aangedaan?’ De therapeut antwoordde: ‘Ik vraag je niet om je boosheid los te laten, omdat wat hij gedaan heeft niet zo erg is. Ik raad je aan om je boosheid los te laten, omdat hij het niet verdient zoveel macht over je uit te oefenen, zodat je verandert in een verbitterde, wrokkige vrouw. Toen hij wegging, verspeelde hij het recht om je leven en je geest zo te overheersen. Van je boosheid op hem heeft hij geen last, maar jij wordt er wel door gekwetst. Het verandert je in iemand die je eigenlijk niet wilt zijn. Laat die boosheid los, niet ter wille van hem – waarschijnlijk verdient hij het niet -, maar ter wille van jezelf, zodat je echte ik weer tevoorschijn kan komen.’ Vergeving is geen gevoel maar een bewuste wilsbeslissing om los te laten. Je accepteert niet langer dat gekwetstheid, wrok of boosheid jouw leven beheerst. Je bevrijden van de rol van slachtoffer Beledigingen houden ons niet alleen intens bezig, omdat ze als zodanig verkeerd zijn, maar ook omdat ze ons raken waar we het meest kwetsbaar bent. Ze beroeren onze angst, zeker waar we geloven, dat we helemaal geen liefde verdienen. Hoe langer we onze boosheid of onze wrok koesteren en bij onszelf zeggen: ‘Die ander trekt zich niets van mijn gevoelens aan’, deze te vaker geven we onszelf de boodschap: ‘Mijn gevoelens zijn vast niet moeite waard.’ Wanneer we vergeven omdat de ander berouw heeft getoond of wanneer we onze boosheid loslaten omdat we gaan zien dat de dingen die iemand tegen ons heeft gedaan niet het gevolg zijn van kwaadaardigheid of van minachting voor onze gevoelens, maar het resultaat zijn van menselijke zwakheid, van ongeduld en onvolmaaktheid, dan bevrijden we niet alleen die ander van de rol van schurk. We bevrijden ook onszelf van de rol van slachtoffer. Wat vergeven niet en wel is Vergeven heeft niets te maken met door de vingers zien van verkeerd gedrag. Integendeel: vergeven zal je juist helpen om je grenzen helder te stellen en je behoeften duidelijk te communiceren. Vergeven heeft ook niets te maken met goedpraten. Goedpraten is eigenlijk een subtiele manier van ontkennen wat er gebeurd is. 'Ach, hij heeft een nare jeugd gehad'. Met het aandragen van verzachtende omstandigheden voor het gedrag van de ander, verhinder je juist dat je kunt vergeven. Vergeven heeft evenmin iets te maken met een oogje toeknijpen,
4
vergoelijken, bagatelliseren. Het is het falen, tekortschieten, de schuld van de ander en de storing van de relatie die hier het gevolg van is, volstrekt serieus nemen en de storing wegnemen. In de Bijbel heeft vergeven te maken met bedekken, niet toerekenen, genezen, niet terugdoen of vergelden, maar wegdoen en goedheid bewijzen. Vergeving is niet maar een woord, een constatering of een verklaring. Het is een daad, een gebeurtenis, een opruiming. Plastisch gesproken: 'de zonde wordt gedood, heeft verder geen leven of toekomst; de boze geest van het kwaad wordt uitgebannen en verjaagd; de last wordt afgeworpen en mensen richten zich weer op. Bij vergeving gaat het dus niet om een boekhoudkundige bewerking of een magische verplaatsing, maar om een werkelijke opluchting en rechtzetting. Voor degene die vergeving ontvangt, heeft de daad van vergeving steeds iets van een verrassing, een ervaring van het ongehoorde en ongeziene.' Het bestaan wordt niet langer gekenmerkt door schande of schaamte of een vlucht door schuld. Een nieuw begin is mogelijk. Vergeven is meer dan: laat maar zitten, het is niet belangrijk, ik heb er geen cent pijn aan. Vergeven is: ik aanvaard je, begin opnieuw met je, niet ondanks wat er gebeurde, maar met alles wat er gebeurde. Vergeven is: ik ben bereid de schade te dragen, de kosten te betalen, de pijn te lijden. Vergeven is (met een modewoord): willen inleveren, iets van je recht, je gelijk, je eer, jezelf. Vergeten: vergeet het maar Vergeven gaat verder dan vergeten of zeggen: 'zand erover', 'gebeurd is gebeurd', 'niet meer over praten en denken'. Je kunt alleen dingen vergeten of zeggen: 'zand erover', enz., als ze je niet echt geraakt hebben. Dingen die je wel geraakt hebben, kun je niet vergeten, wel verdringen. Je kunt het verleden laten 'rusten'. De prijs die je ervoor betaalt is dat de warwinkel onbewust voortwoekert. Je zet niets recht. Vroeg of laat duiken de dingen die je pijn of onrecht hebben gedaan weer op. Vergeven betekent niet vergeten, maar recht zetten. Door recht te zetten wordt het mogelijk dat het verleden gelouterd kan terugkeren. Vergeven is een creatieve daad: je laat de pijn, het verdriet, de boosheid los, en geeft de ander een nieuwe kans. Dat doe je niet in een vloek en een zucht. De weg naar vergeving is een lange weg. De pijn die iemand je heeft gedaan kan zo groot, en de schade zo onherstelbaar zijn, dat veel tijd en strijd voorbij moet gaan, voor je kunt vergeven. Vergeving verandert het verleden niet, maar maakt een toekomst mogelijk. Geluk stellen boven moreel gelijk Ik begon met te zeggen dat een liefdesrelatie wordt gekenmerkt door vergevingsgezindheid. Maar ook als er geen sprake is van liefde, is een houding van vergevinggezindheid te prefereren boven een houding van boosheid of van gelijk willen krijgen. Zo is het soms verstandig te vergeven om je welzijn niet al te zeer te schaden of om niet de gevangene te worden van het verleden.
5
Twee kinderen waren eens aan het spelen. Op een gegeven moment kregen ze ruzie. Het ene kind zei tegen het andere: ‘Ik haat je. Ik wil nooit meer met je spelen’. Een paar minuten speelden de kinderen apart, maar al snel begonnen ze weer samen te spelen. Iemand die er bij stond, vroeg aan de moeder van een van deze kinderen: ‘Hoe doen ze dat toch? Hoe kunnen ze het ene moment zo boos zijn op elkaar en even later weer de beste vriendjes?’ De moeder antwoordde: ‘Ik denk omdat ze eerder voor hun geluk dan voor hun morele gelijk kiezen.’ Ook wij kunnen die keuze maken. Vasthouden aan je morele gelijk wil zeggen, dat je je alle keren herinnert dat iemand je gekwetst en teleurgesteld heeft en dat je dat zo iemand nooit laat vergeten. Kiezen voor geluk, maakt dat je mensen het recht geeft menselijk te zijn, zwak en zelfzuchtig en soms nalatig. Het maakt je ervan bewust dat je geen ander alternatief hebt dan leven met onvolmaakte mensen. Najagen van het morele gelijk vervreemdt je van anderen; het streven naar geluk stelt je in staat ondanks je eigen tekortkomingen en de tekortkomingen van de ander contact met elkaar te maken. Als je onvolmaakte mensen hun ergerlijke gebreken niet kunt of wilt vergeven, veroordeel je jezelf tot een leven van eenzaamheid, want onvolmaakte mensen zijn de enigen die je ooit zult tegenkomen. Helende kracht Vergeven is gezond, zo blijkt uit verscheidene onderzoeken. Aidspatiënten die hun besmetters hebben vergeven, leven bijvoorbeeld langer en gezonder dan diegenen die dat niet deden. Vergeven moet, is dan ook snel de conclusie. Ook bij sommige christelijke stromingen en newage therapieën wordt vergeving tot doel verheven. 'Vergeving is de sleutel tot bevrijding en genezing', zo verkondigt een religieuze groepering op internet. En een Amerikaanse predikant zegt: 'Denk eraan dat je nooit geestelijk gezegend zult worden zonder te vergeven.' Vergeving wordt gezien als daad van ongekende nobelheid die noodzakelijk is om zonder bezwaard hart verder te leven. Ik maak hier een kanttekening bij. Inderdaad, vergeven is meestal goed, ook voor jezelf. Als je niet vergeeft, kan dat de ander pijn doen, maar het zal je zelf waarschijnlijk de grootste last bezorgen. Soms is het dan ook verstandig uit liefde voor jezelf te vergeven om niet langer gevangen te blijven in de bankring van slachtofferschap, gekwetst rechtvaardigheidsgevoel, wrok- of vergeldinggevoelens. Maar de uitspraak dat je nooit geestelijk gezegend zult worden zonder te vergeven, lijkt me onjuist en onbarmhartig. Soms niet nodig, soms onmogelijk Vergeven is goed om een relatie die ertoe doet en die verstoord is weer nieuwe kansen te geven. Vergeven is evenwel geen wondermiddel. Het verleden kan ze niet ongedaan maken. Ook kan ze niet altijd een verstoorde relatie herstellen. Op de loer ligt het gevaar te snel te vergeven, en wel omdat je zo graag wilt dat een verstoorde relatie wordt hersteld, omdat je hoopt dat vergeving de innerlijke bevrijding kan geven waar je naar op zoek bent, of omdat de dader om vergeving vraagt en je een gebaar wilt maken. Vergeving lijkt prachtig en moreel hoogstaand. En dikwijls is ze dat ook. Maar vergeving levert niets op als de dader op oude voet verder leeft. De gevolgen van het gedane onrecht kunnen alleen beperkt worden als de dader van het onrecht bekent wat hij of zij gedaan heeft en alles in het werk stelt dit in het vervolg na te laten. Daar komt nog bij dat vergeven puur om het vergeven niet helpt om een verstoorde relatie te herstellen. Sterker nog: die relatie wordt waarschijnlijk alleen maar slechter, omdat je een stuk hebt overgeslagen en je na je ‘vergeving’ niet meer toekomt aan het uiten van gevoelens als machteloosheid, wrok en woede. Kortom, naar vergeving kun je streven – en het is goed, ja zelfs belangrijk om dat te doen - maar neem het jezelf niet kwalijk als vergeven je niet lukt. Soms is vergeven niet nodig en soms simpelweg onmogelijk. © L. den Besten, Zevenaar 3 oktober 2010.
