‘Veel kenmerkende gebouwen in de Kleverparkbuurt zijn behouden gebleven’
44 9 HRLM
KLEVERPARK.indd 44
26-03-13 13:12
HISTORIE 9
De Kleverparkbuurt Tuin of stad? De meningen over de schoonheid en de uitstraling van de Kleverparkbuurt, gelegen ten noorden van het Haarlemse station, zijn in de loop van ruim een eeuw zeer wisselend geweest.
i HRLM 9 45
KLEVERPARK.indd 45
26-03-13 13:11
De eerste bouwplannen voor de wijk dateren al uit 1867
Nog tot in de jaren zeventig van de vorige eeuw was bijvoorbeeld de Haarlemse schrijver R. Blijstra (Haarlem heel oud, heel nieuw, Haarlem 1971) van mening dat het Kleverpark een typisch voorbeeld was van een wijk waarbij het ontwerp voor de stedenbouw, van de hand van de beroemde tuinarchitect Leonard Springer, uit 1898, niet goed was. ‘Op het eerste (en ook op het tweede en derde) gezicht is het Kleverpark een stukje stedebouw, dat door een tuinarchitect is ontworpen en dat nóch tuin, nóch stad is geworden.’ Het oordeel van Blijstra was hard omdat men naar zijn mening ‘gewoon van een verkeerd denkbeeld omtrent een stedelijke ruimte is uitgegaan’. Er moest schijnbaar te veel op een beperkte ruimte tot stand worden gebracht en daarbij waren niet de huizen het uitgangspunt, maar het realiseren van een tramverbinding met Bloemendaal. Langs de trambaan moesten grote huizen komen en hoe verder de straten en huizen van de baan af kwamen te liggen, hoe kleiner de huizen en hoe nauwer de straten. Openbaar groen Gelukkig was men in de tijd van Springer veel meer onder de indruk van hetgeen tot stand was gebracht, met name was er veel lof voor de groenstroken die langs het tramspoor waren aangelegd en daarmee een breed ruimtelijk effect sorteerden. En langs de trambaan werden indrukwekkende huizen gebouwd: ‘grote, statige huizen van stand’, vaak ontworpen door toen bekende architecten waaronder Van Loghem die twee heel bijzondere woningcomplexen bij de Kleverlaan ontwierp en die nog altijd bestaan. En misschien wel juist door deze in het verleden minder gewaardeerde zaken is het Kleverpark vandaag de dag een van de meest gewilde buurten van Haarlem
Heilig Hartkerk in aanbouw, 1902
Een hypermoderne operatiekamer in het ziekenhuis van St. Joannes de Deo
46 9 HRLM
KLEVERPARK.indd 46
26-03-13 13:11
HISTORIE 9
Heilig Hartkerk met een bloemenperk op de voorgrond
De tram naar Bloemendaal in het Kleverpark, anno 1915
geworden om in te wonen. Juist vanwege die ruimtelijke opzet en juist vanwege de vele plantsoenen die konden worden aangelegd en onlangs grondig zijn opgeknapt tijdens herbestratingswerkzaamheden. Daarbij komt het hoge voorzieningenniveau dankzij de aanwezigheid van scholen, openbare gebouwen, kerken en héél veel winkels en speciaalzaken. Met name langs de randen van de Kleverparkbuurt is veel openbaar groen te vinden en liggen er waterpartijen. De Schotersingel die slingerend ten noorden van het station ligt, herinnert aan de laatste grote stadsuitbreiding met stadswallen, die in de negentiende eeuw zijn geslecht om plaats te maken voor een parkachtige aanleg die nog altijd zéér aangenaam is. Aan de noordkant loopt de Kleverlaan met daarbij het vele groen van de Stadskweektuin en de Algemene Begraafplaats en sportvoorzieningen en niet te vergeten: het weiland met het karakteristieke molentje. Nieuwbouw De eerste bouwplannen voor de wijk dateren al uit 1867 als er een gemeentelijke commissie in het leven wordt geroepen om te komen ‘tot uitbreiding en verfraaiing der stad’. De blik was noordwaarts gericht en Haarlem kon daar de eerste uitbreidingen doen door grond van de Gemeente Schoten te annexeren. In 1895 stonden er al huizen in de Ostadestraat en Jan Steenstraat. Huizen die toen wel aan bepaalde moderne eisen moesten voldoen: dat de privaten via buizen aangesloten moesten worden op het openbare riool en dat een bouwwerk niet langer mocht duren dan twee jaar. Nog altijd wordt er gebouwd in het Kleverpark en wel op grote schaal. De afgelopen jaren heeft er veel nieuwbouw plaatsgevonden, al is het maar de vraag of we
i
HRLM 9 47
KLEVERPARK.indd 4
26-03-13 13:10
Wielrenner, 1928
Deftige herenhuizen en plantsoenen zijn nog altijd kenmerkend voor de Kleverparkbuurt
Het hoofdgebouw van het ziekenhuis St. Joannes de Deo
48 9 HRLM
KLEVERPARK.indd 4
26-03-13 13:0
HISTORIE 9
Tijdens het Beleg van Haarlem was Huis ter Kleef het hoofdkwartier van een Spaanse veldheer
de nieuwe woningen gebouwd op het terrein van de voormalige Ripperdakazerne nu echt bij het Kleverpark moeten rekenen of bij de Frans Halsbuurt. Zeker is dat het DeoNeo-terrein wel precies in het Kleverpark ligt. Op het terrein van het voormalige ziekenhuis, waarvan alleen het oude hoofdgebouw is blijven staan, wordt thans gebouwd en verrijst een geheel nieuwe wijk.
Ruïne van Huis ter Kleef in het hele vroege voorjaar
Het voormalige ziekenhuis In de zomer van 1892 vond de plechtige inzegening plaats van het Gesticht der broeders van den Heiligen Joannes de Deo aan de Schotersingel en de Maarten van Heemskerkstraat. Deze broeders van barmhartigheid stelden zich ten doel bejaarden en zieken te verzorgen en te verplegen. En dat alles ‘zonder verschil van Godsdienst, mits het een mensch is’. De ziekenkamers eerste klasse waren allemaal schitterend ingericht, patiënten derde-klas lagen met elkaar op de zaal. De ‘hypermoderne’ operatiekamer had een tafel van bacterievrij glas en geglazuurd ijzer. De wanden en het plafond waren ook geglazuurd. En heel bijzonder was de aanwezigheid van koud en warm stromend water in de badkamers! Midden vorige eeuw vonden er grote veranderingen plaats en richtte men zich meer op het ziekenhuis dan de bejaardenverzorging. Het ziekenhuis werd diverse keren uitgebreid met meer verpleegafdelingen en operatiekamers en bijvoorbeeld een verpleegstershuis in de vorm heeft het niet kunnen redden in de grote veranderingsslag in de gezondheidszorg aan het eind van de vorige eeuw. In 2006 kwam er een nieuw streekziekenhuis in Haarlem-Noord en uiteindelijk werden bijna alle gebouwen van de Deo gesloopt.
Heilig Hartkerk Op een schitterende zichtlocatie in de nieuwe wijk moest een indrukwekkend kerkgebouw komen, zo vonden de ontwerpers van de wijk. In de zomer van 1901 werd begonnen met de bouw van de neogotische Heilig Hartkerk, nadat er eerst 1100 heipalen de grond waren ingeslagen. Het ontwerp was van de hand van architect P.J. Bekkers. Opdrachtgever voor de bouw was de Nederlandse orde der Minderbroeders, oftewel de paters Franciscanen. Decennialang hebben zij het beeld bepaald in en rondom de kerk, maar ook in het hospitaal, met hun kenmerkende bruine pijen met capuchons en witte koorden. In zijn volle lengte meet de kerk bijna zestig meter. De frontpartij is nog altijd indrukwekkend met zijn twee torens en links ervan, in een vergelijkbaar ontwerp, maar kleiner van uitvoering, een doopkapel met torentje. In een boog boven de ingang staat een Latijnse tekst die zegt: ‘Komt allen tot mij die belast en beladen zijn’. In de kerk was de preekstoel ongeveer halverwege aan de zijkant gebouwd. Het was dus denkbaar dat een deel van de parochianen (in de hoogtijdagen van de jaren zestig circa 4000 gelovigen) met hun rug naar de predikant zouden zitten. Daar was een slimme oplossing voor gekozen. De banken tussen het altaar en de preekstoel konden omgeklapt worden. De zitting werd dan omhoog gedaan en het voorste stuk kon naar beneden geklapt als zitplaats. Zeker voor kinderen was deze ‘verbouwing’ altijd een welkome afwisseling in de vaak lang durende missen, want de paters hadden er een handje van om lange preken te houden! In 1996 werd de kerk aan de eredienst onttrokken en twee jaar later bewoonbaar gemaakt voor studentenhuisvesting. In de kapel aan de zijkant, ooit gewijd aan de Heilige Antonius van Padua,
i
HRLM 9 49
KLEVERPARK.indd 4
26-03-13 13:0
9HISTORIE
!" # # $ % &' (# " ) *'' '' +,
De winkel was zó volgepropt met handelswaren dat er altijd iets te ontdekken viel
is een kapsalon gevestigd met de toepasselijke naam Hart en Ziel kappers. Waarmee de kerk als gebouw wel voor de wijk behouden is gebleven. Nog een andere kerk in de wijk is van functie veranderd en doet nu dienst als onderkomen voor een Dental Center, namelijk de Noorderkerk aan de Velserstraat. Dankzij veel aanpassingen zijn kenmerkende gebouwen in de Kleverparkbuurt behouden gebleven en juist die gebouwen geven de wijk een geheel eigen karakter. Huis ter Kleef Aan de noordkant van de Kleverlaan ligt in de Stadskweektuin, de ruïne van wat eens het Huis ter Kleef (of Cleeff) was. Mogelijk kreeg het huis, dat de vorm had van een versterkte woning of kleine burcht, zijn naam dankzij de bewoonster Katharine van Cleve die er woonde van 1410 tot 1434. Maar de naam kan ook uitgelegd worden als zijnde een huis of een hoogte (naar het Engelse cliff) in de omliggende weilanden. En dat klopt. Wie de moeite neemt te gaan kijken naar de schamele resten die nu nog te zien zijn, kan niet anders concluderen dat de ruïne hoger ligt dan zijn omgeving. Daar aan de Kleverlaan komt het zand van de oude strandwal (waarop ook het centrum van Haarlem ligt) een stuk omhoog ten opzichte van de omgeving. Dat was dus een ideale plaats om een huis of kasteel te bouwen. Op het strand in plaats van in de drassige veenbodem. Tijdens het afschuwelijke Beleg van Haarlem in 1572-1573 was het Huis ter Kleef het hoofdkwartier van de Spaanse veldheer Don Frederik de Toledo. Na overgave van de stad, en dus de Spaanse overwinning, liet hij als dank voor de huisvesting het hele complex opblazen. In de loop der eeuwen is de ruïne vaak door kunstenaars in beeld gebracht. Lange tijd is een kleine toegangsboog
De heer Lokerse in zijn winkel kenmerkend onderdeel van de ruïne geweest, maar ook die verdween om ruimte te kunnen bieden aan een grondig archeologisch onderzoek dat werd uitgevoerd in de eerste helft van de jaren negentig van de vorige eeuw. Vandaag de dag is de ruïne een romantische wandelplek met in het héél vroege voorjaar zeldzame stinsenplantjes. Winkelstad In feite kent de Kleverparkbuurt twee concentraties van winkels. Eén bij het Santpoorterplein en één aan de Kleverparkweg. Vooral de laatste kent een aantal winkels die al vele tientallen jaren bestaan en grote bekendheid genieten. Maar helaas gaan er ook wel eens winkels weg. Eén daarvan was de (wereld)beroemde zaak van de heer Giljam Lokerse aan de Ostadestraat 7, nu een drogist. Onder de handelsnaam ‘Lokerse’ begon hij in 1938 een winkel in huishoudelijke artikelen, ijzerwaren, gereedschappen en nog héél véél meer. De zaak sloot in 1989 na zijn overlijden. Het was een echte Jantje-van-alles-winkel. De winkel was zó volgepropt met handelswaren dat er altijd iets te ontdekken viel.
Lokerse had een strenge leerschool gehad bij de Haarlemse ijzerhandel van J. Kort. En daar was zuinigheid troef. Dus ook bij Lokerse. Spijkers en schroeven konden er per stuk of per gewicht gekocht worden. Alvorens te kunnen afwegen moest wel altijd de poes weggejaagd worden, want die lag bij voorkeur de hele dag in of tegen de weegschaal te dutten. De ijzerwaren werden vervolgens NIET in een zakje gedaan maar in een kunstig, door Lokerse zelf ter plekke gedraaide puntzak. Het papier van die zak was altijd een laatste restant van een eerder in Haarlem gestopte of vertrokken winkel, bijvoorbeeld van Gerzon! In de winkel heerste altijd een schemerdonker en op winterdagen kon je amper zien wat je kocht. Mevrouw Lokerse zag het dan ook wat minder, want als je op zo’n duistere dag binnenkwam en zij stond in de winkel, dan riep ze naar haar man in het achterhuis: “Giel, er staat een enge vent in de winkel!” Maar Giel Lokerse zorgde er altijd voor dat je het juiste artikel kreeg want hij wist als geen ander de weg in het door hemzelf geschapen doolhof aan het rustieke Kleverpark. 9
50 9 HRLM
KLEVERPARK.indd
0
26-03-13 13:0
