1
Creative Commons maakt licentievoorwaarden van overheidsdata begrijpelijk
Overheidsinstanties stellen hun geodata meer en meer gratis ter beschikking voor hergebruik. Hiervan maken zowel andere overheidsorganisaties gebruik, maar ook de private sector. Die kan immers op de data value-added producten ontwikkelen en dat is weer goed voor de schatkist van de BV Nederland. Maar hoe maak je eenvoudig en snel duidelijk wat de ander nu precies wel en niet met die overheidsbestanden mag doen? Buiten het geoveld is een veel belovende licentiesystematiek uitgewerkt: creative commons. Er zijn in Nederland veel grote geoinformatiebestanden, waarvan de kwalitatief beste in handen zijn van overheidsinstanties. De bestanden zijn aangelegd en onderhouden voor de uitvoering van de eigen wettelijke taken. Gebruik ervan blijft meestal beperkt tot de eigen organisatie en enkele andere organisaties, die bekend zijn bij de bronhouder. Potentiële andere gebruikers (andere overheden, bedrijfsleven, value-added resellers) gebruiken de gegevensbestanden niet of nauwelijks, omdat deze niet algemeen bekend zijn, er technologische barrières zijn voor het gebruik of de prijs daarvan te hoog is. Het kan ook goed zijn, dat bij verkrijging van de bestanden beperkingen zijn gesteld aan de doorlevering daarvan of de verwerking in value-added producten en services. Balans doorgeslagen Deze slechte beschikbaarheid schept niet alleen een probleem voor de private sector die valueadded producten en/of diensten voor commerciële doeleinden wil ontwikkelen, ook de overheid verliest een kans om het rendement van investeringen in opgebouwde databanken te vergroten. In kader van het Geoloketten project - als onderdeel van het Ruimte voor Geo-Informatie programma - worden de barrières voor de ontsluiting van geo-informatie onderzocht om de verstrekkingsvoorwaarden inzichtelijker en transparanter te maken. Om welke barrières gaat het nu? Het gaat in de eerste plaats om de juridische beperkingen die worden opgeworpen door het intellectueel eigendom, bescherming van persoonsgegevens en aansprakelijkheid. De bescherming van persoonsgegevens kan goed gewaarborgd blijven zonder afbreuk te doen aan de kwaliteit van de gegevens en is dan ook niet een echte belemmering. Aansprakelijkheid is een complexe zaak en zal voor dit artikel buiten beschouwing worden gelaten. Dan blijft alleen intellectueel eigendom over als een mogelijke barrière. In Nederland wordt het intellectuele eigendom van geo-informatie beschermd door auteursrechten en databankrechten. Zowel de Auteurswet als de Databankenwet laten echter de (commerciële) exploitatie van beschermde werken toe, al dan niet tegen een vergoeding. Het probleem met de intellectueel eigendomwetgeving is, dat in de laatste jaren de balans tussen de rechten van de auteur/producent en de belangen van de maatschappij is doorgeslagen naar de rechthebbende. Daarbij komt, dat ook overheden volop gebruik maken van de mogelijkheden die de rechten van intellectueel eigendom bieden. Niet alleen zijn steeds meer werken nu beschermd, maar die bescherming strekt zich ook uit tot de manier waarop die werken worden gepresenteerd of kunnen worden ontsloten (databanken, computerprogramma’s). Auteursrechtelijke bescherming wordt steeds vaker en sneller toegekend door het verlagen van de oorspronkelijkheiddrempel. Bovendien is de duur van het auteursrecht (70 jaar na de dood van de auteur en/of 15 jaar na elke substantiële wijziging van een databank) nu dusdanig lang, dat dynamische werken zoals geo-informatiebestanden in feite een oneindige bescherming genieten. Naast de juridische belemmeringen zijn er financiële belemmeringen. Het aanleggen en bijhouden van geografische bestanden is een kostbare aangelegenheid. Voor private ondernemingen zijn gebruikskosten en/of royalty’s de enige manier om die kosten te dekken. Voor overheidsinstellingen zijn er naast vergoedingen ook andere methoden om die kosten indirect weer terug 1
Frederika Welle Donker, VI Matrix 110, jrg.15 nr.2 pp.12-15
1
te verdienen. Vooral als er value-added producten en/of diensten worden ontwikkeld, zal er ook meer omzet-, inkomsten-, en/of vennootschapbelasting worden gegenereerd. Hierbij is echter het probleem dat er geen garantie is dat de belastinggelden die worden geïnd door het Ministerie van Financiën, ook terugvloeien naar de overheidsinstantie die de dataset beheert. Bovendien zijn bepaalde overheidsinstanties, zoals het Kadaster, verplicht om hun eigen broek op te houden. Het Kadaster genereert het merendeel van haar inkomen uit vastgoed- en landinrichtingregistraties; voor slechts 5% van hun totale inkomen genereren zij inkomsten uit de verkoop van geo-informatiebestanden. Talloos (Overheids)geodatabestanden worden beschikbaar gesteld voor (her)gebruik met behulp van licenties, al dan niet tegen een vergoeding. Op dit moment gebruiken alle aanbieders van (overheids)geo-informatie hun eigen overeenkomsten met verschillende voorwaarden en tarieven. De licenties variëren van enkele alinea’s tot talloze pagina’s, en zijn opgesteld in een taal, die uiteenloopt van eenvoudig Nederlands tot moeilijk leesbare juridische terminologie. In de meeste licenties staat dat de gegevens alleen voor intern gebruik mogen worden aangewend. Soms moet er voor commercieel gebruik weer een aparte overeenkomst worden gesloten. Soms moeten de gegevens teruggegeven worden aan de verstrekker, nadat een (van tevoren) bepaald doel is bereikt. Soms krijgt men alleen toegang tot de gegevens via een applicatie, soms krijgt men alle gegevens op een drager. De vergoedingskosten lopen ook nogal uiteen, variërend van gratis tot honderdduizenden euro’s. Wat al deze verstrekkingsvoorwaarden wel gemeen hebben, is dat zij sterk aanbodgericht zijn. Gebruikers hebben behoefte aan een goede kwaliteit data, die gemakkelijk te vinden en te gebruiken zijn. Daarbij zijn kosten en gebruiksbeperkingen ook belangrijk voor de gebruiker. Bovendien hebben zij behoefte aan een consistent toegankelijkheidsbeleid bij alle overheden. En dat ontbreekt nu juist op het moment bij beschikbaarheid van geo-informatie. De verstrekkingsvoorwaarden van de verschillende overheidsaanbieders zouden daarom transparanter en meer uniform moeten zijn. Ondanks de grote verschillen in uiterlijk, zijn er inhoudelijk ook duidelijke overeenkomsten: - verstrekking van een niet-exclusief gebruikersrecht, intellectueel eigendom blijft bij de bronhouder; - de gegevens mogen niet aan een derde partij worden overgedragen zonder uitdrukkelijke toestemming; - aanpassing van de gegevens (indien toegestaan) mag alleen als de afgeleide producten duidelijke naamsvermelding krijgen; - algemene uitsluiting van aansprakelijkheid voor de volledigheid en juistheid van de gegevens. Creative Commons Net als in Europa werd in de Verenigde Staten aan het eind van de vorige eeuw de Auteurswet aangescherpt. De VS kent geen databankenwet, zoals in de EU. Om werken, waarvan de productie een grote investering hebben gevergd, toch te kunnen beschermen, werden de bepalingen van de Amerikaanse Auteurswet aangepast in 1998. Zo werd onder andere de oorspronkelijkheideis verlaagd. Een achterliggende gedachte was om werken die op het internet worden gepubliceerd, beter te beschermen. Juist de verlenging van de duur van het auteursrecht - van 50 naar 70 jaar na de dood van de auteur (in lijn met de EU) en 95 jaar voor een bedrijf - stuitte op verzet uit vooral de wetenschappelijke hoek. In hun optiek werden de auteursrechten steeds meer geconcentreerd in de handen van enkele grote marktpartijen, zoals grote uitgevers. Als reactie op die ontwikkelingen werd Creative Commons in 2001 opgericht als een non-profit organisatie. ‘Commons’ wordt vertaald in het Nederlands als een gemeenschappelijk bezit, zoals een meent. Maar ‘commons’ kan ook de betekenis hebben van het recht om gebruik te maken van andermans eigendom, bijvoorbeeld een recht van overpad. Creative Commons is van mening dat de ontsluiting van creatieve en wetenschappelijke werken van (beginnende) auteurs via het internet teveel wordt beperkt door de huidige regelgeving. Zij zoeken een balans tussen
2
de ‘all rights reserved’-benadering – zoals bepaald door de Auteurswet en de Databankenwet – en de ‘no right reserved’- benadering van de adepten van een zo groot mogelijk gratis en vrij Public Domain, een ‘some rights reserved’- benadering dus. Zij willen een tussenweg aanbieden waar een aantal van de auteursrechten bewaard blijft om de auteur te beschermen, en toch de verspreiding van die werken laagdrempelig te houden. Daarvoor bieden zij gratis licenties aan, die auteurs de mogelijkheid geeft om met behoud van auteursrechten, werken (via het internet) te verspreiden en ter beschikking te stellen voor hergebruik door derden. Doordat gebruik wordt gemaakt van symbolen om aan te geven wat wel en wat niet met het werk mag worden gedaan, wordt bijgedragen aan eenvoud en transparantie voor de wijze waarop intellectueel eigendom kan worden geëxploiteerd in het digitale domein. In de afgelopen jaren zijn in meer dan 35 landen Creative Commons organisaties opgezet en zijn de Amerikaanse licenties omgezet naar het nationale recht van de betreffende landen. In Nederland is dit in 2004 gedaan door Creative Commons Nederland in samenwerking met het Instituut voor Informatierecht (IvIR) van de Universiteit van Amsterdam (zie www.creativecommons.nl). Dat CC-licenties populair zijn, wordt bewezen door het feit dat hun aantallen exponentieel stijgen. Eind 2005 waren er wereldwijd ongeveer 14 miljoen websites die verwijzen naar een CClicentie, eind 2006 waren er al 140 miljoen! Zelfs Microsoft heeft een plug-in ontwikkeld om documenten die gegenereerd worden in de Office Suite meteen te kunnen voorzien van een CClicentie. Dit houdt in, dat Creative Commons meer dan een vluchtige IT-modetrend is. Standaard clausules Creative Commons Nederland biedt via haar website zes standaardlicenties aan, waarmee een licentiegever werken ter beschikking kan stellen aan derden. Alle CC-licenties bevatten de volgende standaard basisvoorwaarden, die altijd gelden: 1. de licentie geldt wereldwijd; 2. de licentie is onherroepelijk; 3. de licentie wordt verstrekt voor de duur van de toepasselijke intellectuele eigendomsrechten; 4. licentiegevers behouden het auteursrecht op hun werk; 5. naamsvermelding van de auteur is verplicht; 6. licentienemers dienen om toestemming te vragen voor handelingen die niet worden toegestaan door de gekozen licentie; 7. elk kopie van het werk dient een link naar de licentie te bevatten; 8. licentienemers mogen geen wijzigingen aanbrengen in de voorwaarden van de licentie; 9. licentienemers mogen geen gebruik maken van technologie of andere middelen om de toegang tot het werk te beperken op een wijze die niet in overeenstemming is met de voorwaarden van de licentieovereenkomst; 10. werken worden op een ‘as-is’-basis aangeboden zonder enige garantie en de licentiegever aanvaart geen enkele aansprakelijkheid voor incidentele schade of gevolgschade. Naast deze standaard clausules bevatten de zes CC-licenties elk één of meer van de volgende voorwaarden: - de licentienemer mag een werk wel of niet voor commerciële doeleinden gebruiken; - hij mag wel of geen bewerkingen maken van het werk (afgeleide werken); - hij is wel of niet verplicht om de bewerkingen van het in licentie gegeven werk onder dezelfde licentievoorwaarden aan te bieden aan derden (gelijk delen).
3
uitleg van symbolen:
[
Naamsvermelding. De licentiegever verleent anderen het recht om het werk te kopiëren, te verspreiden, te tonen en op- en uit te voeren. In ruil daarvoor dienen de licentienemers de naam van de maker te vermelden. Niet-commercieel. De licentiegever verleent anderen het recht om het werk te kopiëren, te verspreiden, te tonen en op- en uit te voeren. In ruil daarvoor is het de licentienemers niet toegestaan om gebruik te maken van het werk voor commerciële doeleinden – tenzij daarvoor de toestemming van de licentiegever is verkregen. Geen afgeleide werken. De licentiegever verleent anderen uitsluitend het recht om onbewerkte exemplaren van het werk te kopiëren, te verspreiden, te tonen en op- en uit te voeren, geen afgeleide werken gebaseerd op het werk. Gelijk delen. De licentiegever verleent anderen uitsluitend het recht om afgeleide werken te verspreiden met toepassing van een licentie die gelijk is aan de licentie die van toepassing is op het wek van de licentiegever.
Figuur 1. Licentiestructuur CC-licenties (F. Welle Donker, 2006. Symbolen © Creative Commons, USA, 2001).
Elk van de CC-licentievarianten bestaat uit drie versies: een vereenvoudigde lekenversie, een juridische versie en een computerleesbare versie. De lekenversie beslaat enkele regels in eenvoudig Nederlands met de relevante symbolen. De juridische versie beslaat enkele pagina’s in juridische taal, dit is de daadwerkelijke overeenkomst die bindend is. De computerleesbare versie bestaat uit een XML-code met een vertaling van de licentie voor de computer, en zorgt ervoor dat zoekmachines het werk kunnen identificeren aan de hand van de gebruiksvoorwaarden. Dit bevordert het zoeken en vinden van bestanden die geschikt zijn om te gebruiken voor eigen doeleinden. Zo kan met bijvoorbeeld de geavanceerde zoekfunctie van Google gericht worden gezocht op bestanden die gefilterd zijn voor specifieke licentievoorwaarden.
4
Figuur 2. Gericht zoeken met Google. De huidige licentiebepalingen van overheidsgeo-informatie verschillen niet zo sterk met de standaard licentiebepalingen die beschikbaar zijn onder een CC-licentie. Ze kunnen dus redelijk makkelijk worden ‘vertaald’ in categorieën die met symbolen kunnen worden weergeven. CClicenties worden tot op heden alleen toegepast op gratis bestanden. Maar met een CC-licentie gaat het recht om een vergoeding te krijgen voor gebruik van bestanden niet verloren. Bij Creative Commons wordt aansprakelijkheid voor gebruik geheel uitgesloten, maar hetzelfde geldt voor de meeste huidige overheidsgeo-informatie licenties. De Nieuwe Kaart van Nederland gebruikt al sinds 1 januari 2006 met succes een CC-licentie, zie figuur 3 voor de lekenversie van de licentie. Deze licentie komt overeen met een type 5 licentie uit figuur 1. In de Australische deelstaat Queensland wordt nu ook serieus gekeken naar de mogelijkheid om CC-licenties in te kunnen zetten om overheidsgeo-informatie bestanden beschikbaar te stellen voor (her)gebruik, al dan niet voor commerciële doeleinden.
5
Figuur 3. Gebruiksvoorwaarden Nieuwe Kaart van Nederland (lekenversie), www.nieuwekaart.nl. Vertaalslag Er zijn een paar extra symbolen nodig om de ‘vertaalslag’ te kunnen maken tussen de huidige gebruikersvoorwaarden van de meeste overheidsgeo-informatie en een CC-licentie. De drie grote verschillen die in het oog springen, zijn terug te vinden in figuur 4. Voorwaarde 1. Beschikbaar stellen van gegevens en/of afgeleide producten aan derden, al dan niet voor commercieel gebruik 2. Looptijd van licentie 3. Vergoeding voor de gegevens
“standaard” GI-licentie Alleen met uitdrukkelijke toestemming vooraf
CC-licentie Zonder uitdrukkelijke toestemming vooraf (afhankelijk van type licentie)
Soms voor bepaalde periode (abonnement/creditsystemen) Varieert van gratis tot kostendekkend met redelijk rendement op investeringen
Voor de duur van het auteursrecht / databankenrecht Geen royalty’s of vergoeding van gegevens in standaard licenties opgenomen
Figuur 4. Verschillen tussen ‘standaard’ geo-informatie-licentie en Creative Commons-licentie.
Voorwaarde 1 hoeft geen problemen op te leveren aangezien, aangezien een dergelijke voorwaarde ook al in de basisvoorwaarden van Creative Commons (voorwaarde 6) staat. Om het onderscheid tussen wel of niet van te voren toestemming te moeten vragen duidelijk te maken, zou men het symbool voor niet-commercieel gebruik kunnen vervangen voor een ander symbool. Dit gaat echter voorbij aan het concept dat bestanden juist zonder belemmeringen beschikbaar zouden moeten zijn. Voor voorwaarde 2 zou men een symbool kunnen opnemen, die beperkingen van de lengte van de licentie aangeeft. De vraag is of dit echt nodig is; veel geo-informatie veroudert snel en dus zit het grootste deel van de waarde in de actualiteit. Voor de derde voorwaarde zou men een symbool kunnen opnemen die het verschil tussen gratis en niet-gratis bestanden zou moeten aangeven. Men zou de volgende symbolen kunnen adopteren: 6
Toestemming vooraf. Gegevens en/of afgeleide producten mogen alleen aan derden beschikbaar worden gesteld na uitdrukkelijke toestemming vooraf. Tijdslimiet. Licentie is beschikbaar voor beperkte duur, zie volledige licentie voor exacte duur. Kosten. Voor dit werk moet een vergoeding of royalty’s worden betaald. Door de introductie van extra symbolen mag niet meer worden gesproken van Creative Commons licenties; vanaf nu zijn ze nieuwe stijl GI-licenties. Nemen we de huidige licentieovereenkomst van bijvoorbeeld de Grootschalige Basis Kaart Nederland (GBKN) en vertalen we die naar een nieuwe stijl GI-licentie, dan zou de lekenversie van hun gebruiksvoorwaarden er als volgt kunnen uitzien:
Figuur 8. Voorbeeld lekenversie nieuwe stijl GI-licentie. Met uitzondering van twee extra symbolen ziet deze overeenkomst er niet zo anders uit dan die van de Nieuwe Kaart van Nederland. Met deze eenduidige licentievoorwaarden en het gebruik van symbolen kan er dus in één oogopslag worden gezien wat de beperkingen van een bepaald bestand zijn. Dit alles zal het combineren van bestanden aanzienlijk makkelijker maken. Boven-
7
dien zullen door het categoriseren en standaardiseren van voorwaarden de grootste verschillen eruit worden gehaald. Als alle (overheids-)partijen een nieuwe stijl GI-licentie zouden gebruiken, zal de toegankelijkheid van geo-informatie uniform en transparanter worden. Dit is niet alleen belangrijk voor het stimuleren van de Nederlandse kenniseconomie, het is ook een voorwaarde van de recent overeengekomen INSPIRE richtlijn. Artikel 11 van de richtlijn specificeert dat datasets vindbaar moeten zijn op basis van sleutelwoorden, classificaties, gebruikersvoorwaarden, et cetera. Met het implementeren van de nieuwe stijl GI-licenties zal dit een stuk eenvoudiger worden. Creative Commons is echter geen doel op zichzelf. Het is een instrument om de huidige licentievoorwaarden en -restricties nog eens goed tegen het licht te houden. Vooral met de komst van basisregistraties zal dit zeker moeten gebeuren. Frederika Welle Donker Onderzoeksinstituut OTB, Technische Universiteit Delft [streamers] ‘Standaard’ licenties beslaan vaak talloze pagina’s juridische terminologie Er is een Microsoft plug-in om documenten meteen te voorzien van een CC-licentie In Google kun je gericht zoeken op specifieke CC-licentievoorwaarden
8
