Van de redactie. Inhoud 1 Beetje bij beetje misvormd Oudgelovigen in Letland zoeken voorzichtig hun koers F. Hoppenbrouwers

Inhoud 1

“Beetje bij beetje misvormd” Oudgelovigen in Letland zoeken voorzichtig hun koers F. Hoppenbrouwers

4

“Doel oecumene allereerst herstel van de eenheid” Archimandriet Elpidophoros G. van Dartel

7

Orthodox kerkenpad IV Minsk W. van den Bercken

10

Hou vast wat wezenlijk is en kijk vooruit Antonius de Grote, man van de Geest D. Langerhuizen

12

Stukjes van een mozaïek J. Sanders

14 16 17

Nieuws Hoop en verwachting. De Koptische Orthodoxe Kerk De Koptische Kerk in Afrika Bisschop Paul en zijn missie L. van Leijsen

19

“Naar de wereld kijken door het prisma van het Rijk Gods” Bisschop Ignatije over de oecumene G. van Dartel

21

Liturgieagenda

Pokrof verschijnt vijfmaal per jaar en is een uitgave van de Katholieke Vereniging voor Oecumene Athanasius en Willibrord. Redactie: Wil van den Bercken, Dolf Bruinsma, Geert van Dartel (waarnemend hoofdredacteur), Josephien van Kessel, Dolf Langerhuizen, Leo van Leijsen (redactiesecretaris), Heleen Murre-van den Berg, Huub Vogelaar. Administratie en redactiesecretariaat: Katholieke Vereniging voor Oecumene, Walpoort 10, 5211 DK ‘s-Hertogenbosch, tel. 073-6136471, e-mail: [email protected], internet: http://www.oecumene.nl. De auteurs zijn verantwoordelijk voor de inhoud van hun bijdragen en geven niet de mening van de redactie weer. De redactie is verantwoordelijk voor titels en tussenkopjes alsook voor foto’s en hun onderschriften. Voor mogelijke onjuistheden in aankondigingen van liturgievieringen en evenementen kan de redactie niet aansprakelijk worden gesteld. De redactie behoudt zich het recht voor ingezonden reacties in te korten of niet te plaatsen. Opzeggingen dienen vóór 1 december in ‘s-Hertogenbosch te geschieden, anders wordt men verondersteld abonnee te blijven. De abonnementsprijs is € 15,-, giro 5679145, t.n.v. Tijdschrift Pokrof, ‘s-Hertogenbosch. Voor België: 001-3309231-55, Pokrof t.n.v. Jef Devisscher, Ieperstraat 24, 02300 Turnhout, tel. 014-413927. Lay-out en druk: Van Stiphout, Helmond.

Van de redactie Op de omslag van deze derde Pokrof van het jaar is een foto van een oudgelovige kerk in Riga afgebeeld. Hij werd gemaakt door Frans Hoppenbrouwers tijdens een reis naar Letland. “Oudgelovigen hebben van oudsher weinig op met vreemden. Het zijn buitenstaanders die in een door de antichrist beheerste wereld leven,” schrijft Hoppenbrouwers. Het is moeilijk toegang te krijgen tot een oudgelovige kerk en in contact te komen met de mensen. Een buitenstaander wordt gauw van het kastje naar de muur gestuurd. We zijn verheugd dat we met het artikel van Frans Hoppenbrouwers voor u de wereld van de oudgelovigen voor een deel kunnen ontsluiten. Ook een minder bekende kerk in de oosterse wereld: de Koptisch-orthodoxe Kerk van Kenia. Pas in 1976 werd de eerste Koptisch-orthodoxe kerk in Kenia gebouwd. De kerk heeft sindsdien een grote activiteit ontplooid. Bisschop Paul van de missie in Afrika was op bezoek in Nederland om steun te verwerven voor projecten van de kerk, die zich vaak richten op de grote sociale problematiek in het Afrikaanse land. Op de Zondag voor de Oosterse Kerken op 14 mei stond de Koptisch-orthodoxe Kerk centraal en twee projecten van bisschop Paul. Spin-off van de Assemblee van de Wereldraad van Kerken in februari van dit jaar zijn twee interviews met Orthodoxe bisschoppen. Bisschop Ignatij uit Servië vertelt over de Orthodoxe oecumene, met name met de Rooms-katholieke Kerk, en geeft zijn zienswijze op het wezen van de Kerk. Theoloog en archimandriet Elpidophoros van het Grieks-orthodoxe patriarchaat van Constantinopel te Istanbul spreekt over de oecumene en over de positie van Turkije en de plaats van het patriarchaat daarin. Ook in dit nummer de vierde aflevering van het Orthodoxe kerkenpad en een artikel van dr. Jan Sanders, priester en oriëntalist, die de puzzelstukjes van een mozaïek bij elkaar past. Hij zoomt in op een relatief recente vondst van twee christelijke mozaïeken in Israël. Uit de details abstraheert hij het verhaal van gelovigen van de vroege kerk.

Toren van de kerk van de (wereldwijd grootste) oudgelovige Grebentsjikovgemeenschap aan de rivier de Daugava te Riga in Letland. (Foto: F. Hoppenbrouwers)

“Beetje bij beetje misvormd” Oudgelovigen in Letland zoeken voorzichtig hun koers Toegang tot een Oudgelovigenkerk wordt niet gemakkelijk verkregen. Een onaangekondigde bezoeker raakt al gauw van het kastje naar de muur. Zo ook in Riga, de hoofdstad van Letland: “Komt u morgen terug, dan hebben we een gebedsdienst.” De dag erna, op het opgegeven tijdstip, blijkt de viering al lang en breed voorbij. Gelukkig, de ene oudgelovige is de andere niet. Bij een bezoek aan het kerkje van Maria Pokrof in de oostelijk gelegen provincieplaats Jekabpils legt nastavnik Vasilij Vasilivitsj naast de verborgen schatten van 350 jaar traditie ook de vraag naar de toekomst van zijn kerk op tafel: “De bootsman in de storm klampt zich vast aan het roer en hij kan het niet loslaten. Nu echter moeten we ons meer vrijheid gunnen.” Oudgelovigen hebben van oudsher weinig op met vreemden. Het zijn buitenstaanders die in een door de antichrist beheerste wereld leven en daarom, ook anno 2006, soms uit ander servies te eten en te drinken krijgen. Intense afkeer van hervormingen in de Russisch-orthodoxe Kerk in 1652, de breuk met haar kerkelijke hiërarchie en onderdrukking door de tsaren tot in de 20e eeuw leidden tot radicale wereldvijandigheid. In de 17de eeuw was zelfverbranding een legitiem middel om aan arrestatie en mogelijke geloofsverzaking te ontsnappen.

Terwijl de oudgelovigen de Orthodoxie van vóór 1652 aanhingen, maar dan zonder priesters of bisschoppen, was hun mentaliteit niet erg Russisch en leken ze veel meer op steile calvinisten: bescheiden, streng, serieus, vol arbeidsethos. Ze maakten fortuin in handel en industrie en groeiden uit tot de moderniseerders van Rusland in de 19e eeuw. Want, nadat de oudgelovigen door vervolging naar de grenzen van het alsmaar uitdijende tsarenrijk verdreven waren, kwamen ze opnieuw in zijn invloedsfeer toen Letland in 1710 Russisch en in 1944 SovjetcomPOKROF 1

munistisch werd. Eeuwenlange wereldverzaking in combinatie met communistische repressie (1944-1990) heeft de Letse priesterloze Oudgelovigenkerk in crisis gebracht. Zonder enige weerbaarheid tegen de moderne tijd raakten oude tradities in de vergeethoek. Onder dwang werden de oudgelovige dorpen verruild voor de grauwe flats van de collectieve boerderij en arbeidszin gesmoord in de bestendige alcoholroes van het kolchozleven. De vraag naar de toekomst, en zelfs het overleven, staat nu centraal. Voor het eerst sinds eeuwen. Vasilij Vasilivitsj (27) is sinds 2002 nastavnik, het gekozen hoofd, van de Maria Pokrofkerk in Jekabpils. Onder zijn leiding wordt het gebedshuis gerenoveerd, wat moeite kost maar minder ingewikkeld is dan het geloof bij de tijd brengen. Sprekend over nieuwe kerkelijke perspectieven stelt de familievader en voormalig politieagent met bokserpostuur zijn bondige diagnose: “Het roer moet om.”

Renovatie

Nieuwe tradities

Opgestapeld rechts naast de kerk staan de oudroze en vaalbruine kerkbanken totdat ze hun plaatsje in het kerkgebouw terugkrijgen. Daar hangen ook wat bouwvakkers lusteloos rond. De vloer wordt opnieuw gestort en ze wachten al enkele uren op de cementwagen. Nastavnik Vasilij grijpt naar zijn mobiele telefoon, maar hij zal er niet in slagen deze dag nog iets te regelen. Sinds vijftien jaar Letse onafhankelijkheid slaan nieuwbouw en renovatie de klok in de christelijke kerken van Letland. Vooral de kleintjes, zonder connecties met het buitenland, moeten vaak met heel beperkte middelen stap voor stap te werk gaan. Zo wordt nu de Maria Pokrof onder handen genomen. De kerk is helemaal leeggeruimd en opgeslagen in het houten parochiehuis dat direct aansluit op het stenen kerkgebouw met zinkplaten zadeldak. De iconenwand is degelijk ingepakt in plastic en doeken en Vasilij Vasilivitsj gaat er tevergeefs op zoek naar de icoon die de kerk haar naam geeft.

Tijdens een rondgang door de Maria Pokrof, langs iconostase, tijdelijke gebedsruimten, doopkamertje, kantoor, vergaderzaal en zolder, én langs de communistische klokken, keert nastavnik Vasilij zijn kerk binnenstebuiten. Oude tradities vormen het hart van het geloof en zijn tegelijkertijd de grote zorg van deze oudgelovige voorganger. “In onze oudgelovigenkerk staat een gekozen leider aan het hoofd en die doet alles in de parochie, maar er zijn geen sacramenten behalve de doop en de biecht. We hebben immers geen priesters. Om deze reden echter kan het volle mysterie van de Kerk niet bestaan en ontbreekt een goed begrip van onze liturgie, oude boeken, gebed en zang.” “Het kerkelijke huwelijk bijvoorbeeld werd iets heel vreemds. Als voorbereiding moeten de huwelijkskandidaten veertig dagen lang vasten en veel bidden om bijstand, terwijl er niet zoiets bestaat als een kerkelijke inzege-

Het gebouw draagt de sporen van het turbulente communistische verleden. De kerk gold toen als een monument, bleef zo voor het ergste verval behoed, maar is toch sterk verwaarloosd. Een heel bijzonder onderdeel is de in 1978 van staatswege opgedrongen klokkentoren als vervanging voor een traditionele ‘klok’. In een hoek van het terrein staat deze roestige metalen balk die ooit met een ijzeren staaf werd aangeslagen en met haar karakteristieke geluid de gelovigen naar de kerk riep.

Links http://en.wikipedia.org/wiki/old_ believers - Deze Engelstalige webpagina geeft veel bruikbare informatie over de oudgelovigen in Oost-Europa, maar in de praktijk kunnen bepaalde tradities, gewoonten en overtuigingen, van plaats tot plaats verschillen. Dat komt door de grote kerkelijke diversiteit bij de oudgelovigen en de theologische heroriëntatie ná 1990. http://www31.brinkster.com/rpscvolga/index.htm - Deze Volgogradskoe Staroöbrjadtsjestvowebsite vormt een goed startpunt richting Duits-, Engels- maar meestal toch Russischtalige informatie over de Oudgelovigenkerk mét en zonder priesters en hiërarchie.

POKROF 2

ning. Natuurlijk, we hebben wetten voor het samenleven, en als onze gelovigen trouwen, kunnen ze naar de kerk gaan. Toch blijft het mysterie achterwege. In kleine gemeenschappen in Letland brengt vaak juist een vrouw orde in kerkelijke zaken. Maar hoeveel mag ze doen? Soms is ze nastavnik. Dat is niet goed, omdat, zoals de apostel Paulus schrijft, in de kerk de vrouwen moeten zwijgen.” Daarom draait alles volgens de Jekabpilse gemeenteleider om het aannemen van een kerkelijke hiërarchie en het herstel van het priesterambt. “Vroeger waren er bisschoppen en priesters, maar na de tsaristische reformatie zijn we altijd onderdrukt. We werden grensgangers zonder priesters en de gelovigen kozen voortaan hun leiders. We leven met oude wetten en we houden God in ons hart, zij het zonder gewijde voorgangers of bisschoppelijke hiërarchie. De bootsman in de storm klampt zich vast aan het roer en hij kan het niet loslaten. Nu echter moeten we ons iets meer vrijheid gunnen, want stap voor stap zijn we afgedwaald van de Orthodoxe Kerk van de oude tijd.” Alle problemen in de Letse Oudgelovigenkerk lijken rond deze vraag te draaien. Willen de gelovigen ja of nee priesters en bisschoppen hebben? Slechts een heel kleine minderheid lijkt deze vraag positief te beantwoorden. Vasilij Vasilivitsj’ leermeester in Riga en initiatiefnemer van aansluiting bij de Russisch-orthodoxe kerk van Moskou, hoofdnastavnik Ioann Miroljoebov, moest enkele jaren geleden bakzeil halen en werd afgezet.

Sterk geloof En toch, ondanks het gevoel dat zijn kerk van de oorspronkelijke tradities is afgedwaald, blijkt nastavnik Vasilij fier op zijn wortels, op zijn geloof. Meer dan eens benadrukt hij de aanwezigheid en de noodzaak van een “goed, sterk en krachtig geloof” bij zijn gelovigen. Staand bij het doopbekken, een grote vaalgroene ronde ton van ongeveer een meter doorsnee en anderhalve meter hoog, vertelt hij hoe iedere dopeling, volwassen of kind, er in ijskoud water wordt ondergedompeld. “Het water moet koud zijn en de kracht van het geloof trekt de dopelingen er doorheen. Ook longlijders gaan daarin. We hadden pas nog een astmapatiënt die onwel werd, maar we hebben hem met medicijnen weer op de been geholpen. Voor een baby met een hartafwijking hebben we een uitzondering gemaakt en er één emmer warm water bij gedaan.” De nastavnik oogt trots. Hij lacht breeduit. Een andere opmerkelijke, niet minder afschrikwekkende praktijk is het eten van beschilderde overjarige paaseieren die met Pasen worden weggelegd en pas een jaar later geconsumeerd. “Kijk, dit paasei”, vertelt de leider van de Maria Pokrofparochie, “je kunt het gewoon bewaren. Het gaat niet kapot. Met het volgende paasfeest kun je het zo opeten. Ik heb zelf ook een van die een jaar oude eieren genuttigd. Niets aan de hand, het smaakt alleen iets anders. We hebben een familie die ze pas na twee of drie jaar eten. Ze hebben een goed, sterk geloof.” Kruisen blijken verschillend voor mannen en vrouwen, voor kinde-

of een sjamaan uit Siberië zijn. Zang, eerder een mannen- dan een vrouwenzaak, is heel erg belangrijk in het kerkelijke leven. “Waarom?” Dat kan nastavnik Vasilij niet zeggen. “Nu, dáárom. Het is onze traditie.”

Te modern

Nastavnik Vasilij Vasilivitsj van de Oudgelovigenkerk te Jekabpils in Oost-Letland met het 19e-eeuws liturgisch boek (foto: F. Hoppenbrouwers).

ren, volwassenen en ouden van dagen. Dragen de levenden metalen exemplaren, de doden krijgen enkel een houten kruis. Immers, niemand neemt iets mee uit dit tijdelijke naar het eeuwige leven, dus alles wat het graf in gaat moet vergaan. Vasilij Vasilivitsj toont een vroeg 19e-eeuws zangboek. “Het is heel moeilijk te leren. We gebruiken een toonladder met zes noten en de 120 tekens boven die noten geven het volume en de lengte van de toon aan.” De nastavnik brengt enkele bladzijden ten gehore. Luid en zacht, recitatieven. Hypnotiserende zang klinkt in zijn kleine kantoortje. “Deze manier van zingen komt uit Byzantium”, doceert hij, maar als je niet op de woorden let, kan het ook een boeddhistische monnik POKROF 3

Ook in een kerk, waar mannen links en vrouwen rechts in de kerk staan en zitten, en waar men bij uitstek put uit oude traditie, leeft het besef dat moderniteit en kerkelijke vernieuwing niet per se slecht zijn. De voorganger van de Maria Pokrof gaat zeker met zijn tijd mee. Daarvan getuigt naast zijn mobieltje ook het verlangen naar een kerkstructuur die het kerkelijke gehalte van de priesterloze Oudgelovigenkerk moet verhogen. De laatste vijftien jaren zonder communisme hebben intussen nieuwe dilemma’s geschapen. Zo blijkt Vasilij Vasilivitsj niet heel gelukkig met de keuzes die hij moest maken rond zijn privéleven. Lachend: “Mijn gemeente kan me slechts een klein salaris geven, dus heb ik mijn vrouw er op uit gestuurd om te gaan werken.” Het blijkt toch vooral de bravoure van de boer met kiespijn, want op de lach volgt een diepe zucht en de ogen staan droevig. Ook de oudgelovige nastavnik uit Jekabpils moet buigen voor de eisen van de nieuwe tijd, terwijl geloof en traditie anders leren. Frans Hoppenbrouwers Frans Hoppenbrouwers is studiesecretaris bij de stichting Communicantes. Hij reist veelvuldig naar de Baltische landen en andere landen in die regio.

Archimandriet Elpidophoros: “Doel oecumene allereerst herstel van de eenheid” Tijdens de Assemblee van de Wereldraad van Kerken (Porto Alegre, 13-23 februari) sprak Geert van Dartel met de eerste secretaris van de Heilige Synode van het Oecumenisch Patriarchaat, archimandriet Elpidophoros Lambriniadis. De Orthodoxe familie in de Wereldraad bestaat in feite uit twee kerken, de oosters-orthodoxe en oriëntaals-orthodoxe. Het patriarchaat van Constantinopel is oosters-orthodox en de archimandriet spreekt hier vanuit dat perspectief. Een interview met een warm pleitbezorger van de oecumene. Archimandriet Elpidophoros (1967) bekleedt deze belangrijke kerkelijke functie vanaf februari 2005. Hij is de opvolger van metropoliet Meliton, die deze taak achttien jaar had uitgeoefend. We maken kennis bij een kop koffie in een van de restaurantjes op de campus van de Pauselijke Universiteit van Porto Alegre. Archimandriet Elpidophoros is een jonge man met een vriendelijke en krachtige uitstraling. Door zijn studie is hij uitstekend voorbereid op zijn belangrijke werk in het secretariaat van de Heilige Synode. Hij studeerde theologie in Thessaloniki waar hij in 2001 promoveerde op een studie over de rol van Severus van Antiochië op het vierde oecumenische concilie (451) in Chalcedon. Tussen 1990 en 1994 studeerde hij aan de Universiteit van

Bonn Byzantijnse geschiedenis onder begeleiding van de katholieke byzantinoloog Erich Trapp. In Bonn bestudeerde hij voor zijn licentiaat de verslagen van de dialogen die Thomas Mozarini voerde om de Griekse clerus en gewone gelovigen te winnen voor Rome. Mozarini was tijdens de de Latijnse bezetting van Constantinopel (1204-1261) door de paus tot patriarch benoemd. Doel van de dialogen was de Griekse clerus en de gelovigen te winnen voor Rome. “Deze dialogen zijn opgetekend door de gebroeders Ioannis en Nikolaos Messaritis. Het zijn apologetische teksten die vanuit een Orthodox gezichtspunt geschreven zijn. We vinden hierin de eerste elementen van de antiLatijnse gezindheid die zich in de loop der eeuwen heeft verdiept. Het probleem van de dialogen die POKROF 4

De Grieks-orthodox archimandriet Elpidophoros (rechts op de foto) is trots op de internationaal samengestelde jongerendelegatie van het Oecumenische Patriarchaat van Constantinopel op de Assemblee van de Wereldraad van Kerken. Deze vond plaats in februari 2006 in Porto Alegre, Brazilië. (Foto: G. van Dartel)

Mozarini hield, was dat deze dialogen niet tussen gelijkwaardige partners gevoerd werden.”

Wereldraad Als eerste secretaris van de Heilige Synode en als lid van de commissie Faith and Order (Geloof en Kerkorde) van de Wereldraad is archimandriet Elpidophoros zeer nauw betrokken bij de oecumenische beweging. In de traditie van het Oecumenisch patriarchaat toont hij zich een warm pleitbezorger van de oecumenische toenadering tussen de kerken van Oost en West op basis van gelijkwaardigheid. “Het Oecumenisch patriarchaat spant zich al meer dan honderd jaar in voor de samenwerking van christenen. Al in 1902 riep patriarch Ioakim III in een brief de kerken op om samen te komen en een dialoog te starten. De christenen leefden in die tijd

in een bedreigde situatie. Patriarch Ioakim III was misschien wel de briljantste patriarch van de vorige eeuw. Hij zag toen al dat de gemeenschappelijke grond, de gedeelde waarheid van het geloof, de basis is voor samenwerking en solidariteit tussen christenen. Het patriarchaat is vanaf het begin betrokken geweest bij de oecumenische samenwerking binnen de Wereldraad. Vanaf het begin echter was de Orthodoxie een minderheid ten overstaan van een grote protestantse overmacht. Geleidelijk werd de Orthodoxie een druppel in een protestantse oceaan. Behoudens in Faith and Order, waarin ook de Katholieke Kerk vertegenwoordigd is, voelden de Orthodoxen zich in de commissies van de Wereldraad hoe langer hoe meer ongelukkig. Een tweede omstandigheid die tot een herbezinning heeft bijgedragen, was de ontwikkeling binnen de Orthodoxie na de val van de Muur. De Orthodoxe Kerk in Oost-Europa is in de jaren ’90 door een crisis heen gegaan. Er ontstond een sterk anti-westers sentiment. Interne problemen werden daar ook wel eens op afgeschoven. De vraag kwam op of de Orthodoxe Kerken nog wel in de Wereldraad zouden moeten blijven. Het ging daarbij niet alleen om theologische argumenten, maar vaak ook om sociologische en politieke overwegingen. In 1998, nog voor de assemblee in Harare, werd daarom op initiatief van de Oecumenisch patriarch een panorthodoxe synode gehouden. Daar werd besloten om in Harare de problemen aan de orde te stellen die de Orthodoxie had met de

gang van zaken in de Wereldraad. Dit leidde in Harare tot de oprichting van de Speciale Commissie inzake de Participatie van de Orthodoxe Kerken in de Wereldraad.” Archimandriet Elpidophoros is erg tevreden met het resultaat van het werk van de Speciale Commissie. Hij hoopt dat dit de weg opent voor de Orthodoxe Kerken van Bulgarije en Georgië (beide uit de Wereldraad getreden in 1998) om weer aansluiting te vinden bij de Wereldraad. Zijns inziens lagen interne en niet theologische problemen ten grondslag van het besluit van beide lokale kerken om uit de Wereldraad te treden. “Wellicht verloopt de weg terug via het geassocieerd lidmaatschap. In ieder geval houdt de Orthodoxe Kerk de plaatsen van beide lokale kerken in het Centraal Comité voor hen open. Ze worden nu voorlopig bezet door vertegenwoordigers van andere lokale kerken.”

Commitment De voorzitter van het Centraal Comité, de Armeens-apostolische katholikos Aram I, ging in zijn rede tijdens de assemblee uitvoerig in op de problemen waar de oecumenische beweging momenteel voor staat. Hij sprak ook van een gebrek aan visie. POKROF 5

Archimandriet Elpidophoros is gedecideerd als het gaat over het doel van de oecumene en weet zich hierin gesteund door het beleid van de Oecumenische patriarchen in de afgelopen decennia. “Het doel van de oecumenische beweging is allereerst het herstel van de eenheid. We kunnen daarvan nooit afstand doen. We zullen deze opdracht nooit vergeten. We werken daaraan in het geloof dat we wegen zullen vinden om de scheiding te overwinnen. Het is waar dat de inzet voor de eenheid van de lokale kerken uiteenloopt. Veel Orthodoxe kerken zijn erg traditioneel. De rol van de leider is erg belangrijk. De mensen volgen de leider. Het Oecumenisch patriarchaat is zeer gecommitteerd aan de oecumene. Negentig procent van de priesters is goed opgeleid. De laatste drie patriarchen hebben zich zeer sterk ingezet voor het herstel van de eenheid. Patriarch Athanagoras was bezield door de geest van eenheid. Zijn opvolgers zijn op deze weg voortgegaan. We hebben het over een traditie van veertig jaar. Dat wil wat zeggen. In de kerken van Griekenland en Servië zien we veranderingen ten goede. Aartsbisschop Christodoulos van Athene heeft de paus ontvangen en bereidt een bezoek aan Rome voor. In de Orthodoxie is er opnieuw een sterk commitment om voor de eenheid te werken. We kunnen niet leven in het isolement. We leven bovendien niet in gesloten samenlevingen.”

Katholieke Kerk In december 2005 werd bekend gemaakt dat de theologische dialoog tussen de Orthodoxe Kerk

en de Rooms-katholieke Kerk in september 2006 weer van start zal gaan met een bijeenkomst in Belgrado. De spanningen in de betrekkingen tussen de Orthodoxe en de Rooms-katholieke Kerk lijken te luwen. “De politieke veranderingen in 1989 zijn van grote invloed geweest. Er ontstond een groot conflict over het uniatisme. De verklaring van Balamand (1993) daarover leidde tot verdeelde reacties bij de Orthodoxen. Het is opvallend dat de meeste oppositie tegen Balamand kwam van lokale kerken die zelf met het verschijnsel van het uniatisme niet zoveel te maken hebben. Niet het Grieks-orthodoxe patriarchaat van Antiochië maakte bezwaar tegen de voortzetting van de dialoog, maar bijvoorbeeld wel de Kerk van Griekenland die het probleem in eigen huis niet heeft. Ook de Roemeens-orthodoxe Kerk was voor de voortzetting van de dialoog. In 1999 knapte de dialoog tijdens een bijeenkomst in Baltimore. Gelukkig zijn wel de tweejaarlijkse ontmoetingen van het Oecumenisch patriarchaat met de Pauselijke Raad voor de Eenheid doorgegaan. Steevast was het eerste punt op onze agenda de dialoog tussen de Orthodoxe en de Rooms-katholieke Kerk. Al voor de verkiezing van de nieuwe paus heeft het Oecumenisch patriarchaat alle lokale Orthodoxe kerken geconsulteerd over de voortzetting van de dialoog met Rome. Allemaal hebben ze ingestemd met de voortzetting van de theologische dialoog. De nieuwe dialoog zal gaan over het primaatschap, omdat daar naar onze overtuiging de wortel van

het uniatisme ligt.” Archimandriet Elpidophoros vertelt dat de Orthodoxe Kerk blij is met de keuze van paus Benedictus XVI. “Hij is een teken van hoop voor de Kerk. Veel orthodoxe bisschoppen en theologen kennen de paus nog als theologieprofessor van hun studies in Duitsland. De dialoog wordt met vertrouwen tegemoet gezien. Wat uit de dialoog zal voortvloeien valt niet te voorspellen. Dat ligt helemaal open. De dialoogcommissie zal onderzoeken waar de gemeenschappelijke grond ligt, waarin overeenstemming bereikt kan worden en waar verschillen liggen. Het wordt een meerjarig dialoogproces. Het onderwerp kan niet op één bijeenkomst worden afgehandeld. Het bereiken van consensus hoeft bovendien nog niet automatisch te leiden tot het herstel van de communio. Ondanks de grote toenadering is bijvoorbeeld de volledige communio van het Oecumenisch patriarchaat met de oriëntaalse kerken ook nog steeds niet hersteld.”

Turkije en de EU Het Oecumenisch patriarchaat zetelt in Istanbul. Dankzij het internet is het mogelijk om wereldwijd een netwerk van contacten te onderhouden. Wat betekent de aansluiting van Turkije bij de Europese Unie voor het Oecumenisch patriarchaat? Als Turks staatsburger die de Turkse taal even vloeiend spreekt als zijn moedertaal is archimandriet Elpidophoros ook hierover zeer duidelijk. “Het Oecumenisch patriarchaat heeft vanaf 1991 openlijk en op ieder niveau de toelating van POKROF 6

Turkije tot de Europese Unie bepleit. In die tijd waren de Kerk van Griekenland en de Griekse staat nog tegen een Turks lidmaatschap van de Europese Unie. Dit is een tijd van verandering. Als Turkse staatsburgers pleiten we voor de belangen van de Turkse burgers. Overigens kan Europa de Turken ook niet buitensluiten. Miljoenen Turken leven in West-Europa. Vanaf 1923 is Turkije een seculiere staat en Turkije heeft een grote betrokkenheid op de westerse waarden. Het is belangrijk dat Turkije de ondersteuning van het Westen krijgt en dat er in het Westen een positieve politieke wil is. Maar van de andere kant is het noodzakelijk dat Turkije de westerse waarden van godsdienstvrijheid en mensenrechten aanvaardt. In Turkije bestaat het misverstand dat godsdienstvrijheid de staat in gevaar brengt. De nationalisten in Turkije gebruiken dat tegen de christenen. In Turkije bestaan er 23 islamitische theologische faculteiten. Het enige christelijke theologische instituut Chalki is op last van de regering gesloten. Het patriarchaat wil het instituut heropenen. De regering wil de toestemming niet geven met als argument dat de moslims dan zullen komen met het verzoek om nog een islamitische faculteit te openen, terwijl er al 23 zijn. Het patriarchaat komt op voor het respecteren van de burgerrechten van alle burgers. De aansluiting bij Europa is in dat kader belangrijk en delicaat. Het zou heel slecht zijn als Europa Turkije zou weren.” Geert van Dartel

Latijnse Simon en Jelena-kerk in Minsk, Wit-Rusland, met in de crypte een Grieks-katholieke gebedsruimte.

Orthodox kerkenpad: Minsk Deze vierde aflevering van het Orthodox kerkenpad voert naar Minsk. Hoewel Minsk een historie heeft van meer dan 900 jaar heeft de stad nauwelijks historische gebouwen: 80-90% van Minsk is in de Tweede Wereldoorlog verwoest. De stad ontstond in het Kiëvse Roes’; in de 14e eeuw kwam zij bij het Litouwse hertogdom en later bij het Poolse rijk en in 1793 werd zij deel van het Russische rijk. Pas sinds 1991 is Minsk hoofdstad van het onafhankelijk Belaroes’. Wat nog resteert van het oude Minsk is te vinden in de Triniteitswijk aan de rivier de Svislotsj. De naam van de wijk stamt

van een middeleeuwse kerk met die naam, katholiek of orthodox, dat is niet duidelijk. Hier staan de oudste kerken van de stad, date-

rend uit de 17e eeuw: de orthodoxe H. Geest-kathedraal (1642), schuin tegenover haar de roomskatholieke Maria-kathedraal (1700), en even verderop de orthodoxe Petrus en Paulus-kerk (1613). Alle drie de kerken zijn in katholieke barokstijl gebouwd, met langwerpig schip en tweelingtorens aan de voorgevels. Achter de orthodoxe kathedraal ligt nog een kerk van het voormalige Bernardijnenklooster (Bernardijnen is een andere naam voor cisterciënzers) thans

POKROF 7

4 4 4 4 4 4 4

De orthododoxe H. Geest-kathedraal van Minsk (Wit-Rusland).

in gebruik als Nationaal Archief. Deze katholieke architectonische signatuur is het gevolg van de langdurige Poolse invloed. Geen Russische koepels dus in het centrum van Minsk. De orthodoxe kathedraal is de meest harmonieuze van deze kerkgebouwen. Zij is oorspronkelijk als katholieke kerk gebouwd voor het aanpalende Bernardinessenklooster en pas in 1852 werd het een orthodoxe kloosterkerk en omgedoopt tot H. Geest kerk. Na de Revolutie (1917) werd het complex gesloten en in 1961 werd de kerk de kathedraal van de metropoliet van Minsk. De witte gevel, geleed in drie horizontale lagen die doorlopen op de twee identieke

torens in de flanken, heeft een serene uitstraling door het ontbreken van beelden; in de top is een klassiek Maria Orante-mozaïek. De kerk is schilderachtig gelegen op een groene glooiing.

Contrast In tegenstelling tot de vrije ligging van de orthodoxe kathedraal, staat haar katholieke tegenhanger ingeklemd tussen gebouwen. Zij was oorspronkelijk een jezuïetenkerk en werd in 1798 de kerk van de toen opgerichte rooms-katholieke bisschopszetel van Minsk. In de Sovjet tijd was zij nog onzichtbaarder toen in de jaren ’50 de bovenste delen van de torens werden afgebroken en er een

muur voor het ingangspleintje werd geplaatst; de kerk zelf werd sporthal. In 1994 is zij weer in oude staat hersteld en de herbouwde torens corresponderen als het ware met de twee torens van de orthodoxe kathedraal. Interessant detail is ook dat de katholieke torens orthodox aandoende koepels hebben, terwijl juist de orthodoxe kathedraal meer katholieke spitsen heeft. Maar het soms gelijktijdig luiden van klokken verstoort deze architectonische oecumene. Samen klokken luiden kan mooi zijn, maar niet als ze tegen elkaar ingaan, dan dissoneren ze. Men wordt zich pas bewust van de verschillen tussen de twee kerkelijke richtingen binnen in de gebouwen. De beelden en bidkapellen in de katholieke kerk demonstreren de bonte devoties van de katholieke traditie, waarbij vergeleken de orthodoxe kerk, die weliswaar vol gehangen is met iconen op de witte muren, toch een meer samenhangende indruk maakt. Nog uitbundiger komt de katholieke sfeer tot uitdrukking in de kerk van St. Simon en Jelena. Deze is in 1908-1910 gebouwd door een Poolse edelman ter ere van zijn vroegtijdig gestorven kinderen, naar wier patroonheiligen de kerk is genoemd. De markante neoromaans-moderne kerk vlakbij het parlementsgebouw aan het Plein van de Onafhankelijkheid is opgetrokken in rode baksteen en rode dakpannen en als zodanig een prettige vreemde eend in de bijt van de grijze naoorlogse betonbouw van het plein. Het interieur is echter ronduit kitscherig met bonte kleuren, grillige motiefversierin-

POKROF 8

4 4 4 4 4 4 4 4

gen en allerlei katholieke devotionalia. De bolsjewieken wilden de kerk afbreken, maar zij werd gespaard om dienst te doen als bioscoop en filmstudio. Nu is zij niet alleen weer in functie als rooms-katholieke kerk, in de crypte en het ruime souterrain is ook een Grieks-katholieke kerk met bibliotheek. De geünieerden streven naar een eigen kerkgebouw, maar toestemming daarvoor is van de huidige autoriteiten niet te verwachten. Voor de volledigheid vermeld ik nog drie 19e-eeuwse kerken: de orthodoxe Maria Magdalena-kerk in neo-Russische stijl, de enige in die stijl in het centrum; de neogothische St. Rochus (of Triniteitskerk), ook in gebruik als kamermuziekzaal, en de Calvariekerk op het gelijknamige kerkhof, die het enige functionerende rooms-katholieke kerkgebouw was in Sovjet tijd.

Kerkelijke frontstad Er zijn al met al evenveel orthodoxe als katholieke kerken in de Wit-Russische hoofdstad, al is de meerderheid van de inwoners orthodox. Dat geeft aan dat Minsk een frontstad was in de kerkenstrijd tussen orthodoxie en katholicisme. Deze is bepaald niet vreedzaam verlopen: de Polen onderdrukten de orthodoxen en de Russen verboden na annexatie in 1793 de geünieerden, die toen zo’n 70% van de WitRussische bevolking uitmaakten. Men confisqueerde elkaars kerken en gaf ze andere namen. Toch is er in Wit-Rusland altijd meer orthodoxe tolerantie geweest tegenover de Rooms-katholieke Kerk dan in Rusland. En

Rooms-katholieke Maria-kathedraal van Minsk.

ook nu nog zijn er mensen die Wit-Rusland zien als een potentieel heilzaam ontmoetingsgebied van de twee kerken. De oecumenische houding is in ieder geval zichtbaar in de in 1993 opgerichte ‘Theologische Faculteit Cyrillus en Methodius’, een orthodoxe faculteit met een grote interconfessionele interesse. Zij was een onderdeel van de onafhankelijke Europese Humanitaire Universiteit, maar toen het repressieve regime van Loekasjenko deze onafhankelijke instelling in 2004 ophief is de faculteit ondergebracht bij de Staatsuniversiteit van Minsk. De orthodoxe kerk in Wit-Rusland is sinds 1991 intern autonoom en wordt nu aangeduid als Wit-Russische Orthodoxe Kerk, maar is formeel een exarchaat van het Moskouse patriarchaat. Er is thans in Wit-Rusland geen groot streven naar volledige au-

tokefalie, zoals in 1918. Metropoliet Filaret van Minsk en Sloetsk staat sinds 1978 aan het hoofd van de kerk. Hij is ook de rector van de genoemde theologische faculteit, die onder zijn leiding haar open instelling heeft behouden. De Rooms-katholieke Kerk is een grote minderheid in Wit-Rusland (ongeveer vierhonderd kerkgebouwen tegenover ruim duizend orthodoxe). Zij staat onder de leiding van de 91-jarige kardinaal Sviontek van Minsk en Mohilev. De laatstgenoemde stad is historisch de belangrijkste bisschopzetel van de Katholieke Kerk in Wit-Rusland. De geünieerde kerk is ondanks haar grote verleden thans heel klein en blijft een historische twistappel in de interkerkelijke relaties. Wil van den Bercken

POKROF 9

4 4 4 4 4 4 4

Hedendaagse icoon van St. Antonius de Grote, patroonheilige van de gefuseerde rooms-katholieke parochie St. Antonius Abt te Scheveningen, met in zijn hand de drie kerkgebouwen. (Icoon en foto: G. Hüsstege) POKROF 10

Hou vast wat wezenlijk is en kijk vooruit Antonius de Grote, man van de Geest Hedendaagse westerse christenen worden geraakt door de oeroude iconentraditie uit het Oosten. De verbinding tussen de gelovige traditie en nu is wezenlijk. Het motto van de heilige Antonius, een oosterse heilige, en zeer populair in het Westen, krijgt in Scheveningen een actuele toepassing: hou vast wat wezenlijk is en kijk vooruit. Het tweede hoofdstuk van de Handelingen van de Apostelen vertelt ons over de komst van de heilige Geest op de dag van Pinksteren. De Geest wordt aan ieder persoonlijk gegeven, aan ieder zoals hij of zij is, met eigen taal, gaven, talenten, mogelijkheden en onmogelijkheden. Sinds de allereerste keer met Pinksteren is de uitstorting van de Geest onophoudelijk doorgegaan. De geschiedenis van de kerk(en) van Oost en West laat ons in alle diversiteit overduidelijk zien dat ontelbaar veel mensen van de meest uiteenlopende signatuur zijn aangeraakt door de goede en krachtige Geest. De Blijde Boodschap heeft een plaats gekregen in de harten en levens van vele mannen en vrouwen. De grote monnikenvader Antonius Abt (251-356) is in zijn tijd en op zijn wijze de weg van de Heer gegaan. Aangeraakt door Gods Geest verkocht hij zijn aanzienlijke rijkdom en gaf het aan arme medemensen om hun leven te verbeteren. In Egypte levend, trok Antonius de Grote zich terug in de woes-

tijn om te bidden en radicaal de ascese te beoefenen. Ondanks zijn sober leven zou hij de eerbiedwaardige leeftijd van 105 jaar bereikt hebben. Zijn manier van leven en zijn inspirerende woorden trokken in toenemende mate volgelingen die als monnik hun leven aan Christus wilden wijden. Antonius gaf mensen als raad mee dat ze, wanneer ze hadden gekozen voor de navolging van Christus, niet achterom moesten kijken. Hou wat wezenlijk is in je leven voor ogen, en laat wat niet belangrijk is achter je. Belangrijk vond hij om voor ogen te houden dat je als volgeling van de Heer altijd leerling blijft. Denk nooit op zelfvoldane wijze dat je er al bent. Dat de woorden van Antonius groot gezag hadden, blijkt wel uit het gegeven dat veel van zijn woorden in de Vaderspreuken zijn terechtgekomen. Antonius Abt wordt vereerd in Oost en West: in talloze kerkgebouwen, kapellen en kloosters. In Scheveningen is hij onafgebroken aanwezig sinds de 14e POKROF 11

eeuw. Op 1 januari 2005, toen de drie rooms-katholieke parochies van Scheveningen-Duinoord fuseerden, werd de nieuwe parochie H. Antonius Abt opgericht. De icoon die hiernaast is afgebeeld werd kort daarna gewijd door de bisschop van Rotterdam, mgr. Van Luijn. Deze icoon, geschilderd door Geert Hüsstege, is een icoon om bij stil te staan. Antonius Abt draagt de drie kerken, symbool voor de drie parochies, op zijn hand. Ook hier lijkt hij te zeggen: Kijk niet achterom. Houd vast wat wezenlijk is en kijk vooruit. Ga door! Antonius kijkt streng op de icoon om daarmee uit te drukken dat zijn boodschap niet vrijblijvend is. Hij wil ons bemoedigen. In onze tijd, nu geloof en Kerk zo onder druk staan, hebben we door de goede Geest geïnspireerde mensen meer dan nodig. Antonius Abt beleefde Christus’ boodschap in zijn tijd, op zijn manier. Zijn woorden en zijn voorbeeld kunnen ons helpen en inspireren om trouw te blijven en door te gaan, geïnspireerd door de goede en krachtige Geest die ook hem bezielde. Dolf Langerhuizen Dolf Langerhuizen is pastoor van Scheveningen-Duinoord en redactielid van Pokrof.

Werk aan recent gevonden mozaïek te Megiddo in Israël. (Foto’s: www.armageddonchurch.com)

Stukjes van een mozaïek Op 7 november 2005 stond in Trouw een bericht over de vondst van twee bijeengelegen mozaïeken op het terrein van een gevangenis in Megiddo in Israël. Volgens archeologen maken ze deel uit van wat mogelijk de oudste kerk in het Heilig Land is. De kerk zou dateren uit de 3e of 4e eeuw. Dr. Jan Sanders wees de redactie van Pokrof op het belang van deze vondst en leverde zijn vertaling van de teksten op de mozaïeken, die wij hierbij publiceren samen met zijn korte commentaar en interpretatie. Het bijzondere van deze mozaïeken is de directe verwijzing naar Jezus Christus die er op staat. Op basis van de vele vrouwennamen en de vermelding van een altaar is het waarschijnlijk dat op deze plek een christelijke communiteit van vrouwen heeft bestaan. De naam Gaianos op een van de mozaïeken verwijst naar de plaatsnaam Gajanè in Armenië. In Majoum, iets zuidelijker bij Gaza-stad, was ook een klooster met de bekende Petrus de Iberiër (= Georgiër, ong. 411-491); in Betlehem zat Hiëronymus (342420) met ‘zuster’ Eustochium (ong. 469-419). Dit toont aan dat

deze teksten op het mozaïek zo rijk zijn. Op het grootste mozaïek van de twee vinden we één enkele tekst in drie onder elkaar staande regels: Gaianos die ook Porphuros (heet), chr(isten), onze broer/ (die) wij geëerd hebben (en) die uit eigen middelen/ de mozaïek(vloer) heeft betaald. Broutis heeft (het) gemaakt. Het woord ‘christen’ in de eerste regel is in de Griekse tekst een afkorting. Er staat een Griekse POKROF 12

letter ‘chi’, X, met daaronder een wat kleinere P, de letter ‘rho’, de Griekse ‘r’. De eerste regel eindigt in de Griekse tekst met een halve letter die de regel voortijdig afsluit. In de tweede regel staat in de Griekse tekst te imèsamen. Een opvallend Aramese schrijfwijze, van rechts naar links, is de schrijfwijze van die eerste twee letters t en e. Er moet staan in juiste volgorde etimèsamen, ‘wij hebben geëerd’, en dus niet te imèsamen. De spatie tussen de e en de i van het incorrecte te imèsamen duidt er (wellicht) op dat een opziener de mozaïeklegger heeft gewezen op zijn fout. Voor het begin van de derde regel staat een decoratief blaadje van een plant in de mozaïek. De korte tekst, vertaald met “Broutis heeft (het) gemaakt”, staat in kleinere letters helemaal achteraan deze derde regel. De naam Broutis is een voorlopige

het kerkelijke Byzantijnse Grieks de benaming voor het altaar. De naam ‘God, Jezus Christus’ staat in het Grieks afgekort: ⌰␻·⌱⌼⌾␻ (= Th-Oo I-Ou·Ch-Oo), met twee horizontale afkortingsstrepen boven de twee respectievelijk vier Griekse letters. Op de andere kant van de tweede vloer staat de volgende tekst: Gedenkt Primilla en Kuriakè en Dorothea maar vooral Chrèstè. inschatting van wat er in de Griekse tekst staat. Immers, op foto’s ervan lijkt het mozaïek op deze plek wat beschadigd te zijn. “Gaianos die ook Porphuros heet”: Porphuros betekent ‘purperen’. Toevallig vond ik in mijn boeken een boekje met foto’s van kerkgebouwen in Armenië. Een van die foto’s toont een kerk in het dorp Gajanè (even ten zuiden van Etsjmiadzin), welke naam in het Armeens ook ‘purperen’ betekent (Frédéric Macler, Anciennes églises d’Arménie, p. 44 en p. 49). Volgens de Armeense traditie is de H. Gregorius de Verlichter die het christendom naar het land bracht (301) de stichter van dit

kerkje. Het gaat in de tekst van deze mozaïekvloer dus over een christen die ‘de man uit Gajanè, de Purperen’ heet. Hier hebben wij dus de gever van de mozaïek, een Armeniër. Op de tweede vloer staat aan de ene zijde een tekst van vijf regels: Als offer heeft gebracht Akeptous de godlievende (vrouw) de (altaar)tafel aan God, Jezus Christus (als) gedachtenis. Akeptous is een vrouw en vooralsnog aan ons onbekend. Voor tafel staat het woord trapeza, in

De naam Primilla is een onbekende vrouwennaam; zij is tevens als persoon onbekend. Ook Kuriakè en Dorothea zijn onbekende vrouwen. Het Grieks in dit soort teksten vertoont soms gebreken. Vaak zijn de naamvalsuitgangen foutief. Achter “gedenkt” hadden alle eigennamen in de genitief (tweede of bezitsnaamval: van) moeten staan, maar in het arameïserende Grieks zoals hier, is dat niet steeds het geval. Zo staat in het Grieks de naam Chrèstè in de accusatief (vierde naamval: Chrèstèn). De naam Chrèstè, van een verder onbekende vrouw, heeft als eerste betekenis ‘goed(hartig), mild’. Maar haar naam is via het iotacisme (bepaalde Griekse klinkers werden i-klank) hier ook te lezen als christè en te vertalen als ‘gezalfde’. Ze verwijst daarmee in haar naam naar Christus, aan wie het altaar in het vrouwenklooster te Megiddo was toegewijd. Dr. Jan Sanders Dr. Sanders is archimandriet der Melkieten.

POKROF 13

nieuws - nieuws - nieuws - nieuws - nieuws - nieuws - nieu FOTOREPORTAGE PAASFEEST Dit jaar vierde de Orthodoxe Kerk wereldwijd Pasen op 23 april. De nachtliturgie in de Orthodoxe Kerken duurt ongeveer drie uur. Van deze bijzondere viering zijn in de kerk van de H. Nikolaas van Myra in Amsterdam foto’s gemaakt. Deze zijn op internet gepubliceerd. Het webadres vraagt wat tikwerk, maar hier is het: http://www.flickr.com/p hotos/jimforest/sets/720 57594114666422/

meenschappen nieuwe initiatieven oproepen. Dat is de hoop en de overtuiging van de katholieke en de Orthodoxe bisschoppen van België,” aldus de organisatoren. Na de vespers hield pater Michel Van Parys, monnik van Chevetogne, een inleiding over de betekenis van de twee heiligen voor de kerstening van Europa. Daarna ging prof. Panagiotis Yannopoulos in op de culturele context van het werk van de twee heilige broers uit Constantinopel, die leefden in de 9e eeuw.

OECUMENISCHE VIERING CYRILLUS EN METHODIUS

MUSKENS IN EGYPTE

Voor de eerste keer hebben Orthodoxen en katholieken in België gezamenlijk de heiligen Cyrillus en Methodius gevierd. De getuigenis van Cyrillus en Methodius wordt erkend door de Orthodoxe Kerk, de Griekse én de Slavische, en door de Rooms-katholieke Kerk. Johannes Paulus II riep de twee heiligen in 1980 uit tot medepatroonheiligen van Europa samen met de heilige Benedictus. “De gezamelijke viering van beide heiligen kan de bestaande banden tussen Orthodoxen en Katholieken bevestigen, onze geloofsgemeenschap verdiepen en de verkondiging van ons geloof bevruchten. Ze kan ook in afzonderlijke parochiege-

Van 24 tot en met 29 april bracht bisschop Muskens een werkbezoek aan Egypte. Hij bezocht de plaatsen waar de oude kerkvaders hun werk deden in de eerste eeuwen van het christendom. “Daarnaast wilde ik kennismaken met het koptisch christendom,” aldus de bisschop van Breda, die bij zijn terugkomst zei getroffen te zijn door de vitaliteit van de Koptische Kerk. Op enkele tientallen kilometers van Caïro bezocht Muskens het klooster van Sint Macarius. Binnen de Koptische Kerk speelt het kloosterleven een grote rol. Een van de meest gezaghebbende Egyptische kloostervaders is Pachomius. Muskens:

“Hij legt in zijn regel een grote nadruk op de betekenis van arbeid. Rond het Sint Macarius-klooster is ongeveer honderd hectare woestijn in cultuur gebracht, waar talloze mensen werken.” De bisschop bezocht ook Alexandrië, een stad met 8 miljoen inwoners en met een grote koptische minderheid. “Alexandrië was in de eerste eeuwen van onze jaartelling een belangrijk centrum van het christendom” zegt Muskens. “Daar leefden kerkvaders als Clemens van Alexandrië, Origines en Athanasius. Zij trachtten het christendom uiteen te zetten met gebruik van methodes en begrippen die in de helleense filosofie en cultuur gangbaar waren. Ik wilde zien waar zij het christendom vorm hebben gegeven. We plukken nog steeds de vruchten van hun arbeid.” De bisschop heeft weinig gemerkt van de spanningen tussen moslims en kopten. “Onze gastheer in Caïro, pater Van Nispen tot Sevenaer, woont al meer dan veertig jaar in Egypte. Hij prees juist de goede verhoudingen tussen beide bevolkingsgroepen.” (Rkkerk.nl)

Kerken in de rooms-katholieke Sint Antoniusparochie in Groesbeek de uitgave gepresenteerd ‘De juni-icoon in de Byzantijnse jaarkalender en de zeven eerste algemene concilies’. De geïllustreerde uitgave vertelt het verhaal van de oosterse heiligen van de maand juni. Aanleiding tot deze uitgave is het werk van mw. Toos Zegers die bij het borduren van deze icoon van Palech (ca. 1700) vroeg om de namen en een korte levensbeschrijving van de heiligen op deze icoon. De auteur, pastoor G. Thuring, wijdt ook een hoofdstuk aan de Zeven Eerste Concilies, waarin de kerk vorm kreeg, en beschrijft de geschiedenis van het Byzantijnse rijk. Hij plaatst de levensbeschrijving van de heiligen tegen deze achtergrond. Het boek is illustratief voor de in ons land gegroeide verbondenheid met het oosters christendom. (A4-formaat, 64 blz., 86 illustraties, prijs t/m 31 mei €20,00, ISBN9080999725, Besteladres: St.-Antoniusparochie, Sint Antoniusweg 2, 6562 GM Groesbeek, T 024 3971998, E [email protected])

UITGAVE JUNI-ICOON

In de Egyptische stad Alexandrië hebben drie met messen bewapende mannen op vrijdag 14

Op 14 mei werd op de Zondag voor de Oosterse

POKROF 14

SPANNINGEN IN EGYPTE

uws - nieuws - nieuws - nieuws - nieuws - nieuws - nieuws april een koptische christen doodgestoken en zeker tien andere gelovigen verwond. Er vonden gelijktijdige aanvallen plaats bij drie koptische kerken op verschillende plaatsen in de stad. Volgens ooggetuigen en de politie ging het in totaal om drie aanvallers die ieder twee messen hadden. Het Ministerie van Binnenlandse Zaken hield het op één aanvaller die psychisch gestoord zou zijn. De Egyptische overheid heeft eerder sektarische incidenten afgezwakt om niet te hoeven toegeven dat er spanningen zijn tussen christenen en moslims. Op zaterdag en zondag braken gevechten uit tussen moslims en koptische christenen. Daarbij raakten meer dan vijftig mensen gewond en kwam een moslim om het leven. Koptische en islamitische geestelijken hebben opgeroepen tot kalmte. (KatholiekNederland.nl, RKNieuws.net)

JUBILEUM PAROCHIE NIJMEGEN De Russische Orthodoxe Parochie in Nijmegen vierde op 12 april het eenjarig bestaan. Speciaal voor deze gelegenheid kwam de aartsbisschop van België, Vladyko Simon, naar de Tichonparochie in Nijmegen, om

de viering bij te wonen. De parochie valt onder zijn bisdom. Het was de eerste keer dat de aartsbischop naar Nijmegen kwam. Hij zegde toe binnenkort terug te komen. In Nederland zijn zes Russisch-orthodoxe parochies. (RKNieuws.net)

GEVANGEN CHRISTENEN ERITREA De Eritrese overheid heeft diverse voorgangers en priesters uit hun cel gehaald en elders opgesloten. Reden daarvoor is dat deze christenen andere gevangenen “besmetten met het Evangelie”. Dat meldt Open Doors, een stichting die zich inzet voor vervolgde christenen. Van 28 voorgangers en priesters is bekend dat ze gevangen zitten. De meesten worden vastgehouden op een berucht cellencomplex, het Wongel Mermera Centrum. In Eritrea worden bijna 1800 christenen onder onmenselijke omstandigheden gevangen gehouden. Open Doors meldt dat ze worden opgesloten in zeecontainers, gevangenissen, politiecellen en ondergrondse kerkers. Bewakers martelen regelmatig en proberen de christenen zo hun geloof te laten afzweren. De overheid lijkt steeds meer moeite te doen om

het godsdienstige leven onder controle te krijgen. De regering staat slechts enkele christelijke stromingen toe: Orthodoxen, lutheranen en rooms-katholieken. Vooral evangelische christenen werden vervolgd, maar sinds vorig jaar worden ook christenen van de toegestane stromingen aangepakt. De afgelopen twee jaar heeft Eritrea ook moslims opgepakt die vraagtekens stellen bij de benoeming van een belangrijke moslimleider tien jaar geleden. Het aantal christenen en moslims is in Eritrea ongeveer gelijk. (RKNieuws.net)

Op 19 mei werd de eerste Russisch-orthodoxe kerk

in Rome ingewijd. Voor die gelegenheid reisde metropoliet Kyrill, de tweede belangrijkste Russisch-orthodoxe kerkleider, naar Rome. Met de bouw van de kerk op de Janiculusberg, niet ver van de Sint-Pietersbasiliek, werd vijf jaar geleden gestart. De kerk werd gebouwd op een terrein van 34 hectare, dat toebehoort aan de Russische ambassade. Het kerkgebouw zal toegewijd worden aan de H. Catherina van Alexandrië. Aan het einde van de 19e eeuw werd er al eens een poging ondernomen om een Russisch-orthodox kerkgebouw in Rome op te richten door de familie van de Russische tsaar. Door de revolutie van 1917 gingen die plannen niet door. (RKNieuws.net)

-

O

EERSTE RUSSISCHORTHODOXE KERK ROME

O

P

R

E

P

-

SPAAR EFTELINGZEGELS VOOR PAVEL De Stichting Kinderfonds Pavel geeft hulp aan kansarme kinderen en jongeren in Rusland. Een van de terugkerende onderdelen is een vakantie voor kinderen uit Rusland. Een dagje naar de Efteling is traditiegetrouw een hoogtepunt van de Pavel-vakantie. De kinderen genieten daar zo enorm van, dat de Vakantiewerkgroep net zo lang rekent en puzzelt tot de hoge prijs van de kaartjes in het budget past. De stichting doet een oproep om de prijs wat lager te toveren. Heeft u Eftelingzegels over van de spaaractie van Albert Heijn? Stuur ze zo snel mogelijk (het liefst ruim vóór 1 juli) toe aan de voorzitter van de Stichting Pavel: mevrouw B. Marcus, Ghil 10, 5111 ED Baarle-Nassau. (+31)(0)13 5079690. Ook tips over andere kortingacties zijn welkom.

POKROF 15

Hoop en verwachting. De Koptische Orthodoxe Kerk Onder het motto ‘Hoop en verwachting. De Koptische Orthodoxe Kerk’ ontplooit de Katholieke Vereniging voor Oecumene dit jaar verschillende activiteiten. In het vorige nummer van Pokrof werd een set icoonkaarten aangekondigd. Daarover in deze tekst meer. Ook brengt de vereniging naar aanleiding van de Zondag voor de Oosterse Kerken op 14 mei twee projecten van de Koptische Kerk in Kenia onder de aandacht. Later dit jaar wordt een studiedag georganiseerd over Koptische iconen. Hoop en verwachting zijn centrale thema’s in het leven van gelovigen, ook in het leven van de Koptische Kerk. Koptische gelovigen houden in moeilijke levenssituaties de rug recht en gaan ondanks alles met een aanstekelijke blijmoedigheid en humor door het leven.

Beelden van hoop en verwachting De set Koptische icoonkaarten die de Katholieke Vereniging voor Oecumene uitgeeft, bestaat uit vijf luxe uitgevoerde kaarten met blanco binnenzijde. Bij de keuze van de kaarten heeft men zich sterk laten leiden door het thema Hoop en verwachting. De kaartenset biedt oude, maar ook nieuwe koptische iconen. Bij de kaartenset verschijnt het informatieve boekje koptische iconen: Beelden van hoop en verwachting. Dit kwam tot stand met medewerking van dr. Mat Immerzeel van de Universiteit Leiden. “Vanaf de jaren ’60 zwermden talloze Egyptische christenen over de wereld uit op zoek naar een nieuw bestaan. In het kielzog van de emigranten reisden icoonschilders de wereld rond, om alle kerken van kunst te voorzien,” vertelt hij.

Meer weten over koptische iconen? De Katholieke Vereniging voor Oecumene organiseert op donderdag 14 september de studiedag Egypte: bakermat van iconen plaats. M.m.v. dr. M. Immerzeel en dr. E. Khalil.

Projecten De Katholieke Vereniging voor Oecumene zoekt steun voor twee projecten van het sociale werk van de Koptisch-orthodoxe Kerk in Kenia. Bisschop Paul was onlangs in Nederland om steun te werven (zie p. 17-18). Voor kinderen, meest weeskinderen of kinderen die door hun ouders zijn verlaten, wil de kerk een alternatief bieden voor de dagelijkse armoede, kleine criminaliteit, het seksueel geweld, aids en het lijm snuiven. De kerk zet mobiele centra op in de stad Nairobi om kinderen te bereiken die anders geen hulp zouden krijgen. In de tenten die men op verschillende plekken kan opzetten krijgen de kinderen medische hulp, voorlichting en morele ondersteuning. Daarnaast is er evangelieverkondiging en bijbelstudie en tonen de medewerkers hun interesse in de kinderen. Door dit alles merken die dat er POKROF 16

mensen zijn die betrokken zijn op hun leven. Met een multifunctioneel jeugdcentrum in West-Kenia wil de kerk jongeren daar activiteiten aanbieden die een alternatief zijn voor activiteiten die ze op een heilloze weg brengen. Voor de doelgroep van jongeren tussen 15 en 30 jaar worden onderwijsactiviteiten ontwikkeld en gezondheidsvoorlichting gegeven. Daarnaast zijn er sportactiviteiten en culturele activiteiten als theatergroepen en filmavonden. Het jeugdcentrum is gevestigd op de compound van het koptische St. Mina-klooster te Maseno. Informatie Icoonkaarten - De set icoonkaarten kost € 6,50 (incl. verzendkosten), het boekje Beelden van hoop en verwachting kost € 1,50 (incl. verzendkosten). Uw bestelling wordt u toegestuurd na ontvangst van uw betaling op giro 801919 van de Katholieke Vereniging voor Oecumene in ’s-Hertogenbosch, met vermelding van het aantal sets en/of boekjes. Studiedag - Egypte: bakermat van iconen, donderdag 14 september, 11:00-16:00 uur, Sint Janssingel 92 in ’s-Hertogenbosch, kosten € 10,00 (incl. lunch). Studiedag over de religieuze betekenis van iconen in de Koptische Kerk van verleden en heden. M.m.v. dr. M. Immerzeel en dr. E. Khalil. Projecten - Uw steun voor de projecten van de Koptische Kerk in Kenia is welkom! U kunt uw bijdrage overmaken op giro 1087628 t.n.v. Katholieke Vereniging voor Oecumene, Walpoort 10, 5211 DK ’s-Hertogenbosch o.v.v. Projecten Koptisch Orthodoxe Missie. Katholieke Vereniging voor Oecumene T 073 6136471 E [email protected] I www.oecumene.nl

Bisschop Paul uit Kenia van de ‘Coptic Mission’, tijdens zijn bezoek aan Nederland. (Foto: D. van Roosendaal)

gaan. ‘Zó’n koptische dienst heb ik nog nooit meegemaakt!’.

Kopten in Kenia

De Koptische Kerk in Afrika Bisschop Paul en zijn missie Afrika ten zuiden van de Sahara (in dit artikel: Afrika tout court) is nooit een onbeschreven blad geweest voor het oosterse christendom. Er is sinds 300 het oude christendom van Ethiopië dat nog steeds bestaat, en ten zuiden van Egypte was er tot 1400 een christelijk Nubië met zijn eigen taal en geheel eigen - zwarte bevolking. De hernieuwde komst van het oosterse christendom naar Afrika, kwam na de Tweede Wereldoorlog in twee golven uit Egypte. De Grieks-orthodoxen waren de eersten om, onder auspiciën van hun patriarchaat van Alexandrië dat nog steeds in die NoordEgyptische stad is gevestigd, missies onder zwarte Afrikanen te stichten. Kort daarop trokken vanuit Egypte ook koptische christenen naar Afrika. Zij zijn onderhorig aan de Koptischorthodoxe patriarch van Alexandrië die in Cairo zetelt. Ook zij stichtten parochies, met Egyptische en ook Afrikaanse gelovigen. Bisschop Paul, ‘bisschop van Missiezaken’, woont in Nairobi, Kenia, en heeft de leiding over deze parochies. Hij was onlangs in Nederland om steun te werven voor projecten. Daarvoor reist hij de hele wereld af. De week ervoor werd hij nog ontvangen door koningin Elisabeth van Groot-Britannië. In Nederland reisden enkele jonge kopten

mee, zoals zijn medewerkster uit Nairobi, mevrouw Mary Andrawes, opgeleid in de VS, en drie actieve kopten uit Duitsland. Een van hen zal zich na zijn studie een jaar in Kenia gaan inzetten als vrijwilliger. In Afrika kun je meemaken dat je in een Koptisch-orthodoxe parochie op het platteland tijdens de eucharistie de traditionele klanken van de koptische liturgie hoort, maar ook christelijke gezangen in de plaatselijke taal, gezongen op ‘Afrikaanse’ melodieën en begeleid met handengeklap. Na afloop van zo’n dienst zag ik in Zimbabwe (in de periferie van de achtste Assemblee van de Wereldraad van Kerken) buiten het kerkje een jonge koptische vrouw uit Australië die bij de viering aanwezig was geweest, bijkomen van de lichte cultuurshock die ze zojuist had onderPOKROF 17

Ook in Kenia zijn de traditiegetrouw zeer lange koptische diensten aangepast aan de cultuur van het land. “Onze diensten duren niet langer dan een uur”, vertelt bisschop Paul. Langer zou te veel zijn voor de mensen. En ook in Kenia worden eigen elementen als ‘Afrikaanse’ melodieën en teksten, dansbewegingen en handengeklap binnen de koptische eredienst gebezigd. Er zijn in Kenia 35 à 40 Koptischorthodoxe kerken, bijna allemaal op het platteland. Er zijn lokale geestelijken en kerkleiders. Naast het vieren van de liturgie organiseert de Koptisch-orthodoxe Kerk bijbelstudie, jeugdbijeenkomsten en zondagsschoollessen. Het liefst in de plaatselijke talen van de mensen en niet per se in de officiële landstalen Engels of Swahili. Bisschop Paul en zijn medewerkers zijn echter niet naar Kenia getrokken om zich alleen met liturgie of catechese bezig te houden. In de hoofdstad Nairobi en in westelijk Kenia heeft de Koptisch-orthodoxe Kerk enkele zeer actieve ‘missies’. De Koptisch-orthodoxe Kerk heeft daarnaast ook humanitaire projecten in Burundi, Kenia, Zambia, Namibië, Zuid-Afrika, Congo-Kinshasa, Ghana, Oeganda, Tanzania en Nigeria. Bisschop Paul noemt Afrika een “needy continent”, een noodlijdend continent. Kenia is een land met enorm grote problemen, zoals: droogte, aids, de vele wezen (grotendeels gevolg van dat laatste), werkeloosheid, ar-

moede en de opkomst van een hele ‘verloren generatie’. Er zijn ook grote problemen als prostitutie en het verschijnsel van de straatkinderen. Onlangs was er nog vanuit Kenia een groep van voormalige straatkinderen in Nederland met hun theatervoorstelling Black Pinocchio, een project van Amref Flying Doctors.

Koptische missie De Koptisch-orthodoxe Kerk heeft medische voorzieningen, zoals een ziekenhuis in Nairobi. Men probeert daar te werken met lage kosten. De ‘Coptic Mission’ heeft een programma voor kinderen die - vooral door aids - zonder ouders zijn geDe republiek Kenia Kenia is meer dan zestien keer zo groot als Nederland. Het land telt 35 miljoen inwoners. Volgens cijfers uit 2003 zijn er 1,2 miljoen aidspatiënten. Van de bevolking is 78% christen, 10% moslim en behoort 10% tot Afrikaanse traditionele godsdiensten.

raakt. Ze worden niet in een gebouw gestopt, een ‘weeshuis’, maar de kerk probeert ze onder te brengen bij familieleden en geeft deze ondersteuning. Een project met straatkinderen heeft bijzonder de aandacht van de Coptic Mission. Ook aids heeft een grote prioriteit. Hiervoor is in Nairobi een koptisch ‘Hope Center’ (centrum van hoop) opgericht, waar onderricht wordt gegeven over aids en hoe de ziekte te voorkomen. Daarbij wordt aan jongeren seksuele onthouding gepropageerd. “Dat is toch heel christelijk”, zegt bisschop Paul. Men werkt ook op het platteland

van West-Kenia, waar de aidsepidemie enorm is en de werkeloosheid en de verveling onder de jongeren idem. Er is daar medische zorg vanuit de Koptische Kerk opgezet. Ook organiseert de kerk sportevenementen, zoals voetbalwedstrijden. In deze afgelegen gebieden had men niet eens het geld om een fatsoenlijke voetbal te kopen en trapte men met blote voeten op de ruwe bodem (reden van veel blessures) tegen een bal van vodden aan. Men investeert in plaatselijk leiderschap. Je blijft tenslotte een ‘muzungo’, Swahili voor ‘vreemdeling’, vertellen de kopten uit Kenia. Het werk moet in handen zijn van de plaatselijke mensen. De mensen van de Koptischorthodoxe Kerk noemen hun zorg ‘holistisch’, alle aspecten van de werkelijkheid omvattend. Bij aidspatiënten gaat het niet alleen om de lichamelijke zorg, maar ook het tonen van mededogen. “Open doors, open hearts” (open deuren, open harten), vat Mary Andrawes samen. Er zijn mensen die een aids-patiënt geen hand willen geven, vertelt ze. De koptische missie richt zich daarom ook op het overwinnen van de stigma’s waarmee aidspatiënten worden geconfronteerd.

Toegevoegde waarde De kopten werken samen met Neno litasimama, neno litasimama Ya uli mwengo yatapita lakini neno litasimama Het Woord des Heren blijft bestaan, het Woord des Heren blijft bestaan. Al het andere gaat voorbij, Maar ‘t Woord des Heren blijft bestaan. (Loflied uit Kenia, zoals te lezen en horen (!) op www.copticmission.org)

POKROF 18

moslims in islamitische gebieden van Kenia. Wij kopten zijn dat gewend vanuit onze situatie in Egypte, vertelt Mary Andrawes. Voor ons is het gemakkelijker om hun cultuur te begrijpen. Op de vraag wat zij als kopten uit Egypte in een land als Kenia verder vóór hebben op ontwikkelingswerkers uit het westen, antwoordt Mary Andrawes dat men minder confronterend te werk gaat. Men is dat vanuit de eigen cultuur gewend en het werkt ook bij de Kenianen. Zo bestaan er plaatselijke tradities die door westerse organisaties regelrecht als ‘barbaars’ worden gekwalificeerd. Ze willen daar voorzichtiger mee omgaan. Dit alles betreft bloeiende activiteiten voor een kerk die pas in 1976 haar eerste kerkgebouw in Kenia opende. De Coptic Mission wil graag samenwerken met andere ‘faith based organisations’, christenen maar ook moslims. Ook al komen ze in een van hun kleurige folders rond uit voor waar de Koptische kerk voor staat: het Orthodoxe christendom, als kerk beschouwen ze zich niet als proseliterend. “We werken meer ‘Christ centered’ (gecentreerd rond Christus), dan ‘Coptic centered’ (gecentreerd op de Koptische Kerk)”, zegt bisschop Paul. Ze hebben duidelijk de bedoeling binnen hun holistische aanpak om de mensen, van verschillende kerkelijke tradities, pastoraal te begeleiden. Het aspect ‘kerk’ heeft iets toe te voegen, volgens bisschop Paul: “De mensen komen in een kerk en horen over God”. Leo van Leijsen

Servisch-orthodox bisschop Ignatije van Branic`´evo-Poz `´ arevac, in de stand van de internationale Orthodoxe jeugdorganisatie ‘Syndesmos’. Foto van de Assemblee van de Wereldraad van Kerken in februari 2006 in Porto Alegre, Brazilië. (Foto: G. van Dartel)

“Naar de wereld kijken door het prisma van het Rijk Gods” Bisschop Ignatije over de oecumene De oecumenische betrekkingen tussen de Rooms-katholieke Kerk en de Oosters-orthodoxe Kerk zijn de laatste jaren aanmerkelijk verbeterd. Na een pauze van zeven jaar wordt in september 2006 de officiële theologische dialoog hervat met een bijeenkomst in Belgrado. Bisschop Ignatije Midi´c van Branic`´evo-Poz `´ arevac in Servië is enthousiast over de nieuwe lente in de betrekkingen met de Rooms-katholieke Kerk. “Het bericht over de bereidheid van beide kerken om de dialoog te hervatten werd in de Orthodoxe Kerk met vreugde ontvangen. De eerste bijeenkomst zal van 18 tot 25 september 2006 in Belgrado plaatsvinden. Het gesprek zal gaan over de ecclesiologie op basis van een document dat in 1990 in Moskou gemaakt werd in het kader van deze dialoog. In deze tekst gaat het over de Kerk als gemeenschap (koinonia) en in het bijzonder over de rol van het gezag en het primaatschap in de Kerk. De koinonia betreft ons wezen. We hebben veel gemeenschappelijk met de Rooms-katholieke

Kerk, hoewel in de Rooms-katholieke Kerk de eucharistie toch niet dezelfde centrale betekenis heeft als in de Orthodoxie. Het gegeven dat de Rooms-katholieke Kerk de zeven sacramenten bewaard heeft, brengt ons dicht bij elkaar. De dialoog die nu gaat beginnen is niet gericht op snelle resultaten. Het is eerder een platform voor een open gedachtewisseling waarin we ons zullen inspannen om dichter bij elkaar te komen in de hoop dat God onze gesprekken en inspanningen vrucht zal laten dragen.” Was het voor de Servische Orthodoxe Kerk moeilijk om in POKROF 19

te stemmen met de hervatting van de dialoog? “Vanuit Orthodox perspectief geldt dat we over het waarachtige leven moeten spreken en onze blik gericht moeten houden op het Rijk Gods. Wij willen niet dat de historische werkelijkheid ons helemaal bepaalt. Het Rijk Gods is het beslissende referentiepunt en dat helpt ons om een nieuw begin te maken in de dialoog met de Rooms-katholieke Kerk. De verhouding tot de Roomskatholieke Kerk heeft zich in de laatste jaren heel positief ontwikkeld. Met de katholieken delen wij de visie op de wereld door het prisma van het Rijk Gods. De protestanten zijn daarvan niet buitengesloten. Maar in het protestantisme bespeuren we vaak een zienswijze die allerlei sociale noden centraal stelt, maar aan het meest wezenlijke, de presentie van het Rijk Gods, voorbij ziet. Op de assemblee van de Wereldraad bijvoorbeeld domineren sociale thema’s die niet vanuit een ontologisch maar vanuit een psychologisch perspectief worden behandeld. De Orthodoxie staat voor een ontologische visie op de werkelijkheid. De mens zelf kan het Rijk Gods nooit tot stand brengen, het is een gave van God die van ons bekering en een gaan tot Christus vraagt.” Gelooft u in de mogelijkheid van

het herstel van de kerkelijke eenheid tussen Oost en West? “Niemand kan dat uitsluiten. Er is geen alternatief. Onze wereld staat voor grote problemen op het gebied van de ecologie, de mensenrechten en de vrijheid. Maar er is ook grote verdeeldheid. Wat de één terrorisme noemt, is voor de ander een bevrijdingsstrijd. De Verenigde Staten en het Westen hebben de hele wereld hun wil opgelegd. Onze ervaring is zeer bitter. Veel beslissingen die in naam van de vrijheid genomen zijn, waren vanuit ontologisch perspectief verkeerd. De oecumenische dialoog op de Balkan heeft nog niet veel opgeleverd. Er is veel voor gedaan. Maar ook hier ontbreekt een ontologisch perspectief dat op waarheid gericht is. Voor katholieken en Orthodoxen geldt dat we verder moeten kijken dan onze lokale situatie. De waarheid is goed voor allen, brengt redding aan allen.” Sinds twee jaar loopt er ook een inofficiële dialoog tussen katholieke en Orthodoxe theologen. U bent één van de twee voorzitters van deze dialoog. Wat is de betekenis van dit initiatief? “Het belang van deze dialoog is dat in een open sfeer de ontologische uitgangspunten besproken worden en wat deze in het leven van de Kerk betekenen. Omdat het een informele dialoog is, worden er geen concrete resultaten verwacht. Maar als theologen en leden van de Kerk zoeken we naar wegen van begrip en toenadering op het meest fundamentele niveau.” Kunnen oecumenische initiatie-

Bisschop Dr. Ignatije Midic´ (1954) behoort tot de jonge generatie van bisschoppen in de Servische Orthodoxe Kerk. Hij deed zijn studies in Belgrado, Athos en Athene, alwaar hij in 1987 promoveerde op de benadering van de Kerk bij St. Maximos de Bekenner. Vanaf 1989 is hij docent aan de Theologische Faculteit in Belgrado en in 1991 legde hij zijn gelofte af als monnik. Sinds 1994 is hij bisschop van Poz`´arevac, een provinciestad ongeveer 80 km ten oosten van Belgrado.

ven als zo’n inofficiële dialoog ook iets bijdragen aan betere verhoudingen tussen Serviërs en Kroaten, Orthodoxen en katholieken op de Balkan? “Dat is mogelijk en mede afhankelijk van de internationale gemeenschap die de conflicten in dit gebied probeert op te lossen en uit te bannen. Het is daarbij van belang onderscheid te maken tussen tolerantie en gemeenschap. Tolerantie is nog geen gemeenschap. Tolerantie kan een kiem van vijandschap bevatten die op een gegeven moment tot uitbarsting komt. Vanuit het christelijke perspectief werken we op de lange termijn aan gemeenschap. In die gemeenschap kan de ander geen vijand meer zijn, maar is hij de bron van mijn leven. Ons perspectief op de ander moet als zodanig omgekeerd worden. Dat geldt niet alleen voor ons op de Balkan, maar voor de hele westerse beschaving. Het is niet toevallig dat de 20e eeuw zo’n bloedige eeuw is geweest. Dat heeft alles te maken met de filosofische uitgangspunten van het individualisme, waarin ieder zijn eigen waarheid maakt. Bij de kritiek op de westerse civilisatie POKROF 20

sluiten we ook onszelf in. Dit onderstreept nog een keer het belang van het thema gemeenschap (koinonia) van de theologische dialoog. Wij maken zelf die gemeenschap niet. De eenheid waarin wij geloven, wordt ons gegeven door Christus. Tussen ons is Christus nodig als de levende persoon die de eenheid geeft. Christus is geen idee. We ontmoeten Christus in de liturgische gemeenschap die de Kerk is.” Wat zijn momenteel de grootste uitdagingen voor de Servische Orthodoxe Kerk? “De grootste uitdaging voor iedere Kerk en dus ook de Servische, is om het perspectief op het Rijk Gods levend te houden. Het gevaar bestaat altijd dat de Kerk zich te zeer gaat richten op de eigen lokale problemen en het omvattende kosmische perspectief daarbij vergeet. Dan wordt de Kerk louter een nationale institutie. En wij staan momenteel voor grote opgaven, denk bijvoorbeeld aan de situatie in Kosovo. De Kerk moet natuurlijk voor de lokale problemen oplossingen proberen te vinden, maar gaat daarin niet op. Uiteindelijk komt het aan op een goede harmonie tussen de lokale en kosmische dimensie van de Kerk. Dat is niet eenvoudig. Zeker niet voor kerken die historisch gezien in zeer zware omstandigheden leven.” Geert van Dartel Geert van Dartel sprak met bisschop Ignatije tijdens de Assemblee van de Wereldraad in Porto Alegre (Brazilië).

Amsterdam: (Byzantijnse Gemeenschap) Zondag 11 juni, 10 u: Goddelijke Liturgie Alle diensten van de Byzantijnse Gemeenschappen (BG) in het land zijn onder voorbehoud. Voor verdere informatie: www.pokrof.nl of het desbetreffende secretariaat. Delft: (BG) Zondag 11 juni, 10 u: Goddelijke Liturgie Eindhoven: (BG) Zondag 4 juni, 11 u: Goddelijke Liturgie. Zondag 2 juli, 11 u: Goddelijke Liturgie.

Katholieke Oosterse Liturgievieringen juni-juli-augustus 2006 Amsterdam Occohofje, Nieuwe Keizersgracht 94 Delft Oude Delft 18 ’s-Gravenhage Raamweg 42, 2596 HN Eindhoven Eikenburg, Aalsterweg 289 Haarlem Janstraat 41 ’s-Hertogenbosch Catharinakerk, Kruisbroederhof 4, tel.: 073-6148508 Maastricht Kapel Zorgcentrum Amby Achter de Hoven 25, 6225 EK Nijmegen (BG) Dobbelmannweg 3, tel. 024-3233503 Nijmegen (NBK) Titus Brandsma-gedachteniskerk (voormalige Jozefkerk), Stijn Buijsstraat Rotterdam Kerk van de Missionarissen van het H. Hart, Karel Doormanstraat 337 3012 GH Rotterdam Tilburg Klooster MSC, Bredaseweg 204, tel. 013-4672994 Utrecht (BG) Kapel Gezondheidscentrum Lombok, Ingang Jan Pieterszoon Coenstraat 60 De illustratie op de kaft: Voorzijde: Iconenwand met kruisbeeld in de kerk van de oudgelovige Grebentsjikovgemeenschap aan de rivier de Daugava te Riga in Letland. Achterzijde: Jonge vrouw bij de ‘giftshop’ van de Letse Orthodoxe Geboortekathedraal in Riga.

Maastricht: (BG) Maandag 5 juni, Tweede Pinksterdag, 10 u: Goddelijke Liturgie, Kerkfeest. Zondag 18 juni, 10 u: Goddelijke Liturgie. Nijmegen: (BG) Zaterdag 24 juni, 19 u: Goddelijke Liturgie. Nijmegen: (Nijmeegs Byzantijns Koor) Zaterdag 10 juni, 19 u: Chrysostomusliturgie. Voor informatie over Nijmeegs Byzantijns Koor: www.cs.ru.nl/~kees/nbk/

’s-Gravenhage: (BG) Zaterdag 17 juni, 9.30 u: Goddelijke Liturgie. Zaterdag 24 juni, 19 u: Vespers. Zondag 25 juni, 10 u: Goddelijke Liturgie. Zaterdag 15 juli, 9.30 u: Goddelijke Liturgie. Zaterdag 22 juli, 19 u: Vespers. Zondag 23 juli, 10 u: Goddelijke Liturgie. Zaterdag 12 augustus, 19 u: Vespers. Zondag 13 augustus, 10 u: Goddelijke Liturgie. Zaterdag 19 augustus, 9.30 u: Goddelijke Liturgie. Zaterdag 26 augustus, 19 u: Vespers. Zondag 27 augustus, 10 u: Goddelijke Liturgie.

Roosendaal: (BG) Zondag 30 juli, 15 u: Typika in O. L. Vrouweparochie, Kade 23.

Haarlem: (BG) Zaterdag 8 juli, 19.30 u: Vesper en Goddelijke Liturgie.

Utrecht: (BG) Zondag 18 juni, 10.30 u: Goddelijke Liturgie, Kerkfeest. Dinsdag 15 augustus, 10.30 u: Goddelijke Liturgie.

Hengelo: (BG) Maandag 5 juni, 11.30 u: Goddelijke Liturgie, in St. Lambertusbasiliek aan Enschedesestraat 1. ’s-Hertogenbosch: (Johannes van Damascusgemeenschap) Iedere zondag 10.15 uur: Goddelijke Liturgie; soms bij afwezigheid van een priester Metten i.p.v. Goddelijke Liturgie. Bijzondere diensten in juni, juli en augustus: Zondag 4 juni, Pinksteren - Triniteitszondag, 10.15 u: Goddelijke Liturgie. Na de Liturgie de Knielgebeden. Zondag 11 juni, Eerste Zondag na Pinksteren Allerheiligen, 10.15 u: Goddelijke Liturgie. Zondag 25 juni, Derde Zondag na Pinksteren, 10.15 u: Mettendienst. Zondag 30 juli, Achtste Zondag na Pinksteren, 10.15 u: Mettendienst. Zondag 6 augustus, Gedaanteverandering des Heren, 10.15 u: Goddelijke Liturgie. Op het einde van de Liturgie Zegening van de Druiven. Zondag 27 augustus: Twaalfde Zondag na Pinksteren, 10.15 u: Mettendienst. Voor informatie over de diensten: www.byzantijnsekapel.nl of mevr. Myryam Corsten, tel. 073-6148508. Kwadendamme: (Utrechts Byzantijns Koor) Zondag 25 juni, 10.45 u: Goddelijke Liturgie, in H. Bonifaciuskerk, Johan Frisostraat 7. Voor verdere informatie over Utrechts Byzantijns Koor: www.utrechtsbyzantijnskoor.nl

POKROF 21

Rotterdam: (BG) Zondag 4 juni, 10 u: Goddelijke Liturgie. Zondag 2 juli, 10 u: Goddelijke Liturgie. Zondag 6 augustus, 10 u: Goddelijke Liturgie. Tilburg: (Tilburgs Byzantijns Koor) Zondag 11 juni, 10.15 u: Goddelijke Liturgie. Voor actuele informatie: www.tilburgsbyzantijnskoor.nl

Inhoud 1

Orthodox kerkenpad III Sint Petersburg W. van den Bercken

4

Nieuwe Syrisch-orthodoxe bisschop voor België en Frankrijk H. Teule

6

Verlossing met kosmische dimensies W. Lamfers

8 10

Nieuws Tot de hemel reiken Johannes Klimakos P. Gilis

13

Het zwijgen van Abraham D. Bruinsma

16

Substantiële inbreng Orthodoxie Orthodoxe stemmen op Assemblee Wereldraad G. van Dartel

Na afloop van een Orthodoxe viering op de Assemblee van de Wereldraad deelt een priester gezegend brood uit. De Orthodoxe Kerk deelt de eucharistie niet met christenen van kerken die niet met haar in kerkelijke gemeenschap leven, maar vaak wel - met name als een oecumenische geste - het niet geconsacreerde, maar gezegende brood. Gezegend brood wordt onder andere aan het einde van een eucharistie aan de gelovigen uitgedeeld. (Foto: D. van Roosendaal)

18

Assyriërs aan de Khabur H. Murre-van den Berg

21

Liturgieagenda

Pokrof verschijnt vijfmaal per jaar en is een uitgave van de Katholieke Vereniging voor Oecumene Athanasius en Willibrord. Redactie: Wil van den Bercken, Dolf Bruinsma, Geert van Dartel (waarnemend hoofdredacteur), Josephien van Kessel, Dolf Langerhuizen, Leo van Leijsen (redactiesecretaris), Heleen Murre-van den Berg, Huub Vogelaar. Administratie en redactiesecretariaat: Katholieke Vereniging voor Oecumene, Walpoort 10, 5211 DK ‘s-Hertogenbosch, tel. 073-6136471, e-mail: [email protected], internet: http://www.oecumene.nl. De auteurs zijn verantwoordelijk voor de inhoud van hun bijdragen en geven niet de mening van de redactie weer. De redactie is verantwoordelijk voor titels en tussenkopjes alsook voor foto’s en hun onderschriften. Voor mogelijke onjuistheden in aankondigingen van liturgievieringen en evenementen kan de redactie niet aansprakelijk worden gesteld. De redactie behoudt zich het recht voor ingezonden reacties in te korten of niet te plaatsen. Opzeggingen dienen vóór 1 december in ‘s-Hertogenbosch te geschieden, anders wordt men verondersteld abonnee te blijven. De abonnementsprijs is € 15,-, giro 5679145, t.n.v. Tijdschrift Pokrof, ‘s-Hertogenbosch. Voor België: 001-3309231-55, Pokrof t.n.v. Jef Devisscher, Ieperstraat 24, 02300 Turnhout, tel. 014-413927. Lay-out en druk: Van Stiphout, Helmond.

Van de redactie Op dit moment zitten we liturgisch in de voorbereidingstijd van Pasen, dat volgens de westerse telling op 16 april en volgens de oosterse op 23 april valt. Het is een periode van inkeer en ‘terugkeer’. In de Byzantijnse traditie speelt de parabel van de Verloren Zoon, al vanaf de tijd net vóór de Veertigdagentijd, door heel deze periode een rol. De ‘Grote Vasten’ is één grote terugkeer van de Verloren Zoon. En op de vierde zondag staat Johannes Klimakos centraal, iemand die de terugkeer van alle zonen en dochters of - in zijn beeld - de opgang naar God uitvoerig heeft beschreven en geanalyseerd. Paul Gilis schrijft over deze boeiende Johannes. Wim Lamfers beschrijft Vasten, Goede Week en Pasen in Roemenië. De verrijzenis van Christus doordringt er alles. Christenen zou men allen de ‘verloren kinderen’ van de eenheid kunnen noemen. Oecumene is een nog lang af te leggen weg naar de eenheid die verloren ging. Geert van Dartel beschrijft de Oosters-orthodoxe en Oriëntaals-orthodoxe inbreng op de Assemblee van de Wereldraad in Brazilië vorige maand, februari 2006. Wil van den Bercken voert ons dit keer op Orthodox kerkenpad III mee naar Sint Petersburg. Hij staat onder andere stil bij de oecumenische symboliek van de monumentale kerkgebouwen in deze voormalige hoofdstad van Rusland. In Brussel werd de nieuwe Syrisch-orthodoxe aartsbisschop geconsacreerd, voor het nieuw gecreëerde patriarchaal vicariaat van België en Frankrijk. Herman Teule doet verslag van de dienst en van de nieuwe ontwikkelingen. De paus wil zich niet langer ‘patriarch van het Westen’ laten noemen. U leest dit nieuws en de reacties erop in een uitgebreid artikel op de nieuwspagina’s. Heleen Murre-van den Berg reisde afgelopen zomer naar Oost-Syrië en vertelt ons over het leven van de Assyrische christenen daar. Na dreigende leegloop een verhaal van voorzichtige hoop.

Russisch-orthodoxe Kazankathedraal, de huidige metropolitane kerk van Sint Petersburg.

Orthodox kerkenpad: Sint Petersburg In vijf afleveringen neemt uw gids Wil van den Bercken u mee op Orthodox kerkenpad in Oost-Europa. Aan de hand van de kerkgebouwen wordt de situatie van een land geschetst. In de vorige afleveringen leidde hij u rond door Kiev (Oekraïne) en Ruslands hoofdstad Moskou. In dit derde deel neemt hij u mee op tocht door Sint Petersburg. Sankt Peterboerg is de enige stad in Rusland met de naam van een heilige. Dat zou kunnen wijzen op een religieuze oorsprong van de stad, maar schijn bedriegt. De naam is een hommage aan de stichter, Peter de Grote (heerser over Rusland: 1682-1725), via zijn patroonheilige de apostel Petrus. En door zijn Duitse klank is de naam ook een uitdrukking van Ruslands toentertijd nieuwe gerichtheid op het Westen. De kerkelijke architectuur van de toenmalige nieuwe hoofdstad (vanaf 1703) is eveneens een duidelijke uitdrukking van gerichtheid op Europa, al ging het initiatief daarbij niet uit van de Orthodoxe Kerk zelf. Deze nieuwe kerkelijke architectuur uitte zich op twee manieren: de toepassing van westerse stijlen in Orthodoxe kerken en de bouw van niet-Orthodoxe kerken.

Westerse stijlen De eerste manier komt naar

voren in de drie Orthodoxe hoofdkerken van de stad: de Petrus-enPauluskathedraal, de Izaakkathedraal en de Kazankathedraal. De barokke Petrus-en-Pauluskerk is de oudste kerk van de stad en de grafkerk van de tsaren. Haar Zwitsers-Italiaanse architect Trezinni introduceerde daarmee de basiliekvorm in de Orthodoxe kerkenbouw, die traditioneel centraalbouw is, vierkant of een gelijkzijdig kruis. Nog opzienbarender is de torenspits, de eerste in Rusland en exceptioneel hoog (55 m, met toren van 122 m). Maar hoe onOrthodox ook, zij heeft toch een typisch Russische esthetisering gekregen: de hele spits is verguld. Daardoor verschilt zij niet alleen van haar katholieke voorgangers maar overtreft die ook: nergens in het Westen is zo’n slanke, elegante en glanzende torenspits te vinden. De majestueuze Izaakkathedraal van de Fransman Montferand is

daarentegen weer Orthodox vierkant, maar bevat daarentegen andere nouveautés zoals marmeren zuilen, timpanen, sculpturen, bronsreliëfs en glas-in-loodramen. De enorme koepel is niet de grootste van de wereld maar wel de grootste vergulde. De Kazankathedraal is in tegenstelling tot de twee vorige kerken ontworpen door een Rus, maar zij is vreemd genoeg nog westerser dan de andere twee: zij heeft een duidelijke reminiscentie aan de St. Pieter in Rome, met name door de colonnade. Echter, deze massief aandoende kerk is geen geslaagde combinatie van katholieke en orthodoxe architectuur. Thans is zij de metropolitane kerk van St. Petersburg en als zodanig is zij ook geen spiritueel voorbeeld van Orthodoxe openheid naar andere christelijke kerken, gezien de huidige slechte oecumenische relaties tussen de Russisch-orthodoxe Kerk en de Rooms-katholiek Kerk. Terwijl men dat wel zou kunnen verwachten van een kerk die ligt tegenover drie niet Russischorthodoxe kerken. Daarmee komen we op het tweede bijzondere aspect van het Petersburgse kerkelijke landschap

Oecumenisch kwartier Die kerken zijn een roomskatholieke, een evangelisch-lutherse en een Armeens-apostolische. Tezamen met de Orthodoxe Kazankathedraal vertegenwoordigen deze kerken de vier ecclesiologische hoofdrichtingen in het christendom, en daarom vormt dit stukje Sint Petersburg een soort oecumenisch kwartier. Maar dat is een te optimistische aanduiding van dit kerkelijk

POKROF 1

4 4 4 4 4 4 4

gebied midden in het centrum van Sint Petersburg. Dat deze niet-Orthodoxe denominaties hun kerk midden in de stad aan de drukke Nevski Prospekt hebben, is niet een gevolg van christelijke samenwerking maar van tsaristische kerkpolitiek eind 18e en begin 19e eeuw. Het was bedoeld als service voor de buitenlandse kooplieden en diplomaten in de hoofdstad en als vorm van staatstoezicht op de activiteit van de kerken. Het rooms-katholieke en het Armeens-apostolische kerkgebouw dragen allebei de naam van St. Catharina, waarmee zij verwijzen naar keizerin Catharina de Grote, die toestemming gaf voor de bouw. Na 1991 zijn de roomskatholieke kerk, die daarvóór kantoorruimte was van het Museum voor Atheïsme in de Kazankerk, en de lutherse Petruskerk, die een zwembad was, teruggegeven aan de gelovigen. De rooms-katholieke is in 2003 weer geconsacreerd, zonder een vertegenwoordiger van de Orthodoxe overbuur. Oorspronkelijk hoorde er nog een ‘Hollandse’ gereformeerde kerk tot dit kerkenpalet aan de Nevski Prospekt, maar deze is na de revolutie opgeheven. Daarentegen is er vlakbij recentelijk een Finse lutherse kerk heropend. Een interessante gewaarwording in de twee gerestaureerde lutherse kerken is hun maagdelijk witte interieur, dat contrasteert met de paleislijke weelde van de Russische kerken, maar toch op zijn manier een afspiegeling is van hemelse schoonheid. Al met al dus een aardige uitdrukking van christelijk pluralis-

me in het centrum van Sint Petersburg. Maar het is een zwakke weerkaatsing van het verleden, want in de 19e eeuw waren er ongeveer dertig lutherse, gereformeerde, anglicaanse en rooms-katholieke kerken in Sint Petersburg. Alle voor buitenlanders die daar werkzaam waren. Al is er dan geen bloeiende oecumene, toch is het kerkelijke klimaat in Sint Petersburg opener dan in Moskou. Om die reden verhuisde in 1995 het roomskatholieke seminarie uit Moskou naar de noordelijke hoofdstad. En het enige instituut in Rusland dat zich bezig houdt met oecumenische vraagstukken bevindt zich in Sint Petersburg: het in 1993 opgerichte Orthodox Instituut voor Missiologie, Oecumene en Nieuwe Religieuze Bewegingen (in Russische afkorting PIMEN geheten). Het valt niet onder het patriarchaat, maar de directeur, de Orthodoxe priester Vladimir Fjodorov, onderhoudt goede relaties met de metropolie van zijn stad en is docent op de Geestelijke Academie daar, alsook aan het genoemde katholieBouwjaren Petersburgse kerken - Petrus- en Pauluskerk (Russisch-orthodox):1712-1732 - Nicolaaskerk (Russisch-orthodox): 1753-1762 - Kazankathedraal (Russisch-orthodox): 1801-1811 - Izaakkathedraal (Russisch-orthodox): 1818-1858 - Verlosser-op-het-bloedkerk (Russisch-orthodox): 1883-1907 - Rooms-katholieke St. Catharinakerk: 1762-1782 (gebouwd onder keizerin Catharina de Grote’s regering 1762-1796) - Armeens-apostolische St. Catharinakerk: 1771-1780 (idem) - Petruskerk (Luthers): 1833-1838 (Red. Pokrof)

ke seminarie. Het instituut geeft cursussen, studiedagen en heeft een bibliotheek, en het is ook de initiatiefnemer van een stedelijk interkerkelijke partnerschap ‘Apostolische stad - Nevskaya Perspektiva’. De uitdrukking ‘apostolisch’ verwijst zowel naar de geest waarin de groep wil werken als naar de naam van de patroon van de stad, Petrus.

Religieuze symboliek Er is overigens in de door Peter de Grote gekozen naam voor de stad een pikante religieuze semiotiek. Met de keuze voor Petrus als stadspatroon en met de keuze voor Petrus en Paulus als naamgevers van de kathedraal, wilde de tsaar de twee apostelen van Rome associëren met de nieuwe Russische hoofdstad. Dat was niet alleen een ideologische sneer naar het katholieke Rome, maar ook een breuk met de vrome Russische traditie die de apostel Andreas als patroon van het Russische christendom beschouwt. Er is ook een merkwaardige religieuze symboliek in het wapen van Sint Petersburg. Dit bestaat uit twee omgekeerde en gekruiste ankers en volgens heraldici is dit een getransformeerd motief van de twee eveneens omgekeerde en gekruiste sleutels van het wapen van het Vaticaan. Hier is sprake van een dubbele symboliek. De ankers zijn niet alleen symbool van de nieuwe Russische vloot, maar in de religieuze emblematiek van de barok ook symbool van redding door het geloof. Toch heeft tsaar Peter de band met het Russische verleden niet helemaal doorgesneden. Hij

POKROF 2

4 4 4 4 4 4 4 4

heeft de cultus van de heilige Alexander Nevskij sterk bevorderd en stichtte een klooster ter ere van de dertiende-eeuwse vorst. In 1724 liet hij het gebeente van de heilige uit Vladimir overbrengen naar Sint Petersburg. Sindsdien geldt Alexander Nevskij als de tweede patroonheilige van de stad. Sinds enkele jaren staat er weer een standbeeld van Alexander Nevskij te paard op het drukke verkeersplein voor het klooster. Aangezien vorst Alexander, die in 1240 en 1242 de katholieke Zweden en Duitsers versloeg, het symbool is geworden van de Orthodoxe onverzettelijkheid tegenover het katholieke expansionisme, krijgt de religieuze symboliek van Sint Petersburg ineens een heel andere dimensie.

Russische stijl De prominente Orthodoxe kerkgebouwen in westerse stijl betekenen niet dat er in het centrum van Sint Petersburg geen authentiek Russische kerkgebouwen zijn of waren. Al heeft de stad gelukkig niet zo’n ingrijpende communistische reconstructie ondergaan als Moskou, toch zijn er tientallen kerken uit het centrum verdwenen. Daaronder was de Drievuldigheidskerk aan de oever van de Neva tegenover het Winterpaleis, een van de oudste kerken van de stad, de MariaOntslapingskerk uit 1765 op het uit Dostojevski’s Misdaad en Straf bekende Hooiplein, en de marinekerk Verlosser-op-het-water (Spas-na-vodach) naast de admiraliteit. Deze laatste werd pas in 1911 gebouwd in de stijl van de 12e-eeuwse Pokrov-kerk in Vladimir en was daarmee een

Secularisering

Sint Petersburg: de Lutherse Petruskerk aan de Nevski Prospekt.

van de mooiste van Sint Petersburg. Er is discussie over herbouw van deze kerken. In het centrum is thans één overduidelijke kerk in Russische, of beter neo-Russische stijl, de Verlosser-op-het-bloedkerk (Spasna-krovi). Met het bloed wordt het bloed van Alexander II bedoeld, die in 1881 op deze plek door een aanslag werd gedood. De kerk spreekt door haar exuberante versiering het meest tot de verbeelding van de toeristen, maar is nooit een functionerend gebedshuis geweest. De recentelijk geheel gerestaureerde kerk is museum gebleven, wat misschien het best past bij haar Disney-achtige uiterlijk. Aan de rand van het centrum ligt een heel ander type kerk, de Nicolaaskerk. Deze is een gaaf voorbeeld van de Russische barok en mooi gelegen in een park. Het is de enige kerk in het centrum die altijd in functie is gebleven in de Sovjet tijd en die al die tijd Russische burgers en buitenlandse bezoekers van de stad heeft bekoord met de imponerende Slavische kerkzang.

Een beschrijving van kerken in het centrum van Sint Petersburg, evenals van Moskou en Kiev, geeft een vertekend beeld van het religieuze leven in die steden. Tegenover de dominante aanwezigheid van de historische godshuizen in de stadscentra staat het feit dat in de uitgestrekte 20e-eeuwse woonwijken met miljoenen inwoners praktisch geen kerkgebouw te vinden is. In de Sovjet tijd was bouw daar natuurlijk onmogelijk en thans is het gebrek niet meer in te halen, ook al worden er wel nieuwe kerken gebouwd. Hierdoor, maar ook door het bewuste vasthouden aan traditionele stijl, is er niet één kerkgebouw in Rusland in 20e-eeuwse stijl. De Orthodoxe Kerk kent geen moderne architectuur. Dat is het meest opvallende architectonische verschil met andere christelijke confessies. Dus als er hier en daar een kerk gebouwd wordt in de buitenwijken van de steden, dan is het in 17e-eeuwse barokof 19e-eeuwse neo-Russische stijl. Zo’n historiserende stijl mag een weldadige verschijning zijn tussen de zeeën saaie woonblokken, het typeert ook de historische gerichtheid van de kerk zelf. De Russische kerkgebouwen zijn versteende schoonheid, in letterlijke en figuurlijke zin. Het enige argument daartegen is dat de moderne functionele kerkgebouwen in het Westen ook niet vol zitten en vaak weer even snel afgebroken worden als ze gebouwd zijn. Wil van den Bercken

POKROF 3

4 4 4 4 4 4 4

Nieuwe Syrisch-orthodoxe bisschop voor België en Frankrijk Op zondag 12 februari jl. is in de Heilig Hart-basiliek van Koekelberg te Brussel de priestermonnik Hazail Soumi tot bisschop gewijd voor de Syrisch-orthodoxe gemeenschap van België en Frankrijk. De Syrisch-orthodoxe Kerk lijkt met deze benoeming nieuwe wegen in te slaan na de dood van bisschop Julius Çiçek (zie laatste Pokrof van 2005). Daarom vond de wijding ook niet zoals gewoonlijk plaats in Damascus, maar in Brussel. Herman Teule was erbij aanwezig en doet verslag. De wijdingsplechtigheid op 12 februari werd voorgezeten door patriarch Ignatius Zakka I Iwas, in aanwezigheid van zeven bisschoppen, afkomstig uit het Midden-Oosten en de diaspora. De vier uur durende plechtigheid werd bijgewoond door talrijke Suryoye (Syrisch-orthodoxen, red.) en door genodigden uit de politieke, wetenschappelijke en diplomatieke wereld. De Roomskatholieke Kerk was vertegenwoordigd door de deken van Koekelberg; de Oosters-orthodoxe Kerken door mgr Panteleïmon, metropoliet van België (jurisdictie Constantinopel)

Mor Severius Hazail Soumi De nieuwe bisschop is op 5 november 1965 in de Syrische stad Qamishli geboren. Deze stad

ligt aan de grens met Turkije, op 5 km van het oude Nisibis (een van de belangrijkste steden van het Syrische christendom, thans het Turkse Nusaybin) en een veertigtal kilometers van Tur ‘Abdin, het oorsprongsgebied van een groot deel van de Syrischorthodoxe gelovigen in België en Frankrijk. Qamishli heeft een belangrijke Syrisch-orthodoxe bevolking, die zelf afkomstig is uit Tur ‘Abdin en nog de taal van het oorsprongsgebied bewaard heeft, het Turoyo, een modernAramese taal, die de bisschop perfect beheerst. Te Damascus studeerde hij Franse literatuur alvorens voor het monnikendom te kiezen. Zijn theologische studies volbracht hij aan het patriarchaal seminarie te Damascus. Hierop volgden studies oriëntaPOKROF 4

Patriarch Ignatius Zaka Iwas (pal voor het tabernakel in de afgehuurde rooms-katholieke Koekelbergkerk), met op de foto rechts van hem de pasgewijde Mor Severius Hazail Soumi, omringd door collega-bisschoppen. (Foto: M. De Vrij)

listiek aan de Katholieke Universiteit van Louvain-la-Neuve (België), gevolgd door een verblijf aan de École Pratique des Hautes Études te Parijs. De laatste jaren was hij verantwoordelijk voor de nieuwe patriarchale bibliotheek in Ma’ arret-Sednaya (30 km ten noorden van Damascus), waar de Syrisch-orthodoxe Kerk haar theologieopleiding heeft gevestigd. De bibliotheek is van groot belang wegens de belangrijke collectie handschriften die ze bevat. Priestermonnik Hazail Soumi heeft grote inspanningen geleverd voor de digitalisering van de collectie, die op deze manier toegangelijk kan worden voor de internationale wetenschappelijke wereld. Bij zijn wijding nam hij de naam aan van Severius, naar Severius van Antiochië († 538), een van de grote theologen van zijn kerkelijke traditie.

De benoeming van Mor Severius was niet helemaal onbetwist binnen de eigen gemeenschap. Traditioneel verkiezen de Suryoye een geestelijk leider met dezelfde regionale achtergrond als de meerderheid van de gelovigen. In België is dat vooral Tur ‘Abdin in Oost-Turkije, met slechts een minderheid die afkomstig is uit Syrië.

Nieuwe structuren in Europa Mor Severius is benoemd tot metropoliet-patriarchaal vicaris van België en Frankrijk. Zijn bisdom omvat vijf zelfstandige parochies, vier in België (Brussel en Luik) en één in Parijs, maar telt verder gelovigen verspreid over geheel Frankrijk Hiermee wordt hij bisschop van ‘slechts’ een deel van het omvangrijke diocees dat de vorig jaar overleden bisschop Julius Çiçek bestuurde. Deze was verantwoordelijk voor geheel WestEuropa, met uitzondering van Zweden en Groot-Britannië en,

De hoofdconsecrator, Syrisch-orthodox patriarch Ignatius Zaka Iwas van Antiochië (rechts), met aartsbisschop Mor Eustathios Matta Roham van Jazira (Syrië) aan zijn zijde. (Foto: M. De Vrij)

sinds 1997, van Duitsland, dat wegens de grote Syrisch-orthodoxe aanwezigheid daar een zelfstandig bisdom werd. De benoeming van Mor Severius is aldus een volgende stap in de verdere opdeling van het diocees Centraal-Europa. De beslissing hiertoe werd genomen tijdens de synode van 13-15 december 2005 te Damascus, waar naast het bisdom België en Frankrijk een apart bisdom voor Nederland werd opgericht en een voor Zwitserland-Oostenrijk. De synodebeslissing impliceert meer dan alleen een territoriale opdeling van een geografisch te groot geworden bisdom. De nieuwe diocesen worden bestuurd door een ‘metropoliet-patriarchaal vicaris’. De toevoeging patriarchaal vicaris betekent dat de patriarch of synode een grotere invloed kan uitoefenen op het beleid van de nieuwe diocesen dan in het verleden mogelijk was. Hiermee wordt voorkomen dat de bisschoppen in de diaspora ieder te veel eigen accenten kunnen leggen; het is nog niet duidePOKROF 5

De nieuwe bisschop tijdens het Syrische wijdingsritueel, zijn hoofd bedekt met een versierde doek. (Foto: M. De Vrij)

lijk of de patriarch hiermee een nieuw beleid ten aanzien van de diaspora wil initiëren. Dat de patriarch groot belang hecht aan de nieuwe structuren in Europa blijkt wel uit het feit dat deze bisschopswijding in Brussel plaats had, en niet zoals de gewoonte is, in Damascus. De huidige bisschop voor Duitsland Mor Isa Gürbüz is aangesteld voor Zwitserland-Oostenrijk en wordt in Duitsland voorlopig vervangen door de ook in Nederland bekende priestermonnik Hanna Aydin. De Suryoye in Nederland wachten met spanning de benoeming van ‘hun’ bisschop af. Herman Teule Prof. dr. Herman Teule is hoogleraar Oosters christendom aan de Radboud Universiteit in Nijmegen en directeur van het Instituut voor Oosters Christendom aldaar.

De voorbereiding op het oudste en grootste feest van de christenheid, Pasen, is een periode van boete en inkeer. Op dit moderne fresco in een klooster in Moldavië (Noordoost-Roemenië) is dit goed uitgedrukt door de parabel van de Verloren Zoon, die in de Grote Vasten een belangrijk thema in de liturgie is.

Verlossing met kosmische dimensies Het Orthodoxe kerkelijke jaar heeft als hoogtepunt Pasen, met de lange aanloop van de Grote Vasten (Veertigdagentijd). In de Roemeens-orthodoxe Kerk komen gelovige tradities en folklore rond het Paasfeest bij elkaar. Orthodoxe christenen vasten ’s woensdags en ’s vrijdags ter herinnering aan het verraad en aan de kruisiging van Jezus. Echter, ter voorbereiding op het oudste en grootste feest van de christenheid, Pasen, vasten zij gedurende de Grote Vasten maar liefst zeven weken lang. Op Goede Vrijdag eet of drinkt men in Maramures¸ (Noord-west-Roemenië) en Moldavië (Noord-oost-Roemenië) zelfs helemaal niets, omdat men dan de zware ‘zwarte vasten’ houdt.

Goede Week Iedereen boven de zes jaar gaat in de Goede Week conform aloude kerkelijke voorschriften te biecht om met Pasen te kunnen communiceren. Soms is het zelfs zo druk in de kerk, dat men in de rij moet staan om te kunnen biechten. Men belijdt zijn zonden knielend onder het ‘epitrahil’, de stola van de priester. Daarom kent een Orthodox kerkgebouw

geen biechthokjes. Een veelheid aan kerkdiensten en een groot aantal biechtelingen kenmerken de Goede Week. Velen wonen de diensten op Witte Donderdag en Goede Vrijdag bij. Om de ernst van het lijden van de Heer te onderstrepen wordt de afbeelding van de graflegging van de Gekruisigde, die is geborduurd op een groot kleed, vanaf de avonddienst op Goede Vrijdag tot en met Stille Zaterdag vóór in de kerk tentoongesteld. Verder is het kleed het hele jaar door te zien in een glazen kast, die in een zijbeuk van de kerk staat. Op Stille Zaterdag verven de vrouwen, de draagsters van het leven, op fijnzinnige wijze paaseieren. Elke streek, in sommige streken zelfs elk dorp of klooster, kent andere motieven. Met name in Moldavië, waar de invloed van de vele kloosters zich alom doet gelden, worden de eieren voorPOKROF 6

zien van in fraaie kleuren uitgevoerde schilderingen vol oude folkloristische motieven. Zulke eieren zijn te mooi om op Pasen stuk te slaan. Zij worden vaak weggegeven als een kostbaar cadeau, dat men dankbaar aanvaardt en jarenlang bewaart.

Paasnacht De dienst in de Paasnacht, die langer dan vier uur duurt, zit net als andere Orthodoxe diensten vol symboliek en is van een grote schoonheid. Het hoogtepunt van deze drukbezochte dienst, waaraan ook mensen deelnemen die anders weinig in de kerk komen (wat in West-Europa met Kerst gebeurt), vormt het moment waarop alle lichten in het kerkgebouw uitgaan, de gelovigen zich in drommen achter de priester aan naar buiten begeven en men driemaal in processie rond de kerk loopt. Bij de voordeur aangekomen bonst de priester drie keer op de deur, totdat de deur (die de ingang van het graf uitbeeldt) opengaat en men de donkere kerk binnenstroomt. Even later klinken vanuit de mond van de priester de woorden: ‘Komt en ontvangt het licht’. Daarop stromen de gelovigen met hun kaarsjes samen rond de priester, die middenin de kerk staat, en geeft men dicht opeengedrongen aan elkaar het licht van de Opgestane door. In

een mum van tijd baadt de zoeven nog donkere kerk in een zee van licht. Dat is een onvergetelijke ervaring. Vol uitbundige vreugde zingt men vanaf dat cruciale hoopgevende moment steeds weer tijdens de dienst de paashymne: ‘Christus is uit de doden opgestaan, Hij heeft de dood met de dood vertreden en aan hen, die in de graven waren, het leven gegeven.’ Als teken van de immense paasvreugde, die zo typerend is voor de Orthodoxie, wisselen bekenden en onbekenden, die in Christus in de gemeenschap der heiligen één zijn, met elkaar tijdens de dienst de paasgroet uit. Met een brandende kaars in de hand verlaten de gelovigen na afloop van de urenlange dienst het kerkgebouw. Men gaat naar huis om een paar uur te slapen en daarna weer onvermoeibaar een lange ochtenddienst te vieren. Na de ochtenddienst gaat men thuis aan de paasmaaltijd, die na de langste vastentijd van het jaar vanzelfsprekend overvloedig is. Bij het begin van het paasmaal tikt men met eieren, die op Stille Zaterdag zijn beschilderd, tegen elkaar. Daarbij spreekt men opnieuw de paasgroet uit. Wiens ei heel blijft is natuurlijk de winnaar van dit spel. Eieren zoeken in de tuin is geen gewoonte, veel eieren eten tijdens en na de paasdagen wél. Het mooiste is natuurlijk als men in een mandje op tafel enkele fraai beschilderde, van eeuwenoude motieven voorziene eieren heeft liggen.

Paastijd De koninklijke deuren in het midden van de iconostase, waar-

Voorbeeld uit 1873 van de epitaf, Jezus’ graflegging geborduurd op het grote kleed dat vanaf de avonddienst op Goede Vrijdag tot en met Stille Zaterdag vóór in de kerk wordt neergelegd.

door alleen de priester de gewijde ruimte rond het altaar mag betreden, staan vanaf de paasnacht een week lang open ten teken dat wij dankzij de Opgestane een open graf hebben, dat het licht van Pasen sterker is dan de dood. Op Tweede Paasdag gaat men in menig dorp vroeg in de ochtend massaal naar het kerkhof om op de graven van familieleden een kaarsje te branden en aan de omstanders een schaaltje met paaseieren en cake te geven. Christelijke en heidense gewoonten gaan hier, zoals wel vaker in de Orthodoxie, hand in hand. Een op een heuvel rond een houten kerkje gelegen kerkhof baadt dan, zoals men in Maramures¸ kan zien, in een zee van licht. Dat is een prachtig gezicht. De bovengenoemde paashymne zal tot tegen het einde van de Paastijd, tot aan de Woensdag voor Hemelvaart, tijdens elke dienst vele malen door de priester en de gelovigen worden gezongen.

is waarlijk opgestaan.’ Zo draagt men de vreugde van Pasen, waarbij tijd en ruimte wegvallen en die de kosmos omspant, lange tijd wereldwijd uit. Pasen is immers het feest van de verlossing met kosmische dimensies. Niet alleen de mens of de ziel, nee heel de schepping wordt met Pasen herschapen en zo gered. Met minder kan de Opgestane geen genoegen nemen. De vrede en de vreugde van Pasen, daar draait het in de Orthodoxie allemaal om. Het grote belang van het Paasfeest blijkt uit het feit dat de Orthodoxie zelfs een derde paasdag kent, ten teken dat men maar moeilijk afscheid kan nemen van dit grote feest en van de paasvreugde, waaraan dankzij de Opgestane geen einde komt. Het belang van Pasen is zichtbaar in de reeks iconen in elke iconostase, waarop gebeurtenissen uit het leven van Jezus staan afgebeeld. Daarin komen naast een icoon met de opstanding van de Heer twee iconen voor die naar Pasen verwijzen: de icoon met de opstanding van Lazarus (Johannes 11,1-44) en de icoon met de gedaanteverandering op de berg (Mattheüs 17,1-13). Aan het eerste wonder wordt aandacht besteed op de zaterdag die voorafgaat aan de Palmzondag en aan dat laatste wonder is in de Orthodoxie zelfs een belangrijk feest gewijd, dat op 6 augustus wordt gevierd. Wim Lamfers

Tijdens de paasnachtdienst maar ook gedurende de paastijd begroet men elkaar met de woorden: ‘Christus opgestaan,’ waarop men ten antwoord geeft: ‘Hij POKROF 7

Dr. W.J. Lamfers is hervormd predikant in Weesp en onderhoudt al jaren contacten met Orthodoxen in Roemenië.

nieuws - nieuws - nieuws - nieuws - nieuws - nieuws - nieu PAUS LAAT TITEL ‘PATRIARCH VAN HET WESTEN’ VALLEN Paus Benedictus XVI heeft een van zijn negen officiële titels opgegeven. Hij wil zich niet langer patriarch van het Westen noemen, aldus de Italiaanse krant Corriere della Sera. De krant baseert zich op de pauselijke titulatuurlijst van 2006, die nog niet officieel is vrijgegeven door het Vaticaan. De Italiaanse kardinaal Achille Silvestrini, voormalig prefect van de Vaticaanse Congregatie voor de Oosterse Kerken, zei tegen de krant: "Ik denk dat de paus het verschil (tussen de westerse en de oosterse kerk) wil opheffen en dat zijn daad is bedoeld om het oecumenische proces aan te sporen.” In Nederland was de reactie van prof. Rik Torfs, hoogleraar canoniek recht in Leuven, ook positief. Hij noemde de beslissing om de titel te schrappen een teken van goodwill tegenover de (Orthodoxe) kerken van het Oosten. Maar het schrappen van de titel kan ook negatief worden uitgelegd door deze kerken, signaleerde de Nijmeegse hoogleraar kerkgeschiedenis Peter Nissen al vrij snel. Hij vermoedt dat Benedictus XVI meer nadruk wil leggen op de universaliteit van

het pausambt. “Hij is immers herder van een wereldkerk, en niet alleen van het Westen.” Bovendien verschuift het zwaartepunt van de Roomskatholieke Kerk steeds meer naar het Zuiden. Oud-hoogleraar oecumene Anton Houtepen wijst op de visie van kardinaal Ratzinger, nu paus Benedictus XVI, op de universele kerk. “Ik denk dat in zijn visie op de universele kerk de titel ‘patriarch van het Westen’ afbreuk doet aan de door Rome geclaimde universele jurisdictie over de hele christenheid.” De toenmalige kardinaal Ratzinger “was ook tegen het gebruik van de titel ‘zusterkerken’ voor de Orthodoxe Kerken van het Oosten.” Houtepen vindt het “allesbehalve een goed teken”. De Nederlandse aartspriester Theodoor van der Voort, priester van de Russisch-orthodoxe parochie in Deventer, vertelt dat het afzien van de titel in kringen van de Oosters-orthodoxe Kerk tot verschillende reacties heeft geleid. De meeste niet direct positief: “Gevreesd wordt dat deze ontwikkeling is ingegeven door het feit dat de huidige paus wil benadrukken dat hij zichzelf als hoofd van de Universele of Wereldkerk beschouwt.

Door af te zien van de titel ‘Patriarch van het Westen’ laat hij merken meer afstand te nemen van de vier patriarchaten van het Oosten: die van Constantinopel, Alexandrië, Antiochië en Jeruzalem. De paus lijkt het stelsel van de vijf oude patriarchaten, dat dateert uit de tijd van de ongedeelde Kerk, nu vaarwel te zeggen.” Vader Theodoor houdt de mogelijkheid van een andere uitleg open, maar voegt daar aan toe dat dan “een nadere toelichting voor veel Orthodoxen bepaald niet overbodig zou zijn”. In die lijn vraagt de Russisch-orthodoxe bisschop Hilarion (Alfeyev) van Wenen om een “officiële verklaring over deze zaak door de Pauselijke Raad voor de Eenheid.” Na een onderbreking van zes jaar komt in de herfst van dit jaar de gemengde Orthodox-Katholieke dialoogcommissie weer bijeen in Servië. Bisschop Hilarion: “Volgens veel Orthodoxe theologen blijft de grootste hindernis op de weg naar de eenheid de leer van het universele primaatschap van de bisschop van Rome. Dit wordt het hoofdthema van gesprek tussen Or-thodoxen en katholieken in het kader van de ge-sprekken van de commissie.”

POKROF 8

In de kerk van de Oudheid waren de patriarchen de belangrijkste bisschoppen van een groot kerkelijk rechtsterritorium. Er waren drie patriarchaten: Rome, Antiochië (Syrië) en Alexandrië (Egypte). Het Concilie van Chalcedon (451) creëerde twee nieuwe patriarchaten: Jeruzalem en Constantinopel. Na het Oosters Schisma van 1054 werd de patriarch van Constantinopel de spil van alle Orthodoxe Kerken. Hij wordt Oecumenisch patriarch genoemd, naar het begrip ‘oecumene’ in de betekenis van ‘de hele bewoonde wereld’. De Katholieke Kerk zelf telt zes oosterse katholieke patriarchen: de Syrische Patriarch van Antiochië, de Maronitische Patriarch van Antiochië, de Koptische Patriarch van Alexandrië, de Patriarch van Cilicië van de Armeniërs en de Patriarch van Babylon van de Chaldeeën. Zij beschikken over een zekere autonomie. Er zijn daarnaast nog enkele westerse ‘erepatriarchen’, zoals de aartsbisschoppen van Venetië, Lissabon en Goa (India) en de Latijnse patriarch van Jeruzalem. Verder hebben vier oosterse katholieke kerken (Syromalabaren, Syromalankaren, Oekraïners, Roemeense Grieks-katholieken) zogeheten ‘groot-

uws - nieuws - nieuws - nieuws - nieuws - nieuws - nieuws aartsbisschoppen’ aan het hoofd staan staan, die dan wel niet de titel, maar vrijwel de functie van een oosterse katholieke patriarch hebben. (Katholieknederland.nl/RK Nieuws.net/Europaica/ KVO)

TURKSE CHRISTENEN EN DE EU In de positie van christelijke minderheden in Turkije is enige vooruitgang opgetreden, mede als gevolg van de toenadering die het land zoekt met de Europese Unie over toetreding. Maar dit proces is erg kwetsbaar. Dat bleek op de studiedag van de Katholieke Vereniging voor Oecumene over Turkije en de Europese Unie vanuit het perspectief van de christelijke minderheden. Volgens drs. Shukri Demir is er enige vooruitgang in Turkije te zien als het om de vrijheid van meningsuiting en godsdienst gaat en de rechten van minderheden. Demir is Syrisch-orthodox en vluchtte in 1980 met zijn ouders naar Nederland, waar hij nu een studie politicologie en geneeskunde afrondt. “Ik denk dat een voortgaande dialoog tussen Turkije en de Europese Unie goed is voor de christelijke minderheden. Daarbij is het belangrijk dat die zelf actief bij de

dialoog betrokken worden.’’ Dr. Gerrit Steunebrink, docent godsdienst- en cultuurfilosofie aan de Radboud Universiteit in Nijmegen, vernam bij een audiëntie bij de in Istanbul zetelende Grieks-orthodoxe oecumenisch patriarch Bartholomeos dat deze absoluut voor toetreding van Turkije tot de Europese Unie is. “En hij zei dat bij een afwijzing van Turkije de repercussies niet te overzien zijn, al helemaal niet als die afwijzing geschiedt vanwege het islamitische karakter van het land.” Bij repercussies denkt Steunebrink aan het tot stilstand komen van het in Turkije gaande moderniseringsproces, het onder grote druk komen te staan van het Turkse seculiere staatsbestel en het ter discussie stellen van het Turkse Navo-lidmaatschap. (Nederlands Dagblad)

ZONDAG VOOR DE OOSTERSE KERKEN Op 14 mei vindt de Zondag voor de Oosterse Kerken plaats. Het motto van de Zondag voor de Oosterse Kerken 2006 is Hoop en verwachting. De Koptische Orthodoxe Kerk. Op www.oecumene.nl zijn de webpagina’s over de zondag geopend met de poster van de Zondag

kanrepubliek reduceerde daarmee een gevangenisstraf wegens volksopruiing van 24 tot 8 maanden. De Servische bisschop wordt niet erkend door de Macedonische overheid en de Macedonisch-orthodoxe Kerk. Op zijn veroordeling had de overheid in buurland Servië hevig geprotesteerd en zelfs met economische sancties gedreigd. Achtergrond is de 40 jaar durende strijd tussen de Servisch-orthodoxe en Macedonisch-orthodoxe Kerken. (RKNieuws.net)

STUDIEAVOND IN SYNAGOGE OVER GENOCIDE en een digitale versie van de gebedskaart die wordt uitgegeven. Deze kunnen (tegen verzendkosten) worden besteld zolang de voorraad strekt. Via internet kan ook worden ingetekend op de luxe uitgevoerde set van vijf Koptische icoonkaarten die verschijnt en het informatieve boekje Beelden van hoop en verwachting.

SERVISCHORTHODOXE BISSCHOP VRIJGELATEN De Servisch-orthodoxe bisschop Jovan is voortijdig uit zijn Macedonische cel vrijgelaten. Het Hooggerechtshof van de Bal-

POKROF 9

Op 27 april vindt in de synagoge in Enschede een studieavond plaats over de genocide op de Armeniërs en Assyriërs/ Suryoye (aanvang 19.30 uur). Daarbij speelt de vraag wat Armeniërs, Assyriërs en Suryoye kunnen leren van de joodse geschiedenis. De Turkse staat heeft de genocide, die plaatsvond tijdens de Eerste Wereldoorlog in het Osmaanse rijk, nog steeds niet als zodanig erkend. Eind april wordt in de synagoge in Enschede ook een expositie van August Thiry geopend over Tur ’Abdin in Turkije, het thuis van veel Syrisch-orthodoxe christenen. Meer informatie: T 053 4324507

Tot de hemel reiken Johannes Klimakos De Vierde Zondag in de Grote Vasten binnen de Byzantijnse liturgische traditie is gewijd aan de H. Johannes Klimakos (Latijn: Climacus). Van hem is weinig bekend. Hij werd waarschijnlijk geboren in 575, waar precies weten we niet. Johannes Klimakos heeft een grote invloed gehad in de oosterse spiritualiteit. In deze Veertigdagentijd stelt Paul Gilis hem voor ons in het licht. Toen Johannes zestien jaar oud was, werd hij novice in het hoofdklooster aan de voet van de Sinaï, waar Mozes van God de twee stenen tafelen van de wet ontvangen zou hebben, het huidige Catharinaklooster. Op zijn twintigste kreeg hij de monnikswijding en trok zich terug in de eenzaamheid, vijf mijl (7,5 km) van het klooster. Daar leefde hij gedurende veertig jaar een ascetisch leven: hij streed tegen de hartstochten, deed intensieve boete en bad veel, zodat hij de gave der tranen en van het ononderbroken gebed ontving. Na jaren van eenzaamheid kreeg hij bezoek van vele medemonniken, die hem om geestelijke raad kwamen vragen. Omwille van zijn spirituele kwaliteiten verzochten zij hem het ambt van higoemen (= abt) op zich te nemen. De rest van zijn leven, nog vijftien jaar, bleef hij abt van dit belangrijk monasterium. Hij stierf in 649.

aan het boek dat hij schreef, De Ladder naar het Paradijs, op aanvraag van Johannes, higoemen van Raïthoe: “Wij smeken … om ons… toe te zenden… al wat u in uw Godschouwing, zoals eertijds Mozes, op dezelfde berg hebt geschouwd… en alles wat het monnikenleven betreft systematisch uiteen te zetten.” De higoemen van Raïthoe wenst dus een betrouwbare gids in de vorm van een ladder “reikend tot de poorten van de hemel”, welke hij vergelijkt met de Jacobsladder (Gen. 28). Johannes Klimakos’ boek kreeg de vorm van een ladder, met dertig hoofdstukken die hij ‘trappen’ of ‘sporten’ noemt, en gaat over de weg van de monnik tot de volmaaktheid, de vereniging met God (zie kader). In die trappen verzamelt hij de ervaring van zijn geestelijke leiding samen met zijn kennis van de traditie.

Geestelijke geneeskunde Ladder Johannes’ naam ‘Klimakos’ is het bijvoeglijk naamwoord dat is afgeleid van het Griekse klimax, ‘ladder’. Zijn naam is dus: ‘Johannes, (de schrijver) van de Ladder’. Die naam ontleent hij

De Ladder is een levensboek voor alle mensen. Al is de Ladder geschreven door een monnik voor monniken, toch wendt zij zich tot alle christenen, zelfs tot alle mensen. De deugden behoren tot de natuur van de mens. Door POKROF 10

Bij de afbeelding hiernaast De Ladder van Johannes werd op iconen gevisualiseerd. De schilder geeft weer wat we lezen in de Ladder. Een ladder met dertig treden gaat van de aarde naar de hemel. Monniken klimmen naar boven, belaagd door gevleugelde demonen met pijl en boog. Bovenaan bevindt zich Johannes, gevolgd door Antonius van de Sinaï, de ware overwinnaars en leiders. De monniken zijn in een hevig gevecht verwikkeld met de demonen. Sommigen worden met een touw weggesleept en vallen terug in een werelds leven of in de mond van de hel. Anderen, met gevouwen handen, verzetten zich heldhaftig in de hoop de hemel te bereiken. Deze vergeestelijkte monniken zien we samen met de compacte groep onderaan rechts tegen een vergulde achtergrond. Dat is het ongeschapen licht van Christus. Een kleine groep engelen rechtsboven steunt de ascetische spirituele tocht van de monniken. De ladder reikt tot aan een kwartcirkel in de hemel, waaruit Christus te voorschijn komt, die allereerst Johannes verwelkomt en vervolgens degenen die ondanks de hevige aanvallen van de demonen hun ascese tot een goed einde weten te brengen.

ascese (oefening) moeten zij gecultiveerd worden en met de hulp van de genade tot wasdom gebracht. Hartstochten zijn ziekten die aan de natuur worden toegevoegd, de mens laten lijden en waarvan hij genezen kan worden wanneer hij met de genade meewerkt. De Ladder is een theoretisch en praktisch traktaat van geestelijke geneeskunde, dat de mens uit de ziektetoestand waardoor hij door zonde en hartstochten gevallen is, kan bevrijden en voeren tot de genezing, ons aangereikt door het heil in Christus. De eerste vier trappen verkondi-

Ladder van Johannes Klimakos, wsch. St. Catherinaklooster (Sinaï), 12e eeuw POKROF 11

gen een breuk met de wereld. Elke binding aan de wereld is voor de monnik een hindernis op de gekozen weg. De breuk met de wereld is een verloochening van de gevallen natuur, om te bereiken wat boven de natuur is: God (trap 1: Verzaking). Gehoorzaamheid aan de geestelijke leider is een middel om die breuk te realiseren en een ander niveau te bereiken. Het is verloochening van het eigen ik en de eigen wil en zo een bron van vrijheid. Die verloochening is moeilijk in het begin, maar wordt steeds lichter (trap 4: Gehoorzaamheid). De boete is een grondhouding volgens het evangelie (Mt 3,8 en 4,17). Het is niet alleen een innerlijke houding; ook het lichaam moet aan de boete deelnemen. Ze is een herstel van het doopsel en een reiniging van het geweten (Trap 5: Boete).

Hartstochten en deugden In zijn analyse van de hartstochten is Johannes een voorloper van de moderne dieptepsychologie, omdat hij een analyse geeft van het geestelijk onbewuste in de mens, zoals verdrongen tendensen en droomontleding. Hij beperkt zich echter niet tot de psychische conditie van de mens, maar sluit deze in de spirituele dimensie in. Hij stelt een therapie voor, die zich niet beperkt tot het herstel van het natuurlijk evenwicht van de psychische krachten, maar een beroep doet op de transcendente kracht van Gods genade. Dit om de mens werkelijk te genezen van de wonden der zonde, ziekte en hartstochten en hem “een nieuwe mens” te laten worden in

Christus. De deugden worden door Johannes afzonderlijk geanalyseerd of samen met die hartstochten waarvan zij de tegenhanger zijn. Hij geeft concrete aanwijzingen voor hun beoefening. De deugden vormen een ladder die de mens ten hemel voert.

liteit gelijk worden met God.” Voor de Griekse Vaders ligt het hoogste van het christelijk leven in het aangenomen worden als kind van God en de vergoddelijking. Voor Johannes bereikt de christen deze beide voltooiingen in de liefde. Paul Gilis

Gebed en liefde Het gebed (trap 28) is een “samenzijn en ening (vereniging, red.) van de mens met God… voedsel van de ziel, verlichting van de geest”. Johannes kiest voor een gebed met weinig woorden, het Jezusgebed, en waarschuwt tegen woordkramerij. Het gebed stelt de mens in staat Gods genade te ontvangen, zijn geest en hart te reinigen van zonde en hartstochten, tegen de demonen te strijden en snel vooruitgang te maken in het geestelijk leven. In zijn volmaaktheid is het gebed een gave van God. De Heer zelf leert het aan de gelovigen, en de Geest “pleit voor hem met onuitsprekelijke verzuchtingen” (Rom. 8,26). Het hoogtepunt vormen de liefde en de goddelijke verlichting. Johannes stelt de verlichting door het goddelijk licht aan de spits van het geestelijk leven (trap 26: Onderscheiding, en trap 27: Stilheid, hêsychia). Door deze verlichting woont God in de mens. Johannes verbindt haar met de volmaaktheid die bestaat in de zuiverheid van hart en geest, in het volle bezit van de deugden, waarvan de liefde de hoogste is (trap 30). “Wie over de liefde tot God wil spreken, doet een poging om over God te spreken.” En: “De liefde is naar kwaPOKROF 12

Drs. P. Gilis is priester van het aartsbisdom Mechelen-Brussel (B) en classicus. Hij verzorgde een Nederlandse uitgave van Johannes Klimakos’ hoofdwerk. Johannes Climacus, ‘De Geestelijke Ladder’ (vertaald door P. Gilis). Monastieke Cahiers 50, Abdij Bethlehem, Bonheiden (België) 2000. Het unieke van deze Nederlandse vertaling is haar uitgebreide commentaar in de vorm van meer dan 600 verklarende voetnoten.

Structuur en inhoud van De Geestelijke Ladder Men kan in de Ladder drie delen onderscheiden, in het totaal bestaande uit dertig ‘trappen’: I

De breuk met de wereld, vier trappen, zoals onthechting (trap 2) of vreemdelingschap (trap 3)

II. Verwerven van de deugden en strijd tegen de hartstochten (ascetisch leven: praktikê), 22 trappen, bijvoorbeeld kwaadsprekerij (ondeugd, trap 10) of eenvoud (trap 24). III. Het contemplatieve leven (theôria), vier trappen, o.a. de hartstochtloosheid (trap 29).

Het zwijgen van Abraham In Genesis 22 krijgt Abraham van God de opdracht de zoon van de belofte, Izaak, aan Hem te offeren. Het offer van Abraham is in het verleden aanleiding geweest tot uiteenlopende commentaren. Josif Brodskij (Joseph Brodsky na zijn emigratie in 1972) heeft er een interpretatie aan gegeven in zijn gedicht ‘Izaak en Abraham’. Kafka schrijft in een van zijn brieven: “Ik zou mij een andere Abraham kunnen voorstellen, die - weliswaar zou hij het niet tot aartsvader brengen, niet eens tot koopman in oude kleren bereid zou zijn het bevel van het offer onmiddellijk als een kelner op te volgen, maar die het offer toch niet ten uitvoer zou brengen, omdat hij niet van huis weg kan, hij is onmisbaar, de zaak heeft hem nodig, er is altijd nog iets te regelen, het huis is niet op orde [...].” De Abraham van Kafka lijkt terug te deinzen voor het volstrekt andere, en leeft in het uitstel. Het is een reactie op Vrees en beven van de Deense filosoof Kierkegaard, die ook enige mogelijkheden beschreef waarmee Abraham op het bevel zou kunnen reageren. De Russische dichter Brodskij interesseerde zich net als Kafka voor Kierkegaard en had met Kierkegaard de interesse voor Abraham gemeen.

Brodskij als dichter Het is een weerbarstige, wat intellectualistische poëzie, die Brodskij schreef. Barok, zou je kunnen zeggen, in haar overdaad van beelden, verwijzingen en bedoelingen. En omdat hij bijna overal de klassieke maat- en

rijmschema’s handhaaft, is hij ook moeilijk te vertalen. Brodskij hield van klassieke en bijbelse thema’s. Veel gedichten hebben een religieuze ondergrond, al moet nog steeds blijken of hij zelf religieus was. Steeds biedt hij een nieuwe kijk op overgeleverde thema’s.

ren.” “Waar is dat?” “God zal het zelf regelen.” Het is vooral de beschrijving van een tocht. Een tocht die begint in de regen en vervolgd wordt door de woestijn. Daarna gaan ze door een donker bos. Als ze het bos uit zijn, wordt een kampvuur gemaakt, waarbij ze praten over het lam dat ze moeten offeren. De volgende dag legt Abraham Izaak op het altaar, en trekt zijn mes, waarop de engel tussenbeide komt. “De hemel is verheugd […] dat jij […] het hebt gewaagd.” De hele scène neemt maar enkele regels in beslag. Dan ondernemen ze de weg terug, daarheen waar iedereen verdriet heeft. De bedrijvigheid in het land van Abraham wordt beschreven. Er staat een vrouw, Rebekka, die Izaak roept. Het regent. Het is zomer.

De struik en het kruis

Josif Brodskij.

Een Russisch poëem Toen hij ergens voor in de twintig was, schreef hij Izaak en Abraham, een poëem van ongeveer vijfhonderd regels (zie bij dit artikel mijn werkvertaling van een fragment p. 15). “We gaan, Izaak. Waarom sta je stil? We gaan.” Dit is ongeveer wat Abraham zegt gedurende de hele tocht naar de berg Moria, waar hij zijn zoon zal moeten offeren. En voor de rest is hij zwijgzaam. “Morgen moeten we het lam offePOKROF 13

Dit is het verhaal, maar het gedicht is niet louter verhalend. In enkele passages, vaak uiterst moeilijk te begrijpen, wordt een beeld uitgewerkt. Eerst is er de struik. Die is niet zo betekenisvol in het oorspronkelijke verhaal in Genesis (22,13), maar doet Brodskij denken aan de struik waar Mozes het bevel krijgt tot de tocht door de woestijn (Ex. 3). En hiermee wordt ook Abraham een soort Mozes, Abraham die met Izaak een tocht onderneemt door, inderdaad, gedeeltelijk een stuk woestijn - die ook steeds vergeleken wordt met de bodem van de zee. Het is of ze al tussen de geweken wateren lopen, waardoor hun tocht en die van Mozes met zijn volk met elkaar samenvallen.

De struik staat niet aan het begin van de tocht, maar is er als de twee het bos hebben verlaten. Izaak, nijdig op zijn vader, gooit de meegenomen takkenbos neer en knijpt in het bloemloze gebladerte. “Eigenlijk lijkt de struik op alles / Op de schaduw van de tent, op een dreigende uitbarsting, op een riza, op de rivierdelta’s, op een straat, op een wiel,” et cetera. In een mijmering van enkele tientallen regels volgen associatief allerlei zaken en beelden die door de struik worden opgeroepen. De ziel, het leven. Maar Abraham is ongeduldig: “Sneller.” “Blijf even staan.” “We gaan.” “Dadelijk.” “Sneller”. Als ze overnachten, komt de struik terug in een droom van Izaak. Wortels heeft hij niet, er is alleen een wirwar van takken. Terwijl de aarde glanst, wordt de struik steeds groter, en neemt de gedaante aan van een kruis. Na Izaaks ontwaken volgt de offerscène, waar de symbolen samenvallen: de struik, het kruis, het lam. Terug in het land van Abraham is er een tent. Een spleet in de tent geeft uitzicht op: vrouwenhanden, weefsel, en… scheuren. De spleet wordt afgesloten door een plank, een ander moeilijk te duiden beeld. De plank kan door een mes worden gespleten. Binnen is er een wirwar van scheuren, maar ook de struik, die zegt: “Ik groei.” Maar de ingang is gesloten. Het mes kan twee heren dienen: ofwel de handpalm - de kracht die hem drijft -, ofwel de plank - die weerstand blijft bieden. Het is verleidelijk door te associëren en het mes te zien als teken van het geloof, waarmee

Abraham zijn bereidheid tot het offer toonde, en die hier toegang kan geven tot de tent. En dan is er ook, wat verloren, het beeld van de trein. Hij rijdt geluidloos door de velden, werpt golven op die naar de hemel springen, en wordt geleid door een hand, door hartstocht. Een vliegend, lichtgevend materieel, waarin geen mens te zien is, en dat maar voortjaagt.

Letters en cijfers Brodskij begeeft zich hier en daar in een soort lettermystiek. De letters waarmee de namen Izaak en Abraham worden gespeld hier niet na te vertellen - en de letters van het Russische woord voor struik: KYCT (spreek uit: “koest”). K lijkt op een twijg. Y (“oe”) is krachtiger, en bereikt een zekere rust met C (“s”) en T. De letters zelf hebben al de vorm van takken en aftakkingen. In de droom van Izaak gaan al deze elementen een spel aan, en leveren tenslotte het woord KPECT (“krest”), kruis op. Ook de naam Izaak wordt behandeld, ‘Isak’ in getranscribeerd Russisch. “I” (Russisch voor “en”) is het verbindende principe. S (Russisch: “samen met”) betekent het offer. “A” (Russisch: “maar”) wordt hier gezien als de doodskreet van een kind. K (Russisch: “naartoe”) streeft naar de eenzame A. “Dit betekent Izaak in het Russisch”, zegt Brodskij in zijn gedicht. De hele naam duidt op het offer. Ook het cijfer 8 speelt een rol, zonder dat direct wordt aangegeven waarom. Tijdens de beschrijving van de reis herinnert de dichter zich een pas met veel begroeiing, waar de schaduw van POKROF 14

Søren Kierkegaard, Deens filosoof.

twee bladeren het cijfer 8 vormen. De trein spoedt zich door het cijfer 8. Het is moeilijk om tot een afsluitende verklaring te komen van dit gedicht.

Gedoemd tot zwijgen Laten we terugkeren tot Kierkegaard. Waarom Brodskij zich voor hem interesseerde weten we niet goed. In hun stijl, de boeiende mengeling van ironie en hartstocht, doen ze aan elkaar denken. Kierkegaards Vrees en beven is gebaseerd op het offer van Abraham. Hij vindt dat Abraham niet zomaar een tragische held is. De tragische held kan zijn dilemma aan anderen uitleggen, anderen kunnen zijn lijden delen, en zijn lot is te vangen in algemene, ethische termen. Abraham is de ethiek gepasseerd. Hij staat tegenover het absolute, in Kiekegaards woorden: hij leeft

IZAAK EN ABRAHAM [fragment] “Vooruit”, zei hij, “het is tijd”, en keek omlaag. Wat was nu in zijn handpalmen gelegen? In de een zijn mes, en daar zijn vlees en bloed. “Die verenig ik...”, maar iets hield hem tegen. Toen hij met moeite uitbracht: ”Red ons, Heer” , kwam vanachter een heuvel een engel aangelopen, en sprak tot Abraham: “Het is genoeg.” In één keer was het zweet hem uitgebroken op heel zijn lijf. De engel maakte zijn handpalm los, het mes viel neer, werd door hem opgenomen. “Genoeg nu, Abraham, dit is het eind, de hemel is verheugd, nu is vernomen dat jij, vader van het offer, het hebt gewaagd. Genoeg nu. Het is tijd om terug te keren, daarheen te gaan waar iedereen nu treurt; laat zien dat er geen kwaad is op de wereld.” Josif Brodskij (1940-1996)

in de paradox. Zijn strikt individuele positie tegenover het absolute is niet uit te leggen. Hij zou kunnen proberen het onder woorden te brengen, maar dan zou hij zich begeven in algemene termen, en anderen zouden hem kunnen afraden zijn zoon te offeren. Hij zou er ook van kunnen afzien, maar dan is hij Abraham niet meer. Hij moet zich overgeven aan de oneindige berusting en de volstrekte bezoeking van het geloof. Er zijn geen woorden voor te vinden. Abraham is gedoemd te zwijgen. Kierkegaard zegt dat hij Abraham bewondert, maar geeft toe

dat hij hem niet begrijpt.

“De hemel is verheugd dat jij het hebt gewaagd” Vader Sophrony Sakkarov, een Orthodox auteur van onze tijd, schrijft: “De betekenis van het offer van Abraham is de volgende: in zijn ouderdom was Abraham aan Izaak ,‘de zoon der belofte’, zo gehecht geraakt dat zijn liefde voor God haar volheid had verloren. Opdat zijn liefde tot God opnieuw tot ‘hoeksteen’ wordt voor zijn leven, moet Abraham een offer brengen: hij moet zijn geliefde zoon offeren. Toen deze daad innerlijk was volPOKROF 15

voerd, was de dood van Izaak niet meer nodig: hij kon bij zijn vader blijven” (SOP 290, p. 35). Dit zou de woorden van de engel bij Brodskij kunnen verklaren: “De hemel is verheugd dat jij het hebt gewaagd.” Hoe controversieel het offer van Abraham kan liggen zien we in de woorden van Derrida, die opmerkte dat hier een fundamentalisme om de hoek kijkt dat de algemene ethiek achter zich laat en de weg vrijmaakt voor terrorisme. Dolf Bruinsma

Armeens-apostolisch katholikos Aram I van Cilicië, aftredend moderator van het Centraal Comité van de Wereldraad, in gesprek in Porto Alegre. Rechts secretaris ds Sam Kobia. (Foto: D van Roosendaal)

Substantiële Substantiële inbreng inbreng Orthodoxie Orthodoxie

Orthodoxe stemmen op Assemblee Wereldraad De Orthodoxe kerken waren goed vertegenwoordigd op de Negende Assemblee van de Wereldraad van Kerken in Porto Alegre, Brazilië (13-24 februari 2006). In de algemene vergadering, in de oecumenische conversaties en in persoonlijke ontmoetingen spraken zij zich duidelijk uit over het thema ‘God in uw genade vernieuw de wereld’ en over de toekomst van de oecumenische beweging. Geert van Dartel was ter plekke. De eerste dag van de Assemblee staat in het teken van een groot aantal welkomsttoespraken en schriftelijke boodschappen van kerkelijke leiders, waaronder die van Oecumenisch patriarch Bartholomeos I. Zijn schriftelijke groet aan de Assemblee getuigt van grote betrokkenheid bij de oecumenische beweging. Om redenen buiten zijn wil, zo schrijft hij, kan hij helaas niet aan de Assemblee deelnemen. De Oecumenisch patriarch noemt een Assemblee van de Wereldraad “een uitzonderlijke gebeurtenis voor de hele oecumenische beweging, en voor de gemeenschap van kerken die de Wereldraad van Kerken vormen in het bijzonder. Het is een viering, een

ervaring van het samenzijn, een gelegenheid voor echte ontmoeting, een moment voor gezamenlijk gebed tot de almachtige God. Het is een gelegenheid voor een verstandige inschatting van de gezamenlijke reis van de kerken op weg naar eenheid.”

Delen van geestelijke rijkdom In zijn brief gaat patriarch Bartholomeos I op de volgende punten wat uitvoeriger in: het werk van de speciale commissie inzake de participatie van de Orthodoxe Kerk in de Wereldraad; het Decennium tegen het Geweld, en de aandacht voor de vernieuwing van de oecumenische beweging in de 21e eeuw. “Het OecumePOKROF 16

nisch patriarchaat heeft zich gecommitteerd aan de Wereldraad van Kerken en aan de oecumenische beweging als geheel. Het zal doorgaan met het aanbieden van zijn getuigenis en het delen van de rijkdom van zijn theologische en ecclesiologische traditie op de zoektocht naar eenheid onder de christelijke kerken, bij alle inspanningen ten dienste van verzoening en vrede, bij alle pogingen om de veelvoudige menselijke behoeften te dienen, en bij de bescherming van de schepping die als gave van God toevertrouwd is aan de mensheid.”

Mystieke macht van de nederigheid In de openingsviering klinkt de stem van de Orthodoxie in de toespraak van aartsbisschop Anastasios van Tirana en heel Albanië. Het is een prachtige toespraak over het thema ‘God in uw genade vernieuw de wereld’. Vanuit de diepte en de rijkdom van de Orthodoxe theologie legt aartsbisschop Anastasios uit hoe de Drie-ene God in de geschiedenis van de mensheid veranderingen in gang zet. De incarnatie van het Woord van God in de menselijke natuur vormt het hoogtepunt. Een tweede gedachte betreft de rol van christenen als medewerkers in de verandering brengende energie van de goddelijke genade. Die verandering gebeurt eerst in ons eigen hart, en de

strijd voor de innerlijke verandering in overeenstemming met het voorbeeld van Christus, zo zegt hij, speelt zich af in de Kerk. “De gelovige christen strijdt en is geheiligd als een lid van het Lichaam van Christus. Persoonlijke vernieuwing en verandering worden weerspiegeld in de hele gemeenschap van de Kerk.” Pas dan behandelt hij enkele wereldproblemen: armoede, oorlog en vrede, geweld. In de derde en laatste paragraaf legt hij uit wat het betekent om geïnspireerd te zijn door het “Evangelie van genade”. In dit verband spreekt hij naar het voorbeeld van Christus over “de mystieke macht van de nederigheid” en over de veranderende kracht van de offerende gave van de liefde die zich ontvouwen in een sfeer van vreugde en lofprijzing. De toespraak van aartsbisschop Anastasios ontgaat waarschijnlijk velen. Hij houdt hem aan het einde van een lange dag, waarop al zo veel en lang is gesproken. Op dat moment is bijna niemand meer tot luisteren in staat. Maar goed dat de tekst op schrift staat en op de website van de Wereldraad van Kerken te vinden is. Hopelijk zullen velen alsnog deze toespraak lezen en verstaan.

Oecumene Geestesgave Een derde belangrijke stem is die van de katholikos van de Armeense Apostolische Kerk van Cilicië, Aram I, de scheidende voorzitter van het Centraal Comité van de Wereldraad van Kerken, een post die hij sinds 1991 heeft bekleed. In zijn indrukwekkende rede maakt hij de balans op van de ontwikkelingen sinds de Assemblee in Harare

(1998). Tegen die achtergrond geeft hij zijn visie op de toekomst van de oecumenische beweging. Het wordt een doorwrochte lezing en een persoonlijk getuigenis. Je voelt de crises waar de oecumenische beweging zich de afgelopen periode doorheen heeft geworsteld, je hoort het geëngageerde pleidooi voor het op koers houden van de Wereldraad. Op dit moment wordt er veel gesproken over de crisis van de oecumenische instituties. Volgens Aram I is er niet alleen sprake van een crisis van de instituties, maar ook van de visie. “Het echte probleem is naar mijn oordeel tweevoudig: de oecumenische instituties raken los van de visie en de visie is vaag en ambigu geworden. We moeten geen gevangenen worden van onze oecumenische instituties, noch moeten we gevangen blijven in onze oecumenische visie. De oecumenische beweging kan niet gelijkgesteld worden aan de programmatische activiteiten; zij kan niet gereduceerd worden tot belangenbehartiging en netwerken. De institutie kan de spiritualiteit niet vervangen, en de actie kan niet in plaats komen van de visie. Als een gave van de heilige Geest en als een toekomstgerichte beweging overstijgt de oecumenische beweging haar institutionele beperkingen en geografische expressies. De oecumenische beweging heeft een frisse articulatie van haar spiritualiteit en visie nodig. De horizontale dimensie dient geschraagd te worden door een verticale dimensie, namelijk door een spiritualiteit die de oecumenische beweging zal maken tot een bron van vernieuwing en verandering. BoPOKROF 17

vendien dient de oecumenische visie steeds opnieuw te worden herijkt en geformuleerd in trouw aan de boodschap van het Evangelie en in antwoord op de veranderende omstandigheden.” Dankzij het werk van de speciale commissie inzake de participatie van de Orthodoxe Kerk in de Wereldraad werd voor deze Assemblee het concept van de gebedsdiensten herzien. Het gebed tijdens de Assemblee is intens en steeds herkenbaar. De vespers in de Oosters-orthodoxe (Byzantijnse) traditie zijn wonderschoon en worden goed bezocht.

Metropoliet Gennadios Na afloop van de Assemblee worden de nieuwe voorzitter en vicevoorzitters van het Centraal Comité gekozen. De Braziliaan dr. Walter Altmann, voorzitter van de Evangelische Kerk van de Lutherse Confessie, volgt Aram I op als voorzitter van het Centraal Comité. Tot vice-voorzitter worden gekozen metropoliet dr. Gennadios van Sassima van het Oecumenische patriarchaat en dr. Margaretha Hendriks-Ririmasse, dekaan van de Theo-logische Faculteit op de Molukken. Metropoliet Gennadios was onder andere van 1998 tot 2006 vice-voorzitter van de commissie Faith and Order. Ook heeft hij een tijd voor Faith and Order in Genève gewerkt. Met hem hebben de Orthodoxe kerken een deskundige en invloedrijke stem in het nieuwe bestuur van de Wereldraad van Kerken. Geert van Dartel Teksten van de Assemblee zijn te vinden op: http://www.wcc-assembly.info

Symbool van hoop: de rivier de Khabur, stond enkele jaren geleden nog haast droog, maar stroomt nu weer volop. (Foto: archief Murre-van den Berg)

Assyriërs aan de Khabur In de regio Khabur, in het noordoosten van Syrië, woont sinds de jaren ’30 van de twintigste eeuw een grote groep Assyriërs. In de zeventig jaar dat ze zich daar hebben gevestigd, is het gebied uitgegroeid tot de plaats waar oude tradities het best bewaard zijn gebleven, en waar tegelijkertijd, in een voor het Midden-Oosten relatief stabiele situatie, nieuwe elementen langzamerhand ingang konden vinden. Deze Assyriërs woonden tot de Eerste Wereldoorlog in Hakkari, een bergachtig gebied in hedendaags Zuid-oost-Turkije (zie kader). In Syrië vestigden ze zich aan de rivier de Khabur. Deze snelstromende, waterrijke rivier ontspringt in Turkije en voegt zich bij Deir ez-Zor in Syrië bij de Eufraat. Hij stroomt door een prachtige streek met vruchtbare landbouwgronden. Het is de Assyriërs daar gelukt een oorspronkelijk moerasrijk gebied te veranderen in een bloeiend agrarisch gebied dat een belangrijke bijdrage levert aan de economie van de streek: katoen, graan, abrikozen en pruimen.

Hakkari aan de Khabur In allerlei opzichten is dit gebied een bijzondere streek geworden voor christenen in het MiddenOosten: meer dan elders bij migratie het geval is, is het de Assyriërs gelukt veel van het traditionele karakter van de gemeenschappen in Hakkari in stand te houden. De belangrijk-

ste kenmerken daarvan zijn het agrarisch bestaan, de organisatie in kleine dorpen, die grotendeels georganiseerd zijn rond oude families en clans, de verschillende vormen van Aramees die daarmee bewaard zijn gebleven en specifieke christelijke rituelen, vooral verbonden met bepaalde heiligen. Toen ze nog in Turkije woonden, in Hakkari waren de Assyriërs in ‘stammen’ georganiseerd, die eigen woongebieden hadden en door eigen maliks, ‘stamhoofden’, geleid werden. Deze stammen bezaten in de bergen een redelijke mate van zelfstandigheid, hoewel ze uiteindelijk meestal ondergeschikt waren aan een aantal grote Koerdische federaties van het gebied. Zowel de Koerden als de Assyriërs waren goed bewapend en gewend voor hun eigen veiligheid zorg te dragen. De Osmaanse overheid had in dit gebied weinig te zeggen en heeft het pas in de loop van de 20e eeuw onder controle gekregen. Het zijn deze Assyrische stamPOKROF 18

men die je in de dorpjes aan de Khabur het best terug kan vinden: de bewoners van elk dorp vertegenwoordigen een specifieke stam, terwijl sommige grote stammen meerdere dorpen bezitten. De namen zijn bekend voor iedereen die zich met de geschiedenis van de Assyriërs bezig houdt en verwijzen naar zowel de groep als de streek in Hakkari: Tiari, Gawar, Barwar, Diz, Baz, Jilu en Tkhuma. In veel gevallen komen de leiders van de verschillende dorpen nog steeds uit dezelfde families die in Hakkari de maliks leverden. Deze organisatievorm heeft er ook toegeleid dat in deze streek de Aramese dialecten van Hakkari relatief goed bewaard zijn gebleven. Naast het Arabisch voor studie en voor allerlei zaken buiten de gemeenschap, en het Klassiek Syrisch voor de kerk, bleven de Neo-Aramese dialecten als omgangstaal in de dorpen intact en behielden veel specifieke kenmerken van de talen uit de oorspronkelijke gebieden. Ook allerlei karakteristieke gebruiken uit Hakkari die vaak samenhangen met christendom zijn in de Khabur-dorpen in veel gevallen bewaard gebleven. Opvallend en makkelijk herkenbaar zijn de kerkjes, die in de meeste dorpen aan dezelfde bescherm-

heilige zijn gewijd als in de streek van herkomst. Dat betekent dat ook het feest van die heilige nog steeds een belangrijk feest voor de betreffende gemeenschap vormt, en in het geval van de belangrijker heiligen, ook een feest is voor de hele Assyrische gemeenschap aan de Khabur.

Maria-feest Op de vooravond van 15 augustus, Maria Ontslapen, maakten wij dit Maria-feest mee in het grote dorp Tel Nasri, waar onlangs een grote nieuwe Maria-kerk is gebouwd. Midden in de nacht was het hele dorp vol wandelende mensen, die bij elkaar op bezoek gingen of elkaar op straat troffen, vooral bij de eettentjes en winkeltjes. Bij de kerk zelf was het nog drukker: voor ze zich elders gingen vermaken, gingen alle bezoekers eerst daar naar binnen. In de galerij om de kerk verzamelden zich tientallen vrouwen die daar op matjes de nacht doorbrachten: slapen in de kerk op Maria Ontslapen is bij uitstek de manier om lang gekoesterde wensen, een betere gezondheid, de oplossing van familieperikelen en vooral het krijgen van een kind, in vervulling te doen gaan. Traditioneel wordt het feest de volgende ochtend afgesloten met een feestelijke ochtendmis. Op iets kleinere schaal vieren alle dorpen dergelijke shahra’s, waarin het sociale en het religieuze zich vanzelfsprekend met elkaar vermengen. Ook allerlei elementen van de populaire religie, zoals rolletjes papier met daarop in het Syrisch geschreven beschermende teksten, zijn in deze regio nog volop te vinden.

Bij de feestelijkheden van Maria Ontslapen (15 augustus) gaan in het Assyrische dorp Tel Nasri aan de vooravond de gelovigen even de recentelijk gebouwde Mart Maryam (H. Maria) kerk binnen. (Foto: archief Murre-van den Berg)

Nieuwe tradities Ondanks deze duidelijk zichtbare traditionele elementen, zijn ook hier nieuwe vormen en tradities ontstaan. Voor een deel zijn die typisch voor deze migrantengemeenschap aan de Khabur, maar voor een belangrijk deel zijn ze ook beïnvloed door ontwikkelingen in de wereldwijde Assyrische gemeenschap. Een van de meest opvallende aspecten van de Assyrische gemeenschappen van na de Eerste Wereldoorlog is het sterk aanwezige Assyrisch nationalisme. Het is in de vroege 20e eeuw dat de aanduiding ‘Assyriër’ op brede schaal gebruikt wordt en voor wat betreft de Kerk van het Oosten eerdere aanduidingen gaat vervangen. Het wordt de Assyrische Kerk van het Oosten. Ook het Assyrisch nationalistisch symbool, een vierpuntige ster in blauw en rood, wordt in deze periode populair. Tijdens ons bezoek was ik verrast door de vele POKROF 19

manieren waarop de Assyrische symboliek gebruikt werd. De Assyrische ster was overal terug te vinden, in het metaalwerk van de ramen van de huizen, in vlaggetjes in de auto’s en op de displaytjes van de mobiele telefoons. In sommige dorpen waren kerken en de betere huizen voorzien van een dakrand met kantelen, een geaccepteerde verwijzing naar de Oudassyrische bouwstijlen. Hoewel sommige van deze verwijzingen recent zijn, wijzen de architecturale elementen op een langere geschiedenis in deze streek. Het feit dat deze symboliek in Syrië nu trouwens zo zichtbaar kan zijn, wijst er ook op dat het niet in de eerste plaats een politieke lading heeft: hoewel vele Assyriërs dromen van een eigen thuisland, bij voorkeur in Noord-Irak, is de eerste, in Syrië oogluikend toegestane associatie toch de etnisch-religieuze: de afbakening van de eigen groep

ten opzichte van andere etnische groepen in Noord-oost-Syrië. Hoewel dergelijke symbolen door Assyriërs wereldwijd gebruikt worden, lijkt het erop dat juist de nakomelingen van de stammen van Hakkari op dit punt nog zelfbewuster en onafhankelijker zijn dan Assyriërs uit andere streken.

Migratie Van een tamelijk geïsoleerde regio in Syrië is de regio de laatste jaren veranderd in een knooppunt van verkeer tussen Turkije, Syrië en Irak. Ook de disputen over water tussen Syrië en Turkije hebben de regio in het middelpunt van de belangstelling gebracht. Dit heeft allerlei veranderingen met zich meegebracht, zowel ten voordele als ten nadele van de Assyrische gemeenschap. De bevolkingssamenstelling van de regio is veranderd, door toestroom van Koerdische vluchtelingen en migranten uit Turkije en Irak, door de komst van migranten uit andere delen van Syrië, en door hogere groeicijfers bij de islamitische ten opzichte van de christelijke bevolking. Voor vele christenen, Assyriërs en Syrisch-orthodoxen, betekende dat een reden om elders een heenkomen te zoeken, zeker als men door politieke activiteiten de aandacht van de Syrische geheime diensten trok. Ook spanningen tussen Koerden en Assyriërs, die af en toe oplaaien, vormden reden voor vertrek, vooral in de jaren zeventig en tachtig. Daarnaast leidde de Turkse en Syrische waterpolitiek in de jaren negentig tot een aftappen van de Khabur op zo’n manier dat de Assyrische dorpen voor hun irrigatie water tekort

De Assyriërs (Ashuri) van Syrië zijn veelal lid van de Assyrische Kerk van het Oosten. Tijdens de Eerste Wereldoorlog zijn zij uit het Hakkarigebergte in Zuid-oostTurkije verdreven. Na eerst onder andere in Iran en Irak te hebben verbleven, zijn ze, na onderhandelingen met de Franse mandaatregering, in de jaren dertig in Syrië gevestigd. Aan de rivier de Khabur werd door gebruikmaking van irrigatietechnieken nieuwe landbouwgronden ontgonnen. In 35 dorpen langs de Khabur wonen naar schatting een kleine 20.000 Assyriërs. In de streek wonen naast Koerden en Arabische bedoeïenen ook Syrischorthodoxe en Armeense christenen, de meeste van hen in de plaatsen Hassakeh, Qamishli en Malkiye.

kwamen. Als het land niet meer genoeg opbracht kon dat eveneens reden vormen voor migratie, binnen de regio, maar ook vaak naar Europa, Amerika of Australië.

Stabieler De laatste jaren lijkt de situatie enigszins gestabiliseerd. Het water in de Khabur staat weer wat hoger en de ligging aan doorvoerroutes naar Irak en Turkije zorgt voor relatief gunstige economische omstandigheden. Migranten uit het westen komen ’s zomers op grote schaal hun familie bezoeken en zorgen voor extra inkomsten voor de christelijke gemeenschappen: er worden nieuwe hotels en luxe restaurants gebouwd en vele migranten laten huizen bouwen in Hassakeh en Qamishli. Zonder de hulp van migranten waren waarschijnlijk ook grote projecten als de Mart Maryam-kerk (kerk van de H. Maria) in Tel Nasri en het Syrisch-orthodoxe klooster in Tel Wardiyât, ook aan Maria gewijd, niet tot stand gekomen. Hoewel POKROF 20

de migranten niet op grote schaal definitief terug lijken te komen, zorgt hun bijdrage, in combinatie met de naar omstandigheden gunstige economische en politieke omstandigheden, ervoor dat de leegloop uit de dorpen tot staan lijkt te zijn gebracht; vergeleken met de jaren zestig en zeventig is er nu weer sprake van lichte groei.

De Khabur-regio wereldwijd Hoewel de Khabur-regio zeker niet het ideale thuisland van de Assyriërs is, heeft de regio de afgelopen zeventig jaar langzamerhand een belangrijke functie gekregen in het geheel van de Assyrische gemeenschap. Het is de plaats waar oude tradities het best bewaard zijn gebleven, maar waar tegelijkertijd, in een voor het Midden-Oosten relatief stabiele situatie, nieuwe elementen langzamerhand ingang konden vinden. Een voorzichtig nationalisme, vooral geconcentreerd op etnische, culturele en religieuze aspecten, zorgt voor een hechte, herkenbare gemeenschap, die zich verder ontwikkelt in een continue uitwisseling met de wereldwijde Assyrische gemeenschap, vooral door de stroom van zomerse bezoekers uit de westerse diaspora. Heleen Murre-van den Berg Dr. H. L. Murre-van den Berg is kerkhistorica en syrologe, verbonden als universitair hoofddocent voor de geschiedenis van het Wereldchristendom aan de Faculteit der Godgeleerdheid van de Universiteit Leiden. Ze is lid van de redactie van Pokrof.

Amsterdam: (Byzantijnse Gemeenschap) Zondag 9 april, Wilgenzondag, 10 u: Goddelijke Liturgie Alle diensten van de Byzantijnse Gemeenschappen (BG) in het land zijn onder voorbehoud. Voor verdere informatie: www.pokrof.nl of het desbetreffende secretariaat. Breda: (Utrechts Byzantijns Koor) Maandag 17 april, Tweede Paasdag, 10 u: kerk Klooster in de Stad, Schorsmolenstraat 13. Delft: (BG) Zondag 9 april, Wilgenzondag, 10 u: Goddelijke Liturgie. Zondag 14 mei, 10 u: Goddelijke Liturgie.

Katholieke Oosterse Liturgievieringen januari-februari 2006 Amsterdam Occohofje, Nieuwe Keizersgracht 94 Delft Oude Delft 18 ’s-Gravenhage Raamweg 42, 2596 HN Eindhoven Eikenburg, Aalsterweg 289 Haarlem Janstraat 41 ’s-Hertogenbosch Catharinakerk, Kruisbroederhof 4, tel.: 073-6148508 Maastricht Kapel Zorgcentrum Amby Achter de Hoven 25, 6225 EK Nijmegen (BG) Dobbelmannweg 3, tel. 024-3233503 Nijmegen (NBK) Titus Brandsma-gedachteniskerk (voormalige Jozefkerk), Stijn Buijsstraat Rotterdam Kerk van de Missionarissen van het H. Hart, Karel Doormanstraat 337 3012 GH Rotterdam Tilburg Klooster MSC, Bredaseweg 204, tel. 013-4672994 Utrecht (BG) Kapel Gezondheidscentrum Lombok, Ingang Jan Pieterszoon Coenstraat 60

De illustraties op de kaft: Syrisch-orthodoxe miniaturen van Laatste Avondmaal (voorzijde) en Apostelcommunie (achterzijde).

Eindhoven: (BG) Zondag 2 april, 11 u: Goddelijke Liturgie. Zaterdag 15 april, 22 u: Paasmetten en Goddelijke Liturgie. Aansluitend paasontbijt. Zondag 7 mei, 11 u: Goddelijke Liturgie. ’s-Gravenhage: (BG) Woensdag 5 april, 20 u: Liturgie Voorafgewijde Gaven. Zaterdag 8 april, 19 u: Vigilieviering Wilgenzondag. Zondag 9 april, Wilgenzondag, 10 u: Goddelijke Liturgie. Woensdag 12 april, 20 u: Liturgie Voorafgewijde Gaven. Donderdag 13 april, 10 u: Vespers en Basiliusliturgie; Donderdag 13 april, 20 u: Dienst van de Twaalf Evangeliën. Vrijdag 14 april, 14.30 u: Vespers en Graflegging. Zaterdag 15 april, 8 u: Vespers en Basiliusliturgie; Zaterdag 15 april, 19 u: Processie, Paasmetten en Goddelijke Liturgie en aansluitend paasontbijt in Thomaskerk (voorheen Paaskerk), Harmelenstraat 108. Zondag 16 april, 12 u: Goddelijke Liturgie bij de Hongaarse gemeenschap, in St. Liduinakerk, Koningin Sophiestraat 39 (bij de Schenkkade). Zaterdag 22 april, 19 u: Vespers. Zondag 23 april, 10 u: Goddelijke Liturgie. Zaterdag 20 mei, 9.30 u: Goddelijke Liturgie. Zaterdag 27 mei, 19 u: Vespers. Zondag 28 mei, 10 u: Goddelijke Liturgie. Haarlem: (BG) Zaterdag 13 mei, 19.30 u: Vesper en Goddelijke Liturgie. ’s-Hertogenbosch: (Johannes van Damascusgemeenschap) Iedere zondag 10.15 uur: Goddelijke Liturgie; soms bij afwezigheid van een priester Metten i.p.v. Goddelijke Liturgie. Bijzondere diensten: Zondag 2 april, Vijfde Zondag van Veertigdagentijd, Gedachtenis van Maria van Egypte, boetelinge, 10.15 u: Goddelijke Liturgie van Basilius de Grote. Zondag 9 april, Palmzondag, 10.15 u: Wijding en uitdeling van de palm- en wilgentakken, gevolgd door Goddelijke Liturgie van Johannes Chrysostomus. Maandag 10 april, 19 u: Goddelijke Liturgie van de Voorafgewijde Gaven. Dinsdag 11 april, 19 u: Goddelijke Liturgie van de Voorafgewijde Gaven. Woensdag 12 april, 19 u: Dienst van Zalving en Gebed (Boetedienst). Donderdag 13 april, Witte Donderdag, 17 u: Vespers en Basiliusliturgie ter gedachtenis aan Laatste Avondmaal. Donderdag 13 april, Witte Donderdag, 20.00 u: Dienst van de Twaalf Evangeliën (Lijdensgeschiedenis). Vrijdag 14 april, Goede Vrijdag, 15 u: Vespers en Graflegging Vrijdag 14 april, Goede Vrijdag, 19 u: Metten van de Klaagzangen bij het Graf met processie met Epitafion. Zaterdag 15 april, Paaszaterdag, 10 u: Dienst van de lezingen met Liturgie van Basilius de Grote. Zaterdag 15 april, 23.30 u: begin Paasnachtviering met overbrenging van het Epitafion naar het altaar en meteen aansluitend: Zondag 16 april, Pasen, middernacht (00.00

POKROF 21

u): Paasnachtmetten en Goddelijke Liturgie van Johannes Chrysostomus. Aan het einde van de dienst zegening van de meegebrachte paasmandjes. Hierna gezellig samenzijn. NB Op Paasmorgen en Tweede Paasdag is er geen Byzantijnse Liturgieviering. Zondag 23 april, Tweede Zondag van Pasen, Thomaszondag, 10.15 u: Mettendienst. Zondag 30 april, Derde Zondag van Pasen, Zondag van de Balsemdragende Vrouwen, 10.15 u: Goddelijke Liturgie. Zondag 7 mei: Vierde Zondag van Pasen, Zondag van de Lamme Man, 10.15 u: Goddelijke Liturgie. Zondag 14 mei: Vijfde Zondag van Pasen, Zondag van de Samaritaanse Vrouw, Zondag voor de Oosterse Kerken, 10.15 u: Goddelijke Liturgie met huwelijksdienst. Zondag 21 mei: Zesde Zondag van Pasen, 10.15 u: Mettendienst. Donderdag 25 mei: Hemelvaart van onze Heer, 10.15 u: Goddelijke Liturgie. Zondag 28 mei: Zevende Zondag van Pasen, Gedachtenis van de Vaders van het Eerste Oecumenische Concilie te Nicea (325), 10.15 u: Goddelijke Liturgie. Voor informatie over de diensten: www.byzantijnsekapel.nl of mevr. Myryam Corsten, tel. 073-6148508. Hilversum: (Utrechts Byzantijns Koor) Zondag 23 april, 10 u: Goddelijke Liturgie O. L. Vrouwekerk, Koninginneweg 40. Houten: (UBK) Zondag 7 mei, 10 u: Goddelijke Liturgie O. L. V. Tenhemelopneming, Loerikseweg 12. Maastricht: (BG) Maandag 17 april, Tweede Paasdag, 10 u: Goddelijke Liturgie. Zondag 21 mei, 10 u: Goddelijke Liturgie. Nijmegen: (BG) Zaterdag 22 april, 19 u: Goddelijke Liturgie. Zaterdag 27 mei, 19 u: Goddelijke Liturgie. Nijmegen: (Nijmeegs Byzantijns Koor) Zaterdag 15 april, 23.30 u: Paaswake, processie en Goddelijke Liturgie. Zaterdag 13 mei, 19 u: Chrysostomusliturgie. Voor informatie over Nijmeegs Byzantijns Koor: www.cs.ru.nl/~kees/nbk/ Roosendaal: (BG) Zondag 30 april, 15 u: Typika in O. L. Vrouweparochie, Kade 23. Rotterdam: (BG) Zondag 2 april, 10 u: Goddelijke Liturgie. Zondag 7 mei, 10 u: Goddelijke Liturgie. Tilburg: (Tilburgs Byzantijns Koor) Vrijdag 14 april, 19 u: Goede Vrijdagviering in Heikese kerk (parochie Binnenstad), Oude Markt. Zaterdag 15 april, 20 u: Paasviering in Heikese kerk (parochie Binnenstad), Oude Markt. Zondag 14 mei, 10.15 u: Goddelijke Liturgie (in MSCkapel). Voor actuele informatie: www.tilburgsbyzantijnskoor.nl Utrecht: (BG) Maandag 10 april, 15 u: Liturgie van de Voorafgewijde Gaven. Maandag 17 april, Tweede Paasdag, 10 u: Goddelijke Liturgie in St. Antoniuskerk, Kanaalstraat 200. Donderdag 25 mei, Hemelvaart, 10.30 u: Goddelijke Liturgie. Utrecht: (UBK) Zondag 14 mei, 11 u: Goddelijke Liturgie in Augustinuskerk, Oude Gracht. Deze viering wordt uitgezonden door KRO Radio i.v.m. Zondag voor de Oosterse Kerken.