Van biet tot suiker
Natuur & Milieu educatie
Groep 5 Van biet tot suiker
1
Dit is een product van Stichting Vogelpark Avifauna
Inhoudsopgave
1. Inleiding
1. Inleiding 2. Leerdoelen, doelgroep, samenvatting 3. Lesschema 4. Inhoud en organisatie van de les 5. Achtergrondinformatie
Waar komt de suiker vandaan? Weinig kinderen zullen hier precies het antwoord op weten. De verbazing is dan ook groot als blijkt dat het uit een grote bonkige biet komt. In deze lessen experimenteren kinderen met suiker en suikerbieten die in de klas komen. Via dit lespakket leren de kinderen hoe suiker uit een suikerbiet wordt gewonnen, waar suiker allemaal voor gebruikt wordt en natuurlijk gaan ze ook lekker snoepen van zelfgemaakte zoetigheid.
Bijlagen Werkblad 1 Werkblad 2 Recept Suikerstroop maken Recept Recept
2. Leerdoelen, doelgroep, samenvatting Leerdoelen • De leerlingen kunnen vertellen dat kristalsuiker uit de suikerbiet gehaald wordt. • De leerlingen kennen het begrip raffinage en kunnen uitleggen hoe dat proces verloopt. • De leerlingen kunnen enkele suikerhoudende producten noemen. Ze kennen het begrip zoet. • De leerlingen kunnen vertellen dat het lichaam zelf suikers maakt uit zetmeelhoudend voedsel zoals aardappels, brood en rijst. • De leerlingen kunnen aangeven dat mensen die suikerziekte hebben suiker niet goed kunnen verwerken. Ze kunnen de stof insuline opnoemen als regelstof voor de verwerking van suikers. Doelgroep Dit materiaalpakket met suikerbieten is bedoeld voor de groep 5 van de basisschool. Samenvatting Als materiaalzending krijgt u 6 complete suikerbieten toegezonden en 6 suikerkranten. Kristalsuiker wordt gemaakt uit suikerbieten. Dat zou je niet denken als je zo’n grote knol ziet liggen. Met de leerlingen gaat u suikerbiet proeven en u maakt er stroop van. Van deze stroop maakt u kandijsuiker. De leerlingen leren verder dat suiker ook door het lichaam zelf wordt gemaakt uit zetmeel. Zetmeel zit bijvoorbeeld in rijst en brood. Ooit een les gegeven waar kinderen zo zoet van worden?
2
Van biet tot suiker 3. Lesschema Lesactiviteit
Tijd
Materiaal
Werkvorm
Introductieles • Bespreek: wat weten de leerlingen al over suiker? • Bekijk en proef de suikerbieten. • Bekijk videoclip over productie proces van kristalsuiker. • Proefje suikerstroop maken.
45 min
• Suikerbieten • Digitaal schoolbord • Werkblad 1 • 6 Elektrische kookstelletjes • 6 Pannen • Mesjes, • Snijplanken, • Raspen • Theedoeken of koffiefilters • Recept Suikerstroop proef
• Gesprek en maken van een woordweb (klassikaal) • Kijken en bespreken filmpje (klassikaal) • Kijken en bespreken suikerbieten (klassikaal) • Bewegingsverhaal (klassikaal)
Kernles(sen) • Terug kijken naar de introductieles • Bekijk en proef met de lln de suikersoorten. • Bespreek de functies van suiker. • Veldonderzoek in supermarkt, de lln gaan op zoek naar producten met suiker. • Bespreek de resultaten van veldonderzoek.
45 min
• Kristalsuiker • Rietsuiker • Druivensuiker • Basterdsuiker • Poedersuiker • Geleisuiker • Kunstmatige zoetstof • Kaneel • Microscoop/sterk vergrootglas • Schaaltjes • Werkblad 2
• Proeven en bekijken van suikersoorten (klassikaal) • Gesprek over functies van suiker (klassikaal) • Veldonderzoek en werkblad maken (in groepjes) • Werkblad/veld-onderzoek bespreken (klassikaal)
Verwerkingsles • Terugkijken naar de vorige lessen. • Bespreek koolhydraten, suiker en zetmeel met de lln. Doe ook enkele proefjes met de lln. • Bespreek suikerziekte. Wat heb je dan? Wat is dat voor ziekte? • Speel het suikerspel met de leerlingen.
45 min
•Roggebrood(voor alle lln) • Jodium of betadine, • Rijst, • Meel, • Brood, • Kaas, • Werkblad 3 (voor alle lln), • de suikerkrant (suikerwerk), • computers met internet • zoete beloning
• Gesprek (klassikaal) • Proefjes/demonstratie (klassikaal) • Suikerspel (groepjes)
Extra • Kandijsuiker maken van stroop • Suikerbietenstroop kristalliseren • Babbelaars maken • Borstplaat maken
3
Aandachtspunten • Houd er rekening mee dat er in deze les gebruik gemaakt dient te worden van kookapparatuur en een magnetron. • Bij dit lespakket proberen we de bieten zo vers mogelijk bij u in de klas te krijgen. Zo is nog goed te zien hoe de biet er in vol ornaat uit ziet op
4
het veld. Probeer de bieten dan ook zo snel mogelijk te verwerken met de kinderen. Als ze nog even op hun beurt moeten wachten is het verstandig de bieten vochtig en koel weg te zetten. Dit kan heel goed buiten zijn in de regen bijvoorbeeld.
Van biet tot suiker 4.Organisatie en inhoud van de les - Les 1 Introductieles Voorbereiding: Leg de suikerbieten van het materiaalpakket in de klas klaar. Lees het recept wat betreft het suikerstroop maken goed door. Kopieer het voor alle groepjes (maximaal 6 groepen i.v.m. de suikerbieten uit het pakket). Zorg dat u een keuken tot de beschikking heeft of 6 elektrische kookstelletjes (voor elk groepje één) met 6 pannen om het proefje in de klas te doen. Verder heeft u mesjes, snijplanken, raspen en theedoeken of koffiefilters nodig. Zorg van te voren dat de videoclip van het productieproces van kristalsuiker beschikbaar is op het digitale schoolbord(http://www.schooltv. nl/beeldbank/clip/20030701_suiker01). Wanneer u geen digitaal schoolbord heeft kunt u het ook via de computer laten afspelen. Verder is werkblad 1 nodig voor alle leerlingen.
Inleiding Start met het maken van een woordweb op het bord om zo te achterhalen wat de kinderen al weten over suiker. Stel vragen als welke soorten suiker ken je? Waar wordt suiker van gemaakt? Welke producten kennen ze met suiker? Kern Pak een suikerbiet uit het materiaalpakket. Vraag de kinderen of ze weten wat het is. Snij dan een stuk van de suikerbiet en spoel het zand er af (Dit kunt u natuurlijk ook even voor de les voorbereiden). Geef de leerlingen vervolgens een stukje suikerbiet om te proeven. Waar smaakt het naar? Smaakt het zuur, zoet, zout of bitter? Vertel dat van deze bieten suiker wordt gemaakt. De biet is een soort knol (net als een aardappel) en groeit onder de grond. Hoe zou je nou van zo’n suikerbiet suiker maken? Laat de leerlingen dat eerst zelf bedenken. Laat vervolgens het filmpje zien (zo mogelijk) http://www.schooltv.nl/beeldbank/ clip/20030701_suiker01. Deel vervolgens de werkbladen uit aan de leerlingen en laat ze de ontbrekende woorden invullen van het productieproces.
5
1. Op het land 3. Transport 6. Wassen suikerbieten 11. Koken 16. De suikerpot Vertel de kinderen dat ze een proefje gaan doen. Elk groepje gaat een deel van het productieproces uitvoeren. Echt suiker maken lukt niet, maar wel kun je suikerstroop maken. Voor het recept zie de bijlagen. Verdeel de klas in groepjes. Maximaal 6 groepjes omdat er 6 suikerbieten in het pakket zitten. Geef elk groepje een recept en laat de leerlingen de benodigde spullen bij elkaar zoeken en de proef verder zelfstandig uitvoeren. Waarschuw de leerlingen wel goed voor de hete kookplaatjes en het hete suikersap/stroop. Afsluiting: Bekijk bij elkaar de resultaten en bespreek hoe de proefjes zijn gegaan. Hebben de kinderen het al even geproefd? Hoe smaakt het? Vervolgens kunnen de kinderen alles weer opruimen en afwassen. Ook dat hoort bij het onderzoekswerk natuurlijk! Als er nog wat tijd over is kunt u ook nog laten zien hoe je dan van suikerstroop suiker kunt maken (Zie de extra activiteiten).
Les 2 Kernles Voorbereiding: Verschillende suikersoorten: kristalsuiker, rietsuiker, druivensuiker, basterdsuiker, poedersuiker, geleisuiker en kunstmatige zoetstof (zoetjes voor in de koffie en thee). Verder heeft u nog nodig kaneel, microscoop of sterk vergrootglas en schaaltjes. Voor het veldonderzoek is werkblad 2 nodig.
Inleiding Kijk met de kinderen even terug op de vorige les. Hoe ging dat suiker maken ook al weer? Waar wordt kristalsuiker ook al weer van gemaakt? Kern Welke soorten suiker zijn er allemaal? Schrijf ze even onder elkaar op het bord. • kristalsuiker- gemaakt van suikerbiet • rietsuiker – gemaakt van suikerriet • druivensuiker – gemaakt uit fruit • basterdsuiker • poedersuiker • geleisuiker • kunstmatige zoetstof (zoetjes voor in de koffie en thee) Laat de kinderen even proeven van de verschillende suikersoorten. Proef je verschil? Welke vinden ze het lekkerste en welke minder? Bekijk de verschillende soorten suiker ook even onder de microscoop (eventueel kan dat ook met een sterk vergrootglas). Wat zie je allemaal? Zijn ze allemaal hetzelfde? Vraag de kinderen vervolgens waar die suiker voor gebruikt wordt.
6
1. Suiker wordt gebruikt als zoetstof. Zo doen mensen bijvoorbeeld suiker in de thee. Je doet dus ergens suiker bij om het zoeter te maken. 2. Suiker is ook een hele goede smaakversterker. Laat de kinderen een beetje kaneel proeven. Daarna moeten ze wat kaneel met suiker erdoor proeven. Proeven ze het verschil? Er wordt dus aan veel andere producten ook suiker toegevoegd om de smaak te versterken. 3. Suiker wordt soms als conserveringsmiddel gebruikt. Door vruchten met suiker te koken maak je jam en dat blijft best lang goed. Waar zit eigenlijk allemaal suiker in? Ga met de kinderen naar de supermarkt in de buurt voor een veldonderzoek. Een ander woord wat vaak voor suiker wordt gebruikt op etiketten is glucose. Deel werkblad 2 uit en laat ze het in groepjes invullen. Op het werkblad moeten ze minimaal 15 producten opschrijven waar suiker in zit. Natuurlijk mogen dat geen 15 soorten snoepjes zijn, maar laat ze ook eens kijken bij de sausen, soepen en vleeswaren. Eventueel kunt u de kinderen ook vragen met hun mobieltjes foto’s te maken van de etiketten waar de ingrediënten op staan als bewijs. Ze schrijven verder onder 10 producten hoeveel gram suiker er in zit en als laatste bekijken ze de verschillen tussen light en gewoon. Als de kinderen klaar zijn gaat u terug naar de klas. Dit veldonderzoek kunt u eventueel ook in de klas doen door de kinderen allemaal enkele producten mee te laten nemen van thuis waar suiker in zit. Afsluiting: Bespreek weer terug in de klas met de leerlingen hun ervaringen en de resultaten van hun veldonderzoek. Eventueel kunt u de foto’s van de mobieltjes ook op het digitale schoolbord laten zien. Zijn ze verbaasd over de resultaten? Van welk product vonden ze het het gekst dat er suiker in zat?
Van biet tot suiker Les 3 Verwerkingsles: Voorbereiding: Voor deze les heeft u de volgende producten nodig: roggebrood( stukje voor alle leerlingen), jodium of betadine, rijst, meel, brood, gemalen kaas, werkblad 3 (voor alle lln), de suikerkrant (suikerwerk), computers met internet en een zoete beloning voor de winnaars.
Inleiding Kijk samen met de kinderen nog even terug op het productieproces van biet tot suiker en bespreek waar suiker allemaal voor en in gebruikt wordt. Hebben ze thuis ook nog iets bijzonders gezien? Kern Suiker en zetmeel zijn koolhydraten. En ons lichaam haalt veel energie uit koolhydraten.Maar is suiker eigenlijk wel goed voor je? Eigenlijk halen we de koolhydraten die we nodig hebben zelf uit het zetmeel in ons eten. Deel een stukje roggebrood uit aan de leerlingen om dit te demonstreren. Laat de kinderen er een flinke poos op kauwen. Wat merken ze aan de smaak? Ze krijgen een zoete smaak in hun mond. Doe de zetmeelproef met de kinderen. Laat de kinderen zien wat nodig is voor deze proef(Jodium of betadine, rijst, meel, brood en kaas). Druppel jodium op de voedselproducten. Als er zetmeel in zit, verkleurt de jodium blauw. De kaas kleurt niet blauw. Er zit geen zetmeel in. Als je de energie die in suiker zit, niet opmaakt, slaat je lichaam de energie op in de vorm van vet. Je wordt dikker dan goed voor je is. Suiker is ook niet goed voor je tanden. Teveel snoep en frisdrank leidt tot tandbederf. Maar ja, suiker is zo lekker zoet….
7
Voor de meeste mensen is suiker dus niet meteen slecht, alleen moet je wel opletten dat je niet teveel suiker eet. Er zijn ook mensen die heel voorzichtig moeten zijn met suiker. Weet je wie? Mensen met suikerziekte kunnen suiker niet goed verwerken. Dat komt omdat ze een stofje missen dat suiker verteert. Dat stofje heet insuline. Mensen met suikerziekte krijgen vaak elke dag een injectie met insuline. Is er in de klas iemand met suikerziekte. Of ken je iemand met suikerziekte. Waar hebben ze last van? Wat mogen ze niet eten? En wat doen ze eraan? Het grote suikerspel! Verdeel de klas in groepjes en geef elk groepje werkblad 3 met de vragenlijst. Leg deze op de kop bij hen op tafel. Tel af en laat de kinderen tegelijk beginnen aan de vragen. Wie de meeste vragen goed heeft van de groepjes heeft gewonnen. Eventueel kunt u diegenen die het eerste klaar waren nog bonuspunten toekennen om het nog spannender te maken. De antwoorden staan in de suikerkrant(of zijn te vinden op internet(websites zijn: www.suikerinfo.nl en www.suikerwereld.nl). De winnaar heeft natuurlijk recht op een zoete beloning! Antwoorden: 1. Tropische 2. Kilo 3. Jacob Rad 4. Suikerbieten fabriek 5. Vastentijd(de Ramadan) 6. Suiker 7. Eind december 8. Energie 9. Reservevoedsel 10. 8 11. Bevriest 12. Oplossen 13. Zuurstof 14. Napoleon 15. Voor 16. Ridder 17. Columbus 18. Bietencampagne 19. Indonesische eilanden 20. Twee
Zelfstandig werken Eventueel kunnen delen van deze lessen ook heel goed zelfstandig als taak worden gemaakt door de leerlingen. Ook kunt u de kinderen om de beurt of in groepjes het filmpje van SchoolTV op de computer laten bekijken. Het veldonderzoek kan ook heel goed een huiswerkopdracht zijn en het afsluitende spel een leuke leerzame weektaak.
Extra activiteiten Kandijsuiker maken van stroop Vroeger maakte men suiker van o.a. stroop uit de esdoorn (maple syrup) Benodigdheden • Een half kopje maple-stroop (suikerstroop werkt ook) • 1 bakje dat in de magnetron kan en een magnetron • 1 bakje half gevuld met gestampte ijsklontjes • een lepel • een vork
Suikerbietenstroop kristalliseren Benodigdheden • 100 ml suikerstroop van suikerbieten • 200 gr suiker • Hittebron • Pan • Jampotje • Kartonnen dekseltje • Paperclip • Touwtje Wat moet je doen U kookt 100 milliliter suikerstroop. Los daarin 200 gram suiker op. Doe de oplossing in een jampotje. Dek het jampotje af met een kartonnen plaatje. Maak een touwtje vast aan een paperclip. Hang de paperclip aan het kartonnen dekseltje. Laat het touwtje in de suikerstroop hangen. Na ongeveer een week gaan suikerkristallen zich afzetten op het touwtje.
Borstplaat maken Zie recept in de bijlage De leerkracht bedient de magnetron en haalt de kokende stroop uit de magnetron. Babbelaars maken Wat moet je doen Zie recept in de bijlage 1. Doe de stroop in het bakje 2. Zet de magnetron op maximaal, en doe het bakje er vijf minuten in. 3. De leerkracht haalt het bakje eruit. Zorg voor ovenwanten.. 4. Schep met een lepel voorzichtig de kokende stroop over het ijs. De stroop verandert in kandijkristallen. De kandij kun je opeten. Bron: http://www.sandiegozoo.org/education/science_ maple_candy.html
8
Van biet tot suiker 5. Achtergrondinformatie 5.1 Geschiedenis van suiker Suiker is een zoetstof die al heel erg lang gebruikt wordt. Om voedsel en dranken zoeter te maken werd vroeger honing gebruikt. Later werden suikerkristallen gewonnen uit wortels en vruchten. Via China, Perzie en Arabie is het in West Europa bekend geworden. De belangrijkste plant waar het uit gewonnen werd, was suikerriet. Een plant die alleen in de tropen groeit. Suiker was een handelsproduct, net als andere tropische specerijen zoals nootmuskaat en pepers. In de 18e eeuw ontdekt men dat suiker ook te maken is uit bieten. De wilde bieten werden gekweekt tot een biet met een hoog suikergehalte. Pas in de 19e eeuw worden bieten op grote schaal geteeld voor de suikerwinning. 5.2 Productieproces Tweehonderd jaar geleden werd in Duitsland een suikerfabriek gebouwd volgens de principes van Franz Carl Achard (1753-1821). Deze leerling van de Berlijnse scheikundige Andreas Sigismund Marggraf, die had ontdekt dat met alcohol suiker uit bieten kon worden vrijgemaakt, vond uit dat dit ook lukte met water. De fabriek had weliswaar 2.570 kilo bieten nodig om 68 kilo suiker te maken, maar het bewijs dat het lukte was geleverd. Door het kweken van bieten met een aanmerkelijk hoger suikergehalte (de suikerbiet) nam de suikeropbrengst al snel toe. Dankzij verbeterde teelten productiemethoden is de suikerindustrie inmiddels uitgegroeid tot een uiterst belangrijke en hoogwaardige landbouwindustrie. Zaaien en oogsten April is meestal de maand waarin telers het suikerbietenzaad in de grond stoppen. Een maand later staan er rijen frisgroene plantjes op het land en in juli is het hele land bedekt onder een kniehoog, groen bladerdek. Voor de Nederlandse akkerbouw is de teelt van suikerbieten een belangrijke activiteit. De suikerbiet is momenteel één van de meest renderende akkerbouwgewassen voor de boer. Zaadveredelingsbedrijven zorgen voor rassen met een zo hoog mogelijk suikergehalte en met weerstand tegen ziekten en plagen. Telers passen specifieke teelttechnieken toe om een optimale suikeropbrengst te bevorderen. Zo moeten zij
9
de akkers nauwkeurig bemesten, want een teveel aan meststoffen veroorzaakt een lager suikergehalte. De grondsoort en weersomstandigheden (temperatuur, zon en neerslag) zijn ook belangrijke teeltfactoren. Tot slot moet het gewas effectief, maar ook met zorg voor het milieu, worden beschermd tegen ziekten en plagen. De bietenoogst geschiedt in Nederland meestal vanaf september. De wortels zijn uitgegroeid tot dikke, stompe, witte knollen, die machinaal worden gerooid en van hun groene kruin ontdaan. Boeren gaan voor een combinatie van een grote oogst en een hoge kwaliteit. De vergoeding wordt hoofdzakelijk bepaald door het suikergehalte en hoe ‘schoon’ de bieten bij aflevering aan de fabriek zijn (aanhangende aarde of klei is bij de fabriek niet gewenst).
Bietencampagne De periode waarin de bieten worden verwerkt wordt de bietencampagne genoemd. Deze duurt van september tot het eind van het jaar. In deze periode draaien de suikerfabrieken 24 uur per dag. Terwijl bij sommige akkerbouwers de berg bieten aan de rand van het land ligt te wachten om te worden opgehaald, wordt de oogst van andere boeren al verwerkt in de suikerfabriek. Voor een optimale suikeropbrengst moeten de bieten kort na de oogst verwerkt worden. Als bieten te lang blijven liggen loopt het suikergehalte terug. De meeste bieten gaan met vrachtwagens naar de fabriek, maar per schip komt ook voor. Bij de fabriek aangekomen worden de bieten gewogen. Er worden steekproefsgewijs monsters uit de vrachtwagens genomen die in het laboratorium worden onderzocht. Zo kan men per boer en per akker het suikergehalte bepalen en de hoeveelheid aarde, die nog aan de bieten kleeft. Deze metingen geven een indicatie hoeveel suiker de partij bieten van deze boer gaat opleveren.
Suiker uit de cel Bieten bestaan uit harde, vezelige cellen waarin de suiker in opgeloste vorm is opgeslagen. Het is de bedoeling die suiker letterlijk los te weken uit de harde cel. De suiker lost op in warm water en de vezels doen dat niet. In de broeitrog worden de vezels op zo’n zeventig graden stuk gekookt. De cellen van deze vezels laten dan water door en in dat water kan de suiker oplossen. Het verwarmde bietensnijdsel wordt vervolgens overgepompt naar de zogeheten diffusietoren, een grote, hoge tank. Hierin wordt voortdurend warm water aangevoerd.
Grote schoonmaak Via een enorme pomp worden de bieten de fabriek in getransporteerd, waarbij grote zeven de bladeren en stenen die van het land zijn meegekomen eruit filteren. Met behulp van krachtige waterstralen worden de bieten meteen grondig gewassen. Het vuile water wordt in een waterzuiveringsinstallatie bij de fabriek gezuiverd en opnieuw gebruikt voor de volgende lading bieten. Dit is de grote schoonmaak die voorafgaat aan het proces van suikerbiet tot bietsuiker. De schone bieten gaan via transportbanden naar een voorraadbunker. In deze ruimte wachten ze op hun gang naar de snijmolens die ze aan reepjes snijden. Als een soort frieten vallen ze op een transportband die naar een grote ketel leidt, de broeitrog. Daar begint de eigenlijke suikerwinning.
Zuiver sap Ruwsap bevat naast suiker ook andere oplosbare stoffen zoals zouten, eiwitten en kleurstoffen uit de biet. Om deze stoffen te verwijderen worden ongebluste kalk en koolzuurgas toegevoegd. Wanneer deze oplossing wordt gefilterd, blijft de kalk met de zouten en eiwitten achter op het filter en resteert een helder, dun sap. Dit zogenaamde carbonatatieproces – genoemd naar het gebruik van koolzuur – wordt nog eens herhaald om een extra heldere oplossing te krijgen. Deze kristalheldere vloeistof heet nu dunsap. De neergeslagen zouten en eiwitten worden gebruikt als meststof voor de landbouw.
10
Net als de groenten, wortels en kruiden die aan een soep hun smaakstoffen afgeven, geven de bietensnijdsels hun suiker af aan deze steeds zoeter wordende ‘bouillon’. Als nagenoeg alle suiker aan de cellen is onttrokken, rest slechts pulp, die wordt gedroogd en tot veevoederbrokjes geperst. De dikke bouillon noemen we ruwsap, dat nu eerst gezuiverd moet worden.
Van biet tot suiker
Van sap naar suiker Het dunsap is eigenlijk gewoon suikerwater. Het bevat ongeveer 15% suiker. Door het water te laten verdampen, wordt de vloeistof steeds dikker en zoeter. Uiteindelijk wordt een ingedikt sap verkregen dat voor 65% uit suiker bestaat, diksap geheten. Via een filter wordt het naar de kookpannen gezogen. In deze kookpannen verdampt nog meer water en raakt de suikeroplossing zo verzadigd dat zich een kristalachtige brij vormt (net zoals bij zeewater, dat in een zonnig kommetje blijft staan, waarna door de verdamping uiteindelijk een witte waas van zeezoutkristallen overblijft). De kristalrijke brij valt vervolgens in een koeltrog waar de kristallen aan elkaar klonteren tot een soort zoete edelstenen. Maar nóg is het geen suiker. In centrifuges worden de kristallen namelijk gescheiden in suiker en stroop. De donkere stroop wordt van de kristalsuiker afgeslingerd. De zuivere witte kristallen blijven over. De suiker gaat via een droger en een koeler naar de verpakkingsafdeling of tot nader order naar de opslagsilo’s. De overgebleven stroop ondergaat nog een keer dezelfde behandeling als eerst het diksap. Wanneer daaraan de laatste suiker is onttrokken, blijft er een stroop over die melasse wordt genoemd. Melasse wordt onder andere gebruikt voor het bereiden van alcohol en bij de productie van veevoeder. De suikerfabriek Er is in Nederland één bedrijf dat suiker produceert: Suiker Unie. Er zijn drie fabrieken in Nederland. Nederland telt tevens twee gelieerde kenniscentra: IRS voor de suikerbietenteelt en Suikerstichting Nederland op het gebied van suiker in relatie tot voeding en gezondheid.
11
Suiker in cijfers Jaarlijks wordt in Nederland ongeveer 82.000 hectare suikerbieten verbouwd. De hoeveelheid suiker die hieruit wordt geproduceerd, varieert per jaar. In 2007 was dit 872.000 ton uit 5,3 miljoen ton suikerbieten. 5.3 Suikersoorten Kristalsuiker is de bekendste suiker. Die doe je bijvoorbeeld in de thee of in de yoghurt. Basterdsuiker is fijngemalen kristalsuiker gemengd met zogenaamde invertsuiker (een andere soort suiker). Om bruine basterdsuiker te maken doet men er karamelpoeder bij. Poedersuiker is fijngemalen kristalsuiker. Suikerklontjes bestaan uit geperste kristalsuiker. Kandijsuiker bestaat net als kristalsuiker uit kristallen. Alleen zijn de kristallen veel groter geworden. Geleer- of geleisuiker is kristalsuiker met pectine en citroenzuur. Deze suiker kun je gebruiken om jam te zoeten en te binden. Vloeibare suiker wordt gebruikt in de frisdrankindustrie. Rietsuiker wordt gewonnen uit suikerriet. De rietsuiker die je in de winkel koopt is ruw. Er is één zuiveringsstap overgeslagen, waardoor rietsuiker bruin is en anders smaakt dan kristalsuiker uit bieten. Zoetjes bestaan uit een suikervervanger. Ook in lightfrisdranken en suikervrije snoepjes zitten andere zoetstoffen dan suiker. Deze zoetstoffen zijn wel zoet, maar hebben veel minder calorieën.
Van biet t ot Bijlagen Braakballen suik er
B i j lagen
Werkblad 1 ‘De uil’ Werkblad 2 ‘Mijn braakbal’ Werkblad 1 Werkblad 3 ‘Wat zit in mijn braakbal’ Werkblad 2 Werkblad 4 ‘Voedselketens’ Werkblad 3 Werkblad 5 ‘Voedselpiramide’ Recept Suikerstroop maken Recept Borstplaat maken Recept Babbelaars maken
Werkblad 1
Van biet t ot suik er? Dat gaat z o! Naam:
1.
2. Rooien en laden
In maart en april worden de bieten gezaaid.
Vanaf september begint de oogst van de suikergieten.
4. De fabriek
3.
De bieten gaan het verwerkinsproces in.
De bieten worden met vrachtwagens aangevoerd.
5. Bepalen suikergehalte
De aangeleverde bieten worden gewogen en het suikergehalte wordt bepaald.
6.
Wasmolens reinigen de bieten grondig en verwijderen aanklevende bietengrond.
7. Snijden bieten
De bieten worden in dunne reepjes gesneden
Bietenpulp voor diervoeder
9. Sapzuivering
Andere stoffen worden uit het ruwsap gehaald. Nu is het dunsap met een suikergehalte van circa 15 %
8. Sapwinning
De suiker wordt uit de cellen van de bieten gehaald, waardoor ruwsap ontstaat.
11.
10. Verdamping
Veel van het water wordt uit het water verdampt (zoals bij kokend water). Nu is het diksap met een suikergehalte van 70%.
Het diksap wordt verder ingedikte tot een dikke kristalbrij.
13. Drogen en koelen
12. Centrifugeren
De suikerkristallen worden gedroogd en gekoeld.
In grote centrifugetrommels verandert de kristalbrij in suikerkristallen en stroop.
14. De fabriek
De suiker gaat daarna naar grote opslagsilo’s
15. Andere fabrieken
De suiker wordt gebruikt als grondstof.
16. Van Gilse
De suiker wordt onder in de supermarkt verkocht.
Van biet t ot suik er
Werkblad 2
Veldonderz oek naar suik er Naam:
Opdracht 1 Waar zit zoal suiker in? Zoek met je groepje 15 producten waar suiker in zit. Probeer ook dingen te vinden waar je geen suiker in verwacht! 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15.
Opdracht 3 Gewoon en light 1. Vergelijk de teksten van de etiketten van gewone jam en light jam. Wat zijn de verschillen?
2. Op het etiket van de light jam staat ‘Na opening koel bewaren’. Waarom is dat?
Van biet t ot suik er
Opdracht 2 Hoeveel suiker zit er in? Hoeveel suiker zit er in 100 gram van deze producten? Ananasschijven:
gram
Chips:
gram
Pot pindakaas:
gram
Fles tomatenketchup:
gram
Zak drop:
gram
Pot mayonaise:
gram
Pot doperwten:
gram
Pak toastjes:
gram
Pak melk:
gram
Pak koekjes:
gram
Werkblad 3
De grot e suik erquiz! Naam:
Lees de vragen goed en kijk in de suikerkrant en/of op internet voor de goede antwoorden. Succes! De vragen: 1. Suikerriet groeit alleen in landen. 2. In Nederland wordt per jaar gemiddeld 32 suiker per persoon gegeten. 3. Het suikerklontje is in 1840 door de Oostenrijker bedacht. 4. In 1805 werd de eerste moderne gebouwd. 5. De Islamieten vieren het suikerfeest als afsluiting van de 6. Je kunt snijbloemen langer vers houden door een schep in de vaas te doen. 7. Een suikerfabriek wordt maar een paar maanden in het jaar gebruikt: van september tot eind 8. Suiker is één van de koolhydraten en levert dus ook 9. Een suikerbiet heeft een dikke wortel, waarin de plant haar (de suiker) bewaart. 10. Voor het maken van 1 kilogram suiker zijn er ongeveer suikerbieten nodig. 11. Hoe meer suiker er in het ijs zit, hoe langzamer het 12. Als je suiker in een pot met warm water doet, gaat de suiker 13. Een plant kan behalve suiker, ook maken met behulp van zonlicht. 14. zorgde ervoor dat de suikerbiet heel bekend en populair werd. 15. De zoete smaak van suiker proef je op je tong. 16. In de Middeleeuwen was vijf kilo net zoveel waard als de uitrusting van een 17. Dankzij werd riet suiker ook in Noord- en Zuid-Amerika geteeld. 18. Hoe wordt de oogsttijd van de suikerbieten genoemd? De 19. Rietsuiker komt oorspronkelijk van de eilanden. 20. De suikerbiet is een -jarige plant.
Van biet t ot suik er
Recept
Suikerstroop Dit moet je doen: 1. Was de biet goed 2. Snij de kop en de punt van de biet af. Gooi die weg. 3. Schil de biet en was hem nog een keer. Snijd de biet in stukken en rasp deze stukken met een grove rasp. Doe de schillen in de groene afvalbak en de fijn geraspte biet in de pan. (dat heet het snijdsel) 4. Weeg het snijdsel en doe het in de pan. Weegt het snijdsel 1 kg, doe er dan 1 liter water bij. Weegt het 500 gram doe er dan 500 ml water bij. 5. Zet de pan op het vuur of op de kookplaat en laat het koken. Zet het vuur laag. Roer ongeveer een kwartier het snijdsel in het kokende water om. 6. Giet het snijdsel en water op de theedoek of door het koffiefilter. Vang het water op in een pan, pot of glas. Dit heet ruwsap. Pers het snijdsel uit en droog het. Dit is pulp. Het ruwsap kunt u nogmaals op het vuur zetten en in laten koken zodat het iets dikker wordt.
Van biet t ot suik er
Suik erst roo p mak en
Nodig: • Een hittebron (gasfornuis/kookplaatje) • Een pan • Theedoek of koffiefilters • Een aardappelschilmes en een grove rasp • Een snijplank • Een suikerbiet
Recept
Borstplaat Dit moet je doen: Doe de basterdsuiker en slagroom in de steelpan. Roer de slagroom en suiker door elkaar totdat je geen suiker meer ziet. Maak het mengsel warm totdat het gaat borrelen. Laat het 5 minuten zo staan. Haal dan de pan van het vuur. Vet de uitsteekvormpjes in met boter. Leg de uitsteekvormpjes op een ondergrond van aluminiumfolie. Schenk het mengsel uit de steelpan voorzichtig in de uitsteekvormpjes. Laat dit 15 minuten staan. Na afloop moet je natuurlijk alles weer opruimen en afwassen. Tip: Versier je borstplaten! Om je borstplaten te versieren heb je suikerlijm en versiersels nodig. Suikerlijm maak je door 5 gram basterdsuiker op te lossen in 2 milliliter water. Als versiersels kun je stukjes amandel, hazelnoten, hagelslag of vruchtenhagel gebruiken. Natuurlijk zijn in de winkel ook leuke versiersels te koop. Plak met de suikerlijm vervolgens de versiersels op je borstplaten. Wel even laten drogen hoor!
Van biet t ot suik er
B orst plaat mak en
Nodig: • Een hittebron (gasfornuis/ kookplaatje) • Een steelpan • Uitsteekvormpjes • Houten lepel • Aluminiumfolie • 75 gram basterdsuiker • 20 milliliter slagroom • Klontje boter
Recept
Babbelaars Dit moet je doen: Vet de snijplank in met de margarine. Je kunt ook bakpapier gebruiken. Doe de suiker, stroop en azijn in een steelpan en smelt de suiker zo langzaam mogelijk door te roeren. Gooi af en toe een klein druppeltje van het mengsel uit de steelpan in het bakje met koud water. Als de druppel meteen hard wordt is het mengsel goed.Schenk het mengsel uit op de ingevette snijplank of op het bakpapier. Duw met het mes het mengsel in de vorm van een lange streng. Laat het even afkoelen en maak dan met je handen een streng van ongeveer een centimeter breed. Knip met een schaar de streng in stukjes van een centimeter. Laat de stukjes afkoelen en hard worden. Bestrooi de stukjes of beter gezegd de babbelaars met poedersuiker en bewaar ze in een goed af te sluiten potje, glas of blik.
Van biet t ot suik er
B ab b elaars mak en
Nodig: • Houten lepel • Een hittebron (gasfornuis/ kookplaatje) • Een snijplank (of bakpapier) • Een steelpan • Een mes • Enkele eetlepels • Een bakje koud water • Een schaar • 75 Gram suiker • 1 Volle eetlepel keukenstroop • 1 Eetlepel azijn • Poedersuiker • Margarine
Colo fon Handleiding materiaalpakket: Uit een klein zaadje Uitgave Stichting Vogelpark Avifauna, Alphen aan den Rijn 2012 Bezoekadres Hoorn 65, 2404 HG Alphen aan den Rijn Postadres Postbus 31, 2400 AA Alphen aan den Rijn Tel: 0172 487588 Email:
[email protected] Email afd:
[email protected] Vormgeving & productie: H2R+ Creatieve Communicatie www.h2rplus.nl Illustraties: Atelier De Roggelelie www.roggelelie.nl Teksten: Bewerkt door Bart de Koning www.natuureducatie.com Eindredactie: Marieke Weishaupt Stichting Vogelpark Avifauna Copyright: Stichting Vogelpark Avifauna
