Uitgave: PIME Lier, november 2003 Samenstelling tekst: Keustermans Karin, Quanten Elly Lay out: Dillen Nathalie

WATERONDERZOEK

Uitgave: PIME Lier, november 2003 Samenstelling tekst: Keustermans Karin, Quanten Elly Lay out: Dillen Nathalie PIME vzw Mechelsesteenweg 365, 2500 Lier Tel.: 015-31.95.11, Fax: 015-31.58.80 E-mail: [email protected] Webstek: www.pime.be

INHOUDSTAFEL INLEIDING - ENKELE AANDACHTSPUNTEN

1

1. CHEMISCH WATERONDERZOEK

2

1.1 Materiaal 1.2 Waterbemonstering 1.3 Bepalen van de parameters Temperatuur PH of zuurgraad Opgeloste zuurstof Stikstofverbindingen Fosfaat Totale hardheid

2 2 2 2 2 3 4 5 5

Bijlage 1. Opnameblad chemisch wateronderzoek Bijlage 2. Kwaliteitsobjectieven - Vlarem II

7 8

2. BIOLOGISCH WATERONDERZOEK: WATERDIEREN 2.1 2.2 2.3 2.4 2.5

Materiaal Waterbemonstering Determinatie Bespreking ecologie - voedselrelaties Bepaling van de waterkwaliteit

Bijlage Bijlage Bijlage Bijlage Bijlage Bijlage Bijlage Bijlage

10 10 10 10 11 12

3. Terreinblad 14 4. Opnameblad voedselrelaties in de vijver 15 5. Opnameblad biologische waterkwaliteit 17 6. Tabel met voedselgewoonten van enkele zoetwaterdieren 19 7. Determineersleutel macro-invertebraten zoet water 21 8. Determineersleutel tot de hoofdgroepen voor macro-invertebraten zoet water 27 9. Beschrijving van enkele zoetwaterdieren 51 10. Systematisch overzicht waterdieren 54

3. BIOLOGISCH WATERONDERZOEK: WATERPLANTEN

55

3.1 Materiaal 3.2 Methode 3.3 Bespreking ecologie

55 55 55

Bijlage Bijlage Bijlage Bijlage

56 58 59 61

11. 12. 13. 14.

Zoekkaart waterplanten Opnameblad water- en oeverplanten Plantenlijsten Opnameblad waterkwaliteit op basis van waterplanten

INLEIDING – ENKELE AANDACHTSPUNTEN Water boeit jong en oud, het is dan ook een dankbaar onderwerp om biologie en ecologie te doceren. In die zin staat het dikwijls in de eindtermen en het leerplan. Met dit pakket willen we dan ook tegemoet komen aan de vraag van vele leerkrachten en begeleiders. Het tweedelig onderzoek: chemisch en biologisch Het onderzoek van een bepaald type water kan chemisch of biologisch benaderd worden. We hebben geopteerd om beiden aan elkaar te koppelen om een vollediger beeld te krijgen van de waterkwaliteit. De invloed van de abiotische factoren op het biotische milieu kan op deze wijze verhelderend worden geïllustreerd. Het biologische onderzoek zal twee aspecten omvatten: ecologie en waterkwaliteit, met het accent op het laatste. Doel van determinatie Determinatie van planten en dieren is geen doel op zichzelf. Integendeel, het is een eerste stap naar verdere informatie. Deze informatie behelst onder andere de levenswijze van het organisme, zijn specifieke vereisten, enz. Met deze gegevens kan er een inzicht verkregen worden in de levensgemeenschap van biotopen, gecorreleerd met abiotische factoren. De determinatie van macroinvertebraten is momenteel het instrument bij uitstek om via de biotische index de waterkwaliteit te bepalen. Korte historische schets van de staalnameplaats in de buurt van het PIME (vijver) Voor het ontstaan van de vijver moeten we een 60-tal jaren terugblikken. Er waren langs de Netevallei nog geen verstevigde dijken, waardoor dit lager gelegen weiland of deze beemd regelmatig werd overspoeld door het Netewater. Voor de aanleg van verstevigde dijken werden er ondiepe putten gegraven, die ideale kweekvijvers vormden voor karper. Na de aanleg van deze dijken was er geen overstroming meer. De vijvers werden ingenomen door lagere planten en waterplanten. Later trad er verlanding op met ondermeer lis, riet, biezen en wilgen. Door aanslibben ontstonden ook slijkruggen. Otters die zich hier vroeger ophielden, werden sinds 1955 niet meer gesignaleerd. Er is nog wel karper aanwezig. De diepte van de vijver bedraagt 1,5 m of zelfs meer tegen de Netedijk, slechts 0,5 m achteraan. In het midden is verlanding opgetreden en worden de slijkruggen teruggevonden. Referenties V. Casteels et al., 1985, Bio Buiten, veldwerkbladen 2. Zoet Water, Kapellen, De Nederlandsche Boekhandel. V. Casteels en H. Vandendries. Waterkwaliteit bepalen steunend op macro-invertebraten. Voor meer gedetailleerde informatie in verband met waterkwaliteitsbepaling aan de hand van macro-invertebraten en voor determineersleutels verwijzen we naar het standaardwerk van De Pauw, N. & Vannevel, R. (red.), 1993, Macro-invertebraten en waterkwaliteit, Antwerpen, Stichting Leefmilieu (3de druk).

PIME vzw

1

Wateronderzoek

1. CHEMISCH WATERONDERZOEK 1.1 Materiaal -

scheppotten aan lange steel emmers thermometers sets voor chemische analysen: pH zuurstofgehalte stikstofbepalingen: ammonium, nitriet, nitraat totale hardheid - opnameblad chemisch wateronderzoek (bijlage 1) 1.2 Waterbemonstering Enkele parameters kunnen variëren afhankelijk van de plaats en diepte waar ze bepaald worden. Het staal wordt genomen aan de oppervlakte op ongeveer 1 à 2 m van de oever. Na opscheppen wordt het staal voorzichtig overgebracht in een emmer. Bruusk overgieten brengt teveel zuurstof vanuit de lucht in het water. 1.3 Bepalen van de parameters Het analyseren en het beoordelen van de waterkwaliteit gebeurt op basis van enkele relevante parameters zo bijvoorbeeld temperatuur, zuurgraad (pH), opgeloste zuurstof en aanwezige stikstofverbindingen. Er wordt geopteerd om met zeer eenvoudige kits te werken op terrein. Het materiaal mag niet te gecompliceerd en de proeven mogen niet te tijdrovend zijn. De werkwijzen van de verschillende parameters worden hier niet gegeven, aangezien deze kunnen variëren van set tot set. Wel wordt de biologische betekenis per parameter besproken, evenals belangrijke opmerkingen. TEMPERATUUR Vele vissen uit onze rivieren kunnen zich niet meer voortplanten bij temperaturen boven 25 °C. Bij het warmer worden van het water, kan er minder zuurstof opgelost zijn in het water. Vissterfte door zuurstoftekort komt dan ook meestal in de zomer voor. Als het water te warm wordt, gaan de vissen sneller ademhalen en hebben ze juist meer zuurstof nodig. Hogere temperaturen kunnen ook veroorzaakt worden door industriële bedrijven en elektriciteitscentrales die het rivierwater als koelwater gebruiken. Ook het geloosde huishoudelijk afvalwater is meestal warmer dan het omgevingswater. PH of ZUURGRAAD Natuurlijke waters hebben meestal een pH die varieert tussen 6 en 8 (ongeveer neutraal). Deze pH-waarde is echter sterk afhankelijk van de aanwezige opgeloste stoffen. De meeste waterorganismen verdragen geen grote schommelingen van de zuurgraad. Te zure of te basische waters kunnen biologische processen verstoren. In Vlaanderen streeft men voor alle rivieren naar een pH-waarde tussen 6,5 en 8,5 (norm basiskwaliteit gebaseerd op Vlarem). Voor de invloed van de pH op organismen, zie figuur 1.

PIME vzw

2

Wateronderzoek

Figuur 1. Gevoeligheid van waterorganismen voor veranderingen in zuurgraad

Kreeftachtigen, slakjes, mosseltjes, etc. sterven

Zalm, forel en voorn sterven

Gevoelige insecten larven en planktonsoorten sterven

Witvis en vlagzalm sterven

Snoek en baars sterven

Paling en forel sterven

Ongevoelige insecten en sommige planktonsoorten overleven

Veen moss toe en n e

men

OPGELOSTE ZUURSTOF De hoeveelheid opgeloste zuurstof is één van de belangrijkste parameters voor leven in het water: zonder zuurstof geen vissen, geen planten, ... De zuurstofrijkdom van water wordt weerspiegeld in de massa, maar vooral in de diversiteit van de organismen. De hoeveelheid zuurstof die in het water kan oplossen, is afhankelijk van de temperatuur van het water, het chloridengehalte en de luchtdruk. Bij een laag zuurstofgehalte (0-3 mg/l) kunnen vissen en vele andere waterdieren niet meer leven. Vooral in de zomer kan een laag zuurstofgehalte problemen opleveren, omdat de oplosbaarheid van zuurstof daalt bij hogere temperatuur. In Vlaanderen streeft men voor alle rivieren naar de norm van 5 mg/l (basiskwaliteit gebaseerd op Vlarem).

PIME vzw

3

Wateronderzoek

Tabel 1. Verband temperatuur en opgeloste zuurstof. temperatuur in °C 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16

verzadigingswaarde O2 in mg/l 14,6 14,2 13,8 13,5 13,1 12,8 12,5 12,2 11,9 11,6 11,3 11,1 10,8 10,6 10,4 10,2 10,0

17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30

9,7 9,5 9,4 9,2 9,0 8,8 8,7 8,5 8,4 8,2 8,0 7,9 7,8 7,6

STIKSTOFVERBINDINGEN Stikstof kan in het water in verschillende vormen voorkomen: organische stikstof, ammonium, ammoniak, nitriet en nitraat. Organische stikstof (afkomstig uit natuurlijk afval) kan door microbiële afbraak worden omgezet in ammonium. Ammonium kan overgaan naar ammoniak. Ammonium kan ook door bacteriën in het water worden omgezet in nitriet. Nitriet kan door bacteriën verder omgezet worden in nitraat en vice versa. Nitraten vormen opnieuw de voedingsstoffen voor planten.

PIME vzw

4

Wateronderzoek

AMMONIUM

+

Ammoniak (NH3) en ammonium (NH4) komen vrij bij de afbraak van plantaardig en dierlijk materiaal door bacteriën. Hoge concentraties ammoniak en ammonium wijzen echter op vervuiling en die is meestal toe te schrijven aan overbemesting en/of afspoeling. In Vlaanderen streeft men voor alle rivieren naar een waarde onder de norm van 1 mg/l (basiskwaliteit gebaseerd op Vlarem). NITRIET

Nitrieten worden gevormd doordat bacteriën in het water ammoniak en ammoniumzouten omzetten tot nitriet of door bacteriële omzetting van nitraat tot nitriet. Nitriet in het water wijst op organische vervuiling, gewoonlijk afkomstig van urine en/of uitwerpselen. Nitriet is zeer giftig: een lage concentratie (1 mg/l) kan reeds dodelijk zijn voor een aantal waterorganismen. In Vlaanderen streeft men voor de totale concentratie van nitriet en nitraat naar de norm van 10 mg/l voor oppervlaktewater (basiskwaliteit gebaseerd op Vlarem). NITRAAT

Nitraten worden gevormd doordat bacteriën ammonium tot nitriet en vervolgens tot nitraat omzetten. Bij deze omzetting wordt veel zuurstof verbruikt en dit kan leiden tot levenloze rivieren. Nitraat is samen met fosfaat de oorzaak van de eutrofiëring van vele oppervlaktewaters. De aanwezigheid van nitraat in het water wijst op vervuiling, gewoonlijk door inspoelen van dierlijke mest of van kunstmeststoffen. In drinkwater zijn de hoge gehaltes aan nitraat schadelijk voor kleine kinderen. Nitraat wordt immers omgezet tot nitriet en deze bindt hemoglobine in het bloed zodat zuurstofgebrek en verstikking kunnen optreden (blauwziekte). Nitraat kan zich ook binden tot de zogenaamde nitrosamines, dit zijn kankerverwekkende stoffen. In Vlaanderen streeft men voor de totale concentratie van nitriet en nitraat naar de norm van 10 mg/l voor oppervlaktewater (basiskwaliteit gebaseerd op Vlarem). FOSFAAT In normale (natuurlijke) concentraties is fosfaat een essentiële voedingsstof voor planten. Grote concentraties aan fosfaten en ook nitraten betekenen echter een belangrijke bron van voedselverrijking of eutrofiëring. Dit leidt tot een buitensporige groei van algen (algenbloei), met als gevolgen: sterke schommelingen in het zuurstofgehalte van het water, vissterfte en het optreden van rottingsprocessen. 3Zuiver water bevat 0,1 mg PO34 /l, terwijl water uit moerassige gebieden tot 1 mg PO4 /l kan bevatten. Hoge concentraties aan fosfaten wijzen op vervuiling, meestal van huishoudelijke (wasmiddelen) en industriële oorsprong of uitspoeling van bemeste gronden. In Vlaanderen streeft men naar de norm van 1 mg/l totaal fosfaat voor oppervlaktewater (basiskwaliteit Vlarem). TOTALE HARDHEID Onder de totale hardheid verstaat men de hoeveelheid zeep die een watermonster verbruikt om een blijvend schuim te veroorzaken. De totale hardheid wordt voornamelijk gevormd door Ca2+ en Mg2+ -ionen, waarvan het eerste biologisch het belangrijkste is. Calcium is noodzakelijk voor de opbouw van kalkhoudende skeletten van waterdieren (de schaal van schaaldieren, de schelp van weekdieren), terwijl magnesium een noodzakelijk bestanddeel vormt van chlorofyl of bladgroen.

PIME vzw

5

Wateronderzoek

Classificatie van het water volgens de hardheid (°d of Duitse graad = 10 mg CaO /l): zeer zacht: 0 - 4 °d zacht: 5 - 8 °d middelmatig hard: 9 - 12 °d tamelijk hard: 13 - 18 °d hard: 19 - 30 °d zeer hard: > 30 °d Voor levende organismen is de minimale hardheid 12 °d. Een tekort aan calciumkationen kan het afsterven van bepaalde ongewervelde dieren (vb. zoetwatergarnalen) tot gevolg hebben, waardoor ook het voortbestaan van secundaire consumenten in het gedrang komt.

PIME vzw

6

Wateronderzoek

Bijlage 1. Opnameblad chemisch wateronderzoek Naam: Parameter

Datum: Staal Netewater

Staal Vijverwater

Norm (basiskwaliteit)

Temperatuur (°C)

< 25 °C

Opgeloste zuurstof 02 (mg/l)

> 5 mg/l

pH of zuurgraad

6,5 < pH < 8,5

Ammonium NH4+ (mg/l)

G < 1 mg/l (A < 5 mg/l)

Nitriet NO2- (mg/l)

NO2- + NO3- < 10 mg/l

Nitraat NO3- (mg/l)

NO2- + NO3- < 10 mg/l

Totale hardheid (°d)

/

∆ 3 °C

G= gemiddeld; A = absoluut

PIME vzw

7

Wateronderzoek

Bijlage 2. Kwaliteitsobjectieven – Vlarem II Basiskwaliteit - Besl.Vl.Reg.21/10/87 (B.S.06/ 01/88), gewijzigd bij Besl.Vl.Reg. 1/06/95 (B.S.31/07/95) Viswaterkwaliteit - Besl.Vl.Reg. dd 1/06/95 Oppervlaktewater bestemd voor de produktie van drinkwater (norm A3) - Besl.Vl.Reg. dd 1/06/95 Zwemwaterkwaliteit - Besl.Vl.Reg. dd 1/06/95

Parameter

Toegelaten concentratie

Toegelaten conc.

Basiskwaliteit

Viswater

Toegelaten concentratie

Toegelaten conc.

Drinkwaterproductie

Zwemwater

Karperachtigen

Algemene parameters Temperatuur

A

≤ 25 °C ∆ 3 °C

I

≤ 25

Opgeloste zuurstof

A

< 5 mg/l

50 % < 7 mg/l

G

> 30 %

6,5 < pH < 8,5

6 < pH < 9

I

5,5 ≤ pH < 9

pH Zwevende stoffen

A

< 50 mg/l

< 25 mg/l

G

< 50 mg/l

Biochemisch Zuurstofverbruik (BZV)

A

≤ 6 mg/l

< 6 mg/l

G

< 7 mg/l

Chemisch Zuurstofverbruik (CZV)

A

< 30 mg/l

Ammonium (N-NH4)

A

< 5 mg/l

Gem

< 1 mg/l

Kjeldahl stikstof (N-Kj)

A

< 6 mg/l

Ammoniak (N-NH3)

A

< 0,02 mg/l

Nitraat+Nitriet (N-NO2-+NO3-)

A

≤ 10 mg/l

< 0,78 mg/l

< 30 mg/l

I

≤ 3,1 mg/l

G

≤ 3 mg/l

I

≤ 11,3 mg/l

G

≤ 0,3 mg/l

< 0,021 mg/l

Nitraten (N-NO3-) Nitrieten (N-NO2-) Totaal fosfaat (P-tot)

G

6 < pH < 9

≤ 0,009 mg/l A

< 1 mg/l

< 1 mg/l

Gem

< 0,3 mg/l

Orthofosfaat (o-PO4) stromend water

A

< 0,3 mg/l

Orthofosfaat (o-PO4) stilstaand water

A

< 0,05 mg/l

Geleidingsvermogen

A

< 1000 µs/cm

G

< 1000 µs/cm

Chloride (Cl-)

A

< 200 mg/l

G

< 200 mg/l

Sulfaat (SO4--)

A

< 250 mg/l

I

< 250 mg/l

M

< 150 mg/l

G

verd.factor 20

I

200 mg/l Pt-sch

Chlorofyl a

Gem

Biotische Index

A

< 100 µg/l <7

Minerale oliën

geen zichtbare laag + geen geur

Geur Doorzichtigheid

1 m Secchi-schijf

Kleuring

gn abnorm. kleurwijz.

Parameters die duiden op stoffen afkomstig van specifieke lozingen Zware metalen Cadmium (totaal)

Gem

≤ 1 µg/l

I

≤ 0,005 mg/l

Kwik (totaal)

Gem

≤ 0,5 µg/l

I

< 0,001 mg/l

Koper (totaal)

A

G

≤ 1 mg/l

I

≤ 0,05 mg/l

I

< 5 mg/l

≤ 50 µg/l

Koper (opgelost)

≤ 0,04 mg/l

Lood (totaal)

A

≤ 50 µg/l

Zink (totaal)

A

≤ 200 µg/l

Chroom (totaal)

A

≤ 50 µg/l

I

≤ 0,05 mg/l

Nikkel (totaal)

A

≤ 50 µg/l

G

≤ 0,05 mg/l

Arseen (totaal)

A

≤ 30 µg/l

I

< 0,1 mg/l

IJzer (opgelost)

A

< 200 µg/l

G

< 0,2 mg/l

Mangaan (opgelost)

A

< 200 µg/l G

≤ 1 mg/l

I

< 0,01 mg/l

≤ 1 mg/l

Mangaan (totaal) Selenium (totaal)

A

< 10 µg/l

A

< 1000 µg/l

Borium Barium (totaal)

PIME vzw

8

G

≤ 1 mg/l

I

< 1 mg/l

Wateronderzoek

Organische microverontreinigingen Monocycl. arom. koolwaterstoffen

Polycycl. arom. koolwaterstoffen

M t.

≤ 2 µg/l

in.

≤ 1 µg/l

Mt

≤ 100 ng/l

Opgeloste koolwaterstoffen Organochloorpesticiden

M t.

≤ 20 ng/l

in.

≤ 10 ng/l

Pesticiden-tot. (parathion,HCH,dieldrin) Cholinesterase remming

M

Gechloreerde bifenylen

Mt

Gechloreerde aromatische amines

M t.

≤ 1 µg/l

in.

≤ 0,5 µg/l

M in.

≤ 50 ng/l

Gechloreerde fenolen

I

≤ 0,001 mg/l

I

≤ 1 mg/l

I

≤ 0,005 mg/l

G

≤ 0,005 mg/l

G

≤ 0,5 mg/l

G

≤ 0,5 mg/l

gn persist. schuim

I

≤ 0,1 mg/l

≤ 0,05 mg/l

≤ 0,5 µg/l ≤ 7 ng/l

Extraheerbare organische chloor Extraheerbare stoffen met CCl4 VOX

M

≤ 5 µg/l

EOX

M

≤ 5 µg/l

AOX

M

≤ 40 µg/l

Anionische detergenten

M

≤ 100 µg/l

Niet-ionische en kationische

M

≤ 1000 µg/l

Met waterdamp vluchtige fenolen

M

≤ 5 µg/l

Totale fenolen

A

< 40 µg/l

Vrije chloor

A

< 0,004 mg/l

Residuele chloor (HOCl)

≤ 0,005 mg/l

Fluoriden (1)

A

< 1,5 mg/l

G

≤ 0,7/1,7 mg/l

Totale cyaniden

A

< 0,05 mg/l

I

< 0,05 mg/l

G

≤ 50.000/100 ml

≤ 10.000/100 ml

G

≤ 20.000/100 ml

≤ 2.000/100 ml

G

≤ 10.000/100 ml

Totale colibacteriën 37°C Fecale colibacteriën

M

≤ 2000/100 ml

Fecale streptokokken Salmonella

0 /l

Virus

0 PFU/10 l

Bijkomende parameters aldrin

Gem

≤ 10 ng/l

dieldrin

Gem

≤ 10 ng/l

endrin

Gem

≤ 5 ng/l

isodrin

Gem

≤ 5 ng/l

hexachloorbenzeen (HCB)

Gem

≤ 0,03 µg/l

hexachloorbutadieen (HCBD)

Gem

≤ 0,1 µg/l

chloroform (HCl3)

Gem

≤ 12 µg/l

1,2 dichloorethaan (EDC)

Gem

≤ 10 µg/l

perchloorethyleen (PER)

Gem

≤ 10 µg/l

trichloorbenzeen (TCB)

Gem

≤ 0,4 µg/l

tetrachloorkoolstof (CCl4)

Gem

≤ 12 µg/l

DDT (totaal)

Gem

≤ 25 µg/l

para-para-DDT-isomeer

Gem

≤ 10 µg/l

pentachloorfenol (PCP)

Gem

≤ 2 µg/l

hexachloorcyclohexaan

Gem

≤ 100 ng/l

≤ 10 µg/l

Norm A = absoluut

Gem = gemiddeld

t = totaal

in = individueel

G = richtwaarde

I = imperatief (bindend)

M = mediaan

(0) = van deze waarde mag worden afgeweken bij uitzonderlijke geografische of weersomstandigheden (1) = maximumgrenzen afhankelijk van de gemiddelde jaarlijkse temperatuur (hoge temperatuur en lage temperatuur)

PIME vzw

9

Wateronderzoek

2. BIOLOGISCH WATERONDERZOEK: WATERDIEREN 2.1 Materiaal -

handzeven, planktonnetten emmers flessen met brede opening fotobakken handloepen (10x) en/of potjesloepen plastic petrischalen lepeltjes stereomicroscoop opnameblad terreinblad (bijlage 3) opnameblad voedselrelaties in de vijver (bijlage 4) opnameblad biologische waterkwaliteit (bijlage 5) tabel met voedselgewoonten van enkele zoetwaterdieren (bijlage 6) determineersleutel voor macro-invertebraten zoet water (bijlage 7) determineersleutel tot de hoofdgroepen voor macro-invertebraten zoet water (bijlage 8)

2.2 Waterbemonstering Verschillende plaatsen van de vijver worden bemonsterd d.m.v. planktonnetten en handzeven. De respectievelijke vangsten worden overgebracht in plastic flessen en emmers. - open water: een planktonnet wordt langzaam door het water getrokken. Er kan zowel aan het oppervlak als onder water bemonsterd worden. Grotere ongewervelde dieren kunnen ook met een handzeef uit het water geschept worden. - oeverrand: te bemonsteren met een planktonnet en handzeef. - bodem en modder: met een handzeef wordt er over de bodem geschraapt. - ondergedoken waterplanten en stenen: grondig onderzoeken of afspoelen Om vergelijkend onderzoek mogelijk te maken, is het aangewezen om steeds eenzelfde bemonsteringstijd en eenzelfde afstand in acht te nemen: een (individuele) bemonstering van een 5-tal minuten over een afstand van 10-20 meter. Bij elk wateronderzoek, zowel ecologisch als kwaliteitsbepalend, kan er een terreinblad worden ingevuld (bijlage 3) om een overzicht te geven van een aantal fysische (abiotische) factoren en de algemene toestand op het moment en de plaats van de bemonstering. 2.3 Determinatie Om de organismen goed te kunnen observeren, worden de stalen uitgegoten in witte fotobakken. Met een lepeltje worden ze overgebracht in een petrischaal of een potjesloep om ze nog beter te kunnen waarnemen. Ideaal is een determinatie ter plaatse of een snelle verwerking in het labo; door zuurstofgebrek kunnen deze organismen snel afsterven of ze worden door andere dieren geconsumeerd. Het fixeren van de stalen is niet aan te raden omdat een aantal kenmerken bij dode dieren niet meer kunnen worden waargenomen. Het determineren of het op naam brengen van de organismen gebeurt aan de hand van tabellen, gaande van een zeer algemene en schematische tabel tot een meer gedetailleerde. De schematische tabel kan worden gehanteerd om een eerste overzicht te krijgen, bij onvoldoende tijd of bij een PIME vzw

10

Wateronderzoek

elementaire kennis. Deze tabel is echter zeer beperkt en houdt ook meer het risico in van foutieve determinatie. De dichotomische of tweeledige tabel is uitgebreider en laat veeleer determinatie tot op soortniveau toe. Deze tabel is nauwkeuriger, maar ook tijdrovender. Het is steeds aangewezen om de bepaling te controleren aan de hand van de volledige beschrijving van het organisme en van figuren. Men moet de leerlingen er attent op maken dat determinatie louter en alleen gebaseerd op figuren te vaak leidt tot vergissingen. Voor de bepaling van de biotische index is determinatie op soortniveau niet steeds noodzakelijk. Het determinatieniveau is afhankelijk van groep tot groep. 2.4 Bespreking ecologie - voedselrelaties Elke vijver of beek, sloot of poel wordt gekenmerkt door bepaalde organismen. Welke organismen er voorkomen is onder andere afhankelijk van temperatuur, lichtsterkte, windsnelheid, waterkwaliteit, ..., m.a.w. de abiotische factoren. Elk organisme heeft voor elk van deze abiotische factoren een bepaalde voorkeur. Als een factor (of meerdere factoren) te fel afwijkt van de voorkeur van een organisme, dan zal dit organisme hier niet meer kunnen overleven. De tolerantiegrens is overschreden. Bovendien zijn er bepaalde planten en dieren die zich gemakkelijker kunnen aanpassen dan andere. Maar ook tussen de organismen zelf (tussen verschillende soorten, tussen individuen van eenzelfde soort, tussen levende en dode organismen) bestaan bepaalde relaties. Enkele voorbeelden: voedselaanbod, predators, concurrentie. Deze factoren worden de biotische factoren genoemd. Biotische factoren Aan de hand van de ‘voedselgewoonten’-tabel (bijlage 6) kan voor elk organisme het trofisch niveau opgespoord worden. Met deze gegevens is het mogelijk om de relaties tussen de gevonden levende organismen te zoeken. Door een voorbeeld te zoeken voor een herbivoor, carnivoor 1ste orde, carnivoor 2de orde en een detritivoor kunnen voedselketens (bijlage 4) opgesteld worden. Gaat men nog een stap verder, verbindt men verschillende voedselketens en betrekt men ook andere, niet-gedetermineerde organismen (vertebraten, planten, micro-organismen) in de bespreking, dan kan men een voedselkringloop (bijlage 4) en voedselweb opbouwen, waarbij geïllustreerd wordt dat: - niet enkel de relaties tussen de levende organismen aan bod komen, maar dat ook de dode biomassa (behorende tot de biotische factoren) hierbij een fundamentele rol speelt; - organismen niet leven ten koste van één soort, maar dat zij meerdere soorten consumeren. De onderlinge afhankelijkheid tussen de organismen wordt hierbij aangetoond. Wanneer een bepaalde soort uit deze levensgemeenschap verdwijnt, bijvoorbeeld ten gevolge van verontreiniging, dan zal dit rechtstreeks gevolgen hebben voor de nog resterende organismen. Nadat een voedselweb is geconstrueerd, is het misschien interessant om één of enkele schakels (organismen) te elimineren en na te gaan wat de gevolgen zijn voor de levensgemeenschap. Producenten, fotosynthetiserende planten, bouwen vanuit zonlicht en mineralen organisch materiaal op. Consumtenten verbruiken het organisch materiaal. Consumtenen zijn ofwel herbivoren of plantenters, carnivoren of vleeseters, omnivoren of alleseters, detrivoren of afvaleters. Bacteriën en schimmels zijn reducenten en brekenhet niet geconsumeerde organisch materiaal af tot minerale stoffen.

PIME vzw

11

Wateronderzoek

Voedselpiramide Om een voedselpiramide te bekomen, moeten het aantal individuen en de biomassa (of de hoeveelheid energie) in de juiste verhoudingen worden voorgesteld. Dit wordt eventueel a.d.h.v. een computermodel gedemonstreerd. Abiotische factoren De structuurkenmerken van het water, de doorzichtigheid, de lichtinval, de stroomsnelheid en de temperatuur zijn enkele fysische factoren die het leven in de biotoop beïnvloeden. De chemische factoren zijn mede bepalend voor de soortensamenstelling en soortenrijkdom. Voor de ecologische betekenis van de chemische parameters wordt verwezen naar het chemisch wateronderzoek (1). 2.5 Bepaling van de waterkwaliteit Visueel een waterloop of vijver bestempelen als niet, matig of sterk vervuild is een erg subjectieve wijze. Het is noodzakelijk om over objectieve maatstaven te beschikken vooraleer een uitspraak over de waterkwaliteit te doen. Een objectieve kwaliteitsbepaling kan gebeuren via chemische analysen, maar kan ook gebaseerd zijn op biologische studies (planktononderzoek, studie van ongewervelden). Een chemische analyse is echter een momentopname en is beperkt tot de waterfase, daar waar een biologische bepaling ook het (recente) verleden weerspiegelt en een beeld geeft van het aquatische milieu als geheel. Beide methoden dienen elkaar aan te vullen: de biologische bepaling geeft een idee over de omvang van de vervuiling, terwijl een chemische analyse toelaat de aard van de vervuiling vast te stellen. De biologische methode steunt op 2 principes: - naargelang de gevoeligheid voor verontreiniging zullen deze soorten al dan niet voorkomen in zuiver of vervuild water; de meest gevoelige soorten zullen het eerst verdwijnen, terwijl de tolerante soorten het langst zullen standhouden; - het aantal soorten of het totaal aantal systematische eenheden (totaal S.E.): in niet verontreinigd water komt een groot aantal soorten voor, ieder met (relatief) weinig individuen, terwijl in vervuild water een klein aantal soorten voorkomt met zeer veel individuen per soort. De organismen die gebruikt worden voor de kwaliteitsbepaling, noemen we bio-indicatoren, in dit geval zijn het de ongewervelden van zoet water. Dat de biologische kwaliteitsbepaling volgens de methode van de ongewervelden, de gestandaardiseerde norm is geworden, is geenszins verbazingwekkend omwille van de eenvoudige bemonstering, de relatief gemakkelijke herkenning van deze organismen. Hiernaast vormen ongewervelde waterdieren uitstekende indicatoren voor de waterkwaliteit. Als alle dieren gedetermineerd zijn tot op soortniveau komt het totaal aantal systematische eenheden overeen met het aantal soorten. Determinatie is echter niet altijd nodig of mogelijk (te moeilijk of te tijdrovend voor leerlingen) tot op soortniveau. Dan volstaat determinatie tot op het niveau van geslacht (genus), familie, ... = systematische groep. Het totaal aantal systematische eenheden komt overeen met het totaal aantal systematische groepen. Bepaling van de waterkwaliteit - na elke determinatie wordt de soort (of ander systematisch niveau) in de desbetreffende systematische groep aangekruist in de tabel voor de kwaliteitsbepaling (zie bijlage 5); - na afsluiten van de determinaties wordt voor elke systematische groep het totaal van de aangekruiste soorten gemaakt of het aantal systematische eenheden per groep; - daarna wordt het algemeen totaal gemaakt of het totaal aantal systematische eenheden;

PIME vzw

12

Wateronderzoek

- in de tabel ‘bepaling biotische index’ (zie bijlage 5) wordt de eerste groep organismen gezocht (gerangschikt - van boven naar onder - van vervuilingsgevoelige naar tolerante soorten voor vervuiling) die met de waarnemingen overeen stemmen. Kruisend met het ‘totaal aantal systematische eenheden’ bekomt men de waarde van de biotische index. Interpretatie van de biotische index 10-9: weinig tot niet verontreinigd 8-7: weinig verontreinigd 6-5: verontreinigd - kritieke toestand 4-3: zwaar verontreinigd 0-2: zeer zwaar verontreinigd

(blauw*) (groen) (geel) (oranje) (rood - 0: zwart)

* kleurcode op de kaart voor de biologische kwaliteitsbepaling van Belgische waterlopen Vergelijk en interpreteer deze waarnemingen met de resultaten bekomen via de chemische analysen.

PIME vzw

13

Wateronderzoek

Bijlage 3: terreinblad

Situering

Gemeente: Datum: Weersomstandigheden:

Waterloop: Uur:

Omschrijving van het te onderzoeken water

Type water: bron - rivier - kanaal - beek - sloot - vijver Omgeving: natuur - bos - cultuurland - weiland - woonkern - industrie Structuur oever: natuurlijk - houtwallen - steenwallen - beton Breedte: m Diepte: m Zichtdiepte: cm Belichting: open - halfopen - dicht Stroomsnelheid: kolkend - snel - matig - traag - stilstaand Structuur bedding: keien (> 20 mm) - grind (2-20 mm) - zand (0,2-2 mm) - modder Toestand bedding: zuiver - bedekt met organisch afval, bladeren - anders Bemonsterde substraten: open water - vegetatie - stenen - bodem

Vegetatie

Oeverflora: afwezig - schaars - matig - overvloedig Oeverplanten: Waterplanten:

Verontreinigingstoestand

Visueel: niet - weinig - matig - sterk verontreinigd Kleur: Doorzichtigheid: helder - weinig - matig - zeer troebel - ondoorzichtig Draadalgen, wierbloei: niet - gering - matig - sterk ontwikkeld Rioolschimmel: niet - gering - matig - sterk ontwikkeld (aan te vullen met de chemische analysen)

PIME vzw

14

Wateronderzoek

Bijlage 4: opnameblad voedselrelaties in de vijver

1

Voedselrelaties in de vijver

1.1 Dieren in de vijver en hun voedselbronnen Raadpleeg de voedseltabel en noteer wat de waterdiertjes eten.

Dier

Voedsel

P, V1 V2, A

P = planteneter V1 = vleeseter van de 1ste orde V2 = vleeseter van de 2de orde A = afvaleter

1.2 Water- en oeverplanten Welke waterplanten en oeverplanten staan er in of aan de vijver? ................................................................................................................................. ................................................................................................................................. ................................................................................................................................. PIME vzw

15

Wateronderzoek

1.3 Voedselkringloop zonlicht en koolstofdioxide watervogels vissen

Vleeseters 2de orde …………………………………….................. …………………………………….................. ……………………………………..................

Vleeseters 1ste orde …………………………………….................. ……………………………………..................

Afvaleters

……………………………………..................

………………………………. ………………………………. ……………………………….

Planteneters …………………………………….................. ……………………………………..................

Dode organismen

……………………………………..................

schimmels en bacteriën

Planten …………………………………….. …………………………………….. ……………………………………..

Mineralen

PIME vzw

16

Wateronderzoek

Bijlage 5: opnameblad biologische waterkwaliteit Datum: Determinatie

Behorende tot de groep van

Biologische Waterkwaliteit - Bepaling Totaal Aantal Systematische Eenheden 1. ééndagsvliegen (Ephemeroptera) 2. kokerjuffers (Trichoptera) 3. weekdieren (Mollusca) 4. steenvliegen (Plecoptera) 5. libellen (Odonata) 6. schaaldieren (Crustacea) 7. waterwantsen (Hemiptera) 8. bloedzuigers (Hirudinea) 9. platwormen (Turbellaria) 10. borstelarme ringwormen (Oligoch.) 11. slijkvliegen (Megaloptera) 12. tweevleugelige insecten (Diptera) 13. waterkevers (Coleoptera) 14. watermijten (Hydracarina) Totaal aantal systematische eenheden

PIME vzw

17

Wateronderzoek

Biologische waterkwaliteit - Standaardtabel voor de bepaling van de biotische index

MACRO-INVERTEBRATEN

Totaal S.E.

0-1

2-5

610

1115

16+

BIOTISCHE INDEX > 1 S.E.

-

7

8

9

10

1 S.E.

5

6

7

8

9

> 1 S.E.

-

6

7

8

9

1 S.E.

5

5

6

7

8

> 2 S.E.

-

5

6

7

8

2-1 S.E.

3

4

5

6

7

mosselwants, larven van libellen, zoetwatervlokreeftjes of weekdieren, behalve hoornslakken

- hogere S.E.

3

4

5

6

7

zoetwaterpissebed, bloedzuigers, hoornslakken of waterwantsen; behalve mosselwants

- hogere S.E.

2

3

4

5

-

tubifex of rode muggenlarven

- hogere S.E.

1

2

3

-

-

rattenstaartlarve

- hogere S.E.

0

1

1

-

-

steenvliegen of platte larven van ééndagsvliegen

kokerjuffers met koker

kaphorenslakken of larven van ééndagsvliegen, behalve de platte larven

Resultaat: Biotische index = Interpretatie: 10-9: 8-7: 6-5: 4-3: 2-0:

PIME vzw

weinig tot niet verontreinigd weinig verontreinigd verontreinigd - kritieke toestand zwaar verontreinigd zeer zwaar verontreinigd

18

Wateronderzoek

Bijlage 6: tabel met voedselgewoonten van enkele zoetwaterdieren

Groep

Voedselbron

Trofisch Niveau

WORMEN Platwormen Ronde wormen Borstelarme ringwormen Bloedzuigers

kleine insecten en kleine schaaldieren afval (dierlijk of plantaardig) afval (dierlijk of plantaardig) zuigen bloed bij kleine of grotere dieren

V1 A A V1

SCHAALDIEREN Watervlooien Eenoogkreeftjes Mosselkreeftjes Zoetwaterpissebedden Zoetwatervlokreeftjes Karperluizen

wiertjes en afval (dierlijk en plantaardig) wiertjes en afval (dierlijk en plantaardig) afval (dierlijk en plantaardig) afval (dierlijk en plantaardig) wiertjes en afval (dierlijk en plantaardig) parasitair op vis

P (A) P (A) A A P (A) V1

kleine schaaldieren en larven van waterinsecten

V1

WEEKDIEREN Tweekleppigen Poelslakken Moeraspoelslakken Blaashorenslakken Posthoren- en schijfhorenslakken

afval (dierlijk en plantaardig) en wiertjes wiertjes op stenen of planten afval (dierlijk en plantaardig) wiertjes op stenen of planten afval (dierlijk en plantaardig)

A (P) P A P A

INSECTEN WANTSEN Vijverlopers Ruggenzwemmers Duikerwantsen Zwemwantsen Schaatsenrijders Waterschorpioenen

insecten op wateroppervlak diverse dieren en eieren van vissen wiertjes en afval (dierlijk en plantaardig) waterdieren en zelfs jonge vis insecten op wateroppervlak insecten en kleine schaaldieren

V1 V2 A (P) V2 V1 V2

SPINACHTIGEN Watermijten

PIME vzw

19

Wateronderzoek

KEVERS Waterroofkevers: - larven - volwassen Waterkevers: - larven - volwassen Schrijvertjes: - larven - volwassen MUGGEN EN VLIEGEN larven van: Vedermuggen Langpootmuggen Kriebelmuggen Pluimmuggen Steekmuggen

ANDERE INSECTEN Larven van: Haften of ééndagsvliegen Kokerjuffers - in kokertje - vrijlevend Glazenmakers Waterjuffers Slijkvliegen

insecten en schaaldieren insecten, dikkopjes, kleine visjes

V1 V2/V1

insecten en schaaldieren wiertjes en planten

V1 P

wiertjes en afval (dierlijk en plantaardig) levende en dode dieren op oppervlak

P (A) V1

afval (dierlijk en plantaardig) dode wormen en insecten wiertjes en afval (dierlijk en plantaardig) kleine insecten en schaaldieren wiertjes en afval (dierlijk en plantaardig)

A A P (A) V1 P (A)

wiertjes op stenen of planten

P

wiertjes op stenen of planten andere larven, schaaldieren andere larven, schaaldieren, insecten, pissebedden, dikkopjes andere larven larven van kokerjuffers en haften

P V1 V2 V2 V1

P: planteneter of herbivoor V: vleeseter of carnivoor V1: vleeseter 1ste orde eet planteneters V2: vleeseter 2de orde (eet vleeseters van de 1ste orde) A: afvaleter

PIME vzw

20

Wateronderzoek

Dier heeft poten (onderverdeeld in segmenten). - nee............................................................................................................... 4. - ja................................................................................................................ 23.

Diertje is slechts enkele millimeters groot en zwemt met schokkende bewegingen. - ja................................................................................... SCHAALDIEREN 5. - nee............................................................................................................... 7.

Diertje heeft een tweekleppige schaal om het lichaam. - ja.......................................................................................mosselkreeftje (c) - nee............................................................................................................... 6.

Diertje met vertakte, min of meer gelijke antennes; lengte minder dan 2 maal de breedte. - ja................................................................................................. watervlo (d) - nee................................................................................... éénoogkreeftje (e)

Dier heeft een schelp. - ja........................................................................................WEEKDIEREN 8. - nee............................................................................................................. 13.

3.

4.

5.

6.

7.

21

Dier leeft op het wateroppervlak en springt regelmatig op, vooral wanneer het verstoord wordt. - ja...........................................................................................springstaart (b) - nee............................................................................................................... 3.

2.

PIME vzw

Dier leeft in een kokertje van takjes, blaadjes en zandkorrels. - ja............................................................................................. kokerjuffer (a) - nee............................................................................................................... 2.

1.

Bijlage 7: Determineersleutel voor macro-invertebraten in zoet water

d

b

c

e

Wateronderzoek

a

Schelp is driehoekig van vorm, vastgehecht en meestal gestreept. - ja.................................................................................. driehoeksmossel (a) - nee.....................................................................................erwtenmossel (b)

9.

PIME vzw

15. Dier heeft relatief veel segmenten (minstens 15), zonder duidelijke aanhangsels. - ja................................................................................................................ 16. - nee.................................................... MUGGEN- EN VLIEGENLARVEN 18.

14. Dier is sterk afgeplat en glijdt voort over het substraat. - ja......................................................................................PLATWORMEN (g) - nee................................................................................. zoetwaterpoliep (h)

13. Lichaam is geleed (met ringen). - nee............................................................................................................. 14. - ja................................................................................................................ 15.

12. Schelp is linkswindend (schelp met top omhoog en opening naar je toe houden; als de opening aan de linkerkant is, dan is de schelp linkswindend - zie figuur: e = linkswindend, f = rechtswindend). - ja..................................................................................... blaashorenslak (e) - nee..................................................................................... ovale poelslak (f)

11. Schelp is nooit groot (tot 15 mm) en nooit hoger dan breed. - ja .................................................................................. schijfhorenslak (c) - nee.................................................................................... posthorenslak (d)

10. Windingen van de schelp liggen in een plat vlak. - ja................................................................................................................ 11. - nee............................................................................................................. 12.

Schelp bestaat uit 2 gelijke kleppen. - ja.................................................................................TWEEKLEPPIGEN 9. - nee..........................................................................................SLAKKEN 10.

8.

22

a

g

d

b

e

h

c

f

Wateronderzoek

PIME vzw

22. Vrij grote larve met een zeshoekige plaat aan het achtereinde. - ja................................................................. larve van een langpootmug (h) - nee (verdikte ringen op het achterlijf) ................larve van een steekvlieg (i)

21. Larve heeft een ‘staart’ die telescopisch uitstulpbaar is tot viermaal de lengte van het lichaam. - ja................................................................................... rattenstaartlarve (g) - nee............................................................................................................. 22.

20. Zwarte larve heeft een verdikt (gezwollen) borststuk; in rust hangt ze met het achtereinde onderaan het wateroppervlak. - ja........................................................................ larve van een steekmug (f) - nee............................................................................................................. 21.

19. Larve is vastgehecht met een zuignapje en maakt lusvormige bewegingen; gezwollen achterlijf. - ja.....................................................................larve van een kriebelmug (e) - nee............................................................................................................. 20.

18. Larve heeft meestal een rode kleur en beweegt in de vorm van een acht. - ja.......................................................................larve van een vedermug (d) - nee............................................................................................................. 19.

17. Kleine, dunne, rode wormpjes. - ja.......................................................................................... slingerworm (b) - nee.................................................................................. broze slibworm (c)

16. Dier heeft een zuignap aan ieder uiteinde en maakt lusvormige bewegingen. - ja................................................................................... BLOEDZUIGERS (a) (met opvallende zuignappen voor en achter...........................visbloedzuiger) - nee.................................................... BORSTELARME RINGWORMEN 17.

23

b

a

c

h

e

i

f

Wateronderzoek

g

d

PIME vzw

30. Glanzend zwarte kevertjes, die op het wateroppervlak leven en in kringen zwemmen. - ja..................................................................draaikevertje of schrijvertje (f) - nee............................................................................................................. 31.

29. Dekschilden zijn volledig verhard, ze raken elkaar op het midden van de rug (zoals bij een lieveheersbeestje). - ja...................................................................................WATERKEVERS 30. - nee (X-figuur op de rugkant)..................................... WATERWANTSEN 32.

28. Dier is een volwassen insect, het achterlijf is bedekt met twee vleugelparen of dekschilden. - ja.............................................WATERKEVERS EN WATERWANTSEN 29. - nee............................................................................................................. 39.

27. Dier is een klein bolletje, kleiner dan 4 mm. - ja................................................................................................watermijt (d) - nee............................................................................................waterspin (e)

26. Dier heeft vier paar poten. - ja...................................................................................SPINACHTIGEN 27. - nee.........................................................................................INSECTEN 28.

25. Dier is zijdelings afgeplat (-> I <-), het lichaam is gebogen wanneer het dier rust. - ja................................................................................ zoetwatervlokreeft (b) - nee (rug-tot-buik afgeplat) .........................................zoetwaterpissebed (c)

24. Dier heeft een rugschild of pantser, dat het borststuk grotendeels of volledig bedekt. - ja.................................................................................. zoetwatergarnaal (a) - nee............................................................................................................. 25.

23. Dier heeft meer dan vier paar poten. - ja................................................................................. SCHAALDIEREN 24. - nee (drie of vier paar poten) ...................................................................... 26.

24

a

d

b

e

c

Wateronderzoek

f

PIME vzw

37. Achterste poten zijn ongeveer tweemaal zo lang als de andere potenparen. Het volwassen dier is tenminste 1 cm lang. - ja..................................................... bootsmannetje of ruggenzwemmer (f) - nee..................................................................... dwergruggenzwemmer (g)

36. Dier zwemt ondersteboven en rust met de poten omhoog aan het wateroppervlak. - ja................................................................................................................ 37. - nee............................................................................................................. 38.

35. Lichaam is sterk afgeplat. - ja...................................................................................waterschorpioen (d) - nee.......................................................................................... staafwants (e)

34. Dier is meer dan 15 mm lang en heeft een ‘staart’. - ja................................................................................................................ 35. - nee............................................................................................................. 36.

33. Dier heeft schijnbaar 4 poten, tweede paar poten is 1,5 maal zo lang als kop en lichaam. - ja..................................................................................... schaatsenrijder (b) - nee (dier naaldvormig).............................................................vijverloper (c)

32. Dier leeft op het wateroppervlak, met duidelijke antennes. - ja................................................................................................................ 33. - nee............................................................................................................. 34.

31. Grote kevers met gele randen aan schilden. - ja.......................................................................geelgerande waterkever (a) - nee................................................................................ andere waterkevers

25

d

a

e

b

g

f

c

Wateronderzoek

PIME vzw

44. Staart wordt gevormd door lange vlakke platen; nooit met kieuwen aan de zijkant of boven op het achterlijf. Ze zwemmen door middel van zijdelingse bewegingen. - ja..................................................................... larve van een waterjuffer (h) - nee............................................................... larve van een ééndagsvlieg (i)

43. Staarten zijn 3 of 5 korte, scherpe punten. Het dier beweegt voort met korte rukjes. - ja.................................................................. larve van een glazenmaker (g) - nee............................................................................................................. 44.

42. Staarten zijn lang en draadvormig. - ja...................................................................... larve van een steenvlieg (e) - nee............................................................ larve van een waterroofkever (f)

41. Staarten eindigen in kleine haakjes, al dan niet verborgen door bosjes haren. - ja..................................................................... larve van een kokerjuffer (d) - nee............................................................................................................. 42.

40. Dier heeft 2 ‘staarten’ of haken. - ja................................................................................................................ 41. - nee (dier met 3 staarten of 5 korte punten) ............................................... 43.

39. Dier heeft 1 ‘staart’ (de lange, gelede aanhangsels aan het achterlijf zijn kieuwen). - ja.........................................................................larve van een slijkvlieg (c) - nee............................................................................................................. 40.

38. Dier zwemt door te roeien met een verlengd paar poten; rust met gespreide poten. Schijnbaar 4 poten in plaats van 6. - ja...........................................................................................duikerwants (a) - nee.........................................................................................zwemwants (b)

26

a

e

g

b

h

c

f

d

i

Wateronderzoek

Bijlage 8: determineersleutel tot de hoofdgroepen voor macro-invertebraten zoetwater

1. Dier leeft in een kokertje van takjes, blaadjes en zandkorrels - ja KOKERJUFFERS - sleutel L. - nee 2. 2.

Dier leeft op het wateroppervlak en springt regelmatig op, vooral wanneer het verstoord wordt - ja SPRINGSTAARTEN - nee 3.

3.

Dier zonder poten of schijnbaar pootloos - ja - nee (met poten)

4.

Dier slechts enkele millimeters groot en zwemmend met schokkende bewegingen - ja SCHAALDIEREN - sleutel F. - nee 5.

5.

Dier heeft een schelp - ja - nee

WEEKDIEREN 6. 7.

6.

Schelp bestaat uit 2 gelijke kleppen - ja - nee

TWEEKLEPPIGEN - sleutel E. SLAKKEN - sleutel D.

7.

Lichaam gesegmenteerd (met ringen) - ja - nee

9. 8.

8.

Dier sterk afgeplat en voortglijdend over het substraat - ja - nee

PLATWORMEN - sleutel A. ZOETWATERPOLIEPEN

9.

Dier met relatief veel segmenten (minstens 15), zonder duidelijke aanhangsels - ja 10. - nee LARVEN VAN TWEEVLEUGELIGE INSECTEN / MUGGEN- EN VLIEGENLARVEN - sleutel M.

4. 11.

10. Dier met een zuignap aan ieder uiteinde en lusvormig voortbewegend - ja BLOEDZUIGERS - sleutel B. - nee BORSTELARME RINGWORMEN - sleutel C. 11. Dier met meer dan vier paar poten - ja - nee (drie of vier paar poten)

SCHAALDIEREN - sleutel F. 12.

12. Dier met vier paar poten - ja - nee

SPINACHTIGEN 13. INSECTEN 14.

13. Dier een klein bolletje, kleiner dan 4 mm - ja - nee

WATERMIJTEN WATERSPINNEN

PIME vzw

27

Wateronderzoek

14. Dier een volwassen insect, het achterlijf bedekt met twee vleugelparen of dekschilden - ja WATERKEVERS EN WATERWANTSEN 15. - nee 16. 15. Dekschilden volledig verhard, elkaar rakend op het midden van de rugkant (fijne lijn) - ja WATERKEVERS - sleutel H. - nee (X-figuur op de rugkant) WATERWANTSEN - sleutel G. 16. Dier met 1 “staart” - ja - nee

larve van een SLIJKVLIEG 17.

17. Dier met 2 “staarten” of haken - ja - nee (dier met 3 staarten of 5 korte punten)

18. 20.

18. Staarten eindigen in kleine haakjes, al dan niet verborgen door bosjes haren - ja KOKERJUFFERS - sleutel L. - nee 19. 19. Staarten lang en draadvormig - ja - nee

larve van een STEENVLIEG - sleutel N. larve van een WATERKEVER - sleutel H.

20. Staarten zijn 3 of 5 korte, scherpe punten; voortbewegend met korte rukjes - ja larve GLAZENMAKER (libel) - sleutel J. - nee 21. 21. Staart gevormd door lange vlakke platen; nooit met kieuwen aan de zijkant of boven op het achterlijf; zwemmend d.m.v. zijdelingse bewegingen - ja larve WATERJUFFER (libel) - sleutel K. - nee larve EENDAGSVLIEG (haftenlarve) - sleutel I. De determineersleutel tot de hoofdgroepen en de determineersleutels per hoofdgroep zijn gebaseerd op: - Casteels, V. & Vandendries, H. Waterkwaliteit bepalen steunend op macro-invertebraten. - Croft, P.S. & Casteels, V. 1985. Bio Buiten, Veldwerkbladen 2 (Zoet Water) - Determinatielijst voor ongewervelde zoetwaterdieren. Kapellen - DNB-Pelckmans. - De Pauw, N. & Vannevel, R. (red.). 1991. Macro-invertebraten en waterkwaliteit. Antwerpen - Stichting Leefmilieu. 316 pp. - Koopmans, M. 1991. Dieren van stromend water. Utrecht - KNNV Veldgids 5. 55 pp. Figuren uit: - De Facq, F., Degadt, D. & Soffers, R. 1991. Biologie 3. Exploratie- & experimentenschrift 3 plus. Malle - De Sikkel N.V. 102 pp. - De Pauw, N. & Vannevel, R. (red.). 1991. Macro-invertebraten en waterkwaliteit. Antwerpen Stichting Leefmilieu. 316 pp. - Engelhardt, W. 1985. Venen, plassen en poelen - Tirion B.V. 267 pp.

PIME vzw

28

Wateronderzoek

Sleutel A - Platwormen (Ph. Plathelminthes - Cl. Turbellaria) Groepskenmerken: Platwormen zijn, zoals hun naam zegt, platte wormachtige dieren. Hun kleur is meestal donker (grijs, bruin, zwart) of vuilwit. De buikzijde ligt volledig tegen het substraat. Aan het vooreinde is min of meer een kopgedeelte te herkennen, waar ogen te bemerken zijn. Platwormen glijden gelijkmatig en traag over het substraat, in tegenstelling tot bloedzuigers die zwemmen of zich lusvormig voortbewegen d.m.v. zuignappen. Ze komen in veel verschillende wateren voor.

1.

a. Twee met een loep meestal goed zichtbare oogjes ............................................................................. 2. b. Veel oogjes langs de rand van de kop (niet goed zichtbaar)................................................................ 6.

2.

a. Dier met een paar “oortjes” (tentakels) op de kop; wit tot donker van kleur (in snelstromend water) ..... .................................................................................................................................(Crenobia alpina) (a) b. “Oortjes” (tentakels) afwezig (indien aanwezig, nooit vooraan op de kop)........................................... 3.

3.

a. Dier vuilwit, darminhoud meestal zichtbaar (algemeen voorkomend) ..................................................... ...................................................................................Melkwitte platworm (Dendrocoelum lacteum) (b) b. Dier bruin/zwart .................................................................................................................................... 4.

4.

a. Kop opvallend smaller dan de rest van het lichaam, vaak gevlekt (zeldzaam) ....................................... .....................................................................................................................(Bdellocephala punctata) (c) b. Kop ten minste even breed als de rest van het lichaam; kleur egaal of zwak gevlekt.......................... 5.

5.

a. Afstand tussen de ogen groter dan die tussen een oog en de zijkant van de kop; kop driehoekig of afgerond...................Twee-ogige bruin/zwarte platworm (Dugesia lugubris of Dugesia polychroa) (d) b. Afstand tussen de ogen kleiner dan die tussen een oog en de zijkant van de kop; kop niet driehoekig of afgerond ...................................................................................Bruine platworm (Planaria torva) (e)

6.

a. Een paar “oortjes” aanwezig op de kop (in stromend water)................................................................... .................................................................................Veelogige bronnenplatworm (Polycelis felina) (f) b. Geen “oortjes” aanwezig aan de voorkant van de kop; dier zwart of bruin ............................................. ..............................................................Gewone veelogige platworm (Polycelis nigra of P. tenuis) (g)

a

PIME vzw

b

c

d

e

29

f

g

Wateronderzoek

Sleutel B - Bloedzuigers (Ph. Annelida - Cl. Hirudinea) Groepskenmerken: Bloedzuigers zijn langwerpige dieren; op doorsnede zijn ze rond of plat. Het lichaam bestaat uit een aantal ‘ringen’ of segmenten. Deze zijn korter dan breed. De dieren hebben zuignappen aan de voor- en achterkant van het lichaam. Bloedzuigers bewegen zich lusvormig door afwisselend de voorste en de achterste zuignap te verplaatsen (spanrupstechniek). Bloedzuigers leven in stilstaand en langzaam stromend, verontreinigd water. Opmerking: De ogen van bloedzuigers zijn dikwijls moeilijk te zien. Plaats het dier in een omgekeerd deksel van een petrischaal; zet hierop de bodem van de petrischaal, zodat het dier belemmerd word in zijn bewegingen. Onderzoek het aantal ogen met een goede loep.

1.

a. Dier met opvallende zuignappen; lichaam lang en dun, dunner dan de nappenschijf; vier ogen op de schijfvormige voorzuignap.............................. .................. ......Visbloedzuiger (Piscicola geometra) (a) b. Lichaam breder, zuignappen daardoor minder duidelijk....................................................................... 2.

2.

a. Twee ogen (één paar) .......................................................................................................................... 3. b. Meer dan twee ogen ............................................................................................................................. 4.

3.

a. Met een donkerbruin plaatje op de rug; licht gekleurd dier, soms bijna doorschijnend ............................................................................... .Tweeogige bloedzuiger (Helobdella stagnalis) (b) b. Geen bruin plaatje op de rug; bont gekleurd dier .................................................................................... ................................................................... ..Bonte tweeogige bloedzuiger (Haementeria costata) (c) a. Twee paar ogen; dier met smalle “hals” en bont gekleurd....................................................................... ............................................................................ Gezoomde bloedzuiger (Hemiclepsis marginata) (d) b. Drie tot vijf paar ogen............................................................................................................................. 5.

4.

5.

a. Met zes ogen, deze kunnen soms versmolten zijn, zodat het er minder lijken; dieren rollen zich op bij aanraking .............................................................................................................................................. 6. b. Met meer dan zes ogen, deze kunnen soms versmolten zijn............................................................... 7.

6.

a. Bontgekleurde rug, met lengtestrepen en gelige wratjes; tot 3,5 cm lang............................................... ................................................................................ Brede bloedzuiger (Glossiphonia complanata) (e) b. Licht gekleurd dier, soms bijna doorschijnend; niet langer dan 1 cm ...................................................... .................................................................. Doorschijnende bloedzuiger (Glossiphonia heteroclita) (f)

7.

a. Acht ogen; dier meestal korter dan 6 cm .............................................................................................. 8. b. Tien ogen; dier meer dan 6 cm lang ........................................................................................................ ................................................................. Onechte paardenbloedzuiger (Haemopsis sanguisuga) (g)

8.

a. Acht ogen geplaatst in 2 rijen evenwijdig met de zijdelingse randen; dier erg zacht en meestal groen ..................................................................................Eendenbloedzuiger (Theromyzon tessulatum) (h) b. Eerste twee paar ogen min of meer op een rij, twee andere paren zijdelings gelegen; dier roodbruin met zwarte vlekken op de rug.................................................................................................................. ..................................................................Gewone achtogige bloedzuiger (Erpobdella octoculata) (i)

PIME vzw

30

Wateronderzoek

a

b

c

d

e

h i

g

f

PIME vzw

31

Wateronderzoek

Sleutel C - Borstelarme ringwormen (Ph. Annelida - Cl. Oligochaeta) Groepskenmerken: Wormen zijn lange en dunne dieren, die verdeeld zijn in een aantal ‘ringen’ of segmenten. Ze zijn meestal rond in doorsnede, hebben geen zuignappen en geen duidelijke kop. Aan elk segment zit een aantal langere of kortere haren of borstels (loep). Wormen leven vooral in traag stromend water, vaak in het slib op de bodem.

1.

a. Dikte minder dan 3 mm ........................................................................................................................ 2. b. Dikte meer dan 3 mm ......................................................... Waterregenworm (Eiseniella tetraëdra) (a)

2.

a. Wit tot roze worm met een “slurfje” aan de kop en/of oogjes zichtbaar................................................... .................................................................................................... Waterslangetje (Stylaria lacustris) (b) b. Oranje tot rode worm, zonder “slurfje” .................................................................................................. 3.

3.

a. Lengte meestal kleiner dan 3 cm; meer dan 2 borstels per segment...................................................... ............................................................................................................. Rode slingerworm (Tubifex) (c) b. Lengte meestal meer dan 3 cm; 1 of 2 borstels per segment ................................................................. ........................................................................................ Broze slibworm (Lumbriculus variegatus) (d)

a

b

d

c

PIME vzw

32

Wateronderzoek

Sleutel D - Zoetwaterslakken (Ph. Mollusca - Cl. Gastropoda) Groepskenmerken: Zoetwaterslakken bezitten een schelp. Sommige slakken hebben een soort long (Longslakken), andere soorten hebben kieuwen (Kieuwslakken). Kieuwslakken hebben een sluitplaatje (operculum) dat de mondopening kan afsluiten. De dieren zitten vaak op waterplanten, soms op stenen, of ze kruipen over de bodem. Slakken vinden we vooral in eerder traag stromend, voedselrijk water met veel planten.

1.

a. Dier met een sluitplaatje (operculum) dat de schelp afsluit, als het dier zich in de schelp heeft teruggetrokken...................................................................................................................................... 2. b. Dier zonder sluitplaatje ......................................................................................................................... 6.

2.

a. Schelp even breed of breder dan hoog ................................................................................................ 3. b. Schelp smaller dan hoog ...................................................................................................................... 4.

3.

a. Schelp met weinig ontwikkelde spiraal; laatste winding vrij groot en de vorm van de schelp overheersend ..............................................................................................Zoetwaterneriet (Theodoxus fluviatilis) (a) b. Spiraalvormige schelp met windingen die verbreden naar de mondopening toe .................................... ............................................................................................................. Pluimdragers (Valvata spp.) (b)

4.

a. Schelp gestreept met spiraalvormige bruinrode banden; tot 4 cm hoog ................................................. ........................................................................................................ Moerasslakken (Viviparus spp.) (c) b. Schelp effen of gevlekt, nooit gestreept; kleiner dan 1,5 cm ................................................................ 5.

5.

a. Schelp tot 6 mm hoog, tweemaal zo hoog als breed; zwart .................................................................... ...................................................................... Jenkins brakwaterhorentje (Potamopyrgus jenkinsi) (d) b. Schelp 6-15 mm hoog, licht en donker gevlekt......................................Diepslakken (Bythinia spp.) (e)

6.

a. Schelp kapvormig, niet in een spiraal ...................................................................Kaphoornslakken 7. b. Schelp spiraalvormig ............................................................................................................................ 8.

7.

a. Schelp met een spitse top, nauwelijks uitstekend; omtrek van de schelp ovaal (in stilstaand of weinig stromend water ................................................................................. Kapslakje (Acroloxus lacustris) (f) b. Schelp met een stompe, uitstekende top; omtrek van de schelp bijna rond (in snel stromend water).... ....................................................................................................Frygische muts (Ancylus fluviatilis) (g)

8.

a. Windingen van de schelp in een plat vlak ............................................................................................ 9. b. Windingen van de schelp niet in een plat vlak.................................................................................... 11.

9.

a. Grote schelp, tot 35 mm breed ............................................ Posthoornslak (Planorbarius corneus) (h) b. Schelp kleiner ..................................................................................................................................... 10.

10. a. Schelp opvallend geribbeld ............................................. Nautilus-schijfhoornslak (Armiger crista) (i) b. Schelp niet opvallend geribbeld................................................... Schijfhoornslakken (Planorbidae) (j) (niet verwarren met jonge stadia van de Posthoornslak) 11. a. Schelp linkswindend (mondopening van onderkant rechts naar bovenkant links - zie figuur) ................ ......................................................................................................Blaashoornslakken (Physa spp.) (k) b. Schelp rechtswindend (mondopening van onderkant links naar bovenkant rechts - zie figuur) ............................................................................................................................................................ 12. 12. a. Mondopening groter dan de helft van de schelphoogte ..................................................................... 13. b. Mondopening kleiner dan de helft van de schelphoogte .................................................................... 14.

PIME vzw

33

Wateronderzoek

a c b

d

e

f g

h i

PIME vzw

j

34

k

Wateronderzoek

13. a. Mondopening breed en ovaal, van boven wat toegespitst ...................................................................... .................................................................................................... Ovale poelslak (Lymnaea pereger) (l) b. Mondopening wijd, oorvormig (trompetachtig) ........................................................................................ ................................................................................... Oorvormige poelslak (Lymnaea auricularia) (m) 14. a. Schelp met duidelijke, dikke kleurbanden .............................. Moeraspoelslak (Lymnaea palustris) (n) b. Schelp zonder duidelijke kleurbanden................................................................................................ 15. 15. a. Onderste winding “opgeblazen” en met grote mondopening................................................................... ............................................................................................................Poelslak (Lymnaea stagnalis) (o) b. Onderste winding minder dan tweemaal zo breed als de vorige........................................................ 16. 16. a. Schelp ongeveer tweemaal zo hoog als breed........................................................................................ ..........................................................................................Geknotte poelslak (Lymnaea truncatula) (p) b. Schelp meer dan tweemaal zo hoog als breed (in tijdelijke poelen en vijvers; vrij zeldzaam) ... ............. ....................................................................................................Slanke poelslak (Lymnaea glabra) (q)

n

l

m

p o

PIME vzw

35

q

Wateronderzoek

Sleutel E - Tweekleppigen (Ph. Mollusca - Cl. Bivalvia) Groepskenmerken: Tweekleppigen of mossels zijn dieren die tussen twee schelpen leven. Ze leven in allerlei soorten traag stromende wateren, ook veel in brede, rechtgetrokken beken, weteringen, enz.

1.

a. Dier vastzittend aan het substraat met draden; driehoekige schelp (mosselvormig), vaak zwart en wit gestreept....................................................................... Driehoeksmossel (Dreissena polymorpha) (a) b. Min of meer ovale schelp niet vastgehecht aan het substraat.............................................................. 2.

2.

a. Kleine schelp, zelden groter dan 2 cm ........................................................................ Hoornschalen 3. b. Grote schelp, min of meer verlengd ..................................................................................................... 4.

3.

a. Top van de schelp niet in het midden (schelp niet symmetrisch) ............................................................ ........................................................................................................ Erwtenmossels (Pisidium spp.) (b) b. Top meestal centraal ..................................................................... Hoornschalen (Sphaerium spp.) (c)

4.

a. Zeer dikke schelp (tot 2 mm); top van de schelp flink “afgesleten” (in snel stromend water).................. .......................................................................................Stroommossel (Margaritifera margaritifera) (d) b. Schelp meestal dunner; top van de schelp minder sterk “afgesleten”.................................................. 5.

5.

a. Zeer grote schelp tot 20 cm lang; top met vleugelachtige uitgroeiing ..................................................... ....................................................................................................... Zwanenmossel (Anodonta spp.) (e) b. Schelp tot 11 cm lang; top zonder vleugelachtige uitgroeiing............................................................... 6.

6.

a. Schelp geleidelijk afgerond vanaf de top naar de puntige kant van de schelp; minder dan tweemaal zo lang als breed ...........................................................................Bolle stroommossel (Unio tumidus) (f) b. Schelp recht van top naar puntige kant van de schelp; meer dan tweemaal zo lang als breed.............. .......................................................................................................Schildersmossel (Unio pictorum) (g)

a

b

d

c

e

f g

PIME vzw

36

Wateronderzoek

Sleutel F - Schaaldieren (Ph. Arthropoda - Cl. Crustacea) Groepskenmerken: Schaaldieren hebben meer dan acht poten. Deze zijn regelmatig over het lichaam verdeeld, nl. 1 paar poten per segment. Het lichaam is bedekt met harde (chitine-)platen.

1.

a. Dier meestal kleiner dan 4 mm, meestal met schokkende bewegingen zwemmend ........................... 2. b. Dier groter dan 4 mm............................................................................................................................ 4.

2.

a. Dier omgeven door een niervormige, harde schaal; zwemmend bij de bodem....................................... .............................................................................................................Mosselkreeftjes (Ostracoda) (a) b. Dier niet niervormig; zwemmend met schokkende bewegingen, in open water................................... 3.

3.

a. Dier met vertakte, min of meer gelijke antennes; lengte dier minder dan tweemaal de breedte............. ..................................................................................................................Watervlooien (Cladocera) (b) b. Dier met 2 lange en 2 korte antennes; lengte dier meer dan tweemaal de breedte................................ ............................................................................................................Eenoogkreeftjes (Copepoda) (c)

4.

a. Dieren met een rugschild of pantser, dat het borststuk deels of volledig bedekt.................................. 5. b. Geen rugschild aanwezig ..................................................................................................................... 6.

5.

a. Dier zijdelings afgeplat, achterlijf meestal duidelijk geknikt ..................................................................... ......................................................................................Zoetwatergarnaal (Atyaephyra desmaresti) (d) b. Dier niet zijdelings afgeplat, achterlijf niet geknikt ........................... Zoetwaterkreeften (Astacidea) (e)

6.

a. Dier zijdelings afgeplat...............................................................Zoetwatervlokreeften (Amphipoda) (f) b. Dier van rug tot buik afgeplat...................................................... Zoetwaterpissebedden (Isopoda) (g)

a

b c

d e

f

PIME vzw

g

37

Wateronderzoek

Sleutel G - Wantsen (Ph. Arthropoda - Cl. Insecta - O. Hemiptera) Groepskenmerken: Volwassen wantsen hebben een duidelijke kop, halsschild en achterlijf. Over het achterlijf liggen twee dekschilden. Deze dekschilden overlappen elkaar aan het eind, waardoor een X-vormige figuur te herkennen is. Zoals alle insecten hebben ze zes poten. Onder de kop hebben ze een steeksnuit, die kort of lang kan zijn. Wantsen bewegen hun achterpoten tegelijk, als roeispanen. Ze zwemmen vaak met schokken. Sommige soorten lopen over het wateroppervlak.

1.

a. Dier leeft aan het wateroppervlak; antennes langer dan de kop .......................................................... 2. b. Dier leeft in het water; antennes korter dan de kop, niet zichtbaar ...................................................... 4.

2.

a. Volwassen dier naaldvormig, met zeer lange kop ...................Vijverloper (Hygrometra stagnorum) (a) b. Volwassen dier breder, niet naaldvormig.............................................................................................. 3.

3.

a. Middelste en achterste poten zijn dun en langer dan het lijf (schijnbaar 4 poten)................................... ..........................................................................................................Schaatsenrijders (Gerris spp.) (b) b. Vrij korte poten; een oranje streep aan weerszijden van het achterlijf .................................................... .................................................................................................................... Beekloper (Velia caprai) (c)

4.

a. Dieren meer dan 15 mm lang, met “staart” (ademhalingsbuis) ............................................................ 5. b. Dieren kleiner en zonder “staart” .......................................................................................................... 6.

5.

a. Lichaam sterk afgeplat ................................................................ Waterschorpioen (Nepa cinerea) (d) b. Lichaam lang en dun (staafvormig), niet afgeplat............................... Staafwants (Ranatra linearis) (e)

6.

a. Dier zwemt op de rug, rust met de poten omhoog aan het oppervlak.................................................. 7. b. Dier zwemt op de buik .......................................................................................................................... 8.

7.

a. Achterste poten ongeveer tweemaal zo lang als de andere potenparen ................................................ ................................................................. Bootsmannetjes of ruggenzwemmers (Notonecta spp.) (f) b. Achterste poten niet veel langer dan de andere potenparen; dier 2-3 mm ............................................. ..................................................................................... Dwergruggenzwemmer (Plea minutissima) (g)

8.

a. Dier zwemt door te roeien met een verlengd paar achterpoten; rust met gespreide poten ............................................................................................................ Duikerwantsen (Corixa spp.) (h) b. Achterste potenpaar niet verlengd; dier bijna even lang als breed.......................................................... ..................................................................................................... Zwemwants (Hyocoris cimicoides) (i)

PIME vzw

38

Wateronderzoek

a

b

c

f

e

d

g

h

PIME vzw

i

39

Wateronderzoek

Sleutel H - Kevers (Ph. Arthropoda - Cl. Insecta - O. Coleoptera) Groepskenmerken: Waterkevers hebben een duidelijke kop, halsschild en achterlijf. Over het achterlijf liggen twee harde dekschilden. De dekschilden overlappen elkaar niet, waardoor over het achterlijf een lijn loopt. Zoals alle insecten hebben ze zes poten. Ze hebben vaak duidelijke sprieten (antennes) aan de kop en soms stevige kaken. Ze hebben géén steeksnuit, in tegenstelling tot de wantsen.

1.

a. Glanzende zwarte kevers, op het wateroppervlak levend, in kringen zwemmend .................................. .....................................................................................Draaikevertjes of schrijvertjes (Gyriniidae) (a) b. Dier niet op het wateroppervlak levend ................................................................................................ 2.

2.

a. Zeer klein kevertje, zwemt niet, maar kruipt over het substraat .................................. (Elmis aenea) (b) b. Kever is een goede tot uitstekende zwemmer...................................................................................... 3.

3.

a. Dier maakt geluid wanneer het vastgenomen wordt; kop niet aansluitend op het dekschild; met uitpuilende ogen................................................................................... Kleine zwemkever (Hygrobia hermanni) (c) b. Dier maakt geen geluid; kop en ogen zelden uitpuilend....................................................................... 4.

4.

a. Meestal grotere kevers, 2,5-4 cm lang ................................................................................................. 5. b. Kleinere kevers, tot 1 cm lang .............................................................................................................. 6.

5.

a. Halsschild en dekschilden met gele randen, donkergroene bovenzijde en gelige onderzijde (Waterroofkever) ........................................................... Geelgerande waterkevers (Dytiscus spp.) (d) b. Zwarte kever ...............................................................Grote spinnende watertor (Hydrous piceus) (e)

6.

a. Kevertje tot 5 mm lang.......................................................................................................................... 7. b. Kevertje 5-10 mm lang ......................................................................................................................... 8.

7.

a. Eivormig, oranjegeel tot roodbruin kevertje ............................................... Watertreders (Haliplidae) (f) b. Kogelrond, roestrood kevertje .......................... Roestrood waterroofkevertje (Hyphydrus ovatus) (g)

8.

a. Met opvallend gevlekte dekvleugels (in snel stromend water) ................................................................ .............................................................................................Beekzwemmer (Platambus maculatus) (h) b. Dekvleugels zonder opvallende vlekkentekening; vaak glanzend zwart ................................................. ................................................. Snelzwemmers (Agabus spp.) en Bodemzwemmers (Ilybius spp.) (i)

PIME vzw

40

Wateronderzoek

a

c

b

e f d

i

g h

PIME vzw

41

Wateronderzoek

Sleutel I - Eéndagsvliegen of haften (larven) (Ph. Arthropoda - Cl. Insecta - O. Ephemeroptera) Groepskenmerken: Larven (nimf) met zes poten, een kop, een borststuk en een achterlijf. Aan het achterlijf zitten kieuwen en aan het eind drie staartdraden. De aanleg van de vleugels van het volwassen dier is bij de larven al zichtbaar. Popstadium is afwezig. Uit de volgroeide larve kruipt direct het volwassen insect: de haft of ééndagsvlieg. Haftenlarven zijn 5-30 mm lang. Sommige larven zwemmen vrij in het water en kruipen over de planten. Andere kruipen over de bodem of leven ingegraven in de bodem.

1.

a. Kieuwen over het achterlijf gebogen, niet zijdelings uitstekend ........................................................... 2. b. Kieuwen zijdelings van het achterlijf vastgehecht en uitstekend (bovenaanzicht) ............................... 4.

2.

a. Slank dier tot 30 mm lang; grote en geveerde kieuwen, plat over het achterlijf liggend; dier geelachtig (in snel stromend water) .............................................. GRAVENDE HAFTENLARVEN (Ephemera) (a) b. Dier kleiner dan 30 mm ........................................................................................................................ 3.

3.

a. Kieuwen verborgen onder twee schilden (vervormde kieuwen) (in of op de bodem kruipend)(Caenis) (b) b. Kieuwen bladachtig; poten en staarten zwartgeel gestreept, dier donker gekleurd (sneller stromende beken).......................................................................................................................... (Ephemerella) (c)

4.

a. Larve duidelijk afgeplat, kop bijna halvemaanvormig (op en onder stenen in snelstromend water) ....... ..................................................PLATTE HAFTENLARVEN (Ecdyonurus, Heptagenia, Rithrogena) (d) b. Larve nooit afgeplat .............................................................................................................................. 5.

5.

a. Drie even lange staartdraden; brede donkere band op de staartdraden..............................(Cloeon) (e) b. Middelste staartdraad is korter dan de buitenste; geen zwarte ringen op de staartdraden .................................................................................................................................................(Baëtis) (f)

a

b

c

d

f

e

PIME vzw

42

Wateronderzoek

Sleutel J - Glazenmakers (larven) (Ph. Arthropoda - Cl. Insecta - O. Odonata - sO. Anisoptera) Groepskenmerken: Larven van libellen zijn te herkennen aan het driehoekige vangmasker dat onder aan de kop zit. Hiermee vangen ze diverse kleine waterdiertjes, zoals watervlooien. De aanleg van de vleugels van de volwassen libel is bij de larven al te zien. Libellen hebben geen pop, de volwassen libel kruipt direct uit de huid van de larve. De larven van glazenmakers zijn plomp en dik. De meeste soorten kunnen slechts in redelijk schoon water leven.

1.

a. Achterlijf gelijk aan of meer dan driemaal zo lang als breed ................................................................ 2. b. Achterlijf gelijk aan of minder dan tweemaal zo lang als breed............................................................ 3.

2.

a. Dier opvallend harig; achterlijf vormt met het lichaam een opwaartse rechte hoek (in snel stromend water).............................................................................................................(Cordulegaster boltonii) (a) b. Dier niet harig; achterlijf achterwaarts gericht als het dier in rust zit (in vijvers, beekjes, e.d.) ......................................................................................................................(Aeshnidae, Aeshna sp.) (b)

3.

a. Kop eerder afgerond; achterlijf breed en sterk afgeplat en geleidelijk versmallend naar de punten toe . .................................................................................................................(Gomphidae, Gomphus sp.) (c) b. Kop min of meer vijfhoekig; achterlijf weinig afgeplat en geleidelijk versmallend naar een breed plat stuk aan het einde ................................................................................................................................ 4.

4.

a. Vierde en vijfde punt meer dan de halve lengte van de eerste drie punten ............................................ ...................................................................................................................(Corduliidae, Cordulia sp.) (d) b. Vierde en vijfde punt kleiner dan of gelijk aan de halve lengte van de eerste drie punten ..........................................................................................................................................(Libellulidae) (e)

a

b

d

PIME vzw

c

e

43

Wateronderzoek

Sleutel K - Waterjuffers (larven) (Ph. Arthropoda - Cl. Insecta - O. Odonata - sO. Zygoptera) Groepskenmerken: Larven van libellen zijn te herkennen aan het driehoekige vangmasker dat onder aan de kop zit. Hiermee vangen ze diverse kleine waterdiertjes, zoals watervlooien. De aanleg van de vleugels van de volwassen libel is bij de larven al te zien. Libellen hebben geen pop, de volwassen libel kruipt direct uit de larvehuid. De larven van waterjuffers zijn lang en slank. De meeste soorten kunnen slechts in redelijk schoon water leven.

1.

a. Antennes lang en robuust; eerste antennelid zeer lang ................................................BEEKJUFFERS b. Antennes eerder delicaat, eerste antennelid veel korter dan de overige antenneleden samen........... 2.

2.

a. Kop vaak tweemaal zo breed als borststuk; zijaders op staarten min of meer loodrecht op de middenader ..............................................................................................................................................(Lestidae) (a) b. Kop altijd minder dan anderhalve maal zo breed als het borststuk; zijaders vormen een scherpe hoek met de middenader...................................................................................................................................... 3.

3.

a. Staartpunt lang en draadvormig ................................................................................(Platicnemidae) (b) b. Staartpunt kort ........................................................................................................ (Coenagrionidae) (c)

a

PIME vzw

b

44

c

Wateronderzoek

Sleutel L - Kokerjuffers (Ph. Arthropoda - Cl. Insecta - O. Trichoptera) Groepskenmerken: Kokerjuffers zijn larven van schietmotten. De meeste kokerjuffersoorten bouwen zelf een kokertje van steentjes, bladstukjes, takjes, etc. waar ze in leven. Er zijn kokerjuffersoorten die pas een kokertje maken als ze gaan verpoppen. Ook kan een kokerjuffer tijdens het vangen uit de koker geraakt zijn. Als er geen koker is, zijn kokerjuffers te herkennen aan de twee klauwtjes aan het eind van het achterlijf. Het achterlijf is week, er zitten vaak kieuwen aan. Alleen de eerste segmenten achter de kop (“borst”) hebben meestal harde schildjes. De meeste kokerjuffers leven in schoon, stromend water.

1.

a. Dier leeft in een verplaatsbaar kokertje ................................................................................................ 2. b. Dier leeft niet in een kokertje, maar in een zijdeachtig buisje of in een netje ..................................... 14.

2.

a. Kokertje onregelmatig gevormd................................................................................ (Limnephillidae) (a) b. Kokertje regelmatig gevormd................................................................................................................ 3.

3.

a. Kokertje uit plantenfragmenten, gerangschikt in een spiraal................................................................ 4. b. Plantenfragmenten nooit gerangschikt in een spiraal........................................................................... 5.

4.

a. Klein kokertje (tot 2 cm); zwemmend met kokertje ..................................................... (Leptoceridae) (b) b. Groot kokertje (tot 6 cm); nooit zwemmend............................................................... (Phryganeidae) (c)

5. a. Kokertje van zandkorrels met zijdelingse uitsteeksels (op zandige oevers)..................(Molannidae) (d) Kokertje zonder zijdelingse uitsteeksels........................................................................................................... 6. 6.

a. Kokertje karakteristiek “druppelvormig” ...................................................................... (Hydroptilidae) (e) b. Kokertje anders .................................................................................................................................... 7.

7.

a. Kokertje is een gebogen cilinder .......................................................................................................... 8. b. Kokertje niet gebogen......................................................................................................................... 11.

8.

a. Derde potenpaar driemaal zo lang als het eerste, ze steken waaiervormig uit het kokertje ................ 9. b. Derde potenpaar korter ...................................................................................................................... 10.

9.

a. Met een vooruitstekend aanhangsel op de zijkant van het eerste borststuk (kokertje verwijderen)........ .........................................................................................................................................(Beraeidae) (f) b. Geen vooruitstekend aanhangsel op het eerste borststuk ......................................... (Leptoceridae) (b)

10. a. Met duidelijke ankervormige vlek op de kop...............................................(Odontocerum albicorne) (g) b. Donkere kop zonder ankervormige vlek .................................................................... (Limnephilidae) (a) 11. a. Kokertje vierkant of rechthoekig (kopeinde) op doorsnede ................................. (Sericostomatidae) (h) b. Kokertje rond of halfrond op doorsnede ............................................................................................. 12. 12. a. Kokertje platbodemig; halfcirkelvormig in zijaanzicht ............................................(Glossosomatidae) (i) b. Kokertje nooit platbodemig, nooit halfcirkelvormig in zijaanzicht........................................................ 13. 13. a. Kokertje altijd vastgehecht....................................................................... (Brachycentrus subnubilus) (j) b. Kokertje nooit vastgehecht .............................................. (Limnephilidae) (a) en (Sericostomatidae) (h) 14. a. Larve bedekt met lange haren.................................................................................... (Hydroptilidae) (e) b. Larve zonder lange haren................................................................................................................... 15.

PIME vzw

45

Wateronderzoek

a

f

b

g

c

h

d

i

e

j

PIME vzw

46

Wateronderzoek

15. a. Dier in een permanent vastgehecht buisje ............................................................... (Psychomyicae) (k) b. Larve vrij levend of in een zakvormig netje ........................................................................................ 16. 16. a. Larve met kieuwen op het achterlijf .................................................................................................... 17. b. Larve zonder kieuwen op het achterlijf ............................................................................................... 18. 17. a. Kieuwen zijdelings op het achterlijf; dier groen; zwemt met een duidelijke “op-en-neer”-beweging ..........................................................................VRIJ LEVENDE KOKERJUFFER (Rhyacophilidae) (l) b. Kieuwen op de buikzijde van het achterlijf; dier grijs of bruin; zwemt met een zijdelings slingerende beweging...........................................................VRIJ LEVENDE KOKERJUFFER (Hydropsychidae)(m) 18. a. Kop oranjebruin, lichaam witgeel..................... VRIJ LEVENDE KOKERJUFFER (Philopotamidae) (n) b. Kop gespikkeld of gestreept, lichaam rozeachtig................................................................................ ..........................................................................VRIJ LEVENDE KOKERJUFFER (Polycentropidae) (o)

k

m

l

n

o

PIME vzw

47

Wateronderzoek

Sleutel M - Tweevleugeligen of Vliegen en muggen (Ph. Arthropoda - Cl. Insecta - O. Diptera) Groepskenmerken: De larven van vliegen en muggen hebben over het algemeen een langwerpig, wormvormig lichaam. Dit is uit “ringen” of segmenten opgebouwd. Er zijn geen echte poten, maar soms wel schijnpootjes. Deze bestaan maar uit één stuk en zijn niet verhard. Larven van vliegen en muggen kunnen er heel verschillend uitzien: kaal of met haren, rolrond of plat, met of zonder adembuizen of andere uitsteeksels.

1.

a. Dier vastgehecht aan het substraat met een zuignapje en lusvormig voortbewegend (spanrupstechniek); laatste deel van het achterlijf gezwollen (in stromend water) .................................................................. ........................................................................................................................larve van kriebelmug (a) b. Dier niet vastgehecht aan het substraat; niet voortbewegend als een spanrups; zonder verdikt achterlijf (in stromend of stilstaand water) .......................................................................................................... 2.

2.

a. Kop goed zichtbaar, verhard................................................................................................................. 3. b. Kop vrijwel onzichtbaar, zeer klein of intrekbaar, niet verhard.............................................................. 5.

3.

a. Dier bewegend in de vorm van een acht; eerste en laatste segment met ongelede “voetjes”; al dan niet bloedrood van kleur ..........................................................................................larve van vedermug (b) b. Dier anders bewegend; nooit met ongelede “voetjes” enkel op eerste en laatste segment ................. 4.

4.

a. Larve bijzonder doorschijnend op twee paar opvallende luchtbellen na ................................................. ..........................................................................................................................larve van pluimmug (c) b. Larve zelden doorzichtig, nooit met luchtbellen; larven met gezwollen borststuk; hangt in rust met het achtereind onderaan het wateroppervlak ................................................................................................ .......................................................................................................................... larve van steekmug (d)

5.

a. Larve met een “staart”, telescopisch uitstulpbaar tot viermaal de lengte van het lichaam ................................................................................................................................. rattestaartlarve (e) b. Larve zonder telescopisch uitstulpbare “staart” .................................................................................... 6.

6.

a. Larve met zeshoekige plaat aan het achtereinde, waarin twee ademholten als zwarte vlekken zichtbaar zijn .............................................................................................................. larve van langpootmug (f) b. Zonder zeshoekige plaat aan het achtereinde ..................................................................................... 7.

7.

a. Segmenten van het achterlijf met verdikkingen of doornachtige aanwassen.......................................... .............................................................................larven van steekvliegen, paardevliegen, dazen (g) b. Geen verdikkingen of doornachtige aanwassen op het achterlijf ......................................................... 8.

8.

a. Een bosje haar aan het achtereind................................................................................. wapenvlieg (h) b. Twee tot zes “staarten” aan het achtereind.................................................larve van langpootmug (f)

PIME vzw

48

Wateronderzoek

PIME vzw

a

e

b

f

c

g

d

h

49

Wateronderzoek

Sleutel N - Steenvliegen (Ph. Arthropoda - Cl. Insecta - O. Plecoptera) Groepskenmerken: Steenvlieglarven hebben zes poten. Het dier bestaat uit drie delen: kop, borststuk en achterlijf. De aanleg van de vleugels is bij de larve al zichtbaar. Aan het eind van het achterlijf zitten twee staartdraden. Steenvliegen hebben geen kieuwen aan het achterlijf. Ze kruipen op (en onder) takken en stenen. Steenvliegen hebben geen pop. Het volwassen insect kruipt direct uit de larvenhuid. Ze leven in schoon, stromend water, in bovenlopen van snelstromende beken of bronnen, op plaatsen waar het water niet warm wordt. Soms komen ze ook in kleiner aantallen voor in wat verontreinigd, minder snel stromend water.

1.

a. Larven met kieuwen ............................................................................................................................. 2. b. Larven zonder kieuwen ........................................................................................................................ 3.

2.

a. Grote larven met kieuwen aan de basis van de drie paar poten ........................(Perlidae, Perla sp.) (a) b. Kleinere larven met kieuwen onder de “nek” ................................................................(Nemouridae) (b)

3.

a. Vleugelscheden lopen vrijwel parallel met het lichaam ........................................................................ 4. b. Vleugelscheden steken duidelijk uit...................................................................................................... 5.

4.

a. Vleugelscheden met rechte, evenwijdige zijden..........................................(Leuctridae, Leuctra sp.) (c) b. Randen van de vleugelscheden duidelijk bol ................................ (Chloroperlidae, Chloroperla sp.) (d)

5.

a. Buikzijden van de geledingen van het achterlijf zijn zacht en vliezig, behalve de laatste ..............................................................................................................................(Taeniopterygidae) (e) b. Buikzijden van de geledingen van het achterlijf zijn allemaal verhard.................................................. 6.

6.

a. Vleugelscheden vormen een hoek van 45° met het lichaam; larven kort en gedrongen, max. 10 mm lang.................................................................................................................................(Nemouridae) (b) b. Vleugelscheden vormen een hoek van ongeveer 20° met het lichaam; larven meer langwerpig, zelden kleiner dan 15 mm ..................................................................................... (Perlodidae, Perlodes sp.) (f)

d

a

e b

f c

PIME vzw

50

Wateronderzoek

Bijlage 9: Beschrijving van enkele zoetwaterdieren (naar Lindeman & Kaskens. 1988. Veldwerk over water. Orvelte) Wormen Bloedzuigers leven vaak in sterk vervuild water tussen planten, op de bodem of aan de oever. Ze hechten zich met de kop-zuignap vast aan slakken of vissen. Met de kaken prikken ze vervolgens een gat in de huid van de prooi en zuigen ze bloed op. Wantsen, kevers, grote vissen en vogels zijn de vijanden. Platwormen leven op planten, onder stenen, hout of plastic of aan de onderkant van drijfbladeren in matig voedselrijk (vervuild) water. Platwormen worden gegeten door kevers en visjes. Door het waaieren met de trilhaartjes kunnen ze via de huid zuurstof uit het water opnemen. Slingerwormen zitten met de kop in een slijmerig bultje in de bodem, vaak van vervuild water. De worm eet modder waarin plantenresten zitten die verder door de worm verteerd worden. De slingerworm heeft veel vijanden, o.a. wantsen, kevers, kever- en libellenlarven, vissen en soms zelfs slakken. Ze nemen zuurstof uit het water op via de huid. Een bijzonderheid is dat de slingerworm in vervuild, zuurstofarm water een langer achterlijf heeft om zodoende toch voldoende zuurstof te kunnen opnemen. Schaaldieren Eenoogkreeftjes leven in stilstaand, voedselrijk water, meestal op zonnige plaatsen. Ze leven hoofdzakelijk van plankton. Zelf worden ze gegeten door visjes, insectenlarven en kikkervisjes. Ze ademen via kieuwen. Het wijfje heeft 2 eierzakjes. Vlokreeften komen voor in ondiep, matig voedselrijk water. Ze leven tussen steentjes en planten op de bodem, bij voorkeur in schoon water. Ze eten zachte, vaak dode planten en dieren. Hun vijanden zijn kevers en vissen. Zuurstof wordt opgenomen door kieuwen. Waterpissebedden leven in stilstaand, vaak verontreinigd water op de bodem en langs de oever tussen dode plantendelen. Ze eten zachte, vaak dode planten en dieren. Hun vijanden zijn wantsen en kevers. Ze ademen via kieuwen. Watervlooien leven vooral in stilstaand, voedselrijk, meestal ondiep water, vaak arm aan zuurstof, vooral op zonnige plaatsen. Ze voeden zich met plankton die ze met een soort borsteltje uit het water filteren. Ze vormen het voedsel van visjes, libellenlarven en amfibieën. Zuurstof wordt door kieuwen opgenomen. Spinachtigen Watermijten vinden we vooral in modderig water met veel planten. Ze leven van kleine, zachte insectenlarven, visjes en kikkervisjes, waarvan ze het bloed opzuigen. Ze zijn de prooi van vissen en amfibieën. Zuurstof wordt door mondopeningen in de huid opgenomen. Waterspinnen leven tussen planten onder water. In webdraden onder water vangen ze larven, amfibieën en vissen. Ze nemen lucht vanaf de oppervlakte mee tussen de haren van het achterlijf. Weekdieren Erwtenmossels leven op de bodem in weinig verontreinigd, stilstaand of langzaam stromend water. Ze voeden zich vooral met plankton, dat ze uit het water zeven. Ze worden gegeten door bloedzuigers, wantsen en watervogels. Mossels hebben kieuwen. Insecten - Wantsen Bootsmannetjes komen in verschillende watertypen voor, mits het water niet te voedselarm is. Ze zwemmen op hun rug. Ze verorberen kleine waterdiertjes alsook eieren van vissen. Ze worden gegeten door roofvissen, enkele watervogels en waterspitsmuizen. Om te ademen moeten ze lucht vanaf het oppervlak meenemen naar beneden. Hier wordt de lucht opgeslagen in adembuizen in het lichaam en tussen de haren aan de buitenzijde. PIME vzw

51

Wateronderzoek

Duikerwantsen houden van matig voedselrijk, weinig vervuild water. Ze eten vooral algen en dode planten en dieren. Vijanden zijn vissen, watervogels en waterspitsmuizen. Ze nemen lucht vanaf de oppervlakte mee onder hun dekschilden. Schaatsenrijders komen voor in niet-vervuild water. Met zeep verontreinigd water doet de oppervlaktespanning verlagen, waardoor de schaatsenrijder door het oppervlak heen zakt en verdrinkt. Ze voeden zich met vliegen en muggen die ze pakken met de voorpoten en uitzuigen met hun steeksnuit. Visjes en kikkers zijn hun vijanden. Ze nemen zuurstof op via gaatjes in het achterlijf. Staafwantsen leven in schoon water met veel plantengroei. Ze voeden zich vooral met kleine waterdieren die ze vangen met de voorpoten. Ze worden gegeten door vissen en watervogels. Staafwantsen zitten gewoonlijk vlak onder het wateroppervlak. De adembuis steekt dan boven het water uit. De lucht kan ook onder de dekvleugels worden opgeslagen, zodat ze in dieper water kunnen leven. Waterschorpioenen leven in voedselrijk, matig vervuild, stilstaand of zwak stromend water, tussen planten nabij de oever. Ze eten kleine waterdieren, die ze vangen met de voorpoten en met de steeksnuit leeg zuigen. Hun vijanden zijn grote vissen en watervogels. Ze ademen door een adembuis aan het achterlijf. Ze bevinden zich meestal dicht bij het wateroppervlak. De lucht kan ook onder de dekvleugels worden opgeslagen, zodat ze ook tijdelijk dieper onder water kunnen gaan. Insecten - Kevers Geelgerande waterkevers komen voor zowel in schoon als in vervuild water, waar ze zich voeden met wormpjes, slakken, larven en visjes. Ze worden gegeten door grote vissen en vogels. Om te ademen komen ze af en toe aan het oppervlak en steken hun met adembuizen voorziene achterlijf omhoog. Ook onder de dekschilden kan lucht worden vastgehouden. Schrijvertjes leven in matig voedselrijk, niet erg verontreinigde sloten en vijvers. Bij mooi weer zwemmen ze in groepen op de waterspiegel, waar ze grote kringen ‘beschrijven’. Ze eten vooral vliegende diertjes die op het oppervlak vallen. De kever draagt lucht mee onder de dekschilden wanneer hij duikt. Spinnende watertorren leven vooral in water met weinig of geen stroming, al dan niet vervuild. Ze voeden zich met planten en dode dieren. De larve die ook in het water leeft, is een rover. Zij leeft van kleine diertjes, stekelbaarsjes, waterslakken, salamanders en kikkervisjes. De voornaamste vijanden van de spinnende watertor zijn grote vissen en reigers. Om adem te halen, steekt het dier één van de sprieten boven water uit en klapt daarvan de bovenste helft, die dik is, omlaag. Met die dikke behaarde sprietkop brengt de kever lucht naar een opening onder zijn borststuk. Zo vult hij de luchtbuizen in zijn lichaam of brengt lucht tussen de haren aan de onderkant. Hierdoor is de onderkant vaak zilverkleurig. Insecten - Muggen en vliegen Pluimmuglarven leven vooral in stilstaand water, waar ze horizontaal zweven op een bepaalde diepte. De larve is doorzichtig. Ze voeden zich met kleine watervlooien en andere kleine kreeftachtigen. De larven worden gegeten door vissen en vele roofinsecten. De larve haalt adem door zijn huid. Steekmuglarven komen vooral in stilstaand verontreinigd water voor. Ze hangen onder het oppervlak met de kop naar beneden. Ze leven van plankton en afval. Door bewegingen van haren op de kop wordt het voedsel naar de mond gebracht. De larven worden door vissen, amfibieën en grotere insectenlarven gegeten. De larven ademen via een korte adembuis, die afgesloten kan worden als de larve onder water verdwijnt.

PIME vzw

52

Wateronderzoek

Insecten - Andere Haftenlarven komen vooral voor in schoon, helder en veelal stromend water. De larven verschuilen zich onder stenen of planten op ondiepe plaatsen. Ze eten plantenafval en algen. Wantsen, kevers en vissen eten de haftenlarven. De meeste soorten larven kruipen langzaam over de bodem. Sommigen graven zich in. Ze ademen door de 7 paar tracheekieuwen aan het achterlijf, die regelmatig heen en weer bewogen worden. Larven van kokerjuffers leven in zelfgemaakte kokertjes van 1 tot 2,5 cm, in schoon, helder en veelal stromend water onder stenen of tussen planten. De kokerjuffer eet algen, wormpjes en dode diertjes. Vijanden van de kokerjuffer zijn vooral wantsen. Met zijn kieuwen neemt de kokerjuffer zuurstof op uit het water. Het materiaal voor de koker verschilt van soort tot soort. Libellenlarven leven meestal in stilstaand of langzaam stromend water met veel plantengroei. De meeste soorten kunnen slechts in redelijk schoon water leven. De larven eten allerlei kleine waterdiertjes. Ze worden gegeten door waterkevers, vissen en vogels. Ze ademen via de 7 kieuwen aan beide zijkanten van het lijf. Steenvlieglarven leven in stromend, zuurstofrijk water dat niet of weinig vervuild is. Ze eten rottende bladeren en algen. Vijanden zijn vissen, waterroofkevers, wantsen, libellenlarven en de waterspitsmuis. Ze ademen door hun huid.

PIME vzw

53

Wateronderzoek

Bijlage 10: Systematische overzichtslijst waterdieren Stam Platwormen (Plathelminthes) Stam Ronde wormen (Nematoda - Nemathelminthes) Stam Annelida Klasse BLOEDZUIGERS (Hirudinea) Klasse BORSTELWORMEN (Oligochaeta): borstelarme ringwormen, slingerwormen Stam Weekdieren (Mollusca) Klasse SLAKKEN (Gastropoda) Onderklasse Voorkieuwigen (Prosobranchia): moerasslakken Onderklasse Longslakken (Pulmonata): kaphorenslakken, poelslakken (ovale poelslak), schijfhorenslakken Klasse TWEEKLEPPIGEN (Bivalvia): erwtenmossels Stam Geleedpotigen (Arthropoda) Onderstam SCHAALDIEREN (Crustacea) Kasse Blad- of kieuwpotigen (Branchiopoda) Orde Watervlooien (Phyllopoda): watervlooien Klasse Maxillopoda Onderklasse Roeipootkreeftjes (Copepoda): eenoogkreeftjes Klasse Mosselkreeftjes (Ostracoda): mosselkreeftjes Klasse Hogere schaaldieren (Malacostraca) Orde Vlokreeften (Amphipoda): zoetwatervlokreeften Orde Pissebedden (Isopoda): zoetwaterpissebedden Orde Decapoda: rivierkreeften Onderstam Chelicerata Klasse SPINACHTIGEN (Arachnida) Onderklasse Araneida: waterspinnen Onderklasse Mijten (Acari): watermijten Onderstam Uniramia Klasse INSECTEN (Insecta) Onderklasse Ongevleugelde insecten (Apterygota) Orde Springstaarten (Collembola): springstaarten Onderklasse Gevleugelde insecten (Pterygota) Orde Wantsen (Hemiptera): beeklopers, schaatsenrijders, waterwantsen (bootsmannetje, duikerwants, staafwants, waterschorpioen, zwemwants ), vijverlopers Orde Kevers en Schildvleugeligen (Coleoptera): (geelgerande waterkever, schrijvertje, spinnende watertor) Orde Haften en Eendagsvliegen (Ephemeroptera): haftenlarve Orde Libellen (Odonata): beekjuffers, glazenmakers, libellen, waterjuffers Orde Schietmotten en Kokerjuffers: kokerjuffers Orde Steenvliegen en Oevervliegen (Plecoptera): steenvliegen Orde Slijkvliegen (Megaloptera): slijkvliegen Orde Vliegen en Muggen, Tweevleugeligen: dansmuggen, glansmuggen, langpootmuggen, kriebelmuggen, pluimmuggen, steekmuggen,vedermuggen

PIME vzw

54

Wateronderzoek

3. BIOLOGISCH WATERONDERZOEK: WATERPLANTEN 3.1 Materiaal -Zoekkaart planten in en om het water, OVB (bijlage 11) -Determineerboek : ‘Herkenning van de voornaamste water- en oeverplanten in vegetatieve toestand’, B.J. Hoogers en H. van Oeveren, Pudoc Wageningen -Opnameblad water- en oeverplanten (bijlage 12) -Plantenlijsten A,B,C,D en E (bijlage 13) -Opnameblad waterkwaliteit op basis van waterplanten (bijlage 14) Voor de determinatie van water- en oeverplanten kan worden verwezen naar de ‘Geïllustreerde flora van Nederland’ van Heimans et al. (1983); ‘Flora van België, Groothertogdom Luxemburg, Noord-Frankrijk en de aangrenzende gebieden’ van De Langhe et al. (1983); ‘Herkenning van de voornaamste water- en oeverplanten in vegetatieve toestand’ van Hoogers & van Oeveren (1983). 3.2 Methode - Kies een water- of oeverplant en bekijk hem aandachtig. - Ga met behulp van de zoekkaart of het determineerboek de naam van de plant na. - Noteer naam, standplaats en aard van de plant op het opnameblad water- en oeverplanten. - Ga na in welke lijsten (A-B-C-D-E) de gedetermineerde planten voorkomen. Ken, aan de hand van het opnameblad water- en oeverplanten, een waardecijfer toe aan de waterloop of vijver. 0 komt overeen met sterk verontreinigd water, 9 komt overeen met zeer zuiver water. 3.3 Bespreking ecologie Net zoals waterdieren kunnen waterplanten ons wat vertellen over de waterkwaliteit. Waterplanten zorgen voor zuurstof in het water. Zij maken hierdoor het leven van andere organismen mogelijk en zijn daarnaast ook belangrijk als voedsel of schuilplaats voor waterdieren. Planten bieden beschutting aan waterdieren, deze kunnen zich verschuilen voor predators of vinden er een rustige paaiplaats. Sommige waterdieren zetten hun eitjes af op de planten. Water- en oeverplanten kunnen vaak fors uitgroeien wanneer een overmaat aan voedingsstoffen in het water terechtkomt. Deze voedingsstoffen kunnen afkomstig zijn van huishoudelijk afvalwater of van meststoffen. Afwezigheid van planten duidt vaak op verontreiniging. Dat is echter niet altijd zo, soms krijgen planten gewoon de kans niet om zich te vestigen wanneer bijvoorbeeld het water te snel stroomt, wanneer het water van nature zuur is of wanneer de oevers met beton verstevigd werden.

PIME vzw

55

Wateronderzoek

Bijlage 11: Zoekkaart waterplanten

PIME vzw

56

Wateronderzoek

PIME vzw

57

Wateronderzoek

Bijlage 12: Opnameblad water- en oeverplanten NAAM

PIME vzw

STANDPLAATS (oever, wateroppervlak, ...)

58

AARD (drijvend, ondergedoken, ...)

Wateronderzoek

Bijlage 13: Plantenlijsten Lijst A - indicatorsoorten voor verontreiniging algen schedefonteinkruid - Potamogeton pectinatus (overheerst duidelijk) Lijst B - soortenrijke moerasvegetatie grote waterweegbree - Alisma plantago-aquatica groot moerasscherm - Apium nodiflorum smalbladige waterpest - Elodea nuttallii lidrus - Equisetum palustre liesgras - Glyceria maxima reuzenbalesmien - Impatiens glandulifera gele lis - Iris pseudacorus watermunt - Mentha aquatica moerasvergeet-mij-nietje - Myosotis scorpioides rietgras - Phalaris arundinacea riet - Phragmites australis japanse duizendknoop - Polygonum cuspidatum waterpeper - Polygonum hydropiper perzikkruid - Polygonum persicaria blaartrekkende boterbloem - Ranunculus sceleratus waterzuring - Rumex hydrolapathum ridderzuring - Rumex obtusifolius grote lisdodde - Typha latifolia waterereprijs - Veronica anagallis-aquatica beekpunge - Veronica beccabunga klein kroos - Lemna minor (in zeer kleine aantallen) fioringras - Agrostis stolonifera (enkel aan de rand) gele waterkers - Rorippa amphibia ruw beemdgras - Poa trivialis (enkel aan de rand) Lijst C - soorten die min of meer tolerant zijn voor verontreiniging slanke waterkers - Nasturtium microphyllum witte waterkers - Nasturtium officinale fioringras - Agrostis stolonifera (in het water) zwanebloem - Butomus sumbellatus stomphoekig sterrekroos - Callitriche obtusangula gewoon sterrekroos - Callitriche platycarpa moerassterrekroos - Callitriche stagnalis gedoornd hoornblad - Ceratophyllum demersum reuzenpaardestaart - Equisetum telmateia mannagras - Glyceria fluitans geplooid vlotgras - Glyceria notata greppelrus - Juncus bufonius bultkroos - Lemna gibba klein kroos - Lemna minor puntkroos - Lemna trisulca aarvederkruid - Myriophyllum spicatum watertorkruid - Oenanthe aquatica PIME vzw

59

Wateronderzoek

ruw beemdgras - Poa trivialis veenwortel - Polygonum amphibium haarfijn fonteinkruid - Potamogeton trichoides fijne waterranonkel - Ranunculus aquatilis vlottende waterranonkel - Ranunculus fluitans pijlkruid - Sagittaria sagittifolia kleine egelskop - Sparganium emersum grote egelskop - Sparganium erectum veelwortelig kroos - Spirodela polyrhiza drijvend fonteinkruid - Potamogeton natans Lijst D - soorten die minder tolerant zijn voor verontreiniging kleine watereppe - Berula erecta hangende zegge - Carex pendula breedbladige waterpest - Elodea canadensis dotterbloem - Caltha palustris scherpe zegge - Carex acuta moeraszegge - Carex acutiformis oeverzegge - Carex riparia kransvederkruid - Myriophyllum verticillatum gele plomp - Nuphar lutea klein fonteinkruid - Potamogeton berchtoldii gekroesd fonteinkruid - Potamogeton crispus dichtbladig fonteinkruid - Potamogeton densus doorgroeid fonteinkruid - Potamogeton perfoliatus vlottende waterranonkel - Ranunculus fluitans schildvormige waterranonkel - Ranunculus peltatus watervorkje - Riccia fluitans Lijst E - soorten die gevoelig zijn voor verontreiniging haaksterrekroos - Callitriche hamulata bronmos - Fontinalis antipyretica kikkerbeet - Hydrocharis morsus-ranae knolrus - Juncus bulbosus drijvende waterweegbree - Luronium natans teer vederkruid - Myriophyllum alterniflorum naaldwaterbies - Eleocharis acicularis

PIME vzw

60

Wateronderzoek

Bijlage 14: Opnameblad waterkwaliteit op basis van waterplanten

Duid aan de hand van onderstaande tabel een score aan voor het door jou onderzochte water.

geen planten

wel planten

overvloed aan planten

beoordeling volgens lijsten A-B-C-D-E

score

geen planten aanwezig door duidelijke verontreiniging

0

geen planten aanwezig, maar dit is een gevolg van een tekort aan licht in het water door beschaduwing van een bos, een overhangende oevervegetatie of een betonnen bedding

geen

vooral planten uit lijst A - indicatoren voor verontreiniging

1

minder dan 5 soorten uit lijst B

2

minstens 5 soorten uit lijst B - soortenrijke moerasvegetatie

3

naast soorten uit lijst A en B, minstens 1 soort uit lijst C

5

naast soorten uit lijst A, B en C, minstens 1 soort uit lijst D

7

naast soorten uit lijst A, B, C en D, minstens 1 soort uit lijst E

9

water vol slierten, het water stinkt

0

wateroppervlak afgedekt met een dikke krooslaag

1

Onderzochte waterloop of vijver : ........................................................................................................... Het waardecijfer dat ik aan de waterloop of vijver toeken, is .................................................................... Besluit:................................................................................................................................................. ........................................................................................................................................................... ............................................................................................................................................................. ............................................................................................................................................................. .............................................................................................................................................................

PIME vzw

61

Wateronderzoek