Turkije: waar Europa begon... van Antiochië naar Nemrut van Ankara naar Trabzon van Bodrum naar Efeze

Turkije: waar Europa begon... van Antiochië naar Nemrut van Ankara naar Trabzon van Bodrum naar Efeze

Eerste editie gepubliceerd in 2014 door TV Culture voor het Ministerie van Cultuur en Toerisme van de Republiek Turkije. Copyright © Ministerie van Cultuur en Toerisme van de Republiek Turkije / TV Culture All rights reserved. No part of this book may be reprinted or reproduced or utilised in any form or by any electronic, mechanical, or other means, now known or here-after invented, including photocopying and recording, or in any information storage or retrieval system, without permission in writing from the publisher or author. Disclaimer: De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij de onafhankelijke auteurs en samenstellers. Het Ministerie van Cultuur en Toerisme van de Republiek Turkije is niet aansprakelijk voor de actualiteit, juistheid, volledigheid of kwaliteit van de verstrekte informatie en onderschrijft derhalve niet noodzakelijkerwijs de opinies en meningen die in dit boek zijn vastgelegd. Auteur: Wolter Braamhorst Redactie: Eray Ergeç Foto’s: Wolter Braamhorst & Eray Ergeç Omslagfoto: Hittische koning Suppiluliuma II (schaalmodel, Hatay Archeologisch Museum, BKG) Geproduceerd door TV Culture, Schiedam, Nederland Ontworpen door MYRA, Istanboel, Turkije Gedrukt bij DeckersSnoeck in Gent, België Library of Congress Cataloging-in-Publication Data: Braamhorst, Wolter (text), Braamhorst, Wolter & Ergeç, Eray (photography) TV Culture / Ministerie van Cultuur en Toerisme van de Republiek Turkije Main title: Turkije: waar Europa begon... (Turkey: Where Europe Began...) Subtitle: Van Antiochië naar Nemrut, Van Ankara naar Trabzon, Van Bodrum naar Efeze From Antioch to Mount Nemrut, From Ankara to Trabzon, From Bodrum to Ephesus Keywords: Archaeology – Turkey – Ancient Civilisations Language: Dutch 222 pagina’s ISBN/EAN 978-90-820971-2-2

Turkije: waar Europa begon... van Antiochië naar Nemrut van Ankara naar Trabzon van Bodrum naar Efeze

Wolter Braamhorst Fotografie: Wolter Braamhorst & Eray Ergeç Redactie: Eray Ergeç

WELKOM Het doet ons veel plezier dat we u dit bijzondere boek mogen presenteren. Het Ministerie van Cultuur en Toerisme en het Turkse Verkeersbureau in Den Haag worden vaak om een reisadvies gevraagd. Wat zijn de mooiste en meest interessante plaatsen in Turkije? Wat mag men niet missen? ‘Die vragen zijn lastig te beantwoorden, want voor ons is Turkije nog altijd een land vol verrassingen. Wij prijzen ons gelukkig dat we veel van het land hebben kunnen zien, maar ook voor ons is het rondreizen door Turkije een avontuur, een ontdekkingstocht. Voor de meeste mensen is Turkije een fijne zonbestemming met prettige stranden, goede hotels en lekker eten voor een concurrerende prijs. De Middellandse Zeekust is van een betoverende schoonheid en de kust van Bodrum tot Antalya is een favoriete bestemming voor heel veel Europeanen. Istanboel is een geweldige stad waar Oost en West harmonieus samenvloeien tot een adembenemend mooie metropool. Het is de ideale stedenreis en veel toeristen hebben inmiddels de weg naar deze wereldstad gevonden.

Maar Turkije heeft meer te bieden; één land met duizenden bijzondere bestemmingen. In dit boek willen we u graag laten kennismaken met een heel andere, minder bekende kant van Turkije. Door zijn unieke ligging heeft Turkije een sleutelpositie tussen het Westen en het Oosten, tussen Europa en het Midden-Oosten. Het ligt in het hart van waar de Europese cultuur ooit voor het eerst vorm kreeg. Turkije biedt als geen ander land ter wereld een directe en tastbare verbinding met ons verleden. Of het nu gaat om de oudste steden, de vroegste beschavingen of de eerste christenen; Turkije is het land waar onze voorouders letterlijk voor de eerste keer geschiedenis schreven. Reizen door Turkije is een belevenis voor alle seizoenen en we weten zeker dat de rijke cultuur en de overweldigende natuur u zullen blijven verrassen. Wij nodigen u graag uit om samen met ons op ontdekkingsreis te gaan. Ministerie van Cultuur en Toerisme van de Republiek Turkije

Voorwoord

VOORWOORD

Turkije: waar Europa begon...

6

Turkije is een groot land. Het lijkt een open deur, maar rondreizend door Turkije zult u al snel merken dat de afstanden en de variaties in landschap groot zijn. Turkije is ook een rijk en afwisselend land. In de meeste boeken en brochures is ons inziens een onevenwichtig beeld ontstaan van een land waar – naast zon en zee – traditionele klederdrachten en volksdansen lijken te worden afgewisseld met stoffige zandwegen en een vriendelijk lachende en theedrinkende lokale herder met ezel. Natuurlijk zijn deze zaken met enige moeite nog te vinden, maar het echte

Turkije is toch heel anders; een modern land voorzien van de modernste gemakken. Het is zeer eenvoudig om er rond te reizen. Het wegennet van Turkije is goed onderhouden, ook in de meest afgelegen gebieden. Elk hotel, zelfs een eenvoudig pensionnetje, biedt u prima internetverbindingen en een internationale kwaliteit. De gastvrijheid en vriendelijkheid van de plaatselijke bevolking is terecht legendarisch. Zelfs in het kleinste dorpje wordt u met plezier ontvangen. Maar wees niet verbaasd dat de oudere vrouw die in haar authentieke moestuintje schoffelt ondertussen whatsapped met haar kleinkinderen in Amsterdam. Turkije is ook een leeg land. Hoewel er meer dan 75 miljoen Turken wonen, valt dat op de enorme oppervlakte (een kleine 800.000 km2) nauwelijks op. Als we ons daarnaast realiseren dat veel mensen in de grote stad wonen, wordt het duidelijk dat rondreizen door Turkije direct een gevoel van ruimte en vrijheid geeft. De horizon is ver, de bergen zijn groots en de natuur is overweldigend. Er is zeer veel te ontdekken en in dit boek kunnen we maar een tipje van de sluier oplichten.

De schoonheid van het verleden zit zelfs een stukje lager, letterlijk onder je voeten verborgen. Overal waar je een spade in de grond steekt zijn de sporen van onze verre voorouders terug te vinden. Het is een ontdekkingstocht om steden en dorpen te verkennen die zo nauw zijn verbonden met het ontstaan van de Europese samenleving. Het feit dat deze plaatsen (nog) door weinig toeristen worden bezocht, maakt de belevenis des te indrukwekkender. Hoe vaak kun je oog in oog staan met het oudste beeld ter wereld, rondlopen op de plek waar Abraham heeft gewoond of dineren onder de waterval waar Cleopatra ooit in het huwelijk trad? Die directe verbondenheid met de wereldgeschiedenis is een ervaring om nooit te vergeten. Het bijzondere van Turkije is dat er niet één of twee mooie bestemmingen zijn, maar dat je er vrijwel letterlijk over struikelt. Ook het volgende stadje, de volgende vallei, de volgende baai heeft een rol gespeeld in de rijke geschiedenis van de regio. En dan gaat het niet om de zoveelste fraaie moskee, kerk of fontein. In Turkije gaat het dan meestal om een werkelijk unieke plaats; de kerk waar Paulus predikte op weg naar Rome, de stad waar Alexander de Grote geschiedenis schreef of Homerus aan zijn Odyssee werkte. Je valt van de ene verbazing in de andere. Ontdek de plaats waar voor het eerst in de geschiedenis een biertje werd gebrouwen of de kers werd gekweekt. Verken de stad waar de eerste munt ter wereld werd geslagen of het eerste vredesverdrag werd ondertekend. Het feit dat Turkije daarnaast een

fantastische keuken en prettig klimaat heeft is extra meegenomen. Hoewel wij meenden Turkije al goed te kennen, was het schrijven van dit boek een echte verkenningstocht. Alle wegen leiden naar Rome, maar de meeste liepen toch eerst door Turkije. Hoewel er her en der wetenschappers voorbij komen, is dit boek geen wetenschappelijke publicatie. Zo nu en dan nemen we onze vrijheid bij het vertellen van twijfelachtige historische gebeurtenissen omdat we het overgeleverde verhaal mooier vinden dan de aantoonbare historische werkelijkheid. Het doel van dit boek is ook niet om informatie te verschaffen over hotels, restaurants, openings- of bustijden. Wilt u de reizen die we in dit boek als leidraad gebruiken precies volgen, dan kunt u dat het beste per (huur)auto doen. De wegen in Turkije zijn prima en het is eenvoudig om op het ene vliegveld een auto te huren en die vervolgens op een ander vliegveld achter te laten. We beogen een beeld te geven van Turkije als een land waar de menselijke geschiedenis voelbaar en dichtbij is. We verkennen de oudste beschavingen en antieke culturen en zullen, onderweg daar naartoe, zo nu en dan uitstapjes maken naar bijzondere plaatsen die u niet mag missen. We hopen dat u zo een eerste indruk krijgt van een land dat zoveel meer is dan zon en zee. Het is een land dat wacht op uw ontdekking. We beloven dat u er geen spijt van zult krijgen. De samenstellers

INHOUD INLEIDING 10 HET BEGIN VAN HET BEGIN: VAN ANTIOCHIË NAAR NEMRUT 15 Antiochië 16 Gaziantep 33 Şanlıurfa 39 Mardin 48 OP WEG NAAR HET GROENE PARADIJS: VAN ANKARA NAAR TRABZON 62 Ankara 64 Inhoud

Hattuşa 76


8

Amasya 86

PAGE 159

Reliëf in Aphrodisias

Giresun 100 Trabzon 110 Gümüşhane 118

PAGE 34

Het ‘Zigeunermeisje’ uit het Zeugma Mozaïek Museum

EEN ZONOVERGOTEN ONTDEKKINGSTOCHT: VAN BODRUM NAAR EFEZE 126 Bodrum 128 Bafa Meer 146 Didyma & Milete 151 Aphrodisias 159 Pamukkale & Hierapolis 168 Efeze 178 UNESCO WERELDERFGOED TURKIJE 194 VERANTWOORDING 218 NOTITIES 220

PAGE 84 Beeldje uit Alacahöyük

PAGE 185

Het huisje van Maria

Inleiding

INLEIDING


10

De lange geschiedenis van de menselijke beschaving volgt een verrassend bochtige route vol met slecht aangegeven zijpaden en onverlichte wegen. Soms gaan de ontwikkelingen in een sneltreinvaart, zoals bijvoorbeeld bij de digitale revolutie in onze tijd, soms is de vooruitgang langzaam en over vele millennia uitgespreid. Er zit maar 20 jaar tussen de maanlanding en de val van de Berlijnse Muur, twee sleutelmomenten in de menselijke geschiedenis. Soms verandert er in duizend jaar niet erg veel, soms springen we met zevenmijlslaarzen vooruit en een enkele keer achteruit. Stap voor stap hebben we ons leven en onze leefomgeving veranderd, uit pure noodzaak of onder invloed van een belangrijke uitvinding of ontdekking. In dit boek gaan we een groot aantal van die belangrijke momenten tegenkomen, want Turkije heeft een onvergelijkbare geschiedenis. In West-Europa zijn we al onder de indruk als we een 2000 jaar oude Romeinse tempel opgraven, maar in Turkije trekt men pas voorzichtig een wenkbrauw op als we daar 10.000 jaar aan toevoegen. Veel van deze bijzondere plaatsen zijn relatief onbekend, zelfs in Turkije. Lange tijd werd aangenomen dat de vroegste civilisaties gezocht moesten worden in de zogenaamde Vruchtbare Sikkel, een gebied in het Midden-Oosten waarvan het centrum ergens rond Palestina en het Zuiden van Irak moest worden gezocht. Volgens deze opvatting zat Turkije in de relatief oninteressante

plek op de sikkel, een buitengebied aan de uiterste grens van waar het ooit allemaal begon. Maar die opvatting ging letterlijk op de schop, want op diverse plaatsen in Turkije werden onwaarschijnlijke vondsten gedaan, opgravingen die onze geschiedenis grondig herschreven. Het werd steeds aannemelijker dat het land niet aan de zijlijn maar midden op het speelveld van de menselijke ontwikkeling stond.

Turkije ligt op het kruispunt van onze ontwikkeling. Het is het land waar veel historische sporen samenkomen. Op ons pad langs de geschiedenis komen we veel volkeren tegen die allemaal hun eigen stempel hebben gedrukt op Turkije. Europa’s geschiedenis is zeer nauw verbonden met Turkije, van de allervroegste geschiedenis van de menselijke beschaving tot de Romeinse en Ottomaanse periode. En nog iedere

week worden er nieuwe ontdekkingen gedaan. Zo werd laatst in Ankara een 1500 jaar oude bijbel teruggevonden en in Sinop lijken delen van het heilige kruis te zijn ontdekt. Op diverse archeologische vindplaatsen worden opzienbarende vondsten gedaan die de vroegste geschiedenis van de westerse beschaving kunnen herschrijven. Het Marmaray-project, waarbij Europa en Azië voor het eerst door een tunnel

Inleiding


12

worden verbonden, heeft een unieke hoeveelheid archeologische schatten boven water gehaald. Het zal nog jaren duren voordat het belang van deze ontdekkingen duidelijk is.

het oosten te trekken. Ook zult u het verrassende gebied langs de Zwarte Zee leren kennen en onverwachte ontdekkingen doen in de meer bekende kuststreek van de Egeïsche Zee.

Turkije is een land waar veel dingen voor het eerst gebeurden. In dit boek zult u daarvan veel voorbeelden vinden. We concentreren ons op drie regio’s en vier onderwerpen. We verkennen Zuid-oost Turkije rond Hatay, de antieke stad die wij ook kennen onder de naam Antiochië en Antakya, om vervolgens verder naar

Zo komen we onderweg de oudste plekken van de menselijke cultuur tegen en praten we met de mensen die er wonen of werken. We treden in de voetsporen van de mysterieuze volkeren die Turkije in de loop van millennia hun thuis hebben genoemd. Ook de klassieke Griekse en Romeinse beschaving blijkt verrassend nauw

HET MARMARAYPROJECT is het grootste infrastructurele project uit de Turkse geschiedenis. Het lag voor de hand dat graven onder de Bosporus, één van de meest symbolische en historische grenzen tussen het Oosten en het Westen, veel archeologische ontdekkingen zou opleveren. Professor Cemal Pulak van de Texas A&M Universiteit vertelt over de telefoon over de vondst van 34 Byzantijnse schepen die in goede staat in het zeeslib werden teruggevonden:”Eén schip was zelfs voor 80% intact. We hebben leren schoenen, houten haarkammen, de botten van paarden en kamelen, Hellenistisch aardewerk en talloze amfora’s met zaden en granen gevonden. Deze ontdekkingen zullen een groot gevolg hebben voor onze kennis van de Byzantijnse geschiedenis. Maar we hebben ook ongelooflijke neolithische resten gevonden en zelfs bewijs voor crematies, die aantonen hoe belangrijk de Bosporus was voor de menselijke ontwikkeling.” verbonden met de geschiedenis van Turkije. En regelmatig zullen we oog in oog staan met het vroege christendom. Maar daarnaast zullen we ook veel uitstapjes maken naar de prachtige natuur en vaak stoppen om de lokale sfeer op te snuiven. Langs deze routes zult u veel bijzondere plekken tegenkomen die we niet in dit boek de revue laten passeren. Er is simpelweg te veel om te ontdekken. U zou ons pad kunnen volgen, maar u kunt natuurlijk ook de krenten uit de pap halen. Hoewel,

in Turkije is er relatief weinig pap en zijn er heel veel krenten. Aan het eind van het boek sommen we ook de UNESCO World Heritage locaties van Turkije op, evenals de plaatsen die op de voorlopige lijst staan. Sommige daarvan zult u in dit boek al zijn tegengekomen, andere wachten nog op volgende publicaties. Zoals gezegd is Turkije een groot land en kunnen we in dit boek slechts een klein stukje laten zien. Maar het is een luxe keuze. We hopen dat het smaakt naar meer.

Het Zuid-oosten van Turkije is een ontdekkingstocht langs de oudste menselijke beschavingen. Maar ook bezoeken we het grootste mozaïekmuseum ter wereld, de plaats waar Cleopatra ooit in het huwelijk trad en beleven we de zonsopgang bij de mysterieuze reuzenbeelden van Berg Nemrut.

Het begin van het begin:

van Antiochië naar Nemrut


Antiochië Turkije: waar Europa begon...

16

We beginnen onze reis in het oude Antiochië, nu bekend als Hatay of Antakya, in de rechter noordhoek van de Middellandse Zee. Het is zo’n anderhalf uur vliegen van Istanboel en met dagelijkse vluchten eenvoudig te bereiken. Zoals overal in Turkije is het zeer aan te raden om een auto te huren. Het oude centrum is goed beloopbaar en er zijn tal van pensionnetjes en (historische) hotels te vinden. Het is tegelijkertijd een hippe, moderne stad met cafeetjes en eethuisjes waar natuurlijk de befaamde kebab wordt geserveerd. Hatay/ Antiochië is niet zomaar een stad. Het is een levende legende. We treffen er één van de vroegste moskeeën van Turkije aan, vlakbij een kerk en een synagoge. De stad, gelegen aan de mysterieuze Orontes rivier, ligt op een kruispunt van wegen en religies. De Orontes heeft er al een kleine 500 kilometer door Libanon en Syrië opzitten als hij Hatay binnenstroomt op weg naar de Middellandse Zee.



18

De vroegste geschiedenis van dit gebied moeten we zoeken in de prehistorie, maar het waren de Hittieten die het op de kaart zetten. Dit volk dat grote delen van het Anatolië meer dan 1000 jaar regeerde, is nog grotendeels onbekend bij het grote publiek. En dat terwijl hun kunst en cultuur fascinerend is. Deze supermacht was verantwoordelijk voor de allereerste geschreven grondwet, de eerste juridische documenten en het allereerste vredesverdrag ter wereld, gesloten met niemand minder dan de machtigste Egyptische farao uit de geschiedenis, Ramses II.

Maar wie waren deze vooruitstrevende mensen? De Hittieten hebben overal in Turkije hun sporen nagelaten en we zullen ze nog vaker tegen het lijf lopen in dit boek. Ook in de buurt van Hatay, bij Tell Tayinat, zijn belangrijke Hittische vestigingen ontdekt. Daar stonden de archeologen plotseling letterlijk oog in oog met koning Suppiluliuma II. Dit pas opgegraven standbeeld is snel een symbool geworden voor hun indrukwekkende beschaving. De koning kijkt onze moderne wereld in met een ontwapenende blik en een delicaat uitgehakt kapsel vanuit het splinternieuwe archeologische museum in Hatay.

In het dorpje Hanyolu, niet ver van Hatay, is toestemming van het dorpshoofd nodig om een vreemdsoortige verhoging tussen eindeloze akkers te bezoeken; gigantische monolieten rijzen er uit de grond, omringd door dik doornig struikgewas en grazende schapen. Het lijken wel de overblijfselen van een antieke citadel, maar niets is minder waar. De rotsen zijn een natuurlijk fenomeen, vormgegeven door eeuwen wind en regen. Maar als we de stenen beter bekijken zien we de Hittieten verschijnen, alsof ze van opzij zijn gefilmd tijdens een officiële wandeling, met hun herkenbare hoofddeksels en stramme houding. Waarom hier? We kunnen er alleen naar gissen, maar het geeft aan hoezeer de Hittische beschaving verbonden is met het landschap.


Als we zo’n 1000 jaar in de geschiedenis vooruit reizen komen we een ander volk tegen, de Seleuciden. Antiochië was ooit de hoofdstad van hun rijk dat zich uitstrekte van Turkije tot India en Iran. De Seleuciden waren één van de erfgenamen van het grote rijk van Alexander de Grote en ook hun sporen komen we in Turkije regelmatig tegen. Op korte afstand van Hatay, aan de Middellandse Zee aan de monding van de Orontes rivier, vinden we in het huidige Samandağ de belangrijke Seleucische havenstad terug. Maar het zijn de Romeinen die hier de


20

meest indrukwekkende overblijfselen achterlieten. Ten tijde van de keizers Vespasianus en Titus, in de eerste eeuw van onze jaartelling, werd er tientallen jaren door duizenden, voornamelijk Joodse, slaven gewerkt aan kilometerslange tunnels om het water van de rivier te reguleren. Mensen lijken lilliputters in dit enorme gangenstelsel dat door reuzen lijkt te zijn uitgehakt. De dimensies tarten ons voorstellingsvermogen. Op een paar kilometer afstand van de Vespasianus-Titus tunnel komen we ook de Mosesboom tegen, die volgens de legende door Moses zelf zou zijn

geplant. Dat is op zijn zachts gezegd onwaarschijnlijk, maar de oeroude boom is er niet minder mooi om. Niet veel verder vinden we de schitterend gelegen ruïnes van het 6e-eeuwse St.Simeon Klooster. De Middellandse Zee bij Hatay is nog nauwelijks ontdekt door toeristen. Een bergmassief torent uit boven de mooie, grijze kilometerslange stranden met hier en daar een eenvoudig restaurant. Een heerlijke plek om even bij te komen van een paar millennia geschiedenis.



Aan de rand van Antiochië vinden we de parkachtige streek Harbiye met als 22 middelpunt de altijd voor verkoeling zorgende Daphne watervallen. Ondanks de vele eettentjes en verkoopkraampjes kan men nog altijd de serene schoonheid van deze natuurlijke bron ervaren. Het water stroomt in tientallen kleine en grotere watervalletjes naar beneden. Het was hier dat de god Apollo – in sommige versies van het verhaal zelfs oppergod Zeus – verliefd werd op de nimf Daphne. Maar zij wist dat goden onbetrouwbare minnaars zijn en ontsnapte aan zijn avances door in een laurierboom te veranderen. Nog altijd is Daphne het Turkse woord voor laurier. Deze heilige plek was in de antieke wereld al een echte toeristen attractie en rondom het gebied stonden ooit de vakantievilla’s van rijke Romeinen. Hier werden de Olympische spelen gehouden en de jaarlijkse festivals en feesten waren beroemd en berucht.

Niet voor niets is dit de plek waar de Egyptische farao Cleopatra ooit trouwde met de Romeinse aanvoerder Marcus Antonius; het huwelijk zou beiden weinig geluk brengen maar het is niet moeilijk om je voor te stellen waarom ze deze plek kozen; het is een zeer romantische omgeving. Hier kan men, met de blote voeten in bronwater, dineren met uitzicht op een waterval.



24

Van de buitenverblijven, tempels en markten is weinig meer terug te vinden, maar de mozaïeken uit Romeinse villa’s uit de 2de en 3de eeuw die hier werden ontdekt, zijn schitterend. We zien niet alleen

mythologische voorstellingen maar ook meer alledaagse mozaïeken met keuken- en badkamermotieven en zelfs één van de allereerste afbeeldingen van garnalen. Ook deze hebben een plaats gevonden in het Hatay museum.

Hatay is ook de stad van de evangelist Lucas, de arts van Grieks-Syrische komaf die traditioneel wordt gezien als de schrijver van het Evangelie volgens Lucas en Handelingen. Dit is wellicht de stad waar de christenen voor het eerst in een kerk samenkwamen. De zogenaamde Petruskerk is misschien door Lucas zelf gesticht en Paulus en Barnabas hebben in deze rotskerk bijeenkomsten gehouden. Hier komt het vroege christendom heel dichtbij. Hoewel er andere kerken zijn die aanspraak maken op de titel ‘oudste kerk ter wereld’ heeft deze rotskapel in de buurt van Antiochië uitstekende papieren. Dit was de plek waar ze zich voor het eerst christenen noemden. Door de mist van bijna twee millennia legendes en mythes heeft de kerk nog altijd een magische uitstraling. Dit is misschien niet waar het allemaal ooit begon, maar het is wel de plek waar een kleine club gelovigen een echte beweging werd. Het is niet moeilijk om je in deze grot, staand tussen de imposante pilaren, die vroegste christenen voor te stellen. De kerk, uitgehakt in deze nauwelijks veranderde heuvels aan de rand van de huidige stad, heeft nog altijd een magische sfeer. De hele stad strekt zich uit aan je voeten. De Orontes schittert in de zon. In de verte is

zelfs een 2000 jaar oude rotssculptuur van Charon zichtbaar, de veerman die de doden naar de onderwereld voert. Het beeld werd ooit uitgehakt om een pest epidemie af te wenden, maar toen hun gebeden waren verhoord, hield men meteen op met het werk. Charon bleef dan ook onvoltooid. De oudste delen van de huidige Petruskerk dateren waarschijnlijk uit de 4de eeuw. Er zijn sporen te zien van mozaïeken en fresco’s. Het water dat sijpelt langs de rotsen werd ooit gebruikt voor drinkwater, maar moderne pelgrims geloven dat het water geneeskrachtig is. Deze symbolische plek, die op de voorlopige lijst staat van het Werelderfgoed van UNESCO, verbindt Turkije ook met Nederland. Een vergeten verhaal over moederliefde en devotie.

Turkije: waar Europa begon... 26


De Hollandse Gravin Sophia van Salm Rheineck (± 1110-1176) was op een pelgrimstocht naar het heilige Jeruzalem getrokken tijdens de Tweede Kruistocht. Het was haar tweede bezoek aan het Heilige Land. Meer dan dertig jaar daarvoor had de weduwe de stad al eens met haar man bezocht. Maar dit keer werd het haar fataal. Op 66-jarige leeftijd komt ze in Jeruzalem te overlijden. Ze wordt ter plekke begraven. Haar zoon Floris III, Graaf van Holland heeft geen afscheid van haar kunnen nemen en besluit om samen met zijn twee zonen haar laatste rustplaats te gaan bezoeken. Onder leiding van Keizer Frederik Barbarossa neemt hij mede daarom deel aan de Derde Kruistocht om het Heilige Land te heroveren op de leider van de moslims, Sultan Saladin. Hij onderscheidt zich door zijn dapperheid bij de verovering van Iconium (het huidige Konya). Maar dan slaat het noodlot toe. Keizer Barbarossa, die met zijn machtige leger dwars door Anatolië is getrokken, verdrinkt door een stom ongeluk. Volgens de overlevering zou hij – ongeduldig geworden door de langzame voortgang van het leger over een brug over de rivier – geprobeerd hebben de rivier te paard over te steken en door de sterke stroming zijn meegesleurd. Zijn lichaam wordt door zijn soldaten in azijn bewaard in de hoop hem naar Jeruzalem Floris III te kunnen vervoeren, maar de geïmproviseerde techniek faalt. De botten en het hart van Barbarossa worden meegenomen richting Jeruzalem, maar de rest wordt

Keizer Barbarossa

begraven in de Petruskerk. Antiochië was door de kruisvaarders ingenomen en zij hadden de heilige kerk verlengd en verbouwd. De noodlottige keizer is niet de enige die een laatste rustplaats vindt in de oudste kerk. Floris III zou zijn moeders graf nooit bereiken. De builenpest was uitgebroken en de Graaf van Holland, die door de lange reis en strijd is verzwakt, sterft op 1 augustus 1190. Ook hij wordt op een onbekende plek begraven in de Petruskerk. Hatay is in zijn lange geschiedenis een aantal keer in vlammen opgegaan en heeft geleden onder oorlogen en natuurrampen. De huidige stad is dan ook niet een aaneenschakeling van historische gebouwen. Maar het oude stadscentrum is nog altijd een drukke en charmante plek om een paar dagen door te brengen en in de schitterende omgeving van de stad is het niet moeilijk om in de voetsporen van de geschiedenis te treden.



28

De route langs de Middellandse Zeekust richting het noorden, op weg naar Karatepe en het Karatepe-Aslantaş Nationale Park, is rustig en goed onderhouden. Onderweg komen we niet alleen oude kastelen en lieflijke dorpjes tegen, maar ook de mooie havenstad Iskenderun, door Alexander de Grote zelf gesticht. Zodra je in de buurt van Osmaniye van de snelweg af bent is het alsof je een ansichtkaart binnenrijdt. De weg meandert door een heerlijk groen heuvellandschap met achter elke bocht een nieuw vergezicht, naaldbos of stuwmeer. Een kasteel doemt op; opeengestapelde grofgehakte stenen die uit de rotspunt lijken te groeien om muren en torens te vormen. Het is een enigszins rommelig geheel,

waarin men het haastige handwerk van de Kruisvaarders herkent. Maar aan de voet van de berg wacht een geweldige verrassing. Een team van archeologen tovert hier de antieke stad Hieropolis Castabala uit de grond te voorschijn. De stad stamt uit de 2de eeuw v.Chr. en speelde acht eeuwen lang een belangrijke rol. De imposante toegangsweg met poorten en Korinthische pilaren leidt naar een amfitheater en de resten van wat ooit een zeer groot tempelcomplex moet zijn geweest ter ere van Artemis Perasia. De stad is zeer mooi bewaard gebleven. De marmeren weg naar de tempel ziet er uit alsof de gelovigen er gisteren nog overheen liepen. Overal zijn stenen te zien met Griekse inscripties. En met een beetje fantasie kan men zien dat ook de heuvels om de stad heen er niet helemaal natuurlijk uitzien. Hier zal nog jaren gegraven worden. Hier zullen nog veel schatten uit de grond komen. De archeologen zijn niet voor niets schichtig en voorzichtig. Dit is een plek die geschiedenis zal schrijven en carrières zal maken en breken.



30

Maar deze bijzondere stad is slechts een tussenstop op weg naar Karatepe, de zwarte heuvel. De weg kruipt verder omhoog langs graanvelden en

bossen. Karatepe ligt bij het Taurus Gebergte temidden van het KaratepeAslantaş Nationale Park. De heuvel is schitterend gelegen en de vergezichten alleen zijn de reis al waard; tot aan de horizon een afwisseling van meren en groene bergen. Dit laat-Hittische zomerpaleis en fort van koning Azitawataya was een ontdekking van wereldniveau. Het was aan Helmuth Bossert en zijn leerling, Turkije’s oudste en meest beroemde archeologe Halet Çambel (1916-2014) om deze ommuurde stad, die pas in 1946 werd



ontdekt, voor de wereld toegankelijk te maken. Het is één van de weinige plekken in de wereld waar men in situ – op de plek waar het werd gevonden – de 32 beeldhouwkunst van de Hittieten kan zien; indrukwekkende en tegelijkertijd aandoenlijke stripverhalen van steen, afgewisseld met reusachtige beelden.

Wie blijft onberoerd bij de afbeelding van een moeder die haar kind de borst geeft of de groep muzikanten die al 2800 jaar optreedt? Het voert te ver om de rijkdom van afbeeldingen hier in detail te beschrijven, maar het is zeker de moeite waard om wat meer tijd uit te trekken om Karatepe te bezoeken en de tot de verbeelding sprekende voorstellingen op je in te laten werken.

Gaziantep Van Karatepe en Osmaniye is het niet ver naar Gaziantep – door de plaatselijke bevolking meestal Antep genoemd – wederom een Turkse stad waar Hittische, Seleucitische, Romeinse, Byzantijnse en Ottomaanse culturen samenkomen. De stad, beroemd om haar kruidige en hete keuken en haar Turkse pizza (lahmacun), is een aangename provinciestad met lange winkelstraten die, uitzonderlijk voor Turkije, alleen voor voetgangers toegankelijk zijn. De stad heeft een charmant fort en een prettige bazaar waar menig winkeltje is gesierd met kleurige, gedroogde paprika’s en aubergines. Overal is het ritmische geklop van de beroemde Antepse koperslagers te horen.



34

Gaziantep is ook de schatbewaarder van een stad die inmiddels niet meer bestaat, Zeugma. Deze legendarische, door Alexander de Grote gestichte stad aan de eveneens legendarische Eufraat rivier is door één van de talloze dammen die Turkije in de afgelopen 50 jaar heeft

gebouwd deels onder water komen te staan. Maar haar belangrijkste schat, meer dan 17.000 m2 mozaïek vloeren van een betoverende kwaliteit, is gered en te zien in het spectaculaire Zeugma Mozaïek Museum van Gaziantep, het grootste museum in zijn soort ter wereld.

Als de vloeren van Zeugma al zo fraai waren, hoe kleurrijk en imposant moet de stad op haar hoogtepunt dan niet zijn geweest? Het museum herbergt veel wereldberoemde mozaïeken.

Het is een avontuur om ze van zo dichtbij te kunnen zien. Sommige gebruiken optische illusies om diepte te creëren, andere zijn van een ontwapenende directheid.



36

Een riviergod kijkt de bezoekers aan met een vanzelfsprekende superioriteit, gevleugelde mannetjes glijden door de golven op de rug van dolfijnen,

kwaadaardige slangen lijken tweespalt te zaaien en aantrekkelijke schonen in wapperende jurken verpozen zich met fabeldieren.

Hier is ook de Mona Lisa van de steenkunst te zien, het zogenaamde ‘zigeunermeisje,’ hoewel sommige wetenschappers stellen dat het een portret van Alexander de Grote is. Haar of zijn indringende blik is na 2000 jaar nog altijd even springlevend. Het is makkelijk om te vergeten dat het gezicht is opgebouwd uit kleine,

kleurige steentjes. Het waardevolle mozaïek is tentoongesteld in een speciale ruimte die haar kwetsbaarheid benadrukt en haar schoonheid beschermt tegen de invloed van daglicht en CO2.



Een stad die in tegenstelling tot Zeugma niet ónder maar áán de Eufraat ligt is Birecik. Prettig gelegen aan het koele brede water, is het een stad waar men urenlang kan flaneren langs de legendarische rivier over een nieuw aangelegde promenade. Niet voor niets is de gemeente aangesloten bij de Europese organisatie voor historische steden en regio’s (EAHTR). Hier kan men dineren of een drankje drinken aan dezelfde rivier waaraan volgens de overlevering 38 ooit de Hof van Eden was gelegen. Het echte paradijs is het misschien niet meer, maar je kunt nog altijd zeer aangenaam vertoeven in

deze historische stad waar men zonder gevaar een appeltje kan eten. Het was overigens geen toeval dat Adam en Eva een appel kregen aangeboden. De appel werd voor het eerst in Anatolië gekweekt. De omgeving van de stad is ook één van de laatste toevluchtsoorden van de kaalkop-ibis, een vrijwel uitgestorven lepelaar-achtige die vroeger ook in WestEuropa voorkwam. Slechts enkele tientallen vogels, die zeer beschermd worden, struinen nog door de wetlands van de Eufraat op weg naar een hopelijk talrijkere toekomst.

De lokale bevolking praat nog altijd over Urfa, het oude Edessa, zoals de stad in de oudheid werd genoemd. Şanlıurfa is nauw verbonden met één van de verbindende figuren tussen het jodendom, het christendom en de islam; aartsvader Abraham. Volgens de plaatselijke overlevering zou Abraham niet in het Iraakse Ur zijn geboren, maar in het Turkse Urfa, in een rotswoning onder de citadel.

Şanlıurfa


Şanlıurfa is een prachtige stad, waar veel valt te ontdekken. Een reusachtig fort torent boven de stad uit. In sommige grotten onder de heuvel kan men dineren met een panoramisch uitzicht over de stad. Een park met natuurlijke bronnen leidt naar de nauwe straatjes van de oude stad.


De grot waar Abraham’s wieg zou hebben gestaan is te vinden in een kleine nis in een 40 prachtig gerestaureerde moskee aan de voet van de berg. In het groene schijnsel zijn achter de glazen ruit de contouren van een grotwoning te zien. Wiens wieg hier ook gestaan mag hebben, het is

duidelijk dat we hier met een zeer oude en heilige plaats van doen hebben. Abraham’s geschiedenis in Urfa eindigt echter niet met zijn geboorte. Hij ontpopt zich als een religieuze activist en begint de godenbeelden in de tempels kapot te slaan, iets waar de lokale priesters niet erg van gediend zijn. En in wat volgt, kunnen we de kracht van de historische verbeelding zien die soms wel erg van de werkelijkheid lijkt losgezongen. Vanaf de stad is boven op de berg een tweetal pilaren te zien dat ooit deel uitmaakte van een antieke tempel. Onder aan de berg is een oude bron met een visvijver met karpers. En dus werd in de overlevering het één en ander creatief gecombineerd. Abraham werd als straf voor zijn vernielingen

gekatapulteerd bovenop een brandstapel met behulp van de pilaren van de citadel, maar God veranderde de vlammen in water en de houtblokken in karpers en zorgde ervoor dat de profeet ongedeerd bleef. Dat bezegelde zijn reputatie en heden ten dage bezoeken nog altijd honderdduizenden gelovigen de Abrahambron met de heilige karpers. De heilige vissen worden niet gegeten, maar wel gevoerd door de vele toeristen en pelgrims. Ook al moeten we de verhalen met een korrel zout nemen, het is een heerlijke plek om een middag door te brengen. Maar Urfa heeft nog veel meer te bieden. Het is een aangename stad waar men rustig een paar dagen kan doorbrengen. En het plaatselijke archeologische museum herbergt de oudste beelden ter wereld waar we verderop meer over zullen horen.


Abraham is ook nauw verbonden met een plaatsje in zuidelijke richting, in de buurt van de grens met Syrië. Harran is niet zo maar een dorpje. Het is een heuvel die al sinds de prehistorie wordt bewoond, gelegen midden in wat we uit de Bijbel kennen als de vlakte van Harran. Het is een uitgestrekt en plat land waar de horizon breed is. Het is er zeer vruchtbaar en sinds er irrigatie mogelijk is, is de dorre vlakte een oase van groente en fruit geworden. In Bijbelse tijd was het hier minder groen en streden concurrerende steden – gelegen op door mensen gemaakte terpen – om de overhand.


Door de unieke ligging tussen Oost en West heeft dit gebied een sleutelpositie in de menselijke geschiedenis. En de nu slaperige nederzetting Harran was er ooit het centrum van. Abraham zou hier enige jaren hebben gewoond. Hier 42 vinden we ook de 8ste-eeuwse ruïnes van de oudste moskee van Turkije; de Paradijs Moskee met zijn 33 meter hoge minaret. De prachtige bakstenen toren staat naast de resten van de

universiteit van Harran, de oudste in Turkije en misschien wel in de wereld. Lopend langs de ingestorte stadsmuren en poorten en de deels vervallen citadel, is het duidelijk dat deze nederzetting ooit veel, veel groter was. Er wordt hard gewerkt om de stad te restaureren en de plaatselijke bevolking nieuwe kansen te bieden door het toerisme te bevorderen. En dat zal zeker lukken, want Harran is een levend museum met een 7000 jaar oude geschiedenis. Overal kan men klassieke overblijfselen ontdekken; pilaren steken her en der uit de grond en de bodem is bezaaid met potscherven en bouwmateriaal. Harran is ook bekend vanwege haar bijenkorf-woningen. Deze fotogenieke kegelvormige lemen hutten komen alleen hier voor. Sommige zijn enkele honderden jaren oud en worden nog altijd gebruikt. De soms wel vijf meter hoge bouwsels bieden, als een

soort wigwams van klei en modder, in dit harde klimaat bescherming en comfort. Harran is een unieke plaats om te bezoeken ook omdat het weinig van zijn authentieke charme verloren

heeft. Massatoerisme ligt op de loer, maar voor het zo ver is, hoort Harran op ieders wensenlijstje thuis. Ook de omgeving van de stad verdient het om verkend te worden.



Op korte afstand van Urfa vinden we Göbekli Tepe, de ‘Buikberg.’ Het is moeilijk om het belang van deze plek in de menselijke geschiedenis te overschatten. Laten we beginnen met te stellen dat deze heuvel, gelegen in een eindeloze vlakte van vergezichten, uniek is in de wereld. Göbekli Tepe is minstens 7000 jaar ouder dan de Egyptische piramides of Stonehenge, 10.000 jaar voor de geboorte van Christus. Het is zo oud dat het eigenlijk niet zou kunnen bestaan; zo bijzonder dat de vroegste geschiedenis van de menselijke ontwikkeling grondig moest worden herschreven. Het hedendaagse Turkije lag niet aan de grenzen van het begin van de geschiedenis, het lag in het centrum ervan. Als we een plek moeten aanwijzen waar de menselijke beschaving begon, dan is het hier. Het is een heuvel die teruggaat 44 naar de tijd dat de mensheid nog bestond uit jagers en verzamelaars, die probeerden om te overleven in een vijandige en wilde omgeving; een mensheid zonder schrift, zonder gebouwen, zonder aardewerk, zonder landbouw, veeteelt of huisdieren. Hoewel de ‘Buikberg’ archeologen al eerder was opgevallen, doet men er

pas sinds 1994 opgravingen, onder leiding van Klaus Schmidt van het Deutsches Archäologisches Institut in samenwerking met het museum van Şanlıurfa.

Schmidt:“Binnen een paar minuten wist ik het zeker. Ik had twee keuzes: weglopen en het aan niemand vertellen óf de rest van mijn leven hier doorbrengen.” De archeoloog komt hier inmiddels al een kleine 20 jaar twee maal per jaar als het weer goed is om te graven; niet te warm en niet te koud of te nat. Theedrinkend onder een eenvoudige overkapping

aan de rand van de opgraving vertelt hij met een glimlach over ‘zijn’ Göbekli Tepe. “Als je kijkt naar de ligging dan zie je dat we hier precies op een scheidslijn zitten, het hoogste punt tussen het historische Anatolië en Mesopotamië, een natuurlijke scheiding van beschavingen, culturen, talen en samenlevingen. De ligging is dus geen toeval.” Toen de plek in de

ogen. We weten niet of de bouwsels een dak hadden. Op de monolieten staan soms symbolen en wilde dieren. We denken dat daarmee een verhaal werd verteld. Om de cirkels heen hebben we sculpturen gevonden van wilde dieren, die een afschrikwekkende functie moeten hebben gehad, want ze staan in een aanvalshouding. Ze zijn nu in het museum van Urfa.”



belangstelling van de wereldpers kwam te staan, kopte de media ‘oudste tempel ter wereld ontdekt.’ Klaus Schmidt drukt zich voorzichtiger uit. “We weten niet wat ze hier precies deden. Ik zou liever van een plek van samenkomst willen spreken, waarin de volkeren die rondtrokken in de Anatolische vlakte en de volkeren die rondtrokken in 46 het Midden-Oosten samenkwamen om te ruilen of ervaringen uit te wisselen. We hebben zo’n 22 cirkelvormige constructies met T-vormige monolieten ontdekt, soms gecentreerd rond twee grote monolieten, menselijke figuren met handen en een riem van vossenbont uitgehakt in de steen, met hoofden, maar zonder gezicht, zonder

De centrale monolieten zijn indrukwekkende, vier meter hoge sculpturen met vaak aandoenlijke afbeeldingen van leeuwen, stieren, zwijnen, vossen, gazellen, reptielen en vogels. Het is een fascinerende plek waar 12.000 jaar menselijke geschiedenis lijkt te verdwijnen. Kijkend over de uitgestrekte vlaktes, staand naast een eenzame boom op de top van de heuvel, is de geest van onze vroege voorouders voelbaar. Ooit keken zij uit over hetzelfde eindeloze gebied. Wat voor leven leidden ze? Hoe gingen ze met elkaar om? Wat is de betekenis van de afgebeelde dieren? Werden hier goden aanbeden of lag er een sjamanistisch idee aan ten grondslag, waarbij mensen zich met dieren verbonden voelden? Is deze ‘ontmoetingsplaats’ het begin van het begin? Er was in ieder geval ook ruimte voor ontspanning want ook het allereerste bier werd waarschijnlijk hier gebrouwen.

Schmidt is nog altijd geraakt door de plek. “We hebben pas een klein deel opgegraven. Göbekli Tepe is gebouwd vanaf het 11de millennium. Zo’n 3000 jaar later is de plek verlaten. We weten niet waarom, maar we weten wel dat de plek niet aan zijn lot werd overgelaten. Göbekli Tepe werd begraven. Daarom is de plek in zo’n goede conditie. We zijn nu bezig om de top van de heuvel te overdekken en te beschermen. We werken al vanaf het begin samen met mensen uit de omgeving. Ze kennen de locatie en voelen zich betrokken bij ons werk.” In het archeologisch museum van Urfa staan we oog in oog met de wilde beesten waarover Klaus Schmidt spreekt; beelden van wilde zwijnen en andere dieren. Een manshoge pilaar met symbolische figuren naast een afbeelding van een vrouw, wijdbeens getekend; de eerste afbeelding van een bevalling? Maar naast de tot de verbeelding sprekende vondsten uit Göbekli Tepe wordt de aandacht ook

getrokken naar een levensgroot beeld bij de ingang, dat met zwarte, melancholische ogen naar de eeuwigheid lijkt te staren. Het Balıklıgöl standbeeld, gevonden in de omgeving van Urfa, is het oudste menselijke beeld ter wereld. Het werd 12.000 jaar geleden uitgehakt en het is moeilijk om geen emotie te voelen naast deze breekbare mens van steen. Is het een portret, een god, een voorouder? We weten het niet, maar de kaalgeschoren man met zijn brede kaken en smalle schouders straalt een oeroude waardigheid uit.


Mardin Turkije: waar Europa begon...

48

De fraaie stad Mardin ligt verder naar het oosten, dicht bij de grens met Syrië. Eeuwenlang was de stad de vaste pleisterplaats voor de karavanen die van het oosten naar het westen trokken. De bevolking was en is zeer divers, evenals de religies die ze aanhangen. De architectuur van de stad lijkt als vanzelfsprekend uit de flanken van deze uitgebluste vulkaan te groeien. De zandkleurige woningen, paleizen, kerken en moskeeën zijn van een solide schoonheid. De stad is gebouwd om met de hete zomers en de koude winters om te kunnen gaan. De muren zijn dik en de straten nauw. Nog steeds komt men hier ezeltjes tegen voor het vervoer van goederen. Auto’s zijn in de stegen en op de trappen onbruikbaar. Dat weerhoudt sommige doorzetters er overigens niet van om het toch te proberen. Het is een belevenis om de verschillende niveaus van Mardin te voet te verkennen met haar drukke markten, koele kerken en eeuwenoude moskeeën. De vele restaurants verraden de rijke geschiedenis van de stad in hun menu.



50

Sommige zijn gevestigd in oude herenhuizen en paleizen en bieden een uitzicht dat in de avondzon onvergetelijk is. In de late zomer lijkt de omgeving van Mardin dor en wild, maar in de lente is het uitzicht groen tot aan de horizon. Het is een fantastische stad waar de tijd lijkt te hebben stilgestaan.

Vlak buiten de stad vinden we het schitterend gelegen Deyrul Zafaran klooster, het oudste van Turkije. Het klooster werd in 493 gebouwd door de architecten en broers Teheodori en Tehodari. Door de specie van het metselwerk werd saffraan gemengd; vandaar de naam Deyrul Zafaran (zafaran is saffraan). Het klooster is volledig gerestaureerd en nog altijd in gebruik. De monniken zijn bij de tijd en ingesteld op bezoekers. Er is niet alleen een informatiecentrum en een fraai gelegen restaurant, er moeten ook entreebewijzen worden gekocht.

Zoals vaker gebeurde bij heilige plaatsten was de keuze voor deze locatie niet toevallig. Het klooster is gebouwd op de resten van een duizenden jaren oude zonnetempel met indrukwekkende plafondstenen die zonder cement blijven hangen. De mysterieuze crypte is nog altijd te bezoeken in de kelders van het klooster door middel van een enge trap. Het lijkt alsof je een tijdmachine binnenstapt. De weelderige binnentuinen maken plaats voor een serene, koele offerruimte waar de geschiedenis voelbaar is. Het klooster zelf is een lust voor het oog met ruime omgangen van ranke pilaren en binnenplaatsen vol geurende bloemen en planten.



52

Van Mardin rijdend naar het noorden reizen we door het legendarische gebied tussen de Eufraat en de Tigris rivier. In deze heuvelachtige streek is het voor ons ooit allemaal begonnen. Hier bouwden dezelfde mensen die al in Göbekli Tepe tegenkwamen stap voor stap aan een nieuwe toekomst. Hier werden in een periode van duizenden jaren uitvindingen en ontdekkingen gedaan die ons leven voor altijd zouden veranderen. Op de heuvels van de berg Karaca werd zo’n 9000 jaar geleden voor het eerst in de geschiedenis graan verbouwd. Hier groeit nog altijd de wilde voorganger van de meer dan 60 hedendaagse graansoorten. Van de nederzettingen die in deze streek zijn opgegraven zijn Çayönü en Nevalı Çori de belangrijkste. Ze zijn waarschijnlijk ontstaan rond 9000 v.Chr. als de eerste

vaste verblijfplaatsen van jagersverzamelaars. Als we de opgravingen in detail bekijken, zien we de menselijke beschaving laag voor laag ontstaan. Rond 8000 v.Chr. wordt er landbouw bedreven en rond 7300 v.Chr. waren er al schaapskuddes. In beide plaatsen zijn langgerekte bouwwerken teruggevonden op dikke fundamenten, de zogenaamde schachthuizen.

Graanveld bij Karaca gebergte, opgraving bij Çayönü, stadsmuren van Diyarbakır

Nevalı Çori was ooit het centrum van de vuursteenindustrie, een onmisbaar gereedschap voor de vroege mens. Uit kalksteen werden beelden en beeldjes gemaakt; een levensgrote kop met slang, pilaren met reliëfs en afbeeldingen van dieren en mensen. De archeologische vindplaats is helaas niet meer te bezoeken, want door de bouw van een stuwmeer ligt het tegenwoordig enkele meters onder water. We moeten onder andere naar de musea van Ankara en Diyarbakır om de vondsten te bewonderen. Diyarbakır is een stad die overigens een bezoek meer dan waard is, al was het maar vanwege haar kolossale ommuring. Çayönü is gelukkig niet het slachtoffer geworden van de moderniteit.


De opgraving ligt vlakbij het dorpje Hilar, zo’n 40 kilometer ten noordwesten van Diyarbakır. In Çayönü is eigenlijk niet veel te zien, maar de ligging is indrukwekkend. Het idee dat de mens hier haar eerste voorzichtige schreden zette naar beschaving, geven deze bescheiden resten een bijzondere lading. Hier werd waarschijnlijk voor het eerst het varken gedomesticeerd. Mannen en vrouwen lijken een gelijke status te hebben gehad. Ze bewerkten het land, hielden geiten en schapen en hadden waarschijnlijk honden. De eerste opgravingen werden gedaan door Robert Braidwood en Mehmet Özdoğan.


Professor Özdoğan is hoogleraar Prehistorie aan de Universiteit van Istanboel: “De Europese Unie koppelt de Europese identeit aan de Romeinse en Griekse cultuur. Maar de echte onderliggende basis van 54 de Europese identiteit komt uit het gebied dat we nu Turkije noemen. De neolithische culturen veranderden en pasten zich aan naarmate ze verder naar het westen trokken, maar het is duidelijk dat ze van origine Anatolisch waren. Toen deze groepen Europa binnentrokken hebben ze hun revolutionaire, nieuwe manier van leven geïntroduceerd bij de primitieve stammen die er al woonden, terwijl ze tegelijkertijd hun gewoontes aanpasten aan lokale omstandigheden. Zo creëerden ze nieuwe en diverse samenlevingen, gebaseerd op dezelfde grondbeginselen.” Vanaf Çayönü is het nog een flinke rit naar de berg Nemrut, maar de route brengt prachtige panorama’s en de gezellige overtocht met een plaatselijke Kahta-Siverek veerboot. Een uurtje wachten is geen enkele opgave in

één van de kleine restaurantjes met uitzicht over het water. In het landschap valt ook iets anders op; perfect ronde heuvels opgebouwd uit stenen en rotsen. Het lijken natuurlijke formaties, maar niets is minder waar. Dit zijn duizenden jaren oude grafheuvels en de beroemdste van allemaal ligt op de hoogste berg in de omgeving, de 2150 meter hoge berg Nemrut.



56

Berg Nemrut en het nationale park eromheen zijn wereldberoemd. Het is niet alleen UNESCO Werelderfgoed, de beroemde standbeelden zijn ook te zien op een eindeloze hoeveelheid kalenders en brochures. Een zonsop- of ondergang meemaken op deze magistrale berg staat op het verlanglijstje van velen, van eenvoudige toeristen tot wereldleiders. Maar ondanks het feit dat Nemrut zo bekend is, valt er nog veel te ontdekken. De berg is niet eenvoudig te bereiken. Zelfs vanaf de dichtstbijzijnde dorpjes is het toch nog een klein uur doorrijden. Vervolgens wacht nog een stevige klim die de conditie test. Het is verbijsterend om te ontdekken dat de ronde top van deze berg niet natuurlijk is. De reusachtige grafheuvel werd kalksteentje voor kalksteentje 50 meter hoog gebouwd op de vlakke top van Nemrut. De wereld ligt hier aan je voeten terwijl de zon langzaam over de horizon heen kruipt. Het is bijna niet voor te stellen dat het menselijkerwijs mogelijk is om zonder moderne middelen deze

berg tot één grote sculptuur om te bouwen. Hoewel men het niet met zekerheid weet, wordt aangenomen dat deze ambitieuze prestatie het geesteskind was van koning Antiochus I van Kommagene (86-38 v.Chr.) of één van zijn opvolgers. Het graf van de koning zelf is nog niet ontdekt. Rondom de grafheuvel is op twee locaties een indrukwekkende serie standbeelden opgesteld. Niet alleen

Antiochus zelf kijkt al duizenden jaren de zonsopgang tegemoet, hij wordt bijgestaan door leeuwen, adelaars en goden. De koning was een astroloog en het vermoeden bestaat dan ook dat de plaatsing van de beelden een symbolische betekenis heeft. Ooit zaten de monumentale hoofden vast aan lichamen die aan de voet van de grafheuvel over de eeuwigheid uitkeken.



58

Alsof ze met een krachtige zwaai van een kolossaal zwaard zijn onthoofd, liggen de hoofden nu los op een platform, voor altijd gescheiden van hun lichaam. Nemrut is een indrukwekkende ontmoetingsplaats met ons verleden. ‘s Ochtends, ‘s middags of ‘s avonds,

bouwers van Nemrut. We zien een levensgroot reliëf van een koning Antiochus die vriendschappelijk de hand schudt van Heracles die echter zijn knots achter de hand lijkt te houden. Naast hen is een prachtig bewaarde inscriptie te zien die de werken van Antiochus vermeldt en vereeuwigt. Daaronder bevindt zich een gapend gat, een duistere tunnel die zo naar het binnenste van de aarde lijkt te lopen. Volgens de plaatselijke bevolking kon men zo ooit ongezien het kasteel bereiken. We zullen hen op hun woord geloven.

dit koninklijke herdenkingsmonument stelt nooit teleur. Het is wel verstandig om je warm aan te kleden, stevige schoenen aan te trekken en voldoende water en tijd ter beschikking te hebben. Niet ver van Nemrut liggen de ruïnes van de verwante, schitterend gelegen stad Arsameia. Het is een adembenemende omgeving met de ruïnes van een kasteel balancerend op een uitstekende rots en een rivier die als een glimmende slang van glas door het landschap glijdt. Bovenop de winderige heuvel vinden we de resten terug van de stad van de

Ook in de nabije omgeving vinden we de sporen van het Kommagene koninkrijk terug. De Karakuş of adelaars-grafheuvel is 35 meter hoog en omringd door een aantal zuilen en beelden. In de verte kan men net de berg Nemrut zien liggen. De heuvel werd gebouwd door de zoon van de beroemde Antiochus, Mithridates II en is de laatste rustplaats van vier vrouwen uit het koningshuis. Hun graven werden al in de oudheid ontdekt en leeggeroofd. Dichtbij de grafheuvel ontdekken we een 120 meter lange, 2000 jaar oude Romeinse brug over de Cendere kreek. Het is nog altijd een indrukwekkend staaltje technisch vernuft. Tot voor kort was hij zelfs nog gewoon in gebruik. Ooit sierden 4 marmeren zuilen de brug ter ere van Keizer Septimius Severus, zijn vrouw Julia Domna, hun oudste zoon Lucius Septimius Bassianus en hun jongste kind Geta. Toen echter zoonlief als keizer Caracalla (211-217) de macht had gekregen, ontdeed



60

hij zich snel van zijn jongere broertje. Hem vermoorden was niet genoeg. Hij sprak een Damnatio memoriae uit; de herinnering aan zijn broer werd overal verboden. In het hele Romeinse rijk werd Geta uitgewist. Zelfs zijn zuil ‘op de Cendere brug werd neergehaald.

In de buurt van deze bijzondere historische monumenten liggen twee interessante provinciale centra die beide een bezoekje waard zijn: Adıyaman en Malatya. Malatya is beroemd om haar abrikozen en overal in de streek komen we dan ook abrikozengaarden tegen. De gedroogde vruchten worden in tal van lekkernijen gebruikt en zelfs in de plaatselijke kebab. Oud-Malatya, in de buitenwijken van de moderne stad, is een oorspronkelijke nederzetting die al duizenden jaren geleden belangrijk was. Ook de Hittieten hebben in deze omgeving hun sporen nagelaten. Een tripje naar de verkoelende Gürpınar watervallen is ook een aanrader. Onderweg naar Malatya is ook het het plaatsje Gölbaşı een korte stop waard. Aan de rand van het stadje ligt een fraai meertje met een speciale vogelobservatie toren. Het is een heerlijke plaats voor een picknick. Adıyaman is een snelgroeiende, gezellige stad met natuurlijk, zoals de meeste Turkse steden in dit gebied, een centrale heuvel met fortificaties.

De antieke nederzetting Perre is maar een paar kilometer rijden en heeft de bezoeker honderden rotsgraven en antieke ruïnes te bieden. De geschiedenis van de streek rond Adıyaman gaat echter nog verder terug. In de Palanlı grot, zo’n 40 kilometer van de stad, zijn zelfs 40.000 jaar oude rotstekeningen gevonden. Veel verder terug in de menselijke geschiedenis kunnen we niet. Het geeft wederom aan dat Zuid-oost Turkije een uniek gebied is dat een sleutelrol heeft gespeeld in de menselijke ontwikkeling. Adıyaman heeft dagelijkse vluchten naar Istanboel en vanaf Malatya kan men ook naar Ankara vliegen.

We reizen van de verrassende hoofdstad Ankara naar het graf van Koning Midas en de oudste stad ter wereld om uit te komen bij de kusten van de Zwarte Zee. Tussen de meren en de groene heuvels gaan we op zoek naar de Amazones en de geschiedenis van de kers en de hazelnoot.

Op weg naar het groene paradijs:

van Ankara naar Trabzon



Ankara Ankara mag zich op een groeiende belangstelling van westerse toeristen verheugen... en terecht! Te lang werd de hoofdstad van het land over het hoofd gezien als het wat saaie en degelijke broertje van Istanboel en Antalya. Maar Ankara heeft veel te bieden. Het is niet alleen de centrale spil in het vliegtuigverkeer naar het oosten, als échte diplomatenstad is er veel te genieten. Het heeft een grote reputatie op culinair gebied, de winkelstraten zijn deftig en de boulevards ruim en groen. Kemal Atatürk stichtte de Turkse Republiek in 1923 in Ankara en hij zou zelfs jarenlang zijn gezicht in Istanboel niet laten zien. Hij wilde beginnen met een schone lei, weg van de Ottomaanse hoofdstad en haar generaties van ambtenaren, hofbedienden en belangenverstrengeling. In de stad zijn dan ook vele staaltjes van de architectuur van de jaren 20 and 30 terug te vinden; krachtige, sjieke gebouwen met een degelijke uitstraling.



Atatürk overleed op 10 November 1938. Nog altijd wordt in heel Turkije het moment van zijn dood, om vijf over negen in de ochtend, met twee minuten stilte herdacht. Van de drukste winkelstraten tot het kleinste gehucht, heel Turkije lijkt even de adem in te houden. Twee minuten lang kan men een speld horen vallen, dan klinkt het volkslied en gaat het 66 gewone leven weer door. Het is een

blijvend eerbetoon aan de man wiens gedachtegoed nog altijd zeer invloedrijk is in Turkije. Elke stad en elk dorp is trots op hun standbeeld en in alle kantoren, winkels en woonkamers volgt de leider vanaf de muur de gebeurtenissen. Atatürk’s tombe was ooit onderdeel van het Etnografisch Museum, maar op 10 november 1953 werd hij in een speciaal mausoleum, Anıtkabir in het Turks, bijgezet. Ook de tweede president, İsmet İnönü, heeft op dit terrein zijn laatste rustplaats gevonden. Het strak vormgegeven gebouw is een indrukwekkend hoogtepunt van elk bezoek aan de hoofdstad. Letterlijk, want vanaf het mausoleum heeft men een uitzicht over de hele stad. Op deze heuvel was ooit een Phrygische nederzetting, waarvan de resten tegenwoordig te zien zijn in het Museum van de Anatolische Beschavingen.

OPERA

ANGORA

De Nationale Opera is een hoofdstuk apart. Tussen de verbouwingen door kan men nog net de beroemde stijl van Willem Marinus Dudok (1884-1974) herkennen, de beroemde architect van het raadhuis in Hilversum.

Eén van de oude namen van Ankara is Angora en die naam kennen we van de angora kat, het angora konijn en natuurlijk de beroemde angora geit. De hoofdstad is inderdaad de plek waar deze unieke dieren hun historische oorsprong hebben. De zijdezachte mohair van de angora geit werd ooit alleen rond Ankara geproduceerd en van daaruit naar alle plekken van de wereld geëxporteerd. Tegenwoordig worden de geiten ook elders geschoren, vooral in Texas en Zuid-Amerika.

Dudok was in Turkije zeer populair en zijn bewonderaar Şevki Balmumcu tekende voor dit ranke ontwerp.



68

Omdat de stad een moderne en mondaine uitstraling heeft, is het makkelijk om te vergeten dat ook Ankara’s geschiedenis ver terug gaat. De meest spannende plek is de citadel, die een natuurlijke verlenging

van één van de vele heuvels lijkt te zijn; eigenlijk een stad in een stad. Wandelend door de eeuwenoude poorten komt men in een ommuurde middeleeuwse wereld terecht waar veel monumenten bewaard zijn gebleven

en gerestaureerd. Rondom de citadel bevinden zich nog altijd traditionele volkswijken die als een smoezelige kraag om de berg hangen. Het is een bijzondere ervaring om door de nauwe straatjes en stegen en langs de

kleurrijke, kwetsbare huisjes te lopen, die het resultaat lijken te zijn van een uit de hand gelopen doe-het-zelf experiment.



Onderweg naar de citadel komen we het Museum van de Anatolische Beschavingen tegen met een geweldige archeologische collectie, charmant gehuisvest in een Ottomaans monument. Hier vinden we topstukken vanuit heel Turkije, die te kwetsbaar 70 waren om op hun vindplaats te blijven. Van het prehistorische Çayönü tot het laat-Hittische Karatepe, het is een schatkamer die de aandacht verdiend. Halil Demirdelen, de onderdirecteur van het Museum vertelt dat het soms beter is om niet alles maar op te graven. “De aarde is veel beter in het bewaren dan wij, dus soms moet je ook gewoon iets laten liggen. In musea is het altijd een kwestie van de juiste temperatuur

en vochtigheid, de aarde doet het meestal veel beter en het kost niets.” Eén van de plaatsen waar Dr. Demirdelen en het museum veel onderzoek heeft gedaan ligt op een klein uurtje rijden ten westen van de hoofdstad. Daar ligt Gordium, de

mysterieuze stad van het Phrygische volk, omringd door wel 100 grafheuvels of tumuli. De grootste zou behoren aan Koning Midas en zo’n 2700 jaar geleden zijn gebouwd. De legendarische Midas, wiens zucht naar onmetelijke rijkdom bijna zijn ondergang werd. De god Dionysus gaf hem de macht om alles wat hij aanraakte in goud te veranderen, maar de gulden gave had onvoorziene bijwerkingen. Ochtendstond gaf hem letterlijk goud in de mond en de koning begon te verhongeren en te verdrogen. Alles wat hij aanraakte, zelfs zijn eigen dochter, veranderde in goud. Hij smeekte van zijn rijkdom verlost te worden en de god raadde hem aan zich in de rivier Pactolos te wassen. Al zijn goud stroomde de rivier in. Van de historische Midas (die van vlees en bloed dus) is niet bekend dat hij zich in weelde wentelde en zijn grafheuvel was waarschijnlijk de laatste rustplaats

van zijn vader Gordios. In 1957 werd in de heuvel een grafkamer ontdekt met een prachtige collectie bronzen drinkbekers en meubelen van ingelegd hout, nu te zien in het museum in Ankara. Ook werden de resten van het begrafenisfeest gevonden waaronder een goudkleurige drank, een cocktail van wijn, gerstebier en mede, verrijkt met saffraan. Een regelrechte hoofdpijnmix zou men denken, maar voor de Phrygiërs was het een godendrank. Onderzoek heeft duidelijk gemaakt dat de Phrygiërs een rijk volk was dat lange tijd heerste over Anatolië. En inderdaad was er goud te vinden in de Pactolos rivier. De stad en haar omgeving boden veel stof voor verhalen en mythen. Zo stond er een ossenkar op het centrale marktplein van Gordium, vastgemaakt aan een paal met een onmogelijk te ontwarren touw, de Gordiaanse knoop. Toen Alexander de Grote Gordium bezocht, vertelde men dat degene die de knoop zou ontwarren de heerser van heel Azië zou worden. Daar had Alexander

Hittitisch reliëf (linksonder, 9de eeuw v.Chr.), Standbeeld van de godin Cybele met muzikanten (links, 6de eeuw v.Chr.), Assyrische schedel met gouden versieringen (boven, 18de eeuw v.Chr.), bronzen leeuwen-emmer (onder, 8ste eeuw v. Chr.)



wel oren naar en in een voorbeeld van out-of-the-box denken trok hij de paal uit de grond en kon zo zonder 72 enige moeite de eeuwenoude puzzel oplossen. Volgens andere bronnen zou Alexander zelfs vals gespeeld hebben en de knoop gewoon met zijn zwaard hebben doorgehakt. De Gordiaanse knoop is nog altijd het symbool van een ogenschijnlijk onoplosbaar probleem.

En dan is er nog het duizenden jaren oude verhaal van koning Midas en zijn ezelsoren, een straf voor zijn foute beslissing bij een goddelijke muziekwedstrijd. Alleen de kapper kende het geheim van de misvormde oren van de koning maar zoals dat nu eenmaal gaat kon de arme man zo’n groot geheim niet voor zich houden. Hij moest het iemand vertellen. Hij

besloot een gat te graven en het daarin te roepen, maar het riet dat op die plek groeide fluisterde de roddel over Midas’ ezelsoren aan iedere voorbijganger. Mythe en werkelijkheid gaan in de geschiedenis van het antieke Anatolië vaak hand in hand, maar aan de reconstructie van Midas’ schedel, te

zien in het museum in Ankara, zijn helaas geen ezelsoren te ontdekken. Een andere dagtocht brengt ons ten zuiden van Ankara naar de omgeving van Konya, dat goed per auto, maar ook comfortabel per hogesnelheidstrein te bereiken is.

KONYA Konya is een traditioneel, regionaal centrum met meer dan een miljoen inwoners. Het was al in de Hittische tijd een belangrijke nederzetting, maar de huidige roem is vooral te danken aan de filosoof Rumi, de oprichter van de soefibeweging. Meer dan 750 jaar later dansen de derwisjen in hun wijde gewaden nog altijd de rituele sema dans, waarbij ze al draaiend om hun eigen as in contact met het hogere treden. Het Mevlana Museum dat de herinnering aan de stichter levend houdt is een bezoek zeker waard. De stad zelf heeft veel fraaie monumenten waaronder de Alâeddin

moskee, het centrale heiligdom van Sultanaat van Roem (1077 – 1307), een succesvolle afsplitsing van het Seltsjoekse rijk. Omdat ze veel voormalige Romeinse gebieden hadden veroverd, noemden ze zichzelf Roem (=Rome).



Om Çatalhöyük te omschrijven als een internationale sensatie is nog te zwak uitgedrukt. Het is één van de meest invloedrijke opgravingen van de afgelopen vijftig jaar, één van die zeldzame momenten in de archeologie dat alles even anders 74 leek te worden. Ooit woonden hier 10.000 mensen. 9000 jaar geleden was dit de grootste stad op aarde, een prehistorische metropool. Hier leefden mensen die langzaam evolueerden van jagers en verzamelaars naar een boerenbestaan. De jacht was nog altijd heel belangrijk, maar er werden ook graan en groenten verbouwd. De raamloze muren van de rechthoekige huizen waren rijk beschilderd – de vroegste muurschilderingen ter wereld – met afbeeldingen van wilde dieren en mensen en geometrische figuren. De

voordeur was op het dak. Je moest met een trap naar beneden klimmen. Misschien vormden alle daken samen wel een soort marktplein. Hier werd ook één van de meest beroemde beeldjes ter wereld gevonden; een stevige, rondborstige vrouw van gebakken klei met haar armen rustend op twee luipaarden. Is zij een 6000 jaar oude moedergodin, een voorloper van de Anatolische oergodin Artemis? Çatalhöyük werd ontdekt in de jaren zestig, maar het duurde tot de jaren negentig voordat een team van internationale wetenschappers de plaats op grote schaal begon te onderzoeken. De verwachting is dat er nog tientallen jaren gegraven zal worden. Deze unieke stad geeft wederom aan hoe belangrijk Midden en Oost-Anatolië

moet zijn geweest in de menselijke ontwikkeling. Hier ontstonden de Indo-Europese talen, waar ook het Nederlands, Engels of Frans toe behoren. Anatolië was één van de eerste plekken ter wereld waar brons werd gemaakt. Hier werd ook voor het eerst koper gesmolten en met de hulp van bijenwas in vormen gegoten. Maar misschien nog wel belangrijker voor onze geschiedenis was het smeden van ijzer. Zo’n kleine 4000 geleden lukte dat voor de eerste keer, waarschijnlijk in de Kaukasus. De techniek werd door de Hittieten meegenomen naar Anatolië en zo naar de rest van de westerse wereld. De mogelijkheid om ijzer en zelfs staal te maken had grote gevolgen voor de machtsverhoudingen. IJzer was heel zeldzaam en de meeste soldaten moesten het voorlopig nog doen met bronzen en koperen wapens, maar de ijzeren zwaarden van hun leiders

Reconstructie van Çatalhöyük

groeiden uit tot mythische wapens van ongekende kracht en scherpte. Pas toen de Hittieten over hun hoogtepunt heen waren, zo’n 3000 geleden, en hun metaalbewerkers bij andere volkeren naar een baan zochten, werd het geheim van het ijzersmeden onthuld. De Hittitische beschaving heeft over heel Turkije haar sporen nagelaten, maar het hoogtepunt is te vinden onderweg van Ankara naar Çorum, in het legendarisch Hattuşa.


Hattuşa Turkije: waar Europa begon...

76

De oude hoofdstad van de Hittieten heeft een schitterende, bosrijke ligging. De 3700 jaar oude metropool bestrijkt een flink oppervlak en werd ooit omsloten door machtige muren. De grote attractie is de leeuwenpoort die nog altijd fier de stad verdedigt. Een klein deel van de acht kilometer lange muur is gereconstrueerd, maar het zijn de oorspronkelijke stadswallen, de onderaardse tunnels en de ruïnes van paleizen en tempels die de aandacht trekken. De muren hebben de stad eeuwenlang beschermd maar in 1200 v.Chr. werden de Hittieten door de Phrygiërs onder de voet gelopen en ging de stad in vlammen op.



De plaats is misschien nog wel bekender om de schatten die inmiddels in een museum zijn te 78 bewonderen. In de stad werd namelijk het Koninklijk Archief ontdekt, tienduizenden kleitabletten in spijkerschrift die zo’n beetje alles over de Hittieten

vertelden wat we wilden weten en meer; contracten, wetten, religieuze ceremoniën, voorspellingen van de orakels en zelfs literaire werken. Hoogtepunt is een kleitablet dat nu deels in het Archeologisch Museum van Istanboel te zien is; het eerste vredesverdrag

ter wereld. In 1258, na de slag van Kadesh, kwamen de Hittieten tot een overeenkomst met de machtige farao Ramses II. In Egypte werd hetzelfde vredesverdrag op de muur van de tempel van Karnak in Luxor gegraveerd. Beide hebben tot in de huidige tijd overleefd. Een kopie ervan is terug te vinden in het gebouw van de Verenigde Naties in New York.



80

Reconstructie van de indrukwekkende stadsmuren (boven), een klein deel van de uitgestrekte ruïnes van Hattuşa, de oude hoofdstad van de Hittieten (onder)



Niet ver uit de buurt van Hattuşa vinden we het antieke heiligdom van de Hittieten terug. Yazılıkaya is een soort Hittitische openlucht kerk met schitterende rotssculpturen, waarvan

de meeste zo’n 3300 jaar oud zijn. Deels zijn ze zwaar geërodeerd, maar in de kleinere rotskamers lopen de oude Hittieten nog altijd zeer duidelijk zichtbaar in hun specifieke zijwaartse tred. Het rijk versierde complex staat vol met mythologische verwijzingen en werd gemaakt in een tijd dat de religieuze opvattingen werden herzien. De muursculpturen leggen de nieuwe ideeën duidelijk vast, zodat iedereen er kennis van kon nemen, in zekere zin een soort uitgehakte Statenbijbel.



Een half uurtje rijden van Yazılıkaya ligt Alacahöyük, een mysterieuze stad die al bewoond was voordat de Hittieten op het toneel verschenen. En dat is niet voor niets; de heuvel zorgt voor een natuurlijke strategische positie. Lopend door de indrukwekkende sfinxen-poort hebben we nog altijd het gevoel de stad binnen te treden. Het is niet moeilijk om je voor te stellen hoe belangrijk dit centrum moet zijn geweest voor de streek. De stenen van de stadsmuren zijn fraai passend uitgehakt, als een soort legpuzzel. De sfinxen zijn uit één stuk steen gehouwen en staan nog altijd op hun oorspronkelijke plaats. De rotssculpturen die op de muren te zien zijn, zijn moderne kopieën. De kwetsbare originelen 84 zijn te bewonderen in het Museum van Anatolische Beschavingen in Ankara. Daar treffen we ook de schatten uit de

veel oudere koningsgraven aan die in Alacahöyük werden gevonden. Het zijn prehistorische voorwerpen waar je stil van wordt. Zeker als je bedenkt dat deze schatten eeuwen onberoerd onder de voeten van de Hittieten lagen, om pas in de 20ste eeuw weer opnieuw het daglicht te aanschouwen. In de buurt van Alacahöyük vinden we ook een uniek staaltje ingenieurswerk. Op een moderne stuwdam krijgen we misschien

wel tien jaar garantie, maar deze 3250 jaar oude dam, gebouwd voor irrigatie en drinkwater, doet nog altijd zijn werk. Professor Aykut Çınaroğlu, verantwoordelijk voor het onderzoek, hoopt dat het hele gebied één groot openluchtmuseum wordt, zodat bezoekers de relatie kunnen zien tussen de dam, de recent ontdekte kanalen en de antieke stad zelf. Hij

legt uit dat toen Anatolië een periode van ernstige droogte meemaakte in de 12de eeuw v.Chr., de overheid stappen ondernam om dit in de toekomst te voorkomen. Ze importeerden graan uit Egypte en legden dammen en kanalen aan om de watervoorziening zeker te stellen, water dat nog altijd goed drinkbaar is.



86

Amasya

De weg van Hattuşa naar de Zwarte Zeekust voert door een heuvelachtig landschap met verre panorama’s. De eerste stop is een plaats die ook al door de Hittieten werd bewoond, maar vooral belangrijk werd net voor onze jaartelling toen het een onderdeel werd van het Koninkrijk Pontus. De graven van hun leiders zijn uitgehakt in de rotsen boven de stad. Mensen zonder hoogtevrees mogen zeker het geweldige uitzicht op de stad vanaf de citadel niet missen. De indrukwekkende ruïne kijkt loodrecht naar beneden op de oude wijken en de rivier.



Weinig steden zijn zo fraai gelegen als Amasya; een nauwe vallei geflankeerd door dramatische rotsen, gecentreerd rondom een rustig stromende rivier. De prachtige houten huizen uit de Ottomaanse tijd sieren de oevers. Aan de ene kant van de rivier probeert een lange promenade de bewoners te verleiden tot een middagwandeling; aan de andere kant vinden we de nauwe straatjes van een middeleeuwse stad met terrasjes en historische hotels. De omgeving is een schatkamer van bijzondere vondsten, maar het lokale museum is vooral beroemd vanwege de 14de-eeuwse mummies die er worden tentoongesteld. Het zijn de enige Turkse en islamitische mummies ter wereld, Ze liggen in een sobere ruimte in een soort glazen couveuses, die ondanks de vele bezoekers rust uitstraalt.

Turkije: waar Europa begon... 90 van Ankara naar Trabzon

Maar Amasya zou ook beroemd moeten zijn om een heel andere reden. Dit is in zekere zin de geboorteplaats van de geografie. Strabo (64/63 v.Chr. - 24 n.Chr.) kwam uit een rijke familie en kon zijn jongensdroom waarmaken; de wijde wereld ontdekken en beschrijven. Net als Herodotus wilde hij zoveel mogelijk met eigen ogen zien en reisde van Toscane tot Egypte, van Marokko tot Ethiopië. Zijn Geografica is nog atijd één van de belangrijke bronnen voor onze kennis van de oudheid. Maar hoe beschreef hij zijn eigen stad? “Mijn stad ligt in een grote, diepe vallei, waar de rivier de Iris door heen stroomt. Dankzij menselijk inzicht en de natuur is het een bewonderenswaardig ontworpen stad, omdat het zowel een stad als een fort is. De hoge, uitstekende rots daalt abrupt in de rivier. Aan de ene kant loopt de muur naar de rand van de rivier en aan de andere kant zijn muren die langs de bergtoppen omhoog lopen. Er zijn twee van deze toppen die onderling door de natuur zijn verbonden en vol met fraaie

torens staan. Hierbinnen vinden we de paleizen en de monumenten van de koningen.” De stad is ook beroemd om zijn appels. Recent werd een 2000 jaar oude mozaïek opgegraven met een appelboom. Amasya kan dus bogen op een lange traditie in de appelteelt. De appel komt oorspronkelijk uit Azië maar werd voor het eerst gecultiveerd in Anatolië. Amasya is een aangename stad om enkele dagen door te brengen. De omgeving is uitstekend geschikt voor wandelingen die het ene vergezicht na het andere opleveren. Hier zitten we op de rand van een andere klimaatzone, het groene paradijs van de Zwarte Zee.



92

De geschiedenis van Turkije is een ingewikkelde aangelegenheid. De volkeren die er in de loop van de millennia de dienst uitmaakten wisselden vaak en van de meeste is eigenlijk niet goed bekend wie ze waren, waar ze vandaan kwamen en waarom ze weer van het toneel verdwenen. Ook is het vaak niet bekend hoe hun relatie was met de mensen die er al woonden. Dat deze verwarring van alle tijden is blijkt uit een citaat van Strabo. “De rijkdom van het land lokte aanvallen uit, vanuit verschillende hoeken, en continue, van stammen die van de tegenoverliggende kust kwamen of van naburige volkeren die elkaar het eigendom betwisten. Vooral in de tijd van de Trojaanse oorlog vonden veel migraties en verhuizingen plaats. Barbaren zowel als Grieken wilden het territorium van andere volkeren buitmaken. Maar dat was al zo voor de Trojaanse oorlog met de Pelasgi, de Cauconen en de Lelegianen, die in het verre verleden door heel Europa trokken... En de Phrygiërs en de Mysianen stammen ook van voor de Trojaanse tijd.” Dus als het zo nu en dan een beetje duizelt bij de namen van de diverse Anatolische beschavingen, bedenk dan dat zelfs de vader van de geografie Strabo het verwarrend vond.



94

Tokat is één van de oudste wijngebieden in Turkije. En de Turkse wijntraditie is één van de oudste ter wereld. Toen Noah met zijn ark eindelijk weer vaste grond onder de voeten had gekregen – volgens de overlevering gebeurde dat in Oost-Anatolië in de buurt van het Ararat gebergte – begon hij meteen met druiven verbouwen. Het feit dat hij vervolgens na de oogst zo dronken werd dat hij bewusteloos neerviel, wordt er vaak niet bij vermeld. Zo’n 12.000 jaar geleden werd in Göbekli Tepe waarschijnlijk al bier geschonken en sommige wetenschappers denken zelfs dat het zeker stellen van de toevoer van de drank aan de basis stond van de ontwikkeling van de landbouw.

De Hittieten dronken, naast bier, ook wijn. Een overgeleverd duizend jaar oud gezegde stelt dat de olijf de olie in zijn hart draagt, de druif de wijn in zijn hart draagt en dat God goedheid in zijn hart draagt voor koning en vaderland. In de spijkerschrift tabletten is ook al een recept te vinden waarin olijfolie en goedkope wiyana (de oorsprong van ons woord wijn) worden gemengd voor een smakelijke dressing. Naarmate we de Zwarte Zee naderen worden de bergen hoger, de rivieren wilder en de valleien groener. Onderweg is het de moeite waard om te stoppen en de omgeving te ontdekken. Zo kan men bij het dorpje Kulak een wankele hangbrug over de rivier vinden die niet voor mensen met een zwak hart geschikt is maar wel een prachtig uitzicht biedt; door de dunne plankjes heen zelfs recht naar beneden. Hier hoort men alleen de vogeltjes en het kabbelen van de rivier.

De hoge bergkammen maken uiteindelijk plaats voor groene heuvels en de Zwarte Zeekust. Hier kan men overal de lange schaduw van de geschiedenis zien. In de boomgaarden vindt men de fundamenten van een klooster, in de verte is altijd wel een oud kasteel te zien of de muur van een vergeten antieke citadel. En elke

vallei heeft wel een eigen meertje. Het Gaga Meer bijvoorbeeld is omringd door notenbomen, rietkragen en wilde bloemen. Volgens de plaatselijke bevolking is het meer onpeilbaar diep. Op een eilandje in het meer stond ooit een versterkte Byzantijnse kerk waarvan de resten nog altijd te zien zijn.



Dit is één van die gebieden in Turkije waar westerse toeristen nog weinig te vinden zijn, zeker buiten het 96 hoogseizoen en dat terwijl de steden, de kusten en de natuurgebieden zoveel te bieden hebben. Hier zijn we in het oude Pontus Koninkrijk en het Keizerrijk Trebizonde, dat tot na de val van het Byzantijnse Rijk de erfenis van het Romeinse Rijk in ere hield. Het gebied heeft een heel eigen

geschiedenis en daarom nog altijd een heel eigen sfeer. De stadjes langs de kust zijn gezellig en gastvrij en hebben allemaal een rijk verleden. De stranden zijn prima maar qua drukte onvergelijkbaar met de zuidkust van Turkije. De kustweg is een makkelijke manier om het gebied te verkennen en vanaf elke plaats kan men zo het stille achterland inrijden.

Ünye is een aangename havenplaats rond een in de zee uitstekende heuvel met daarop het Ünye fort. Dichtbij vinden we het Uzunkum strand, het langste van de Zwarte Zee. Ordu is een maatje groter en heeft gezellige winkelstraten en een moderne kabelbaan naar Boztepe, de berg die boven de stad uittorent. Op de top ontvouwt zich een groots uitzicht over de Zwarte Zee en de bergen. Het symbool van de stad is een hazelnoot en dat is niet voor niets. In heel Turkije is men nuts voor noten en toetjes en gebakjes zijn ondenkbaar zonder pistaches, amandelen of walnoten. De hazelnoot is misschien wel het meest populair. Het is bijna niet te geloven, maar 75% van de wereldproductie komt hier uit de omgeving van Ordu. De vruchtbare valleien zijn van top tot teen bedekt met boomgaarden alsof alle heuvels naar dezelfde kapper zijn geweest. De traditie gaat in ieder geval terug tot de prehistorie en misschien nog wel verder. De hazelaar was waarschijnlijk één van de eerste bomen die door de mens gecultiveerd werd.

De schitterende omgeving rond Ordu is bij mountainbikers zeer geliefd



Hazelnoten zover het oog reikt in de omgeving van Giresun



100

Giresun

Iets verder langs de kust, in het hart van de hazelnootproductie, ligt aan de voet van een eeuwenoude citadel het charmante Giresun. De stad heette vroeger Kerasus en hierin herkennen we met gemak het woord kers. Hier werd voor het eerst in de geschiedenis de kers gecultiveerd. Vanuit Giresun werd aan het begin van onze jaartelling de vrucht geëxporteerd naar Rome en zo naar de rest van de wereld. Het is opvallend dat de kers in deze streek ook als groente gegeten wordt, meegebakken in traditionele gerechten.



Giresun heeft ook nog een andere attractie, het Eiland van de Amazones. Op het eerste gezicht stelt dit enige Turkse eiland in de Zwarte Zee niet veel voor. Het lijkt te klein om een belangrijke geschiedenis te herbergen, maar niets is minder waar. Hier zitten we middenin de mythen en legendes van de antieke wereld. De Amazones, de mysterieuze vrouwelijke strijders, zouden er een tempel voor de oorlogsgod Ares hebben gebouwd. Toen Jason en de Argonauten langs het eiland voeren, op weg naar het Gulden Vlies, was het eiland al verlaten. De verdediging werd overlaten aan agressieve vogels met veren voorzien van bronzen punten. De Argonauten slaan hard met hun zwaarden op hun schilden om de vogels te verjagen. Verwijst de legende misschien naar een kolonie aalscholvers die nog altijd 102 rond het eiland cirkelen en die met hun metaalglanzende verenpak een snoekduik nemen van grote hoogte? Het eiland is tegenwoordig een beschermd natuurgebied en alleen te bezoeken door een boot te huren. Het vissershaventje is een fotogenieke verzameling gebouwtjes. Veel vissers hebben hun hutjes omgetoverd tot kleurrijke mini-huisjes met ankers, netten en bloempotten.


104 van Ankara naar Trabzon

Het Eiland van de Amazones vanuit de lucht


De zonen van de eilandbeheerder die regelmatig op en neer varen lijken zo van de Argo te zijn gestapt, met hun blonde haar en blauwe ogen, typerend voor deze streek. Van dichtbij maakt het eiland veel meer indruk. Het is een uit de zee opstijgende rots die overgaat in een vlak plateau. Al rondlopend op het eiland van de Amazones, klinken de oude verhalen minder ongeloofwaardig. In de laatste stralen van de ondergaande zon lijken de legendes zelf aannemelijk. Overal verspreid over het eiland vinden we ruïnes van oude muren, tempels en torens. Het hele gebied lijkt één groot fort te zijn geweest. Ook voor de Romeinen,


106

de Byzantijnen en de Venetianen was het een belangrijke vestiging. De resten zijn nu overwoekerd door geurige laurierbomen. En dan is er ook nog de mysterieuze ronde Hamza rots. Mensen die een gelukkig huwelijk willen hebben, moeten er drie maal omheen lopen, wat zelfs met eb niet meevalt.

Laurierbladeren en reusachtige laurierbomen (rechtsboven), de beheerder en de enige bewoner van het Eiland van de Amazones met zijn familie (rechterpagina)



108

Als we bij Giresun de bergen ingaan lijkt het alsof we in de Alpen zijn. Sappige weiden met stamboekvee en kleine dorpjes die in de mist lijken te hangen tussen dennenwouden die tot aan de horizon reiken. Hier wordt misschien wel de beste Turkse honing gemaakt. Hoe kan het ook anders, want het gebied is verrassend dunbevolkt en puur. Hier heeft de natuur nog de overhand en de bergen staan vol met bloemetjes en kruiden waar menig bijenvolk graag een stukje voor omvliegt. Het schitterende Kümbet plateau is beroemd vanwege het jaarlijkse festival waarvoor tienduizenden mensen afreizen naar de groene hoogvlaktes. Maar ook

buiten het festivalseizoen om is het een gebied om te ontdekken. Wie Turkije vooral associeert met fetakaas zal verbaasd staan over de rijkdom aan kaassoorten die door de lokale boeren

met veel liefde wordt gemaakt. Dit is een wandelgebied bij uitstek, al moet men – net als overal in Turkije – de afstanden niet onderschatten.


110

Trabzon




112

Trabzon, de volgende plaats die we langs de kust tegenkomen, was ooit de hoofdstad van het Koninkrijk Pontus en het latere Keizerrijk Trebizonde.

Het was een belangrijke stop op de zijderoute en de vele kastelen en fortificaties laten zien hoe belangrijk de stad ooit was. Traditioneel was dit een historische metropool met een grote internationale uitstraling en bevolking, waaronder veel Grieken. Nog altijd vindt men in de binnenstad vervallen villa’s die werden verlaten in de Grieks-Turkse bevolkingsuitwisseling van 1923, een moeilijke periode in de geschiedenis van beide landen. Trabzon is een levendige havenplaats met een verrassend gezellige binnenstad rondom een verkoelend park met terrasjes en authentieke restaurants. Het is een goede uitvalsbasis om het binnenland verder te verkennen langs de zijderoute.





116

Een letterlijk hoogtepunt is een uniek gebouw dat aan een 1200 meter hoge bergrand lijkt te zijn vastgeplakt. Het Grieks-orthodoxe Sümela Klooster werd eveneens in 1923 door de monniken verlaten, maar sinds 2010 worden er weer jaarlijks diensten gehouden. De steile rotswand ligt midden in het natuurgebied Altındere en de hele omgeving is een sprookjesachtig groen paradijs met klaterende beken en eeuwenoude woudreuzen. Hoewel men tegenwoordig met de auto een heel eind de berg op kan komen, is goed voor te stellen hoe men 1700 jaar lang langs een kronkelig bospad met ezeltjes omhoog moest klimmen. Nog altijd is het een stevige wandeling,

maar de beloning is groot. Het Sümela Klooster is een indrukwekkende plek. Als men eenmaal de laatste, lange trap beklommen heeft, kijkt men uit op een grote binnenplaats omzoomd door gebouwen, woonhuizen en kerken. De intieme rotskerk heeft het meest geleden onder tientallen jaren van leegstand en vandalisme. De zwaar gehavende fresco’s zijn van een adembenemende schoonheid. Inmiddels wordt Sümela zorgvuldig gerestaureerd en wordt de schade aan de muur- en plafondschilderingen zoveel mogelijk hersteld.



Gümüşhane



120

De weg naar het zuiden voert verder naar het stadje Gümüşhane, letterlijk het Huis van Zilver. Ooit was dit het centrum van de Hittitische zilvermijnen. Duizenden jaren lang was de stad een belangrijke handelsplaats en mijngebied op de route naar China. De ruïnes van kloosters, kerken en moskeeën van de oude stad zijn nog altijd terug te vinden op de berg aan de overzijde van de moderne stad. Op

de heuvels in de omgeving vinden we talloze kastelen, sommige uit de antieke periode, andere uit de tijd van de Kruistochten of het Ottomaanse Rijk. Twee jaar lang was de stad zelfs in handen van de Russen. Gümüşhane kende door zijn rijkdom vele meesters en overheersers. Het is een heerlijk wandelgebied in de zomer en in de winter kan men in de buurt goed skiën.

Eén van de attracties die niet gemist mogen worden zijn de meest kleurrijke druipsteengrotten van Turkije met een geschiedenis die teruggaat tot de prehistorie. De Karaca grotten zijn makkelijk te bereiken en liggen zo’n 17 kilometer van Gümüşhane in de richting van Trabzon. Pas in 1996 werden ze opengesteld voor publiek. Het hoge zuurstofgehalte geeft menig bezoeker de extra energie om van dit kasteel van stalactieten en stalagmieten, in diepblauw en parelgrijs, te genieten.


Terug in Trabzon moeten we nog twee plaatsen bezoeken. De 13de-eeuwse Hagia Sophia kerk is één van de mooiste voorbeelden van Byzantijnse architectuur. De bijbehorende klokkentoren stamt uit 1427. Nadat de Ottomanen het Keizerrijk Trebizon hadden veroverd en de kerk tot een moskee werd omgebouwd, werden de fresco’s gelukkig alleen met witte waterverf overgeschilderd en niet vernietigd. Toeristen kunnen tegenwoordig de gerestaureerde fresco’s opnieuw bewonderen.


122

Tot slot vinden we in de buitenwijken van de stad nog een zeer charmante villa met een bijzondere betekenis voor de bevolking. Het paviljoen van Atatürk was een persoonlijk cadeau

van de stad Trabzon aan hun leider. Atatürk had al tijdens zijn leven bepaald dat al zijn bezittingen na zijn dood naar de staat zouden gaan, maar dit paviljoen viel er om één of andere reden buiten en werd door zijn zuster geërfd. De stad kocht het huis terug en opende het voor publiek in 1942. De villa heeft een fraai uitzicht over de baai en binnen lijkt men de klok stil te hebben gezet in de jaren 30. Vanaf Trabzon wordt dagelijks meerdere malen naar Istanboel gevlogen en in de zomermaanden ook vaak naar buitenlandse bestemmingen.



De Egeïsche kust is terecht een geliefde vakantiebestemming. Maar achter de stranden en vissersdorpjes ligt een geschiedenis verborgen van verlaten antieke steden, raadselachtige orakels en het begin van de westerse wetenschap en filosofie.

Een zonovergoten ontdekkingstocht:

van Bodrum naar Efeze


128 van Bodrum naar Efeze

Bodrum Het is nu moeilijk voor te stellen maar Bodrum was nog niet zo heel lang geleden een vergeten vissersdorpje. Sponsduikers voeren met kleine bootjes rond in de vele baaien van het groene schiereiland. Het oude fort in het centrum van de stad lag er verlaten bij.


Bovenop de heuvels van de stad maalden de witgekalkte 18deeeuwse windmolens het graan voor de hele omgeving. Overal ging de azuurblauwe zee over in een zee van blauwgroene olijfbomen. Maar de stad die in de oudheid bekend stond als Halicarnassus zou spoedig ontwaken. Hoe kon het ook anders? Niet alleen maakten de aantrekkelijke ligging en het gunstige klimaat de streek ultiem geschikt voor het opkomende toerisme, Bodrum had iets dat vele plaatsen niet hadden; een fascinerende en duizenden jaren oude geschiedenis.


De verhaal van Bodrum/ Halicarnassus is, zoals het geval is met veel plaatsen in dit deel van Turkije, een complex geheel, het resultaat van de strijd tussen 130 diverse volkeren die allen hun sporen hebben nagelaten. Laten we er een paar hoogtepunten uitlichten. Bodrum herbergt één van de Zeven Wereldwonderen uit de oudheid, het zogenaamde Mausoleum van Halicarnassus. Het is het graf van Maussollos, de leider van het Carische volk, die het gebied van 377 tot 353 v.Chr. regeerde. Dit is de oorsprong van ons woord mausoleum. In tegenstelling tot wat de meeste mensen denken,

was het eregraf niet het initiatief van Maussollos, maar van zijn zuster en vrouw – zo ging dat bij de Cariërs – Artemisia, die de beste architecten en kunstenaars inschakelde om haar broer te eren. Ook zijzelf werd twee jaar later in het graf bijgezet. De kunstenaars en architecten werkten na haar dood gewoon door. Zij voelden misschien aan dat zij geschiedenis aan het maken waren. Het was zo’n magnifiek gebouw dat woorden tekort schoten om de beelden- en zuilenrijen te beschrijven. Het was één van de hoogstandjes van de klassieke architectuur. Het gebouw overleefde nota bene in redelijke staat tot de 15de eeuw, toen het door een overstroming werd vernietigd. En toen ging het snel bergafwaarts. Zelfs letterlijk, want de stenen waren goed bouwmateriaal voor het St.Petrusfort dat door de Orde van de Johannieten (de latere Maltezer Ridders) in de 15de eeuw werd gebouwd. Toch is het mausoleum de moeite van een bezoek waard. De indrukwekkende omvang van het gebouw is nog altijd goed zichtbaar en met enige verbeeldingskracht kan men zich voorstellen hoe dit wereldwonder van glanzend marmer de bezoekers betoverd moet hebben.



132

De antieke stad uit de tijd van de Cariërs heeft nog meer sporen nagelaten. Ook de overblijfselen van de massieve stadsmuren zijn nog goed te volgen in het stratenplan. En één van

de onneembare stadspoorten heeft de eeuwen goed doorstaan; de Myndus poort, die in werkelijkheid een stuk imposanter is dan op foto’s.

Het St.Petrusfort is het centrale herkenningspunt van Bodrum. Het is een groot complex van kruisvaarderarchitectuur dat fraai gerestaureerd is. Het ligt omringd door jachthavens met luxe houten schepen, die gebouwd zijn volgens eeuwenoude tradities. Het kasteel met zijn vele torens en kantelen is al indrukwekkend genoeg,

maar er is meer te zien. Zo treffen we hier de resten aan van een andere zuster van Maussollos, die ook over Halicarnassus regeerde, Ada. Haar gezicht is door wetenschappers gereconstrueerd en zo kunnen we haar na meer dan 2000 jaar weer recht in de ogen kijken.

Overal in het St.Petrusfort kom je pauwen tegen



Het Museum voor Onderwater Archeologie is het meest vooraanstaande museum op dit terrein ter wereld en heeft ook een thuis gevonden in het St.Petrusfort. Het zijn vooral de schatten van het oudste schip ter wereld die de aandacht opeisen. Het was een alledaagse zonnige dag in 1982 toen de jonge sponsduiker Mehmet Çakır per toeval één van belangrijkste vondsten uit de 20ste eeuw deed. 3500 jaar geleden raakte een schip van SyrischPalestijnse oorsprong in de problemen langs de zuidkust van Turkije, in de buurt van het huidige Kaş. Hoe moeten de opvarenden zich gevoeld hebben, toen ze hun schip en kostbare lading naar de bodem van de zee zagen verdwijnen? Meer dan 22.000 keer

werd er gedoken om meer dan 18.000 objecten boven water te krijgen. Het is niet alleen het oudste scheepswrak ter wereld, het is ook een ware schatkamer van de 14de-eeuw v.Chr. met ivoren en gouden voorwerpen, met zeldzame glaspasta en een Het beroemde beeld van grote hoeveelheid Nefertiti uit het Egyptisch Museum in Berlijn tin. Wapens, vazen, de slagtanden van olifanten en nijlpaarden, struisvogel eieren, ebbenhouten voorwerpen uit Afrika, een keur aan luxe levensmiddelen en zelfs een gouden scarabee met de naam Nefertiti, de legendarische Egyptische koningin.



136

Er werden ook bladzijden van een schrijftablet gevonden met scharnieren van ivoor. Is dit het oudste boek ter wereld? Jammer dat in duizenden jaren het zeewater de inhoud volledig heeft gewist. Het zogenaamde schip van Uluburun bewijst dat er al in de late bronstijd een levendige

handel bestond in de Middellandse Zee. De collectie en de reconstructie van het schip zijn nu een hoogtepunt van een bezoek aan de St.Petrusburcht. Bodrum is natuurlijk een bekende toeristische plaats met gezellige winkelstraten, restaurantjes en nachtclubs. Maar de stad en de omgeving hebben meer te bieden. Het hele schiereiland is een ontdekkingstocht langs de overblijfselen van antieke steden en heiligdommen. Halicarnassus was één van de belangrijke centra van

HERODOTUS

Glaspasta uit het schip van Uluburun

de antieke wereld. Aan de rand van de stad vind men bijvoorbeeld een goed bewaard gebleven amfitheater uit de Romeinse tijd, een uitbreiding van het theater uit de tijd van Maussollos.

Halicarnassus is in zekere zin de geboorteplaats van de geschiedenis zelf, want hier werd de beroemde vader van de geschiedschrijving Herodotus in de 5de eeuw v.Chr. geboren. ‘De Historiën’ is een meesterwerk waaraan we veel kennis over de Griekse en Perzische oudheid te danken hebben. Het Halicarnassus van Herodotus was onderdeel van een gigantisch Perzisch Rijk. De stad werd geregeerd door Artemisia I van Caria en zij was de enige vrouwelijke commandant in het Perziche leger. Het zegt iets over de gelijkheid tussen mannen en vrouwen in dit gebied, bijzonder voor die tijd. Artemisia was een gedreven gezagvoerder, maar haar Perzische collega’s luisterden niet naar haar strategische adviezen. Dat kwam ze duur te staan in de beroemde Slag bij Salamis in 480 v.Chr. – volgens sommige wetenschappers een beslissende slag voor de Europese geschiedenis – toen de Perzen verpletterend werden verslagen door de Grieken. Artemisia was als één van de weinigen goed uit de strijd gekomen, waarop de Perzische keizer Xerxes zou hebben uitgeroepen:“Mijn mannen zijn vrouwen geworden en mijn vrouwen mannen.”



138

Zeki Müren (1931-1996) was misschien wel de meest geliefde zanger van Turkije. Het was een muzikaal wonderkind dat uitgroeide tot een fenomeen. Zijn fantastische over-the-top kleding, zijn flamboyante levenslust evenals zijn muzikale talent maakten hem tot een artiest die door heel Turkije op handen werd gedragen. Hij stierf in het harnas toen hij tijdens een eerbetoon op televisie na de plechtige overhandiging van zijn allereerste microfoon een hartstilstand kreeg. Hij liet al zijn bezittingen na aan de Turkse overheid. In 2000 werd zijn villa in Bodrum een museum.



140

Rond veel van de slaperige dorpjes vindt men de ruïnes van oude steden en verdedigingswerken. Zo’n vier kilometer buiten Bodrum, midden tussen de groene dennenbossen, vergeten door de tijd, vinden we Pedasa. Het was een belangrijke stad van een ander volk dat hier ooit de dienst uitmaakte, de Lelegianen. Volgens Herodotus hadden de bewoners

een uniek waarschuwingssysteem tegen bedreigingen; de hogepriesteres kreeg dan spontaan een baard. Vanaf de ruïnes van de citadel van de antieke stad kan men in de wijde omtrek grafheuvels ontdekken, in prachtige harmonie met het landschap. Het natuurgebied rondom Pedasa is groot, heel groot en de archeologen

moeten alle zeilen bijzetten om de grafheuvels te beschermen tegen indringers. Eén van de plaatselijke archeologen leidt gasten rond in het bezoekerscentrum en de ruïnes van de stad. ”Het is een uniek gebied met zoveel goed bewaard gebleven grafheuvels. Het is onvoorstelbaar dat iemand ze zou willen beschadigen, maar het gebeurt toch.

De grafschenners denken, ten onrechte, dat ze schatten kunnen aantreffen en vernietigen de unieke geschiedenis van het gebied.” Pedasa is een goed wandelgebied en overal in de bossen kan men regelmatig één van de honderden grafheuvels van los op elkaar gestapelde stenen ontdekken. Het uitzicht op de baai van Bodrum is ongekend.



142

Als we vanaf Bodrum naar het noorden gaan, rijden we het hart van het Anatolische Westen in, een verrassend gebied dat veel meer

aandacht verdiend. Zo komt bij het dorpje Boğaziçi de zee vier kilometer landinwaarts. Het is een moerasachtige delta waar duizenden flamingo’s

overwinteren. Het is een fantastisch gezicht om ze parmantig als een colonne roze butlers door het lage water te zien stappen.



Milas is een gezellige stad, vooral tijdens de wekelijkse marktdag, als de boeren en boerinnen uit de naburige dorpjes hun waar naar de stad brengen; plaatselijke olijfoliën, 144 honing, groente, fruit en kruiden, maar ook naaldwerk van bijzondere kwaliteit. Tegen de heuvels van de stad treffen we de Gümüşkesen Tombe uit de 2de eeuw n.Chr. aan; een miniversie van het beroemde Mausoleum van Halicarnassus. Milas kan bogen op een lange, indrukkende geschiedenis waar de stadsmuren en een goedbewaarde stadspoort getuige van zijn. Het is ook een tapijtstad en overal kan men wevers aan het werk zien.

Net buiten de stad vinden we het Beçin kasteel. Dit van oorsprong Byzantijnse fort werd een bolwerk van de Turken van Menteşe, een nomadenstam die ooit de macht had over Zuid-west Anatolië. Het is één van die bijzondere plekken in Turkije waar men zich een ontdekkingsreiziger voelt. Het is een geweldig complex van ruïnes, waarin men diverse bouwperiodes kan herkennen. Het badhuis, de moskeeën, de scholen en niet te vergeten het kasteel zelf bieden een panoramisch uitzicht over de Milas vallei, dat men niet licht zal vergeten.

De Gümüşkesen Tombe in Milas (boven), het panoramische uitzicht vanaf Beçin kasteel (onder)

Turkije: waar Europa begon... van Bodrum naar Efeze

Bafa Meer

146



148

‘s Nachts is het stil rond het Bafa Meer. Langs de oevers is één eco-hotel en een handvol pensionnetjes te vinden. Het massatoerisme is hier ver weg. Duizenden jaren geleden was het Bafa Meer een inham van de Egeïsche zee met havens en drukke marktplaatsen. Maar de rivieren verzandden, de zee trok zich terug en het Bafa Meer

veranderde langzaam in een meer. Voor sommige toeristen is het misschien moeilijk om de Middellandse Zeekust te verlaten, maar het Bafa Meer is een must. Het is er niet gewoon mooi, het is er schitterend. Eigenlijk rijdt men op weg naar Bafa over de bodem van zee. In Nederland zijn we dat wel gewend, maar in Turkije is het een unicum.

Beşparmak gebergte (links), katoenplukkers (boven), de rijke flora van het Bafa Meer (onder)

Het eiland Lades, waar de Perzen in 494 v.Chr. de Ionische vloot van meer dan 350 schepen naar de kelder joegen, is nu een nauwelijks opvallende heuvel in een zee van landerijen. Hier moest men ooit met een boot oversteken van Milete naar Priëne. Nu zoeft men over de zeebodem over een vierbaansweg. Het meer ligt aan de voet van het

Beşparmak gebergte, dat als een familie van reuzen de horizon beheerst. Ooit werd hier de maangodin Selene smoorverliefd op de plaatselijke herder Endymion en daalde neer uit de hemel. Nog altijd komt de volle maan achter de bergen tevoorschijn op zoek naar haar geliefde en glinstert over het kalme water van het Bafa meer.



150

De indrukwekkende ruïnes van Herakleia (top), dorpsvrouwen verkopen hun eigengemaakte handwerk (boven)

Aan de oevers vinden we Herakleia, het antieke Latmus. Het was ooit een bloeiende zeehaven, maar nu is het een rustig dorp dat letterlijk tussen en op de ruïnes van de oude stad is gebouwd. Rondom het dorp en het meer is een beschermd natuurgebied met meer dan dertig soorten wilde orchideeën. Ooit was dit het jachtgebied van het Anatolische luipaard. Misschien houdt het zeldzame roofdier zich nog altijd ergens schuil in de uitgestrekte bossen. Bafa is een waar vogelparadijs voor pelikanen en flamingo’s. Het is een broedplaats voor de zeearend en de dwerg-aalscholver.

Het leven in de klassieke oudheid was vaak niet gemakkelijk. Als je stad niet werd overvallen door een woeste horde, kon een ziekte je al snel de das om doen. In de bossen lagen wilde dieren en struikrovers te wachten op hun kans en langs de kusten zwierven piraten en zeemonsters. De kindersterfte was zeer hoog en natuurrampen waren het gevolg van goddelijke ontevredenheid. Het was dus zaak om goed geïnformeerd te zijn over wat je te wachten stond. Geen wonder dus dat orakels goede zaken deden. Het orakel van Delphi in Griekenland was het belangrijkste heiligdom van Apollo waar hoog en laag, rijk en arm probeerde om de toekomst te snel af te zijn.

Didyma & Milete



Het Didymaion, nu gelegen net buiten de populaire badplaats Didyma, was bijna net zo belangrijk en gerespecteerd als Delphi. Het is één van de grootste tempels uit de oudheid en werd ondanks de vele pogingen, zelfs van Alexander de Grote, nooit helemaal afgebouwd. De priesteressen 152 zaten boven een natuurlijke bron van Apollo en voorspelden de toekomst waarschijnlijk door korte briefjes te schrijven. De tempel van Apollo is enorm. Men realiseert zich pas hoe groot de nog staande pilaren zijn als er mensen langslopen. Eén pilaar ligt in stukken op de plaats waar ze ooit door een aardbeving is gevallen, als een rij reuze-damstenen van de goden. Overal zijn de koppen van gorgonen te vinden, gevelstenen die dienden

als bescherming tegen kwaadaardige invloeden. Bij kerken en moskeeën bevinden de gelovigen zich in de kerk, maar bij klassieke tempels was de binnenkant het terrein van de godheid. Daar mochten alleen de priesters en ingewijden komen. De gelovigen bleven buiten. Daarom zijn de tempels ook vaak aan de buitenkant zeer rijk versierd met kleurig geverfde beelden die wij zelfs kitscherig zouden noemen. Aan de binnenkant werd grotere soberheid betracht. Het moet een geweldige ervaring zijn geweest om van het antieke Milete via de heilige weg naar Didyma te lopen. Een groot deel van die heilige weg is er nog steeds, verscholen in het landschap. Het was een 17 kilometer lange wandeling naar het befaamde

heiligdom. Overal langs de weg waren eregraven, standbeelden en winkeltjes. Koningen en keizers zowel als gewone pelgrims reisden van ver en over zee om het orakel te raadplegen. Met soms schokkende gevolgen, want het was een voorspelling van dit orakel die de Christenvervolging onder de Romeinse keizer Diocletianus in gang zette. Didyma zou eigenlijk één van de zeven wereldwonderen moeten zijn, maar omdat de tempel nooit af was, liep het gebouw waarschijnlijk de nominatie mis. Nadat de klassieke beschaving ten onder was gegaan en de goden vergeten waren, werd er in het midden van het heiligste der heiligen een kerkje gebouwd.

Want waarom zou je het moeilijk doen als het ook makkelijk kan? Elke oud gebouw dat de strijd tegen de tijd verliest, levert goed en goedkoop bouwmateriaal voor andere gebouwen. In Mexico vinden we de stenen van de Maja tempels terug in de woonhuizen van nu; in Plaka, de volkswijk aan de voet van de Acropolis in Athene, moet men niet verbaasd opkijken als men in de kelder de 2500 jaar oude stadsmuur terugvindt en onder veel kerken en moskeeën in het Midden-Oosten vindt men de resten van veel oudere tempels en heiligdommen. Ook Didyma werd deels hergebruikt in de Byzantijnse kerk en de oude moskee en in woonhuizen in de wijde omgeving.



Milete was één van de machtigste steden uit de oudheid met een geschiedenis die duizenden jaren terugging. Het was schitterend gelegen op een schiereiland met havens aan alle zijden. De bevolking was een mix van 154 immigranten van het Griekse vasteland, het eiland Kreta en de plaatselijke Cariërs. Het was een centrum van wetenschap, filosofie en handel. De stad had talloze koloniën, verspreid over Anatolië en de Middellandse Zee. Door de eeuwen heen werd de stad meerdere malen veroverd, vernietigd

en weer opgebouwd. Aan het begin van de 5de eeuw werd de stad volgens een nieuw principe herbouwd, bedacht door Hippodamus van Milete; een zogenaamd city grid. Deze vierkante roostervorm met rechte lijnen was een groot succes en werd later in veel andere Griekse en Romeinse steden gekopieerd en ook bijvoorbeeld in New York. Door het zand dat werd aangevoerd door de Meander rivier – de oorsprong van ons woord meanderen – begon de zee rond Milete steeds meer te

veranderen in een malaria-moeras en de stad was in de Byzantijnse tijd al een onbeduidende nederzetting geworden. In de Ottomaanse tijd bloeide de stad nog even op. De ruïnes van de fraaie badhuizen en een herberg getuigen daar nog van. Tegen de 17de eeuw was het eens zo machtige Milete veranderd in een dode stad te midden van akkers en olijfbomen. Het is nog altijd goed te zien hoe belangrijk de stad ooit was. De ruïnes bestrijken een opvallend groot oppervlak. Het schitterend bewaard gebleven theater staat nu als een eenzame berg van steen in het midden van een vlakte. Vanaf de top kan men overal de resten zien van de stad op haar hoogtepunt. Van het havenmonument dat al duizenden jaren de zee niet meer heeft gezien, is alleen de sokkel nog over. Uitgehakte, heilige dolfijnen springen enthousiast naar niets. Rond de antieke pilaren blijft het regenwater staan als een geïmproviseerd meer. Wandelend door de oude winkelstraat of door de raadkamers van de magistraten, blijkt weer eens hoe machteloos de mens

staat tegenover de tijd. Hier liepen ooit duizenden mensen met hun dromen, hun verwachtingen en hun dagelijkse zorgen. Het theater bood in de Romeinse tijd plaats aan maar liefst 25.000 mensen. Nu ruist enkel de wind langs de verlaten stenen. Het is een magnifieke, magische plek om te bezoeken, zeker in het voor- en naseizoen, wanneer de stilte is teruggekeerd langs de heilige weg en de lege tempels.



156

Volgens de Britse filosoof Bertrand Russell begon de filosofie in Milete. Daar leefde Thales (624 - 545 v.Chr.), een halflegendarische wetenschapper die vragen stelde die weinigen vóór hem hadden gesteld. Hij zocht naar rationele verklaringen voor natuurverschijnselen en sloot goddelijke bemoeienis uit. Hij voorspelde de zonsverduistering van 28 mei 585 v.Chr. en verlegde de koers van de Halys rivier om een leger te helpen bij het oversteken. Hij was een wiskundige die onderzoek deed naar cirkels en het berekenen van afstanden op zee. Maar Thales was niet de enige invloedrijke wetenschapper uit Milete. Het was ook de stad van Anaximander, volgens sommigen de bedenker van het eerste wetenschappelijke experiment. De geograaf Hekataios van Milete (c.550-c.490) was de man die één van de eerste wereldkaarten maakte. In Milete werden de grote vragen gesteld over wie wij waren, waar wij vandaan kwamen en de plaats van de aarde in de kosmos. Het was een revolutie in het denken die de weg vrijmaakte voor de westerse filosofie en wetenschap.



158

Vroeger zou men bij Milete de boot hebben moeten nemen om naar het concurrerende Priëne te reizen. Nu rijdt men comfortabel over de weg naar het noorden. Plotseling zijn links de oude zuilen van een tempel te zien. Waarom zou iemand hier ooit een stad hebben gebouwd, geplakt tegen de flanken van een bergmassief? Maar vroeger was hier de zee en Priëne was strategisch prima gelegen. Niet voor niets is ook Priëne een stad waarvan de oorsprong terug gaat naar het begin van de geschiedenis. Ook deze stad werd meerdere malen vernietigd en herbouwd. Ook deze stad werd uiteindelijk verlaten. In tegenstelling tot Milete maakt de stad een compacte indruk. Hier heeft men echt het gevoel door een oude vestingstad te lopen, die het slachtoffer is geworden van één of andere natuurramp. Het theater en de

raadskamer zijn nog in goede conditie en van de tempel van Athene staan nog fier enkele zuilen overeind. Maar veel van de andere gebouwen, zoals het marktplein, het gymnasium (met graffiti van de studenten) en de vele tempels, waaronder één speciaal voor de verering van Egyptische goden, zijn minder fortuinlijk geweest. Wandelen door Priëne geeft het gevoel door een immense puzzel van steen te lopen die bestaat uit duizenden stukjes, vaak met fraai uitgehakte versieringen.

Aphrodisias



Een snelweg voert ons naar het oosten, naar één van de meest indrukwekkende, maar minder bekende 160 antieke steden: Aphrodisias. Het gehucht Geyre was gebouwd ín en in zekere zin ván Aphrodisias, een duizenden jaren oud heiligdom. In de jaren 60 werd het hele dorpje verplaatst om

de legendarische stad uit het zand tevoorschijn te toveren. En wat een ontdekking bleek het te zijn! Veel gebouwen waren in prachtige staat en de sculpturen waren van een ongekende kwaliteit. Buste van een man met het zogenaamde Istanboel kapsel (zie ook pagina 159), hoofd van Aphrodite (rechts), cultusbeeld van Aphrodite (rechtsboven)

aan Aphrodite, geliefd door de Romeinse keizerlijke families.

Ooit werd hier een tempel gebouwd door de Assyriërs in de 7de eeuw v.Chr., gewijd aan Ishtar, de Mesopotamische godin van de liefde en de schoonheid. Vanaf de 1ste eeuw v.Chr. werd het een beroemd tempelcomplex gewijd

Zoals Aphrodite zelf ook de opvolger van Ishtar was, zo werd haar tempel later omgebouwd tot een kerk met afbeeldingen van Jezus, Maria en de aartsengelen. Het cultusbeeld van Aphrodite dat zoveel eeuwen alleen maar door speciale, mannelijke priesters was aanschouwd, werd nu gebruikt voor het stutten van een muur.


De Sebasteion tempel in Aphrodisias (1ste eeuw n.Chr.)


162

Maar de kerk werd op haar beurt in de 11de eeuw platgebrand door de Seltjoeks, die vanuit het oosten grote delen van het Midden-Oosten veroverden. Om de priester Tornikos te citeren die Aphrodisias in 1156 bezocht: “In de cathedraal klonken ooit de hymnes van het koor, nu klinkt er slechts het krassen van een uil.” Het is uiterst zeldzaam dat een cultusbeeld eeuwen van verovering en verwoesting overleeft, maar het beeld van Aphrodite als moedergodin is nog altijd te bewonderen in het Aphrodisias Museum.


Een schitterend bewaard gebleven reliëf van Keizer Nero and Agrippina


164

Dat is niet de enige sculptuur die er te bewonderen is. Een paard van blauw marmer lijkt in volle galop door de erezaal te zweven. Van zijn berijder is slechts een wit dijbeen over, maar de vloeiende, moeiteloze beweging van zijn rijdier toont de vakkennis van de kunstenaars aan. Het is slechts één voorbeeld van de ongelooflijke collectie van beeldhouwwerken, voornamelijk uit de 1ste eeuw n.Chr.. Het museum herbergt zeker één van de mooiste collecties Romeinse beelden ter wereld. Ze zijn afkomstig uit het Sebasteion, een wonder van marmer, dat van top tot teen was versierd met Romeinse keizers en mythologische voorstellingen.

Het gebouw is in zijn oude glorie hersteld met kopieën van de beelden. De originelen zijn nu, beschermd tegen de elementen, in het museum te vinden. Ooit was er in Aphrodisias een befaamde academie voor beeldhouwers en dat is te zien

aan de goede kwaliteit van de beelden. Maar Aphrodisias heeft ook buiten het museum veel te bieden. Elke Romeinse keizer wilde wel iets bouwen in de stad om zijn eerbied voor het heiligdom te tonen.


De erepoort is één van de mooiste bewaard gebleven gebouwen, vier rijen van vier zuilen met daken versierd met kunstwerken. Professor Kenan Erim, die de restauratie in de jaren 80 met veel passie leidde en de legendarische stad aan de mensheid teruggaf, is niet ver van de monumentale poort begraven, waar hij ligt, zoals hij schreef ‘in de armen van zijn geliefde.’


Het theater, de tempels en de villa’s; ze 166 zijn allemaal goed bewaard gebleven. Op de marktplaats, de agora, komen we meer te weten over de kosten van het

dagelijks leven. De maximumprijzen waren zelfs officieel vastgesteld in 301 door keizer Diocletianus. Een zak graan mocht niet meer dan 100 Denarius kosten, een goede fles wijn 30 en een

en een kunstschilder 150. Een advocaat kostte 1000 Denarius om je te verdedigen in een rechtszaak. Hmmm, soms verandert er misschien toch minder dan we denken.

Egyptisch biertje 2. Een fazant was aan de prijs met 250 Denarius en oesters waren ook toen al met 100 Denarius niet goedkoop. Een putjesschepper mocht maximaal 25 per dag rekenen

Misschien is de grootste verrassing van Aphrodisias wel het stadion, dat vrijwel ongeschonden uit de aarde tevoorschijn is gekomen. Hier vochten de gladiatoren tegen elkaar en hier vochten gevangenen tegen wilde dieren voor een publiek van 30.000 mensen. Het is het best bewaard gebleven antieke stadion ter wereld.



Pamukkale & Hiërapolis



170

Op een klein uurtje rijden van Aphrodisias ligt één van Turkije’s meest bekende UNESCO Werelderfgoed plaatsen; Pamukkale, letterlijk het kasteel van katoen. Van een afstand lijkt het alsof we in een wintersportgebied terecht zijn gekomen. Een rijzige wand van sneeuw tekent zich af tegen de horizon. Het zijn de kalkafzettingen van een warme bron die al duizenden jaren langs de bergen naar beneden sijpelt in verspringende terrassen van witte kalk. Het is een unieke plaats om te bezoeken. Het kwetsbare gebied is tegenwoordig afgeschermd tegen al te enthousiaste toeristen, maar nog steeds is het mogelijk om te baden in het helende, 35 graden warme water. Wat zich bovenop de berg van katoen afspeelt en heeft afgespeeld, is nog interessanter. De warmwaterbronnen trokken meer dan 2000 jaar geleden ook al mensen naar dit gebied en de

‘badplaats’ Hiërapolis is een zeer goed bewaard gebleven antieke stad, balancerend op de rand van de witte terrassen. Hier kan men zwemmen in dezelfde bronnen waar duizenden jaren geleden al Romeinse toeristen zwommen, letterlijk tussen de resten van antieke zuilen.

De stad, die grotendeels uit de Romeinse tijd stamt, beslaat een opvallend groot oppervlak. Winkelstraten met badhuizen (in één van de grootste is nu het museum gevestigd), gymnasia, villa’s, theaters en tempels. Langs de wegen die naar Hiërapolis voerden, stonden rijen van grafmonumenten gewijd aan de notabelen van de stad; rijke handelslieden, priesters en zelfs gladiatoren en atleten. Het is nog altijd een indrukwekkende wandeling naar de stadspoorten. Sommige van de graven zijn tegenwoordig zelfs deels in de kalkafzettingen gevangen, alsof ze tijdens een winterse bui zijn ingesneeuwd. De warmwaterbron van Hiërapolis is de oorsprong van veel legenden. Men wist zeker dat hier de ingang naar de onderwereld was. Het zogenaamde De nu dichtgemetselde ingang van het Plutonium, de poort naar de onderwereld

Plutonium was een mysterieuze plaats waarvan de ingang geflankeerd werd door beelden van een agressieve slang en de driekoppige hellehond Cerberus.



De hellepoort was bij de tempel van Apollo, waar de kooldioxide dampen van de warme bron zich ophoopten tot een dodelijke 172 mix. Vogeltjes en insecten vielen dood neer zodra ze naar binnen vlogen, maar de priesters van de tempel keerden altijd levend terug uit de hel met boodschappen van gene zijde. Dat was niet het gevolg van goddelijke welwillendheid, maar van goed je adem inhouden en zo laag mogelijk over de grond kruipen.

Niettemin waren de gelovigen zeer onder de indruk en tot ver in de 4de eeuw was het Plutonium één van de belangrijkste heiligdommen van de antieke wereld, ook toen het christendom al zijn intrede had gedaan. Hiërapolis is ook de stad waar de apostel Philippus op het einde van zijn leven heeft gewoond. Er was een relatief grote joodse en christelijke gemeenschap in de stad. Volgens de overlevering zou hij een In één van de duizenden grafmonumenten van Hiërapolis werd op de sarcofaag van de molenaar Marcus Aurelius Ammianos een unieke beschrijving van een zaagmolen gevonden. De molen werd gebruikt om via een getrapt systeem van krukassen marmer te kunnen zagen met behulp van waterkracht. Het is de eerste molen van deze soort ter wereld.

heilige slang hebben gedood in een tempel, misschien wel het Plutonium? Wat hij ook heeft gedaan, het viel bij de plaatselijke machthebbers niet in de smaak en hij werd ondersteboven gekruisigd. Lange tijd werd gezocht naar zijn laatste rustplaats en in 2013

Laodikeia is een goed bewaarde antieke stad die op 10 kilometer afstand ligt van Hiërapolis. Het warme water van Pamukkale is

ontdekten archeologen een kerk en het graf van de heilige op een heuvel aan de rand van de stad. De resten van de apostel waren al in de late oudheid naar Rome verplaatst, maar de ontdekking van zijn tombe uit de 1ste eeuw was een internationale sensatie.

hier inmiddels afgekoeld tot een lauwwarme beek. In verhouding met het toeristische Hiërapolis is het hier nog rustig en landelijk.



Als we verder reizen naar het noorden, rijden we het gebied van de duizend grafheuvels binnen; Bintepeler. In werkelijk gaat het hier niet om 1000, maar waarschijnlijk om 120 tumuli (grafheuvels), nog altijd een zeer respectabel aantal. De vlakte wordt 174 tot aan de horizon beheerst door kunstmatige heuvels, van kleine groene bolletjes tot reusachtige bergen van steen. Dit is het hart van het Lydische rijk dat in de 6de eeuw v.Chr. grote delen van Anatolië in handen had. Het was vooral de prestatie van Alyattes II, wiens grafheuvel dan ook de grootste is. De inhoud van deze enorme hoeveelheid stenen is groter dan die van de Piramide van Cheops. Het is moeilijk van een afstand te zien dat het hier om een door

Koning Croesus (boven), de grafheuvel van Alyattes II (linksonder), Marmara Meer (linksboven)

mensenhanden gemaakt monument gaat, maar als men dichterbij komt wordt duidelijk dat het hier om één van de grootste graven uit de menselijke geschiedenis gaat. Vanaf de top kan men goed de tientallen heuvels van Alyattes’ familieleden zien.

In de verte ligt het prachtig gesitueerde Marmara Meer, dat zelfs al door Homerus wordt geroemd.

De grafheuvel was het geesteskind van de rijkste man ter wereld, zijn zoon Croesus. Het land was een vruchtbaar landbouwgebied en de Pactolus rivier bevatte grote hoeveelheden goudstof.



176

Nog altijd gebruiken we de uitdrukking ‘zo rijk als Croesus.’ Dat de Lydiërs rijk waren staat buiten kijf. De zogenaamde Karun Schat met meer dan 300 zeer kostbare voorwerpen wordt nog altijd geassocieerd met de legendarische koning, al komen de schatten uit het graf van een Lydische prinses. De kostbaarheden werden gevonden in 1966 en naar de Verenigde Staten gesmokkeld. Na een lange juridische en diplomatieke strijd zijn ze nu terug in Turkije en te zien in het archeologisch museum van Uşak. En zoals dat hoort bij zo’n mysterieuze collectie, wordt gefluisterd dat de grafrovers allemaal lelijk aan hun eind zijn gekomen...

Het is niet voor niets dat hier de eerste munten uit de wereldgeschiedenis werden geslagen. En Croesus vond dat geld moest rollen. Zo gaf hij veel geld aan tempels en orakels. Eén verhaal van de geschiedschrijver Herodotus is te aardig om hier niet te vermelden.

Croesus zond boodschappers naar alle orakels om te testen hoe goed ze waren. Zij moesten voorspellen wat hij op een specifieke dag zou eten. Alleen het orakel van Delphi kwam met het juiste antwoord en Croesus schonk deze tempel een reusachtige gouden en

Gymnasium van Sardis (boven), Artemis tempel (onder)

De hoofdstad van het koninkrijk Lydia was Sardis, een succesvolle handelsstad gebouwd rond de tempel van de vruchtbaarheidsgodin Artemis. Net als zoveel steden in dit gebied, werd ook Sardis regelmatig vernietigd en heropgebouwd. Het Sardis dat we tegenwoordig kunnen bezoeken, stamt voornamelijk uit de Romeinse periode. De resten van de huidige Artemis tempel stammen uit de 2de eeuw n.Chr.. De stad was geliefd door de Romeinse keizers en toen de stad in 17 n.Chr. werd vernietigd door een aardbeving, betaalde keizer Tiberius grotendeels de herbouw. Eén van de opvallendste gebouwen van Sardis is de synagoge uit de 3de eeuw, waar mannen en vrouwen gezamenlijk de eredienst bijwoonden. Het mooist bewaard gebleven monument is het gymnasium, een schitterende façade met beeldengroepen, die de huidige resten van de stad overschaduwt.

zilveren schaal. Ook had hij een vraag over hoe de strijd tegen de oprukkende Perzen voor hem uit zou vallen. Delphi orakelde dat een groot rijk zou vallen. Croesus realiseerde zich niet dat de priesteres helaas refereerde aan zijn eigen rijk.

De reis van Sardis naar Efeze is een prettig tripje via een makkelijke vierbaansweg. Efeze is de sensatie van de Egeïsche Zeekust. Toeristen komen van heinde en ver, soms van de beroemde badplaats Kuşadası, soms van één van de vele cruiseschepen, die als varende luxe-eilanden de Middellandse Zee doorkruisen. Het is zeer aan te raden om de antieke stad te bezoeken in het voor- of naseizoen. Maar op welk moment men Turkije ook bezoekt, Efeze kan niet worden overgeslagen. Straks gaan we de stad verder verkennen, maar de omgeving heeft ook veel te bieden.



Efeze

Johannes en Moeder Maria (links), de magere resten van de Artemis tempel (boven), het praalgraf van Johannes tussen vier marmeren pilaren in de ruïne van de kathedraal van Selçuk (onder), reconstructie van de tempel van Artemis (rechts)


gebied. Hier vinden we ook het graf van één van de belangrijkste christelijke heiligen, de evangelist Johannes. Keizer Justinianus bouwde over zijn graf een kathedraal die bijna groter was dan de Hagia Sophia in Istanboel. Het gebied werd getroffen door een aardbeving en nu is de kerk een indrukwekkende wirwar van muren en stenen resten.


180

De antieke stad Efeze ligt bij het stadje Selçuk, dat zelf ook zeer de moeite waard is. Het is charmant plaatsje dat gedomineerd wordt door een Ottomaans kasteel en de 14de-eeuwse İsabey Moskee, één van de mooiste architectonische hoogstandjes uit dit

De bouwers van de nieuwe Tempel van Artemis, gelegen aan de rand van Selçuk, dachten vrouwe Fortuna te snel af te zijn. Het heiligdom is één van de Zeven Wereldwonderen en werd gebouwd op de zompige grond van een moeras in de hoop dat aardbevingen

De Turkse schrijver Halikarnas Balıkçısı (18901973), de Visser van Halicarnassus, schreef over Artemis als de belangrijkste godin van Anatolië: geen grip op het gebouw zouden hebben. Het was een geschenk van Croesus, de rijkste man ter wereld, en dat was te zien. Volgens de kenners uit de oudheid was er eigenlijk maar één écht wereldwonder en dat was deze tempel. Ook in de antieke oudheid leefden er al ziekelijke aandachttrekkers die we gewoon zijn te associëren met onze moderne maatschappij. De jongeman Herostratos wilde koste wat kost beroemd worden en besloot op 21 juli 356 v.Chr. de tempel in brand te steken. Volgens de overlevering was de godin Artemis tijdelijk afwezig en afgeleid door de geboorte van Alexander de Grote en zo werd de marmeren tempel, met haar dak van goed brandend cederhout, volledig in de as gelegd. Het heiligdom werd weer herbouwd maar later werd het door de

“Zij is het die de grond opdraagt bloemen en vruchten te dragen, Zij is het die de elementen regelt, de scepter zwaait over lucht, de aarde en de wateren, het leven der dieren beheerst. Zij die de wilde schepsels temt en getemde schepsels beschermt. Zij is de Bron van het Al.”

Goten en toen weer door de christenen vernietigd. Acht van de enorme zuilen werden hergebruikt in de Hagia Sophia in Istanboel en slechts één zuil is nog op de oorspronkelijke plaats in Selçuk terug te vinden. Hoewel het tegenwoordig moeilijk is om je – staande op een berg van brokstukken en losse stenen – de rijkdom van de tempel van Artemis voor te stellen, blijft het een bijzondere plek waar de menselijke feilbaarheid voelbaar is.



182

In de buurt van Selçuk vinden we ook een andere legendarische plek; de Grot van de Zeven Slapers. De grot zelf is afgesloten voor het publiek,

maar overal rondom de heilige plek vinden we de ruïnes van kerken, graven en kapelletjes. Het verhaal over de zeven jonge christenen en hun hond

De Grot van de Zeven Slapers bij Efeze werd pas in 1927 herontdekt. Maar er is één andere locatie in Turkije die oudere rechten heeft. De Metgezellengrot (Eshab-ı Kehf) in het oosten van Turkije bij de stad Afşin in de provincie Kahramanmaraş,

is wereldberoemd. Zo beroemd, dat er maar liefst 33 plaatsen zijn die claimen de echte grot te zijn. In Turkije alleen al zijn er drie locaties, maar de Zeven

heeft jaarlijks meer dan 100.000 bezoekers. De oude naam van Afşin is Efsus, dus de link met de legendarische stad was snel gemaakt. Bij de grot stond al een vroegByzantijnse kerk, die later tot een moskee werd omgebouwd.

Slapers-grot van Efeze lijkt vooralsnog de voorkeur te hebben.

De claim wordt zeer serieus genomen. De Eshab-ı Kehf stichting in Afşin begon zelfs in 2005 een rechtszaak, waarbij wetenschappers als getuigen werden geraadpleegd. De rechter bepaalde dat de grot in Afşin de beste papieren heeft.


De Zeven Slapers afgebeeld op een christelijke icoon en een islamitische miniatuur


De legende inspireert niet alleen christenen, ook voor de moslims is het verhaal diep in de tradities verankerd. Zij noemen de Zeven Slapers de Eshab-ı 184 Kehf, de metgezellen van de grot. Ze worden weliswaar niet met naam en toenaam in de Koran genoemd, maar volgens de islamitische overlevering werden de details van het verhaal gebruikt om de profeet Mohammed te testen. Alleen een ware profeet kon

Kitmir

namelijk de geheime feiten kennen. De antwoorden werden aan Mohammed geopenbaard en daarmee was het bewijs geleverd. Door de eeuwen heen zijn er veel verschillende verhalen en legendes rondom de Zeven Slapers ontstaan maar uit alle versies is wel het één en ander te distilleren. Tijdens het keizerschap van Decius (249-251) werd de christenvervolging nieuw leven

ingeblazen. Om aan het gevaar te ontsnappen, vluchtten een zevental christelijke jongeren en hun hond (Kitmir genaamd in de islamitische traditie) een grot in. Daar vielen ze in een magische slaap. De grot werd later dichtgemetseld en de Zeven Slapers werden door de wereld vergeten. Zijzelf dachten maar één nacht te hebben geslapen, maar toen na het ontwaken één van hen naar de stad ging om eten te kopen en betaalde met een Deciusmuntje, sloegen de autoriteiten alarm. Al snel werd de waarheid ontdekt. De Zeven Slapers hadden honderden jaren geslapen. Inmiddels was het christendom de officiële religie van het Romeinse Rijk geworden. Na alle commotie zouden de jongelingen weer terug naar de grot zijn gegaan en opnieuw zijn ingeslapen. Rondom hun eeuwige rustplaats ontstond al snel een bedevaartsoord. Van de grot van de Zeven Slapers is het maar een korte trip naar de top van de Bülbüldağı, de Nachtegaalberg, waar we misschien wel het vreemdste monument van dit gebied vinden;

het huisje van Maria. Volgens oude legendes was Johannes, de schrijver van het evangelie van Johannes, met de bejaarde Maria naar Efeze gereisd om de jonge christelijke gemeenschappen daar te bezoeken. Het is begrijpelijk dat de moeder van Jezus nogal wat aandacht kreeg van de gelovigen en Maria koos een afgelegen plek midden in de bossen om haar laatste dagen in rust te kunnen doorbrengen. Johannes zou haar daar verzorgd hebben. Niemand had veel geloof aan het verhaal gehecht, maar in de 19de


Fresco van de apostel Paulus

Anna Katherina Emmerich


eeuw noteerde een dichter de Mariavisioenen van een stervende Duitse non, Anna Katherina Emmerich. Zij zag in haar koortsdromen precies waar Maria was overleden. Het boek 186 inspireerde een zoektocht naar het huisje en dankzij de lokale bevolking werden de ruïnes van een oud klooster en een woonhuis uit de 1ste eeuw gevonden. Door de jaren heen is de status van het huis van Maria gestaag gegroeid

en inmiddels is het een belangrijk heiligdom en bedevaartsoord voor christenen en moslims. Zelfs diverse pausen hebben het huiskerkje bezocht. Nog altijd ligt het aan het eind van de weg boven op de berg, te midden van uitgestrekte bossen vol kwinkelerende vogeltjes. Het is een heerlijke, schaduwrijke plek die ondanks de vele bezoekers, nog altijd een zekere serene rust uitstraalt. Het huisje zelf is meer een kapel dan een woonhuis, maar toch kan men zich voorstellen hoe Maria hier, op gepaste afstand van de Efezische christenen, terugkeek op haar leven en het leven van haar zoon. Efeze is niet alleen de stad van Johannes en Maria, maar ook van Paulus. Hij leefde er maar liefst

drie jaar en probeerde de bevolking over te halen zich te bekeren. Hij predikte in de synagoge en op straat, maar een groot succes was het niet. De plaatselijke middenstand was achterdochtig en de vlam sloeg in de pan. Efeze was wereldberoemd vanwege de Artemis tempel en de kunstenaars en edelsmeden verdienden veel geld aan de pelgrims. En nu was hier die Paulus, die zei dat hun mooie kunstvoorwerpen geen enkele waarde hadden. De zilversmid Demetrius zag de bui al hangen en belegde een vergadering. Daar liepen de gemoederen al snel hoog op. “Sommigen schreeuwden dit, anderen dat, want de vergadering was in verwarring en de meesten wisten niet eens waarom zij waren samengekomen,” vertelt de bijbel over de bijeenkomst. Het loopt bijna uit op een lynchpartij van Paulus’ metgezellen, maar uiteindelijk loopt de boel met een sisser af. Paulus voelt zich na het incident niet erg welkom en verlaat de stad korte tijd later. Het voorval geeft wel duidelijk aan hoe de spanningen tussen de klassieke religies en het jonge christendom zich al aftekenden. Hoewel de stad haar oorsprong heeft in de Hittische tijd, is het huidige

Efeze vooral een schitterend bewaard gebleven Romeinse stad met luxe villa’s, theaters en tempels. Ondanks dat veel van de schatten van Efeze zijn verspreid over de musea van de wereld, is de stad zelf nog altijd een droom voor liefhebbers van kunst en cultuur. Efeze is een symbool van de westerse beschaving en staat bovenaan de Voorlopige Lijst van Werelderfgoed locaties van UNESCO in Turkije. Dwars door de stad heen loopt de heilige weg, de verbinding tussen het centrum en het heiligdom van Artemis. Bij het amfitheater kruist deze weg de havenstraat, ooit een gezellige winkel-promenade die langs tempels en vroegchristelijke kerkjes naar de Middellandse Zee voerde. De zee is tegenwoordig ver weg, maar vroeger liep men van de haven zo de stad in. Het is een avontuur om hier zeker enkele uren door te brengen. De temperatuur kan er in de zomermaanden behoorlijk oplopen en de oppervlakte van de stad is verrassend groot, dus water en een zonnescherm zijn geen overbodige luxe.





De beroemde stoeptegel met een voetafdruk die zou wijzen naar een huis van lichte zeden

De bibliotheek van Celsus, een consul en gouverneur uit het eind van de 1ste eeuw n.Chr., is de best bewaard gebleven attractie van de stad. Ooit was het een centrum voor de wetenschap met meer dan 12.000 boekrollen. In 262 werd het gebouw door een aardbeving vernield, maar het werd omgebouwd tot een erefontein. Het was überhaupt goed geregeld met de watervoorziening in de stad. Er waren natuurlijk badhuizen en openbare toiletten met een goedwerkende riolering, maar ook veel van de huizen hadden stromend water. En er was vermaak voor iedereen. Het grote amfitheater bood 24.000 mensen een zitplaats en voor kleinere voorstellingen waren er intieme theatertjes. Een bekend verhaal dat de gidsen vertellen is dat er in de hoofdstraat een stoeptegel ligt met een verwijzing

naar een bordeel. Nu waren bordelen een vast en gewoon onderdeel van Romeinse steden, maar het is zeer onwaarschijnlijk dat deze steen daarnaar verwijst. De Romeinen zouden bij die afbeelding heel andere associaties hebben gehad dan wij. Bovendien draagt de afgebeelde vrouw de kroon van de godin Cybele, de beschermvrouwe van steden.



192

Een kleine 6 kilometer ten zuiden van Efeze vinden we het lieflijke plaatsje Şirince. Volgens een mysterieuze voorspelling van de Maya indianen uit Midden-Amerika zou de wereld in 2012 ten onder gaan. Even werd Lopend over de marmeren straten en marktpleinen van Efeze komt de antieke wereld heel dichtbij. Het is een passend slot voor deze

het mooi gelegen dorpje met de aantrekkelijke 19e-eeuwse huisjes wereldnieuws, toen de doemdenkers Şirince kozen als de plaats waar de aanstaande apocalyps zou kunnen worden overleefd. Volgens de overlevering zou Maria hier ten hemel gevaren zijn, wat het dorp een ongekende positieve energie gaf. Gelukkig bleken de Maya’s iets heel anders te hebben bedoeld en bleef de wereld gewoon draaien. De cultaanhangers gingen teleurgesteld weer huiswaarts en de rust keerde terug in dit plaatsje dat een bezoek meer dan waard is. ontdekkingstocht door Turkije. Het hele gebied van Bodrum tot Selçuk, van Pamukkale tot het Bafa Meer laat zien hoe nauw onze Europese

geschiedenis is verbonden met Turkije. De verschillende volkeren die hier millennia lang woonden, hebben allen hun sporen nagelaten in een unieke mix van cultuur en kunst. Het is een gebied waar filosofische ideeën tot bloei kwamen en revolutionaire uitvindingen werden gedaan, waar bijzondere individuen de wereld veranderden en grote leiders faalden en waar architectonische hoogstandjes werden afgewisseld met sobere kerkjes en moskeeën. In Turkije, de ontmoetingsplaats tussen het heden en het verleden, tussen het Oosten en het Westen, wordt het verhaal van de Europese geschiedenis verrijkt en verdiept.

De Werelderfgoedlijst van UNESCO bevat de belangrijkste monumenten van de menselijke geschiedenis. Turkije heeft maar liefst elf plaatsen op de vaste en meer dan veertig op de Voorlopige lijst.

UNESCO Werelderfgoed Turkije

Grote moskee en ziekenhuis van UNESCO Werelderfgoed

Divriği


196

Het is bijna 180 kilometer rijden van de historische stad Sivas – een mooie provinciestad met een aantal indrukwekkende monumenten – dwars door het weidse Anatolische landschap naar Divriği. Het stadje is fraai gelegen tussen imposante bergen aan de ene kant en vriendelijk glooiende heuvels aan

de andere. De ruïne van een oud fort bewaakt de vallei en verspreid door de stad vinden we de klassieke houten huizen die zo kenmerkend zijn voor deze streek terug, sommige al gerestaureerd, andere nog wachtend op een nieuwe toekomst. De bouw van de moskee en het ziekenhuis van Divriği begon in 1228.

Het gebouw, sinds 1985 Werelderfgoed, is versierd met bijzondere ornamenten van steen. Het is een fascinerende plek, die op het eerste gezicht het werk lijkt van een geobsedeerde en op hol geslagen beeldhouwer. De moskee werd gemaakt in opdracht van Ahmet Shah van de Mengücek dynastie en het ziekenhuis voor zijn vrouw Turan Melek, maar de man die het allemaal bedacht staat

bekend onder de naam Hürremshah. Dit is zijn enig bekende werk en we weten alleen maar dat hij oorspronkelijk uit Ahlat tegen de grens van Iran kwam, een stad die nog altijd bekend staat om zijn steenhouwers. De enorme rijkdom van de gebouwen en de hoge kwaliteit van het steensnijwerk is ongekend en maken het Werelderfgoed van Divriği een plaats die op ieders ‘to do’ lijstje moet staan.

Cappadocië UNESCO Werelderfgoed

Cappadocië ligt in het midden van Turkije. Het is een wonder van de natuur, dat door mensen nog mooier is gemaakt.


198

Het Göreme Nationaal Park, dat is ontstaan door vulkaanuitbarstingen, is een mengsel van tufsteenkegels, bevreemdende feeën-schoorstenen, spectaculaire vergezichten en koele grotwoningen, die tot in de jaren 50 werden bewoond. Stil zwevend in een luchtballon over dit onwerkelijke landschap is een bijna religieuze ervaring.

UNESCO Werelderfgoed


200

Pamukkale De thermale bronnen van Pamukkale hebben een temperatuur van 35 graden. De eeuwenoude kalkafzettingen hebben het landschap omgetoverd tot een trap van witte watten tegen een helblauwe hemel. Het lijkt alsof de natuur is versmolten tot een oneindig ijskasteel.

Turkije: waar Europa begon... UNESCO Werelderfgoed

Hiërapolis

202

Onderdeel van het Werelderfgoed van Pamukkale is het antieke Hiërapolis dat zich bovenop de witte kalkheuvels bevindt. Met deze fraai bewaarde stad maakten we al eerder in dit boekje uitgebreid kennis.

Hattuşa UNESCO Werelderfgoed

Hattuşa is de oude hoofdstad van het Hittische Rijk en een schitterende combinatie van ruïnes en heiligdommen.


204

Troje

Troje is misschien wel de meest beroemde stad uit de wereldgeschiedenis, bezongen door Homerus in de Odyssee en de Ilias. Niemand had gedacht dat de mythische stad uit de oudheid echt had bestaan, maar Troje (het huidige Hisarlık) is nu door iedereen te bezoeken. Zelfs het legendarische paard is er te zien, een reconstructie gemaakt voor de Hollywoodfilm Troy met Brad Pitt.

Berg Nemrut UNESCO Werelderfgoed

Zelfs voor de sportieve reiziger is het een stevige klim naar de Berg Nemrut in Oost-Anatolië.


206

Op een hoogte van 2150 meter staat een piramide-achtige grafheuvel met een hoogte van zo’n vijftig meter, omringd door gigantische sculpturen, stenen hoofden van leeuwen, adelaars en de goden Zeus en Mithras. Het is mysterieuze plek waar de tijd lijkt stil te staan.

Xanthos & Letoön UNESCO Werelderfgoed

Xanthos was één van de belangrijkste steden van het Lycische rijk met een schitterend amfitheater en imposante poorten, tempels en stadsmuren. Vlakbij ligt het heiligdom Letoön.


208


210 UNESCO Werelderfgoed

Istanboel Historisch Istanboel staat ook op de Werelderfgoedlijst. Het is het gebied waar Oost en West elkaar ontmoeten.

Het is een verzamelplaats van duizenden jaren geschiedenis. Wandelend langs de Hagia Sophia en het Hippodroom van keizer Constantijn naar de Süleymaniye moskee, val je van de ene verbazing in de andere.



212

Çatalhöyük De laatste aanwinst op de Werelderfgoedlijst is Çatalhöyük, misschien wel de oudste stad ter wereld, gebouwd op twee heuvels.

De hogere oostelijke heuvel bevat achttien woonlagen op verschillende niveaus die dateren van de periode tussen 7400 en 6200 voor Christus. Het is een bijzondere ervaring om op de eerste plek te staan waar de mens ooit besloot om samen in een stedelijke omgeving te gaan wonen.


214 UNESCO Werelderfgoed

Safranbolu

Safranbolu is een romantische bestemming. De constructie en het ontwerp van de houten huizen zijn uniek. Lopend langs de historische geveltjes waan je je terug in de 17de eeuw.

Selimiye-moskee UNESCO Werelderfgoed

De Selimiyemoskee is de grootste moskee in de stad Edirne en werd gebouwd in de 16de eeuw.


216

Het is een meesterwerk van de beroemde architect Sinan (1489 -1588).

Turkije heeft ook veel locaties op de zogenaamde Voorlopige lijst van UNESCO staan. Dit zijn de bijzondere plaatsen die de Turkse overheid heeft aangemeld voor een Werelderfgoed nominatie: Alle locaties met een * vindt u terug in dit boek. De historische stadskern van Aizanoi bij Kütahya Het Alahan Klooster bij Mersin De historische stadskern van Alanya bij Antalya De antieke steden van de Lydische beschaving bij Antalya en Muğla De archeologische resten van Aphrodisias* bij Aydın De archeologische resten van Laodikeia* bij Denizli De archeologische resten van Perge bij Antalya De archeologische resten van Sagalassos bij Burdur De archeologische resten van Zeugma* bij Gaziantep De antieke stad Bergama bij Izmir De vroeg-Ottomaanse stedelijke en landelijke nederzettingen van Bursa en Cumalıkızık De antieke stad Efeze* bij Izmir De Eşrefoğlu Moskee bij Konya De antieke stad Gordion* bij Ankara Het Termessos National Park bij de Güllük Berg bij Antalya Het Haci Bektas Veli Complex bij Nevşehir De historische steden Harran* en Şanlıurfa* De St.Petruskerk* van Hatay/Antiochië* De historische stadskern van Ani bij Kars De historische binnenstad van Birgi bij İzmir De historische monumenten van Niğde Het Ishak Pasha Paleis bij Ağrı De Karain Grot bij Antalya

De historische stadskern van Kekova bij Antalya De hoofdstad van Seltsjoek beschaving in Konya Het speciale natuurbescherming gebied van het Tuz Meer bij Konya* Het kasteel van Mamure bij Mersin Het cultuurlandschap rond de stad Mardin* Het Mausoleum van Hecatomnus in Milas De Middeleeuwse stadskern van Beçin* bij Muğla De historische binnenstad van Odunpazari bij Eskişehir De Seltsjoek karavanserais tussen Denizli en Doğubayazıt De St.Nicolaaskerk in Antalya De St.Paulus kerk, de St.Paulus bron en de omliggende historische wijken bij Mersin Het Sümela Klooster* bij Trabzon De archeologische resten van Sardis* en de Lydische grafheuvels van Bintepeler* bij Manisa De archeologische resten van Göbekli Tepe* bij Şanlıurfa* De citadel en de stadsmuren van Diyarbakır* De grafstenen van Ahlat de Urartiër en de Ottomaanse citadel bij Bitlis De handelsposten en vestingwerken langs de Genuese handelsroutes van de Middellandse Zee tot de Zwarte Zee De Yesemek steengroeve en beeldhouwwerkschool bij Gaziantep


VERANTWOORDING Dit boek kwam tot stand met steun van het Ministerie van Cultuur en Toerisme van de Republiek Turkije. Veel dank gaat uit naar Enis Tataroğlu, de directeur van het Turks Verkeersbureau in Den Haag, wiens advies onmisbaar is geweest voor het slagen van dit project. Ook danken wij zijn collega Kıvılcım Neşe Akdoĝan voor haar steun en enthousiasme en Hilâl Can voor al haar hulp. Wij danken ook de vele musea, instellingen en archeologische opgravingen die ons zo hartelijk


218

Bootje (19de eeuw v. Chr.) uit het Museum van de Anatolische Beschavingen

hebben ontvangen en bereid waren hun schatten met ons te delen. Niet alle foto’s in dit boek zijn door ons gemaakt. We danken daarom de volgende instellingen en personen voor het ter beschikking stellen van materiaal: Het Museum van de Anatolische Beschavingen in Ankara (Ahmet Emzi Erdoğan), Kamil Okuyan van de gemeente Hatay, Necmi Burgaç van het Archeologisch Museum in Hatay, Emin Yılmaz (directeur van het Giresun Toeristenbureau), Hilâl Doruk,

İbrahim Zaman, Umut Özdemir, Y. Güngör, Bilkent Kültür Girişimi (BKG), de Welkom in Turkije website en Wiki Commons.* Turks vertaalwerk werd gedaan door Faruk Erel en Nuri Gerek. Proofreading: Fadime Örgü. Sylvia Klaasen controleerde het manuscript op fouten en vergissingen. Het boek werd ontworpen bij MYRA in Istanboel (Rauf Kösemen, Damla Özlüer, Tülay Demircan, Gülderen Rençber Erbaş, Harun Yılmaz). Het boek werd gedrukt bij DeckersSnoeck in Gent, onderdeel van de Graphius Group. Wij zijn hen allen zeer erkentelijk voor hun inzet en enthousiasme. De samenstellers

OVER DE SAMENSTELLERS Wolter Braamhorst is cultuurhistoricus en werkt meer dan twintig jaar in (internationale) communicatie. Eray Ergeç heeft meer dan 15 jaar ervaring in educatieve en interculturele projecten. TV Culture is een adviesbureau gespecialiseerd in communicatie strategie en creatieve concepten. * Richard Bartz, Klaus Walter, Massimo, Giovanni, Tørrissen, Umutluprens, Arpingstone, Alexostrov, Krähenstein

Turkije: waar Europa begon... Notities

NOTITIES

220


222 Notities


224 Notities

Turkije: waar Europa begon... van Antiochië naar Nemrut van Ankara naar Trabzon van Bodrum naar Efeze

Recommend Documents