Trauma en Rouw bij migratie

16 OKTOBER 2013

P RO V INC IA A L A D M IN IS T RA T IE F C E NT RUM G E NT

Trauma en Rouw bij migratie Dr. Jean-Claude Metraux >> wijzig niets aan de layout van de zone tussen de bovenrand van de pagina en deze lijn ( ! ) · · · · · · · · · · · ·

Samenvattende nota's

Deze samenvattende nota's werden samengesteld op basis van de notities / verslagen die ter beschikking werden gesteld door: • • • •

Tine Debosscher Ann Hendrickx Ester Nachtergaele Tom Roes

beleidsmedewerkster Kruispunt Migratie - Integratie vzw vormingswerkster ING vzw Psychosociaal Deeltaakverantwoordelijke OC Rode Kruis Deinze psycholoog, RCGG Deinze

Besproken thema's

Wie zijn migranten? Van wereld veranderen. 3. Wat is het onderscheid tussen rouw en trauma? 4. Handvatten voor begeleiding: de therapeutische erkenning. 1. 2.

Uitgangspunt: Cultuursensitiviteit is een basishouding waarbij je je als hulpverlener bewust bent van je eigen cultuur / denkkader en vanuit dat bewustzijn in dialoog gaat met de ander. Het is geen specialisatie.

1.

Wie zijn Migranten?

In enge zin definieert men een migrant vaak als een persoon met een precair verblijfsstatuut die (recent) van ver komt. Vaak wordt deze definitie gebruikt om verschil te benadrukken. ("Ik ben anders dan jij") Métraux gaat uit van de stelling dat iedereen een migrant is. Wij zijn allen migranten omdat de wereld migreert / verandert. De wereld van vandaag is niet meer de wereld van 40 of 50 jaar geleden. Ook in de tijd vinden er veranderingen in onze leefwereld plaats waar wij ons aan moeten aanpassen en die van ons "migranten" maakt. (cfr. het altijd bereikbaar moeten zijn via GSM / Smartphone, de permanente en bijna onbeperkte toegang tot informatie, enz.). Bij migratie is er sprake van een herkomstland (of dorp) en een ontvangstland (of dorp). In herkomst- en ontvangstland gelden verschillende vanzelfsprekendheden en daarmee samenhangend heeft men ook verschillende identiteiten. (cfr. de "verbitterde grootmoeder" in de stad, en de "vriendelijke weldoenster" in haar dorp van herkomst) Er kunnen verschillende redenen zijn waarom men het land van herkomst moet verlaten. Als mislukking aan de basis ligt van het vertrek (bv. grootvader verdronk al het geld van de opbrengst van de boerderij als hij naar de markt ging) is er ook vaak sprake van schaamte over het herkomstland. Dit geldt ook als dit herkomstland als "inferieur" gezien of beleefd wordt. Het

gevolg kan zijn dat men niet veel zegt over dit herkomstland en de ervaringen niet meer deelt met bv. zijn (klein)kinderen, huidige omgeving of hulpverlener. Als we zeggen dat we radicaal verschillen van de ander, kunnen we die ander niet ontmoeten. Om iemand te kunnen ontmoeten moeten we ons met hem kunnen verbinden. Het gemeenschappelijke is daarbij van belang omdat het gemeenschappelijke de basis van de ontmoeting vormt. Men kan overeenkomsten met "migranten in enge zin" ontdekken door bv. stil te staan bij de eigen familiale voorgeschiedenis. (Bij Métraux zelf: de migratie van zijn grootmoeder van platteland naar de stad.) Voorbeelden van fundamentele gelijkenissen zijn: • we "migreren" allemaal doordat we allemaal in een wereld leven die transformeert. • iedereen van ons kent rouw: we lijden allemaal als we af te rekenen hebben met verlies. • we hebben allemaal emoties, ook al drukken we ze verschillend uit in taal.

De gelijkenissen zijn belangrijker dan de verschillen omdat we aansluiting vinden bij de ander omwille van de overeenkomsten. Vanuit de gelijkenissen kunnen we de verschillen beter begrijpen. Bij het "werken" met migranten is het dus belangrijk om het accent te leggen op de fundamentele gelijkenissen. Het is dan ook de hulpverlener die "migreert naar de migrant". Een hulpverleningsgesprek wordt dan een ontmoeting tussen twee migranten. De rol van de taal

Door uit te gaan van de gelijkenissen, kun je de verschillen gaan bekijken. Het verschil in betekenis van emoties komt ook tot uitdrukking in de taal. De taal is de drager van de cultuur. Taal "legt de wereld uit", creëert deze wereld, deelt ze in, geeft de wereld en de gebeurtenissen een betekenis. Zo hebben we allemaal emoties, maar de emoties kunnen een verschillende betekenis hebben. Hoewel emoties universeel zijn, gevoelens zoals woede bv zijn dat niet. Bv. In het Albanees bestaat het woord "woede" niet. Er bestaan wel woorden voor "nerveus zijn" "in zijn eer gekrenkt zijn", maar het woord "woede" heeft geen equivalent in het Albanees.

Als er voor een bepaalde emotie binnen de ene cultuur/taal wel een woord bestaat en binnen de andere cultuur/taal geen, geeft dit ook aan dat men emoties niet letterlijk kan vertalen en dat "eenzelfde emotie" in een andere taal een andere betekenis kan hebben. Uitsluiting door taal: bv. doventaal / gebarentaal. Doven geven aan dat hun gebarentaal hun cultuur vorm geeft. Zij ervaren het niet als een imperfecte taal. Van een dove eisen dat hij geen gebruik meer mag maken van zijn gebarentaal en eisen dat hij "de taal maar moeten spreken" is hem veroordelen tot het spreken van een imperfecte taal. (die spreektaal kan niet "prefect zijn" omwille van het feit dat ze zich de betekenisverlening van die taal niet eigen hebben kunnen maken) Migranten worden vaak afgerekend op het feit dat ze de taal van het ontvangstland onvoldoende spreken en begrijpen. Taal symboliseert een verbinding met de cultuur en geeft hen een manier om hun cultuur uit te drukken en daardoor "iemand te zijn" Cfr. waarom migranten "verbieden" om hun moedertaal te spreken?

Het model van het "tekort"

Bij het benaderen van de ander legt men vaak het accent op verschillen die dan als tekortkomingen worden benaderd. Een verschil met de ander wordt vaak bestempeld als een beperking die de ander zou hebben, terwijl verschil ook kan verwijzen naar "andere mogelijkheden". Inburgeringsbenaderingen vertrekken vaak vanuit een benadering waarbij verschillen als tekortkomingen worden gezien: de migrant draagt een tekort en schiet tekort. Hij kent de taal niet, is niet aangepast, houdt zich niet aan de regels. Voorbeeld van hoe men door taal een verschil als een tekortkoming gaat bestempelen: chronische pijn die vaak gesignaleerd werd bij Italianen die naar Zwitserland geëmigreerd waren. Die chronische

16 oktober 2013 / trauma en rouw bij migratie / Dr. Metraux

2

pijn werd benoemd als "Middellandse Zee syndroom" of "Trans-Alpijns syndroom" (inclusief psychoanalytische theorie over regressie naar orale fase, gehechtheid aan "la mama" enz.)

Métraux pleit voor het verlaten van het benaderen van migranten vanuit een model van tekortkomingen. Dit model van tekortkoming belet dat men bv. de betekenis van chronische pijn kan zien. Het migratieproject

Elke migrant heeft een "migratieproject"1. Dat project kan verschillende vormen aannemen: • even overlevingsproject • een economisch project (verbetering van leefomstandigheden, voor zichzelf of voor zijn familie) • liefde (om bij uw partner te kunnen zijn.) • enz. Het migratieproject is meestal geen individueel project, maar een project van de familie of de gemeenschap waartoe men behoort in het land van herkomst. Vaak is het een familie, een gemeenschap die het individu steunt om te kunnen migreren. Zij hopen dat de migrant slaagt in het project, waar zij hun middelen aan hebben gegeven. Er is sprake van een migratiemandaat: de individuele migrant wordt door zijn achterban "gemandateerd" om te migreren en hij wordt hierin gesteund. Het migratieproject kan bvb zijn: het in veiligheid brengen van de migrant, of het "in den vreemden laten voortbestaan" van de familie, ervoor zorgen dat de familie het economisch beter heeft in het land van herkomst Hierdoor kunnen ze betere overlevingskansen hebben of meer comfort kennen (cfr. het geld dat migranten opsturen naar hun thuisland). Mislukken in het migratieproject (bv. omdat asielaanvraag geweigerd wordt) is dan ook vaak geen "individuele mislukking" maar ook het mislukken van een project waar de familie zijn middelen voor heeft ingezet. Voor de migrant is het dan ook zeer moeilijk of onmogelijk om aan zijn familie te zeggen wat er niet gaat of wat de moeilijkheden zijn die hij ondervindt. Alle hoop is op hem gevestigd. Niet alleen het individu ziet af, maar de hele familie. Het "mislukken" van het migratieproject overbrengen aan de familie is vaak een moeilijke of onmogelijke opdracht. Het is dan ook belangrijk dat de hulpverlener de migrant niet (uitsluitend) als een individu benadert, maar als een lid van een gemeenschap. De loyaliteit t.a.v. de familie of gemeenschap die de migratie mogelijk heeft gemaakt, kan zo sterk zijn dat de migranten (zelfs als hij erkend is als vluchteling) hier in een precaire situatie blijft leven omdat hij zich letterlijk het eten uit de mond spaart om geld op te kunnen sturen naar zijn familie. Hij "spaart op zijn lichaam", wat een vorm van zelf-rouw kan zijn (rouw op basis van zijn lichaam)

2.

Veranderen van wereld

Binnen het migratieproces kan men verschillende fasen onderscheiden. Het is een lang mentaal traject dat men aflegt en dat jaren- en zelfs generaties lang kan duren. Het is belangrijk om bij de begeleiding de verschillend stappen te onderkennen. We leven allemaal in en zijn deel van onze vertrouwde wereld. Kinderen kijken naar de wereld zoals hun ouders dat doen en zij maken deel uit van de wereld van de ouders. Als zij die wereld moeten verlaten gaat dit gepaard met rouw en verlies.

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

1 Het migratieproject kan opgevat worden als de eerste fase van het migratieproces. Het gaat om de besluitvorming over het al dan niet verlaten van het herkomstland, de verwachtingen die men heeft van deze migratie en de wijze waarop men deze migratie mogelijk kan maken. De motieven van de migratie liggen besloten in deze fase.


3

2.1.

Het verlaten van de vertrouwde wereld

Het verlaten van de vertrouwde wereld kan niet gelijk gesteld worden aan het overschrijden van de landsgrens. Het verlaten van deze wereld kan al veel vroeger, maar ook veel later plaatsvinden. Het verlaten van je wereld gaat gepaard met verlies en rouw. • bv. In Bosnië waar de buurman plots de vijand wordt. Je wereld verandert als je buurman je broer

heeft vermoord. De vertrouwde wereld is al onherkenbaar veranderd en moet al "verlaten worden" voordat men de landsgrens heeft overschreden • bv. Gettovorming waarbij je in je ontvangstland de vertrouwde wereld reconstrueert. ( Migranten kunnen bv hun wijk in een Westerse stad meer ervaren als "het echte Turkije / Marokko " dan hun herkomstland, dat in de loop van de jaren veranderd is en zij niet meer ervaren als "hun vertrouwde wereld"). • Bv.Eurocraten die in Brussel hun levensstijl verderzetten en vooral met landgenoten en andere expats leven.

Men probeert in zijn vertrouwde wereld verder te leven lang nadat men de landsgrens al heeft overschreden. 2.2.

Van de ene wereld in de andere wereld komen

Migrant zijn is meer dan landsgrenzen overschrijden. Het gaat om onderdeel worden van een nieuwe wereld. We zijn allemaal migranten, maar we maken niet dezelfde migratie door. We maken in ons leven allemaal overgangen mee van de ene wereld naar de andere. • bv. van de ene levens- of gezinsontwikkelingsfase naar de ander. • bv. bij het overlijden van iemand die dicht bij je staat.

De vraag naar een nieuw wereld stelt zich wanneer je aankomt in je gastland. 2.3.

Deel uitmaken van de nieuwe wereld

Wanneer maak je deel uit van je gastland? Je maakt deel uit van de nieuwe wereld niet zozeer als je daar "lijfelijk" verblijft, maar pas als je ook de zingeving van die nieuwe wereld deelt. De taal van die ontvangstland spreken, is een belangrijk, zo niet essentieel aspect van "deelgenoot zijn" van dit ontvangstland. De taal legt nl. de wereld uit. Dr. Métraux onderscheidt vier verschillende mogelijkheden om in “de nieuwe wereld” te leven: Gettovorming

Dit kan opgevat worden als: blijven leven in de oorspronkelijke wereld door deze oorspronkelijke wereld na te bootsen in het ontvangstland. Een belangrijk kenmerk van deze gettovorming is dat de tijd blijft stilstaan (de tijd fossilliseert) Als men (na enige tijd) terugkeert naar zijn herkomstland, herkent men ook dit land niet meer omdat de tijd daar niet is blijven stilstaan. Men keert nooit terug naar het land dat men verlaten heeft. Men blijft loyaal aan zijn herkomst. Er treedt een vorm van fossillisering op. Men woont wel in het ontvangstland maar "is" er niet. Assimilatie

De herkomstcultuur wordt in de vuilbak gegooid. bv. pogingen om meer Vlaams te zijn dan de Vlamingen. De wereld van herkomst wordt verloochend, men kiest resoluut voor de wereld / waarden / levensvormen van het ontvangstland. Als kinderen deze keuze maken, kunnen er loyaliteitsproblemen met hun (groot)ouders en familie ontstaan: de kinderen nemen afstand van datgene waar hun ouders voor stonden. Ze betalen daarvoor een hoge prijs nl. afstand doen van hun ouders, familie en gemeenschap. Assimilatie is vaak de wens van het ontvangstland. In Frankrijk bv : laïcité, iedereen is lid van de natie. Er bestaan zelfs geen statistieken over vreemdelingen. In deze context is het erg moeilijk om met "anders zijn" te werken.


4

De creërende (creatieve?) integratie

Men kiest voor "the best of both worlds". Men maakt een mengeling van elementen uit zowel het herkomst- als het ontvangstland. In beeldspraak: weven van een nieuwe wereld met horizontale en verticale draden 2. Elke migrant / migrantenfamilie kiest zijn draden en het patroon dat ze willen weven. Men creëert een mix tussen de originele en de nieuwe wereld. Met deze creërende integratie maakt de migrant een “meervoudige identiteit” voor zichzelf via een mengeling van de twee werelden. Men creëert een nieuwe, originele identiteit, die ook steeds kan veranderen. De culturele identiteit is dan slechts een onderdeel van een complexe, meervoudige identiteit. Omdat de cultuur permanent transformeert, verandert de culturele identiteit ook voortdurend. Deze creatieve integratie is de beste optie, maar zeker niet iedereen slaagt hierin. Er is sprake van een evenwichtsoefening tussen meervoudige loyaliteiten. Het is echter de enige manier om echt deel uit te maken van de nieuwe gemeenschap. De prijs die men daarvoor moet betalen is het deels moeten loslaten van de herkomstgemeenschap. Hij is verplicht deels deloyaal te zijn. Symbolisch kunnen we dit omschrijven alsof iemand constant aan twee koorden moet trekken en door de twee koorden uiteen getrokken wordt: dat van de herkomstgemeenschap en dat van de nieuwe gemeenschap. De migrant moet een evenwicht vinden in de spankracht tussen de twee touwen. Alsof hij als het ware boven een ravijn hangt en moet proberen in evenwicht te blijven. Laat hij één koord los (ghettovorming of assimilatie) dan “smakt” hij tegen de rand van ravijn. De dubbele marginalisering

Men lost het loyaliteitsprobleem op door "beide koorden los te laten". Het is een teken van onmacht. Loyaliteitsconflict heeft betrekking op loyaal zijn aan de cultuur van het herkomstland en aan de cultuur van het ontvangstland. De gespleten loyaliteit wordt opgelost door beiden culturen los te laten en een derde context te scheppen waarin men wel de indruk heeft dat men "er toe doet", betekenis krijgt. Vb. van derde context: bendevorming, drugwereld, deel uitmaken van een sekte, jongeren die naar Syrië gaan om te strijden enz…

Men kan proberen om een dubbele marginalisering te voorkomen door een "integratievector" te ontwikkelen, aan te bieden. Krachtlijnen waarlangs de creërende integratie zich kan ontwikkelen. Men kan dit doen door erkenning te geven aan de geschiedenis en loyaliteiten van de migrant en de kwetsuren die hij hierin heeft opgelopen. Als hulpverlener wordt je gezien als een vertegenwoordiger van de cultuur van het ontvangstland. Door een relatie op te bouwen met de migrant en erkenning te geven aan zijn levensverhaal, bied je een houvast waarmee de migrant de plaats die hij in de nieuwe wereld wil innemen kan uittekenen. Opmerkingen/ antwoorden op gestelde vragen: •

Besef dat je als hulpverlener gezien wordt als een vertegenwoordiger of model van de cultuur in het ontvangstland. Als men zich daar geen rekenschap van geeft zou men kunnen bijdragen tot nog meer verscheurdheid bij de migrant. Het is van belang om verbindende tussenkomsten te doen. Dit kan men doen door vooral op zoek te gaan naar en het benadrukken van gelijkenissen tussen hulpverlener en hulpvrager / migrant. Uitgaan van waardeoordelen houdt het risico in dat men (de hulpverlener) zich opstelt als "hij die het beter weet".

•

Opgelet met waardeoordelen in termen van "beter" of "slechter", "superieur of inferieur". (bv. de positie van de vrouw in de Arabische wereld is slechter.) Elke sociale ordening is een creatie.

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2 Opmerking: een patroon van horizontale en verticale "loyaliteiten", waarbij de verticale loyaliteit staat voor de loyaliteit t.a.v. de vorige generaties, met de geschiedenis, het verleden. Horizontale loyaliteit heeft dan betrekking op de loyaliteit met "generatiegenoten", met zijn gelijken, in het hier en nu.


5

Elke sociale creatie is een creatie. We spreken vanuit onze sociale realiteit, waarbinnen zaken zoals de positie van de vrouw als vanzelfsprekend ervaren wordt. Verschillen in de positie van de vrouw worden vergeleken in termen van beter of slechter. Elke sociale creatie is geniaal in de oplossing die zij biedt voor de omstandigheden en het tijdsgewricht waarin ze "gecreëerd wordt"3. Alle maatschappijmodellen zijn geniaal geweest in hun creatie. Dit neemt niet weg dat je als individu een positie kunt innemen t.a.v. de eigen en andere "sociale creaties". Binnen elk maatschappijmodel is er sprake van dominante krachten / waarden (bv. het liberaal economisch denken, de hegemonie van Westerse waarden). •

Een cultuur transformeert zich voortdurend en is geen statisch gegeven. Zowel in het herkomstland als in het ontvangstland zijn de culturen in beweging, migreren ze. Er vinden voortdurend veranderingen plaats in de krachtverhouding tussen de dominante waarden. Het is een nooit eindigend proces, waar wij allen ons voortdurend aan moeten aanpassen. Laat ons dan ook geduldig zijn met de "migranten in engere zin".

•

"Steek mensen niet in een culturele doos". We bestempelen vaak mensen als bv. Somaliër, alsof het afkomstig zijn uit Somalië alles verklaart. Dat het eigen is aan de Somalische “cultuur". Maar wat wil dat zeggen: "Somaliër zijn". Alsof alle Somaliërs gelijk zijn en er maar één Somalische cultuur zou bestaan. Idem voor de Turkse cultuur": Er bestaan enorme verschillen tussen "de wereld / cultuur" in Istanbul en die in een afgelegen Koerdisch dorp in Oost Turkije. Ook in de tijd heeft Turkije enorme transformaties ondergaan: van het Ottomaanse rijk naar Turkije onder Ataturk, met o.a. de invoering van de Romeinse lettertekens.

•

Benadrukken van gemeenschappelijkheid. bij verschillende opvoedingsstijlen bv. kind lichamelijk straffen / slaan kan gemeenschappelijkheid de vorm aannemen van: - Wij willen beiden het beste voor onze kinderen. (bv. dat ze maximale kansen krijgen op een gelukkig leven) - Wat denkt u dat het beste zou zijn voor uw kind? - Hoe denkt u dat het best te kunnen bereiken? (in deze omstandigheden) Door het gemeenschappelijke aan te geven kan men daarna bekijken wat de verschillen zijn. Hier introduceert men de kijk van de een en de kijk / het perspectief van de ander. Deze perspectieven zijn zowel sociale creaties als posities die je als individu inneemt. Hieruit kan dialoog ontstaan.

•

Hoe het fenomeen begrijpen van jongeren die gaan strijden in Syrië? Kan het opgevat worden als teruggrijpen naar de waarden van de cultuur van het herkomstland? Het is moeilijk om een uitspraak te doen over de (individuele) jongeren, die men niet kent. De beweegreden van die jongeren kun je maar met enige zekerheid leren kennen door met hen in gesprek te gaan. Theoretisch zou het verband kunnen houden met het risico op dubbele marginaliseren. Bij deze dubbele marginalisering kunnen jongeren zich onmachtig voelen. Ze hebben de middelen niet om te leven in de wereld waarin ze leven. De machteloosheid kan verband houden met het gebrek aan erkenning dat zij ervaren hetzij in het gezin, hetzij binnen de maatschappij (of in beide contexten). Gewelddadig handelen zou dan opgevat kunnen worden als een creatieve oplossing om erkenning te kunnen krijgen, om "iets te betekenen". Misschien gaan die jongeren op zoek naar een milieu waar ze als persoon erkend worden, waar ze kunnen ervaren dat ze als persoon "een verschil kunnen uitmaken", en als persoon waarde krijgen. Het kan een wanhopige poging zijn om "gemeenschappelijk te kunnen handelen" en deel uit te maken van een gemeenschap. Het heeft dan ook geen zin om dit met geweld weg te halen zonder dat men een alternatief kan bieden waarin die jongeren wel / ook erkenning krijgen. Spreken met hen is zinvoller, dan over hen te spreken. Dialoog is de enige manier om samen tot betekenis en zingeving te komen.

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

3 Zonder dat we ons er rekenschap van geven dat de samenleving waarvan we deel uit maken t geniale sociale oplossingen zijn geweest vor de problemen die zich toen stelden.


6

3.

Onderscheid tussen Trauma en Rouw

Rouw is universeel. Het maakt deel uit van ieders leven en van elke migratie. Rouw verwijst naar verlies, en we hebben allemaal met verlies af te rekenen. Trauma is niet universeel, niet iedereen krijgt met trauma (confrontatie met levensbedreigende situaties, aantasting van lichamelijke of psychische integriteit) af te rekenen. Het is dus absurd te stellen dat rouw en trauma gelijk zijn. Verschillen tussen rouw en trauma •

Op zintuiglijk/ sensorieel vlak. - Bij verlies en rouw is er sprake van het ontbreken van sensoriële / zintuiglijke gewaarwordingen. Men ziet, hoort, ruikt, voelt, (proeft) niet meer wat men verloren heeft. - Bij trauma is er sprak van het omgekeerde: er is sprake van een overdaad van sensoriële / zintuiglijke gewaarwordingen. Men neemt alle gewaarwordingen van de traumatische situatie mee. De zintuiglijke kanalen worden oververzadigd door de prikkels die men gewaar nam tijdens de traumatische ervaring. Nieuwe gewaarwordingen (in het hier en nu) krijgen geen kans meer om door te dringen tot het bewustzijn. bv. bij foltering of verkrachting is het alsof het hele lichaam doordrongen is van de van de sensoriële indrukken van dat trauma zodat elke aanraking weer leidt tot een gelijkaardige ervaring.

•

Wat de herinneringen betreft - Bij rouw ontstaat er een breuk tussen de narratieve identiteit / herinneringen voor en na het verlies. Wie we zijn, hoe we onszelf ervaren wordt voor een groot deel bepaald door het levensverhaal dat we vertellen. Het levensverhaal is opgebouwd uit herinneringen aan betekenisvolle levensmomenten. Het rouwproces houdt in essentie in dat de linken tussen de verschillende levensmomenten weer gelegd worden o.a. door het ophalen van herinneringen. Rouwarbeid bestaat in essentie uit het linken van herinneringen aan belangrijke levensmomenten van voor het verlies aan herinneringen aan belangrijke levensmomenten na het verlies.. Daardoor kan ik mijn narratieve identiteit (wie ik was) voor het verlies weer linken aan wie ik nu ben (mijn huidige identiteit). We reconstrueren weer ons levensverhaal (en daarmee onze narratieve identiteit). Het verlies krijgt een betekenis en plaats in ons levensverhaal. - Bij trauma wordt de levensdraad doorgesneden. Het is niet meer mogelijk om de narratieve identiteit (wie we waren in de wereld) van voor het trauma weer samen te brengen met de identiteit na het trauma. bv. als de buurman met wie we optrokken, de moordenaar van mijn broer wordt, kan ik hem niet meer zien als mijn buurman en kan ik niet meer in relatie staan met hem, zoals ik voor de moord op mijn broer in relatie stond met hem.

Er komt in het geheugen a.h.w. een scherm te staan tussen het heden en het verleden. Op dit scherm worden de beelden van het trauma geprojecteerd onder de vorm van flash backs / herbelevingen / nachtmerries. Het scherm schermt het verleden af, het verhindert ons om de beelden / herinneringen van voor het trauma weer terug op te roepen en het vervormt ook de gewaarwordingen van het heden. Dit mechanisme is in die zin functioneel dat het ons permanent herinnert aan het trauma en ons (hyper)alert maakt om herhaling van dit trauma te voorkomen. bv. getraumatiseerd meisje wiens familie is uitgemoord door geüniformeerde mannen. Bij een les over verkeersveiligheid loopt ze in paniek weg voor de politieman in uniform. In paniek weglopen voor geüniformeerde mensen was in land van herkomst zeer functioneel: daarmee kon ze haar leven redden. Hyperalertheid was toen een zeer functioneel overlevingsmechanisme. Belangrijk dat men deze hyperalertheid niet pathologiseert en aangeeft dat ze in de situatie in land van herkomst zeer functioneel was.


7

Bij traumaverwerking is het van belang om "het projectiescherm weg te nemen", zodat we weer een link kunnen leggen tussen (wie we waren in) de wereld voor en na het trauma. Het is dan van belang om te kunnen onderkennen hoe de wereld door het trauma is veranderd. (cfr. uitdoven van de flashbacks.) Door de zintuiglijke kanalen weer vrij te maken, kan men weer (meer) in het heden leren leven. Dit is maar mogelijk als de migrant / asielzoeker ook in het heden veilig is en zekerheid heeft over een veilige toekomst (voor hem en zijn naasten) Soms pas na erkenning als vluchteling en men de zekerheid heeft dat de familie in veiligheid is. (cfr. "overleverschuld) Trauma en verlies

Rouw hoeft niet traumatisch te zijn, maar kan het wel zijn. Bij elk trauma is er sprake van verlies en dus ook van rouw. Men zal nooit meer dezelfde zijn na het trauma. Het verlies (en de daarmee gepaard gaande rouw) heeft betrekking op het verlies van zichzelf, van zijn narratieve identiteit en van de zingeving van de wereld. Na trauma moet men een nieuwe narratieve identiteit opbouwen. Trauma en tijd

Bij trauma heeft men de indruk vast te zitten in het verleden (zich opdringende beelden en belevenissen uit het verleden), maar men zit vast in het heden. Er is sprake van hyperalertheid (voor gevaar in het heden), die alle zintuigen opeist, waardoor men geen toekomstbeeld kan uittekenen. Het trauma maakt het proces van de creatieve integratie erg moeilijk. Het leren van de taal van het ontvangstland is ook een toekomstgericht project. Het vraagt tijd en is maar zinvol als men een perspectief heeft op een toekomst. Voor getraumatiseerde personen is het leren van de taal dan ook een moeilijke opdracht. Men moet zich een toekomst kunnen voorstellen, wil men zich kunnen integreren. Het toekomstbeeld toont je de weg naar de toekomst. Het beheersen van de taal zal anderzijds het mogelijk maken om deel uit te gaan maken van de nieuwe wereld. Het verband tussen trauma en rouw

Zolang men in een overlevingsmodus zit, kan men het rouwproces niet doormaken. De hyperwaakzaamheid, die een gevolg is van het trauma, is een kenmerk van de overlevingsmodus: alert zijn op mogelijk gevaar, proberen voorkomen van herhaling van het trauma. Zolang men niet erkend is als vluchteling, blijft het gevaar bestaan dat men teruggestuurd wordt naar het land van herkomst waar het trauma zich kan herhalen of waar de triggers, gelieerd aan het trauma dichter bij komen. Fasen in een rouwproces

(De fasen worden onderscheiden om "didactische redenen", maar zijn in de praktijk niet van elkaar te scheiden.) 1. Ontkenning: weigeren om het verlies te aanvaarden. Deze weigering kan twee vormen aannemen: a) doen alsof de ander nog leeft: bv. door zijn plaats aan de tafel nog te dekken, zijn pantoffels nog in de gang te laten staan, enz. b) doen alsof de ander nooit geleefd heeft. bv. moeder overlijdt bij de geboorte van het tweede kind, vader hertrouwt en de overleden moeder mag nooit meer vernoemd worden. Voor migranten: • gettovorming: doen alsof men land van herkomst nooit verlaten heeft, men leeft in een getto waar men het oorspronkelijke land van herkomst nabootst • assimilatie: doen alsof men altijd (een betere) Vlaming is geweest (dan de Vlamingen zelf), de weigering om zich het verleden, het leven in het land van herkomst te herinneren (ik doe alsof in nooit in dat dorp geleefd heb) Je kunt nooit terug naar het land dat je verlaten hebt, want zelfs al zou je terugkeren, het land zelf is ondertussen veranderd. Het zal nooit het land zijn dat je verlaten hebt.


8

2.

Depressie: gekenmerkt door veel verdriet, weinig energie hebben, zich schuldig voelen (als ik dit niet had gedaan dan ..) en het idealiseren van het land van herkomst (of van de overledene).

3.

Herinnering: de herinneringen worden de zaadjes voor de toekomst. De herinneringen worden getransformeerd tot handvatten om iets nieuws te creëren. Ze worden aangegrepen als bouwstenen om een nieuwe toekomst op te bouwen. bv. Congolese jongen, die heeft gezien hoe zijn moeder voor zijn ogen werd verbrand en zijn vader werd weggevoerd. Hij draagt zijn eerste goal op aan zijn vader die hem heeft leren voetballen. Hiermee creëert hij een positief beeld van zijn vader, die betekenis verleent aan zijn toekomst.

In elke fase kan een kink in de kabel komen, waardoor de herinneringen "gefossilliseerd" worden. Zolang de migrant in een "overlevingsmodus" zit, moet hij waakzaam blijven in het heden en kan hij zichzelf niet toelaten om depressief te worden. Depressie zou nl. inhouden dat men niet meer aandachtig genoeg is, waardoor men onvoldoende alert zou zijn voor die gevaren die henzelf en hun familie bedreigen. Deze overlevingsmodus kan verder blijven duren zelfs als men een verblijfsstatuut heeft bv. zolang de familie nog gevaar loopt. Men kan deze verlevingsmodus maar opgeven zodra men de collectieve zekerheid heeft dat ze allemaal in veiligheid zijn. In de overlevingsmodus steekt men alle herinneringen en alle emoties in een diepvries. Het recht op stilte

Zolang men in de overlevingsmodus is, zal men het rouwproces "in de diepvries steken" Het risico hierop is groter als er sprake is van een mislukt migratieproject. Het mislukte migratieproject wordt een kadaver in de diepvries die in hun hoofd zit. Rouwen staat dan gelijk met het openen van de diepvries. Het heeft geen zin om op die momenten de migranten te confronteren met het verlies. Men mag als hulpverlener "de diepvries” niet openen als de persoon er niet klaar voor is. Daardoor zou men de betrokkene forceren om over hun rouw en trauma te spreken. Men moet ervoor klaar zijn om stil te staan bij de rouw en om de hyperwaakzaamheid van het trauma op te geven. De migrant heeft recht op stilte en tijd. Bij bevroren rouw is er sprake van een strijd om te overleven. Naast een strijd om fysiek te overleven is er ook een strijd voor "identiteitsoverleven" en een strijd opdat de gemeenschap waar men deel van uitmaakt, kan overleven. De overlevers - waaronder de migrant - hebben bij een genocide niet kunnen verhinderen dat rondom hen mensen van hun gemeenschap omkwamen. Maar hun "gemeenschap an sich" moet kunnen blijven voortleven. Als overlever / migrant kun je daaraan bijdragen door trouw te blijven aan je identiteit, die je van de overledenen geërfd hebt. (bv. door de "heilige teksten" of oude gewoonten, tradities in ere te houden).

Men klampt zich in deze fase vaak vast aan de "geërfde identiteit", die men had voor diegene die men heeft moeten achterlaten in het herkomstland. In deze fase van overleven moeten alle wijzigingen gebannen worden: men kan zich geen wijzigingen in identiteit (wie ben ik na het verlies / trauma?) permitteren. De familie en / of de gemeenschap waar men deel van uitmaakt, zal zich inspannen om het "kleed van de geërfde identiteit" aan te blijven reiken (wie ben jij voor ons). In deze fase kan men als hulpverlener niet anders doen dan respect op te brengen voor de geconstrueerde, geërfde identiteit. Wanneer wij dus als ontvangstgemeenschap de integratie willen forceren, brengen we de overleving van de identiteit van de migrant in gevaar. Respect houdt in dat men de migrant de tijd gunt, wacht tot hij er aan toe is.


9

4.

Handvatten voor begeleiding: de therapeutische erkenning

Het eerste en ergste lijden, is het tekort aan erkenning. De kwetsuur van "niet erkenning" wordt vaak onderschat. Dit geldt niet alleen voor migranten maar ook voor bv. mensen die leven in armoede, werkeloosheid, ... Er zijn verschillende vormen van wederzijdse erkenning, waarbij men de ander benadert als iemand die waardig is om te ontmoeten. 1.

De juridische erkenning. We hebben allemaal dezelfde rechten en benaderen de ander als iemand die evenveel rechten heeft op gezondheid, op onderwijs, enz... als wij. Migranten / asielzoekers krijgen echter juridisch niet diezelfde rechten toegekend: die gelijke (mensen)rechten worden hen onthouden. Ze kunnen die rechten niet in dezelfde mate laten gelden als de leden van de "ontvangende gemeenschap".

2.

Sociale geachtheid: We worden al dan niet gewaardeerd door de mensen die ons omringen. Hoe worden wij door de ander bekeken of erkend in onze sociale rollen? Word ik erkend als vader? als moeder? als man? vrouw? In onze samenleving wordt erg veel belang gehecht aan de rol van kostwinner. Je identiteit of de manier waarop je gezien / geacht / erkend wordt is grotendeels afhankelijk van je beroep, van het feit of je al dan niet werkt.

3.

Goedkeuring: "Ik erken en respecteer jou als een mens, als iemand die net zo goed is als ik, als een gelijke".

4.

Dankbaarheid: is een belangrijke vorm van erkenning. Ooit al een migrant bedankt omdat je hem heb mogen ontmoeten?

Wat kan men als hulpverlener doen op vlak van de wederzijdse erkenning? •

Op juridisch vlak ligt het niet binnen de mogelijkheden van de hulpverlener om de migrant de rechten toe te kennen en toegang te verlenen tot werk, onderwijs, wonen enz. In deze tijden van beperkte beleidsruimte worden er op dit vlak weinig mogelijkheden geboden.

Er zijn wel mogelijkheden wat betreft: •

Sociale rollen: bv. door interesse en respect op te brengen voor zijn vluchtverhaal, voor de rol die zij als ouders desondanks proberen op te nemen, voor de wijze waarop hij bekommerd is over zijn familie en diegene die hij heeft moeten achterlaten, enz....

•

Goedkeuring: De erkenning als mens zoals jezelf ook een mens bent, door te tonen dat ik ook ben zoals jij. Dat ook ik als hulpverlener mijn sterktes maar ook zwaktes heb, dat ik niet omnipotent ben, dat ook ik een gewoon mens ben die soms ook lijdt, zich zorgen maakt, niet in alles slaagt, enz.

•

Een dergelijke opstelling kan leiden tot het uitspreken van "waardevolle woorden": het uitspreken van woorden die je niet tegen "om het even wie om het even wanneer uitspreekt".

Waardevolle woorden.

Erkenning van de ander gebeurt door "waardevolle woorden". De migrant / hulpvrager vertelt waardevolle zaken. Zij geven ons een cadeau. Ze geven hun vertrouwen door ons in vertrouwen te nemen. Je kunt ook iets delen met die ander door ook een stukje van jouw levensverhaal te vertellen. Uitwisseling en ontmoeting veronderstellen een evenwicht, een wederkerigheid. bv. Migrant kan vertellen over zijn land van herkomst, Pakistan bv. Wat weet ik als hulpverlener over Pakistan? Ik kan echter wel bv. iets vertellen over mezelf als kind, een gebeurtenis die op één of andere manier aansluit op wat in het gesprek aan bod komt.

De paradox van de juridische erkenning

Soms merkt men dat de migrant niet blij is / kan zijn eenmaal hij als vluchteling erkend is, zijn papieren krijgt. Een mogelijke verklaring is dat men soms 5 à 10 jaar heeft moeten vechten, in een overlevingsmodus heeft geleefd. Naast het feit dat "de diepvries” open gaat eenmaal men 16 oktober 2013 / trauma en rouw bij migratie / Dr. Metraux

10

zich veilig voelt (het verdriet komt boven, de rouwarbeid kan beginnen) stond de tijd / het leven stil gedurende die 5 à 10 jaar. Die tijd lijkt leeg. Men heeft gedurende die tijd niet de kans gekregen om zich te ontwikkelen en om die rollen te vervullen zoals men wilde. Dit kan niet alleen leiden tot opluchting en dankbaarheid, maar ook tot kwaadheid en verbittering. Men staat voor de opdracht om die tijd weer in te vullen. Niet begeleide minderjarigen

Complexe problematiek. Ze hebben soms zeer lang af te rekenen met onzekerheid of ze uiteindelijk hier kunnen blijven. Ze hebben vaak niet alleen hun ouders moeten achterlaten maar ook hun taal. Voor de creatieve integratie is het van groot belang dat de minderjarige een link kan blijven maken met zijn gemeenschap van herkomst, voeling kan houden met zijn wortels. De moedertaal is een belangrijke link met het verleden en heeft veel kracht, ook om hun identiteit gaaf te houden en verder op te bouwen. In het ontvangstland kunnen lezen, spreken in zijn eigen moedertaal is een belangrijk onderdeel van hun identiteit. Onderschat belang niet om boeken, films, muziek uit hun herkomstland te kunnen lezen, zien en horen. De mogelijke betekenis van chronische pijn

De chronische pijn kan naar trauma en rouw verwijzen. Het lichaam wordt opgeofferd om rouw te beleven. We kunnen spreken van "zelfrouw". De migrant en zijn gemeenschap hebben veel / alles geïnvesteerd in het migratieproces. als dit mislukt is kan de migrant vaak niets meer geven aan zijn achterban, tenzij dat hij zijn eigen lichaam offert. Hij is zichzelf verloren. Pijn kan ook een teken zijn dat men zich forceert of geforceerd wordt om iets te doen dat men niet behoort te doen. Het is dan een alarmsignaal. Wat met tijdsdruk?

In realiteit is het niet altijd mogelijk om tijd te nemen, gezien de steeds korter durende asielprocedure. In die omstandigheden zijn er twee prioriteiten: Werken op "de niet bevroren rouw": dat is de rouw in het heden "die nog niet de tijd heeft gekregen om te bevriezen" (bv. de rouw om het (mislukte) migratieproject) waarbij het belangrijk is om ervoor te zorgen dat men de migrant / asielzoeker uit de ontkenning houdt. Het is belangrijk de migrant aan de werkelijkheid te herinneren. 2. Zin geven aan de tijd die men samen doorbrengt: als hulpverlener samen met de migrant. Een belangrijk houvast hierbij kan zijn ervan uit te gaan dat elk gesprek het laatste gesprek kan zijn. Het is dan belangrijk om ervoor te zorgen dat de migrant uit elk gesprek iets kan meenemen dat betekenisvol is. "Ik ga met iets extra weg". Het betekenisvolle uit het gesprek kan de ervaring van een ontmoeting zijn, waarbij men zich erkend voelt (in zijn identiteit). 1.

Wat met de eigen rouw?

Ook onze wereld verandert (te) snel. Ook onze eigen identiteit staat onder druk en ook wij moeten een beroep doen op overlevingsstrategieën om ons "identiteitsoverleven" te verzekeren. Cfr. het belang dat gehecht wordt aan de Vlaamse taal en Vlaamse identiteit, het benadrukken van verschillen met de migranten, wat voeding geeft aan racisme. Ook wij, in het ontvangstland voor veel andere migranten, dreigen te bevriezen of te fossilliseren door ontkenning en depressie.


11

Trauma en Rouw bij migratie

Recommend Documents