Protocol: rouw en verdriet

Protocol: rouw en verdriet SPE CI AAL B AS IS ON DERW IJS

SBO Toermalijn, Emmen Mei 2012

Inhoudsopgave INHOUDSOPGAVE....................................................................................................................................................... 2 HOOFDSTUK 1: ROUW EN VERDRIET .......................................................................................................................... 4 1.1. 1.2. 1.3. 1.4. 1.5. 1.6. 1.7. 1.8. 1.9.

INLEIDING ........................................................................................................................................................... 4 WELK BESEF HEBBEN KINDEREN VAN DE DOOD? .......................................................................................................... 5 HOE MAAK JE DE DOOD BESPREEKBAAR? ................................................................................................................... 5 WAT IS ROUW? .................................................................................................................................................... 6 ROUWVERWERKING BIJ KINDEREN ............................................................................................................................ 6 HOE ROUWEN KINDEREN? ...................................................................................................................................... 6 HET ROUWPROCES BIJ KINDEREN IN ROUWFASEN ........................................................................................................ 7 WAT KAN DE SCHOOL BETEKENEN? .......................................................................................................................... 8 VERSCHEIDENHEID IN HANDELEN.............................................................................................................................. 9

HOOFDSTUK 2: DRAAIBOEK ONDERDEEL ‘LEERLINGEN’ .............................................................................................10 2.1. 2.2. 2.3. 2.4. 2.5. 2.6. 2.7. 2.8. 2.9. 2.10. 2.11. 2.12. 2.13. 2.14.

HET BERICHT KOMT BINNEN .................................................................................................................................. 10 SCHOOLLEIDING EN ONTVANGER ............................................................................................................................ 10 BIJ ANDERE OMSTANDIGHEDEN ............................................................................................................................. 10 HET CRISISTEAM ................................................................................................................................................. 10 HET VERSTREKKEN VAN INFORMATIE ....................................................................................................................... 11 HET VERTELLEN VAN HET VERDRIETIGE NIEUWS AAN DE KINDEREN ................................................................................ 11 ORGANISATORISCHE AANPASSINGEN....................................................................................................................... 12 CONTACTEN MET OUDERS VAN DE OVERLEDEN LEERLING ............................................................................................ 12 CONTACTEN MET OUDERS VAN DE OVERIGE LEERLINGEN ............................................................................................. 12 BEGELEIDING TUSSEN OVERLIJDEN EN UITVAART........................................................................................................ 12 NAZORG, IN OVERLEG MET DE NABESTAANDEN ......................................................................................................... 13 ADMINISTRATIEVE ZAKEN ..................................................................................................................................... 13 ONVERWACHTE ZAKEN EN VALKUILEN ..................................................................................................................... 14 CHECKLIST ......................................................................................................................................................... 15

HOOFDSTUK 3: DRAAIBOEK ONDERDEEL ‘GEZINSLEDEN VAN LEERLINGEN’ ..............................................................16 3.1. 3.2. 3.3. 3.4. 3.5. 3.6. 3.7. 3.8. 3.9. 3.10.

HET BERICHT KOMT BINNEN .................................................................................................................................. 16 SCHOOLLEIDING EN ONTVANGER ............................................................................................................................ 16 HET CRISISTEAM ................................................................................................................................................. 16 HET VERSTREKKEN VAN INFORMATIE ....................................................................................................................... 16 HET VERTELLEN VAN HET VERDRIETIGE NIEUWS AAN DE LEERLINGEN.............................................................................. 17 CONTACTEN MET HET GEZIN.................................................................................................................................. 17 CONTACTEN MET OUDERS VAN DE OVERIGE LEERLINGEN ............................................................................................. 17 BEGELEIDING TUSSEN OVERLIJDEN EN UITVAART........................................................................................................ 18 NAZORG, IN OVERLEG MET DE NABESTAANDEN ......................................................................................................... 18 CHECKLIST ......................................................................................................................................................... 19

HOOFDSTUK 4: DRAAIBOEK ONDERDEEL ‘COLLEGA’S’ ...............................................................................................20 4.1. 4.2. 4.3. 4.4. 4.5. 4.6. 4.7. 4.8. 4.9. 4.10. 4.11. 4.12. 4.13.

HET BERICHT KOMT BINNEN .................................................................................................................................. 20 SCHOOLLEIDING ................................................................................................................................................. 20 HET CRISISTEAM ................................................................................................................................................. 20 HET VERSTREKKEN VAN INFORMATIE ....................................................................................................................... 20 HET VERTELLEN VAN HET VERDRIETIGE NIEUWS AAN HET TEAM EN DE LEERLINGEN ........................................................... 21 ORGANISATORISCHE AANPASSINGEN....................................................................................................................... 21 CONTACTEN MET FAMILIE VAN DE OVERLEDEN COLLEGA............................................................................................. 21 CONTACTEN MET OUDERS VAN DE LEERLINGEN ........................................................................................................ 22 BEGELEIDING TUSSEN OVERLIJDEN EN UITVAART........................................................................................................ 22 NAZORG, IN OVERLEG MET DE NABESTAANDEN ......................................................................................................... 22 ADMINISTRATIEVE ZAKEN ..................................................................................................................................... 23 ONVERWACHTE ZAKEN EN VALKUILEN ..................................................................................................................... 23 CHECKLIST ......................................................................................................................................................... 24

2

HOOFDSTUK 5: DRAAIBOEK ONDERDEEL ‘GEZINSLEDEN VAN COLLEGA’S’ .................................................................25 5.1. 5.2. 5.3. 5.4. 5.5. 5.6. 5.7. 5.8. 5.9. 5.10. 5.11. 5.12.

HET BERICHT KOMT BINNEN .................................................................................................................................. 25 SCHOOLLEIDING ................................................................................................................................................. 25 HET CRISISTEAM ................................................................................................................................................. 25 HET VERSTREKKEN VAN INFORMATIE ....................................................................................................................... 25 HET VERTELLEN VAN HET VERDRIETIGE NIEUWS AAN HET TEAM EN DE LEERLINGEN ........................................................... 26 ORGANISATORISCHE AANPASSINGEN....................................................................................................................... 26 CONTACTEN MET DE DESBETREFFENDE COLLEGA ....................................................................................................... 26 CONTACTEN MET OUDERS VAN DE LEERLINGEN ........................................................................................................ 26 EVALUATIE ........................................................................................................................................................ 27 ADMINISTRATIEVE ZAKEN ..................................................................................................................................... 27 ONVERWACHTE ZAKEN EN VALKUILEN ..................................................................................................................... 27 CHECKLIST ......................................................................................................................................................... 27

HOOFSTUK 6: CASUSFORMULIER BIJ OVERLIJDEN .....................................................................................................28 HOOFDSTUK 7: WERKVORMEN .................................................................................................................................29 7.1. 7.2. 7.3.

LESSUGGESTIES VOOR DE EERSTE WEEK - ALLE GROEPEN ............................................................................................. 29 LESSUGGESTIES - ONDERBOUW .............................................................................................................................. 32 LESSUGGESTIES – MIDDEN- EN BOVENBOUW ............................................................................................................ 33

HOOFDSTUK 8: LITERATUURLIJST ..............................................................................................................................36 8.1. 8.2. 8.3. 8.4. 8.5. 8.6. 8.7.

VAKLITERATUUR ................................................................................................................................................. 36 ALGEMEEN ........................................................................................................................................................ 36 BOEKEN OVER KINDEREN ALS NABESTAANDEN........................................................................................................... 37 BOEKEN OVER ZELFDODING................................................................................................................................... 38 BOEKEN VOOR OUDERS – VERLIES VAN EEN KIND, ECHTGENOOT ................................................................................... 38 GEDICHTEN / VERHALEN....................................................................................................................................... 38 BRONNEN / LINKS ............................................................................................................................................... 39

3

HOOFDSTUK 1: Rouw en verdriet 1.1.

Inleiding

De meeste scholen krijgen wel te maken met verdriet en rouw van leerlingen. Een docent is ongeneeslijk ziek, een leerling komt door een ernstig verkeersongeval om het leven, een klasgenoot stapt uit het leven door zelfdoding, een leerling verliest plotseling een van zijn ouders: voorbeelden van ingrijpende gebeurtenissen die scholen niet onberoerd laten en waarvan de gevolgen duidelijk voelbaar zijn in de klas. Het opvangen en begeleiden van leerlingen die te maken krijgen met verlies en verdriet is geen sinecure. Bovendien hebben leraren ook om te gaan met hun eigen emoties. Een goed en op maat gemaakt protocol is een niet te onderschatten hulpmiddel wanneer de school te maken krijgt met een dramatische gebeurtenis. Een protocol geeft houvast in paniektijden en helpt scholen zicht te houden op de aspecten die bij calamiteiten een rol spelen. Het ligt voor de hand deze gegevens regelmatig geactualiseerd moeten worden. Een protocol is geen stoffig instrument: er moet immers mee worden gewerkt. Vrijwel iedere keer wanneer het nodig is om het draaiboek te gebruiken, blijkt achteraf dat er aanpassingen nodig zijn. Een protocol wordt immers vaak weer achterhaald door de werkelijkheid.

Dood Als er iemand doodgaat die je heel goed hebt gekend, dan is het nogal logisch dat je erg verdrietig bent. Misschien is het je oma. Misschien is het je hond. Misschien is het een ander, die je zo aardig vond. Als er iemand doodgaat die je heel goed hebt gekend, dan is het nog al logisch dat je erg verdrietig bent. Want doodgaan is: iets missen. Het maakt je ook zo bang. Toch zul je er aan wennen, al duurt het vaak heel lang. ( Nannie Kuiper )

4

1.2.

Welk besef hebben kinderen van de dood?

 Kinderen van drie tot zes jaar kennen het verschil tussen leven en dood. Ze gebruiken het woord ‘dood’ in hun spel: “Jij bent dood, je moet blijven liggen!”. Maar ze weten niet precies wat het betekent. Ze weten dat mensen en dieren dood kunnen gaan. Het definitieve karakter van de dood kunnen ze echter nog niet bevatten. Voor hen is dood iets tijdelijks, een soort slaap waarbij de dode niet meer kan zien en bewegen. Ze beginnen te beseffen dat dood en verdriet met elkaar te maken hebben. Kinderen van deze leeftijd denken vaak dat leven en dood elkaar afwisselen.  Bij kinderen van zes tot negen begint het besef door te dringen dat de dood onomkeerbaar is, onherroepelijk en definitief. Wat het definitieve einde precies inhoudt, begrijpen ze echter nog niet. Dat is voor hen erg verwarrend en beangstigend. Op deze leeftijd krijgen kinderen belangstelling voor de uiterlijkheden die bij een sterfgeval horen, zoals de kist, de begrafenis, de crematie en het kerkhof. Ze interesseren zich ook voor wat er na de dood gebeurt.  Kinderen proberen op allerlei manieren uitdrukking te geven aan de wijze waarop zij dood en sterven begrijpen. Het komt erop aan hier op deze momenten open voor te staan en in te gaan op wat ze vragen en zeggen. Als je als leerkracht hier zelf bang voor bent, breng je deze angst over op kinderen. Kinderen hebben behoefte aan een uitleg die bij hun leeftijd past. Het klopt dat ze op een bepaalde leeftijd nog te jong zijn om de dood volledig te begrijpen. Het is echter wel belangrijk dat de leerkracht hun correcte inzichten bijbrengt. Je moet je niet schuldig of beschaamd voelen als je geen specifieke verklaring kunt geven van wat dood is en waar men na de dood naartoe gaat. Het is voor kinderen goed te aanvaarden dat de leerkracht ook niet op alle vragen antwoord heeft, beter dan dat ze pseudo-verklaringen krijgen die ze achteraf als onjuist kunnen doorprikken.

1.3.

Hoe maak je de dood bespreekbaar?

De dood bespreekbaar maken, is een goede basis leggen om verdriet en rouw te delen. De dood hoeft dan geen taboe te zijn dat de kinderen extra belast. Het kan een verrijkende levenservaring zijn. Als je goed luistert, eerlijk en open op vragen ingaat, zonder voorbij te gaan aan je eigen twijfels, dan is het onderwerp bespreekbaar. Als de dood een bespreekbaar onderwerp is op school, kun je in tijden van groot verdriet veel voor de kinderen betekenen. De dood houdt kinderen soms erg bezig en komt op allerlei manieren de klas binnen. Wanneer je er open voor staat kun je er als leerkracht prima aandacht aan besteden, ook in de onderbouw. Als je in staat bent je eigen gevoelens te tonen nodig je kinderen uit om zich te uiten. Een leerkracht kan de dood als lesonderwerp introduceren. Je kunt kinderen aan de hand van concrete opdrachten na laten denken en praten over zichzelf, hun gevoelens en de manier waarop ze met anderen omgaan. Laat ze stukjes uit de krant zoeken waarin mensen droefheid tonen en praat erover. Laat kinderen vertellen wat ze het meeste zouden missen in hun leven. Lees een boek voor over verdriet of verlies. Nog beter is aan te sluiten bij de gebeurtenissen van alle dag. Zo leer je kinderen om te gaan met de dood. Door met kinderen herinneringen op te halen, erover te praten, foto’s te bekijken en terug te blikken op plezierige momenten, help je hen bij het verwerken van verdriet. Samen stil staan bij de dood, leert kinderen iets over sterven en doodgaan.

5

Een kind kan alles aan, zolang het de waarheid hoort en van mensen van wie het houdt de natuurlijke gevoelens mag delen die mensen hebben als ze lijden. (Eda le Shan)

1.4.

Wat is rouw?

Rouwen is een gedragsuiting na een verlies van iets dat of iemand die je erg dierbaar is. Het rouwgedrag geeft uiting aan het verdriet dat is ontstaan door een verlies. Het is belangrijk dat het verlies verwerkt wordt. Dit is een lang en moeilijk proces. Rouwen is pijn lijden en kost energie. Het verdriet moet een plaats krijgen in je bestaan, zodat je verder kunt leven. Wanneer het verdriet niet goed verwerkt wordt, zullen er vroeg of laat problemen ontstaan in de ontwikkeling van de persoon die iemand verloren heeft. Dit geldt voor volwassenen en voor kinderen. Voor de ontwikkeling van een rouwend kind tot een gezonde volwassene is het belangrijk dat het geleden verlies een plaats krijgt in het leven van het kind. Voor een goede verwerking is het noodzakelijk om het kind de ruimte te geven zijn verdriet te uiten. Kinderen helpen met rouwverwerking betekent dat je helpt het verdriet een plaats te geven.

1.5.

Rouwverwerking bij kinderen

Wanneer je een geliefd of dierbaar persoon verliest, kun je hier om rouwen. Door het doorlopen van het rouwproces kan een leefbaar evenwicht in de alledaagse werkelijkheid weer gevonden worden. Je kunt rouw zien als het totaal van gevoelens, gedachten en gedrag dat ontstaat ten gevolge van het permanent missen van iemand dierbaars. Omdat zowel volwassenen als kinderen verdriet hebben als zij een dierbare verliezen, kunnen ze beiden ook rouwen. Het kunnen rouwen is niet leeftijdgebonden. Toch zijn er wel verschillen tussen het rouwen van een volwassene en het rouwen van een kind. Kinderen staan er eenvoudigweg niet bij stil dat er iemand zomaar uit hun leven kan verdwijnen. Het verlies is daarom vaak totaal onverwacht en onbegrijpelijk. De hevigheid van het rouwen bij kinderen doet niet onder voor die bij volwassenen. Kinderen laten echter hun rouw, verdriet en niet te omschrijven gevoelens op een andere manier zien. Voor volwassenen is het vaak erg moeilijk om het anders geuite verdriet te herkennen als rouwgedrag. Het is van belang dat de leerkracht op de hoogte is van hoe hij een kind kan begeleiden in het rouwproces. Het mag niet blijven bij enkel herkenning van gedragingen, maar moet uiteindelijk lijden tot een goede begeleiding van het kind.

1.6.

Hoe rouwen kinderen?

Kinderen vertonen dezelfde emoties en reacties als volwassenen. Ze kunnen verdrietig zijn en huilen, ook al laten ze dat soms niet zien. Ze maken zich zorgen over alles wat er door het verlies in hun leven verandert. Gevoelens komen en gaan, vormen een kringloop: verdriet, woede, jaloezie, ergernis, onmacht, vreugde, kracht, hoop en nog zoveel andere stemmingen dringen het bestaan binnen zonder dat we er vat op hebben, ongeordend en vaak chaotisch. Voor kinderen is doodgaan vaak de eerste confrontatie met zin en betekenis. Kinderen beleven niet verdriet om de dood zelf maar om het grote gemis. Het is de pijn van het gemis dat allerlei vragen bij hen doet opkomen. Waar kom ik terecht als ik dood ga? Wie zal er 6

voor me zorgen? Nooit meer, wat is dat? Iemand missen, waarom doet dat zo’n pijn? Kinderverdriet is volwaardig, even intens en net zo hevig als bij volwassenen. Ook al hebben kinderen nog het eenvoudige geloof in de dingen en de gebeurtenissen van het leven, het gemis snijdt. Zij verwerken hun verdriet anders. Kinderen willen hun verdriet uiten en zullen dit eerlijk en spontaan doen, op voorwaarde dat wij in staat zijn om onbevangen met hen mee te gaan. Het gevoel waar zij mee zitten en de vragen die hen intens bezig houden, zullen onverwachts en heel direct geuit worden. Luister naar de kinderen, geef ze het gevoel dat ze gezien en begrepen worden. Om de dood voor zichzelf iets begrijpelijker en verdraaglijker te maken gaan de kinderen op zoek naar informatie. Zij hebben de behoefte om veel concrete en heel praktische vragen te stellen. Ook zijn kinderen nieuwsgierig naar feiten met betrekking tot de dood. Omdat deze vragen zo eerlijk zijn en daardoor soms cru over kunnen komen, kunnen de vragen voor degene aan wie ze gesteld zijn erg onthutsend zijn. Ieder kind is een individu. Kinderen vragen om benaderd te worden als uniek wezen. Toch kunnen kinderen in dezelfde leeftijdsgroep soortgelijke reacties vertonen op de dood en rouw vanwege hun cognitieve psychologische ontwikkeling. Houd de leeftijd en capaciteiten van het kind in gedachten bij het beantwoorden van hun vragen. Stel jezelf open en ontdek wat je allemaal van kinderen kunt leren…….

1.7.

Het rouwproces bij kinderen in rouwfasen

Kinderen zijn van nature levenslustig en hebben een sterke drang om te leven. Dit is ook merkbaar in het rouwproces. Kinderen kunnen niet de hele dag continu verdrietig zijn. Zij wisselen treurige momenten automatisch af met vrolijke, actieve momenten. Dit hangt ook samen met het ontwikkelingsniveau dat hoort bij de leeftijd van het kind. Volwassenen vinden deze abrupte overgang vaak onbegrijpelijk. Vooral heel jonge kinderen hebben na een verdrietig moment de behoefte om gewoon even lekker te spelen met de lego of om in de bouwhoek een heel mooi gebouw neer te zetten. Het lijkt dan alsof er niets gebeurd is. Zeker voor kinderen is dit heel normaal en zelfs natuurlijk gedrag. Zij kunnen hun verdriet ook tijdelijk verdringen waarna het vaak onverwacht toch boven tafel komt. Zij blijken het dus nog niet verwerkt te hebben. In het begin is dit niet verontrustend. Het is gebleken dat kinderen hun emoties pas echt gaan tonen als zij zich veilig voelen in de omgeving en situatie waarin zij zich bevinden. Een gezond kind groeit en ontwikkelt zich. Door een aangrijpend en groot geleden verlies zal de ontwikkeling van dit kind voor korte tijd stil kunnen staan. Het is zelfs mogelijk dat het kind tijdelijk een stapje terug zal doen in de ontwikkeling. Het zal weer gedragingen kunnen gaan vertonen die bij een al eerder doorlopen ontwikkelingsstadium horen. Deze ontwikkelingsstop of -terugval ontstaat door het creëren van emotionele ruimte voor het rouwverwerkingsproces dat op dat moment een hogere prioriteit heeft. Kenmerkend voor het rouwproces is dat er een aantal fasen worden doorlopen. Uiteraard bepaalt het kind zelf zijn of haar eigen pad in het rouwproces. Iedereen rouwt op de manier die bij zijn of haar persoonlijkheid past. Wel is het zo dat er veel herkenbare momenten aan te wijzen zijn in het proces.  Fase 1: Boosheid verdriet en angst In de eerste fase moet de realiteit onder ogen worden gezien. Hoe graag volwassenen dat ook willen, kinderen kunnen niet altijd beschermd worden tegen pijn en verdriet. Ze zullen met de werkelijkheid moeten leven. In deze fase voeren verdriet, boosheid, pijn en angst de boventoon. Ook kunnen kinderen zich 7

schuldig voelen omdat ze bijvoorbeeld ruzie hebben gemaakt en dit nu nooit meer goed kunnen maken.  Fase 2: Desoriëntatie en desorganisatie In deze fase is er sprake van rusteloosheid en sterk wisselende gevoelens. Het kind is dikwijls druk doende met niks. In de klas kan hij / zij doorlopend met de voeten schuiven, plotseling opstaan en door de klas lopen of lachen op momenten dat het niet verwacht wordt. Ook kan er sprake zijn van concentratieproblemen.  Fase 3: De ontkenning In deze fase ontkent het kind de werkelijkheid omdat deze te veel pijn doet. Er is geen opvallend gedrag. De meeste kinderen kiezen in deze fase wat meer voor alleen zijn en de eenzaamheid. Het verdringen van het verlies kan ertoe bijdragen dat het kind geen nieuwe intieme gevoelsrelaties aan wil gaan om nieuw verlies te voorkomen.  Fase 4: Opstandigheid In deze fase protesteert de leerling tegen de werkelijkheid. Sommige kinderen zijn kwaad op personen, die in hun ogen de dood hadden kunnen voorkomen (verwijten aan bijvoorbeeld ouders, politie, huisarts, ziekenhuis). Ook kan er sprake zijn van concentratie- en leerproblemen, slapeloosheid en terugval in een vorige ontwikkelingsfase ( bijvoorbeeld weer duimen of bedplassen, thuis en op school zich extra aanhankelijk en afhankelijk tonen).  Fase 5: Aanvaarding In deze fase wordt het verlies onder ogen gezien. De leerling koestert bewust sommige spullen van de overledene. Na de idealisering van de overledene, wordt het beeld van hem of haar realistischer. Het kind praat over de overledene, over wat hij deed of zei in bepaalde situaties.  Fase 6: Integratie Het verwerken van de rouw maakt het kind beter toegerust voor de toekomst. De aandacht wordt weer op andere dingen gericht en er is weer ruimte voor nieuwe relaties. Het kind kan weer genieten van gewone dingen van het leven; het verdriet is verwerkt. Voor alle fasen van het rouwproces geldt:  Nieuw verlies werpt kinderen terug in het rouwproces.  Elk kind heeft zijn eigen tempo in het verwerken van een verlies.  Een rouwproces verloopt nooit helemaal “volgens het boekje”. Zeker bij kinderen komt het heel veel voor dat kracht en zwakte elkaar afwisselen. Net als volwassenen de indruk hebben dat het kind alles vrij goed heeft verwerkt, komt er plotseling weer een terugval.  Kinderen uiten hun emoties soms heel direct. Het is niet makkelijk hiermee om te gaan. Toch moeten de boosheid, de angst en het verdriet eruit, het is daarom van belang om te zoeken naar uitwegen waarbij de kinderen bij zichzelf en anderen geen schade kunnen aanrichten.

1.8.

Wat kan de school betekenen?

De school speelt een bijzondere rol in de opvang van leerlingen, collega’s en andere direct betrokkenen die rouwen of een groot verdriet dragen. Het is belangrijk dat het schoolteam en andere direct betrokkenen begrip tonen voor hun verdrietige of verstoorde gedrag. Naar school gaan – als rouwende – betekent ook hier gezien, beluisterd en begrepen willen worden met al het verdriet, de boosheid, het onbegrip, de onmacht. De rouwende wil aanvaard worden. De juf en meester zijn bijzondere mensen in het leven van de kinderen. Gezien worden door degene die bijzonder is, geeft troost en steun.

8

Rouwenden en het gezin waartoe zij behoren, voelen zich gedragen wanneer de schoolomgeving deelt in het verlies en dat laat blijken door kleine zorgvuldige handelingen. Een kaartje sturen met woorden van medeleven, informeren of er iemand van school thuis mag langskomen en luisteren zijn minimale gebaren van nabijheid en betrokkenheid. Aanwezig zijn met de klas op de begrafenis, de andere ouders erbij betrekken, een bijdrage leveren aan de begrafenis, zijn kleine tekens die grote steun geven in het rouwproces. Omdat school zo belangrijk is in het leven van een leerling, ouders/ verzorgers en teamleden, zijn zij een onmisbare schakel in het verwerkingsproces. Kinderen en volwassenen brengen elke vorm van verlies mee naar school.

1.9.

Verscheidenheid in handelen

In dit protocol zijn meerdere draaiboeken opgenomen. De volgende onderverdeling is gemaakt: 1. Leerlingen:

a. leerlingen zelf b. gezinsleden van leerlingen

2. Collega’s:

a. collega’s zelf b. gezinsleden van collega’s

9

HOOFDSTUK 2: DRAAIBOEK onderdeel ‘leerlingen’ 2.1.

Het bericht komt binnen

Bij een ongeval, bij overlijden op school of een overlijden, waarbij de school betrokken is, zorgt de ontvanger voor:  De opvang van degene die het meldt en de eventuele getuigen.  De overdracht van de melding aan de schoolleiding.

2.2.

Schoolleiding en ontvanger

   

Verifiëren de omstandigheden, waaronder de gebeurtenis plaatsvond. Brengen zo nodig de hulpverlening op gang. Gaan na of iedereen op school is, die er moet zijn. Zorgen ervoor dat leerlingen, die zich op de plaats van het ongeval bevinden, naar school worden gehaald.  Gaan de gegevens van de overledene na.  Zorgen ervoor dat het bericht tot nader order geheim blijft.  Zoeken contact met de nabestaanden (eventueel in samenwerking met politie, huisarts, slachtofferhulp e.d.).

2.3.

Bij andere omstandigheden

 De melding verifiëren, wanneer het bericht niet afkomstig is van de familie of andere bevoegden.  Zorgen voor informatie over wie, wat, waar en hoe het is gebeurd.  Zorgen voor telefonische bereikbaarheid van de school.  Geheimhouding van het bericht tot nader order.

2.4.

Het crisisteam

Zo spoedig mogelijk wordt een crisisteam dat de activiteiten ontwikkelt en coördineert, samengesteld. Dit team bestaat uit iemand van de schoolleiding, de groepsleerkracht en eventuele, in deze situatie belangrijke, anderen zoals de Intern Begeleider en een extern deskundige. Eén persoon wordt als eindverantwoordelijke aangewezen. Het crisisteam is verantwoordelijk voor:       

Informatie van de betrokkenen. Organisatorische aanpassingen. Opvang van de leerlingen en collega’s. Contacten met de ouders. Regelingen in verband met rouwbezoek en uitvaart. Administratieve afwikkeling. Nazorg van de betrokkenen.

Tip: Het zitting nemen in een crisisteam zou meegenomen kunnen worden in ‘groepsoverstijgende taken’.

10

2.5.

Het verstrekken van informatie

Het crisisteam gaat na wie geïnformeerd moet worden over het overlijden:          

Het personeel. Familieleden, zoals broers, zusjes, neven en nichten die op school zitten. De klas van de leerling. Ex-klasgenoten ( binnen de school). Leerlingen van andere klassen. Overige leerlingen (denk ook aan leerlingen in de gymzaal, op excursie, schoolreis, e.d.). Chauffeur en leerlingen, die meereizen wanneer de leerling met het busje naar school kwam Ouders, activiteitenraad en MR. Schoolbestuur Externe instanties die in de school werkzaamheden verrichten (bijv. kinderfysio, jeugdarts, schoolmaatschappelijk werker, tekentherapeut)

Het crisisteam spreekt af wie wie informeert. Bijzondere aandacht moet er zijn voor de meest nauw betrokkenen. Zeker zij moeten het bericht op een zorgvuldige wijze krijgen.

2.6.

Het vertellen van het verdrietige nieuws aan de kinderen

2.6.1. Aandachtspunten vooraf De groepsleerkrachten bereiden zich voor op het gesprek met hun klas. Het kan zijn dat er leerkrachten zijn, die erg veel moeite hebben om met deze tijding de klas in te gaan.  Bereid je goed voor: wat ga je zeggen, hoe, welke effecten kan je verwachten?  Creëer een sfeer, waarin het mogelijk is om te zeggen dat je er moeite mee hebt of misschien wel: dat je het niet kunt. Bekijk in hoeverre je elkaar kunt ondersteunen met tips.  Zorg – indien mogelijk – dat één van de leerkrachten ambulant is en kan bijspringen. Het kan nl. zijn dat er leerlingen zijn die extra opvang behoeven. Directie ondersteunt hierbij.  Probeer de opvang zoveel mogelijk in de klas te houden, maar zorg dat er een ruimte is waar leerlingen naartoe kunnen die alleen maar willen huilen of erg overstuur zijn.  Wees erop voorbereid dat deze jobstijding andere verlieservaringen kan activeren, zowel bij de leerlingen als de leerkrachten.  Zorg dat je werkvormen bij de hand hebt die verwerking stimuleren.

2.6.2. De mededeling     

Begin met een inleidende zin. Vertel het hoe, waar en wanneer van de gebeurtenis. Breng het bericht over zonder er omheen te draaien. Geef in eerste instantie alleen de hoogst noodzakelijke informatie. Neem voldoende tijd voor emoties.

Wanneer de emoties wat luwen en de kinderen vragen hoe het verder moet, kun je overstappen naar de volgende informatie:  Vertel hoe het contact verloopt met de familie.  Geef uitleg over gevoelens van verdriet die naar boven kunnen komen (een ieder verwerkt het verdriet op zijn eigen manier, huilen mag, niet huilen is ook normaal).  Vertel bij wie leerlingen terecht kunnen voor een persoonlijk gesprek.  Laat de kinderen weten hoe het programma van deze dag en van de komende dagen er uit ziet.  Geef, als er naar gevraagd wordt, heel summier uitleg over rouwbezoek en uitvaart (vaak kan dat beter in een later stadium). 11

2.7.

Organisatorische aanpassingen

 Als leerlingen per se naar huis willen, ga dan na of de ouders thuis zijn, op de hoogte zijn en hun kind kunnen ophalen.  Kijk kritisch naar de activiteiten die de school de komende dagen organiseert, zoals feesten, sportdagen, e.d. Wellicht is afgelasting of uitstel nodig.

2.8.

Contacten met ouders van de overleden leerling

2.8.1. Het eerste bezoek     

Neem nog dezelfde dag contact op. Maak voor dezelfde dag een afspraak voor een huisbezoek. Ga bij voorkeur samen met iemand van de schoolleiding. Houd er rekening mee dat het eerste bezoek meestal alleen een uitwisseling van gevoelens is. Vraag of je een tweede bezoek mag brengen om wat verdere afspraken te maken en laat een telefoonnummer achter.

2.8.2. De tweede dag  Vraag wat de school kan betekenen voor de ouders.  Overleg de te nemen stappen:  Welke informatie mag bekend gemaakt worden?  Plaatsen van een rouwadvertentie.  Afscheid nemen van de overleden leerling.  Bijdragen aan de uitvaart.  Bijwonen van de uitvaart. Als dit mogelijk is, nagaan welke leerlingen dit willen. Het hoeft niet. Begeleiding door eigen ouders/verzorgers regelen.  Afscheidsdienst op school voor leerlingen en leerkrachten.

2.9.

Contacten met ouders van de overige leerlingen

Informeer de ouders via een brief over:         

De gebeurtenis. Organisatorische (rooster-) aanpassingen. De zorg voor de leerlingen op school. Contactpersonen op school. Regels over afwezigheid. Rouwbezoek en aanwezigheid bij de uitvaart. Eventuele afscheidsdienst op school. Nazorg voor de leerlingen. (eventuele) Rouwprocessen bij kinderen en problemen die zich daarbij kunnen voordoen.

2.10. Begeleiding tussen overlijden en uitvaart  Heb veel aandacht voor gedrag / verdriet van de leerlingen.  Creëer een herinneringsplek. Haal de lege stoel niet meteen weg. Bedenk met de klas hoe je de overledene het best kunt gedenken: foto, kaars, bloemen, attributen van het kind, geliefd speelgoed, o.i.d.  Creëer veel ruimte voor de vragen die leerlingen hebben. Sommige leerlingen die niet zo verbaal zijn, uiten zich beter creatief, bijvoorbeeld door te tekenen. Voor de kleuters kan spelen, bijvoorbeeld in de poppenhoek (begrafenisje spelen), verwerking bevorderen. 12

 Maak zo nodig gebruik van speciale lessen om met de leerlingen te praten over hun gevoelens en te werken aan het afscheid nemen.  Spreek af wie het contact met de ouders onderhoudt. Nagaan of de ouders het op prijs stellen dat klasgenoten en hun ouders/ verzorgers op bezoek komen.  Ga, na overleg met de ouders van de overleden leerling, met de kinderen aan het werk om bijdragen te leveren voor de dienst(en): teksten.  Spreek, indien gewenst, af wat de kinderen nog meer kunnen doen bij de verschillende diensten.  Bereid het bijwonen van de uitvaart goed voor. Vertel aan de leerlingen wat ze kunnen verwachten.  Houd rekening met cultuurverschillen: een Molukse begrafenis is compleet anders dan een Katholieke.  De vlag wordt op school tot en met de dag van de begrafenis halfstok gehangen.  Organiseer eventueel, in overleg met de ouders, een afscheidsdienst op school om zoveel mogelijk leerlingen de kans te geven afscheid te nemen.  Vang de leerlingen na de uitvaart op om nog even na te praten.  Vervoer naar en van de uitvaart regelen met de ouders/ verzorgers van de leerlingen die mee gaan.

2.11. Nazorg, in overleg met de nabestaanden  Creëer een blijvende plek voor de overledene, maar laat leerlingen ook merken dat het leven weer door gaat.  Probeer zo mogelijk de dag na de uitvaart weer te starten met de lessen.  Organiseer gerichte activiteiten om het rouwproces te bevorderen, zoals schrijven, tekenen of het werken met gevoelens.  Let op signalen van de kinderen, ouders en collega’s die het moeilijk hebben. Wees o.a. alert op plotselinge gedragsveranderingen, absenties, concentratieproblemen, stemmingswisselingen. Sommige kinderen stellen hun rouw uit en tonen pas na maanden verdriet.  Let speciaal op risicoleerlingen, zoals kinderen die al eerder een verlies hebben geleden.  Geef kinderen die veel moeite hebben met het verwerken van het verlies individuele begeleiding.  Sta af en toe stil bij herinneringen, besteed aandacht aan speciale dagen zoals de verjaardag en de sterfdag van de overleden leerling. Ook bijzondere dagen als de feestdagen en voor Rooms- Katholieken Allerzielen (2 november) zijn vaak moeilijke dagen voor de nabestaanden.  Denk op speciale dagen ook aan broers en zussen en de ouders van de overleden leerling.  Heb oog voor de moeilijke momenten van de ouders van de overledene: schoolreisjes, ouderavonden, e.d. Een kaartje of een gebaar op die momenten kan voor de ouders heel ondersteunend zijn.  Rond aan het einde van het schooljaar iets af met de kinderen van de klas van de overledene.  Houd oog voor de broers en zussen van het overleden kind (knuffel bijv.). Het is belangrijk terug te kijken op de gebeurtenis en de gang van zaken te evalueren en het protocol evt. aan te passen. Dit kan het beste eerst binnen het (crisis) team gebeuren. N.a.v. deze evaluatie kan de contactpersoon contact opnemen met de directe nabestaanden om te informeren hoe zij de gang van zaken ervaren hebben.

2.12. Administratieve zaken Handel administratieve zaken zorgvuldig af.  Ga zorgvuldig om met alles wat er van het overleden kind nog op school is: voor de ouders zijn dit heel waardevolle zaken. Geef geen bezittingen mee aan broers of zussen, maar breng het persoonlijk. 13

 Tijdens latere contacten kunnen ook financiële zaken ter sprake komen, zoals eventueel (gedeeltelijke) restitutie van de ouderbijdrage.  De overleden leerling dient uitgeschreven te worden.

2.13. Onverwachte zaken en valkuilen Ondanks een goed in elkaar stekend draaiboek kan een school allerlei onverwachte zaken en valkuilen tegenkomen.  De leerkracht die het bericht net heeft ontvangen, vertelt, op weg naar de kamer van de schoolleiding, het nieuws aan iedereen die het horen wil.  De school vergeet het bericht te verifiëren.  Het draaiboek is onvindbaar.  De leerlingen in de gymzaal worden vergeten.  De school heeft allerlei ideeën voor de dienst. De ouders willen er niets van weten. Dit heeft de school te respecteren.  De klas waarin de broer / zus van het overleden kind zit, besteedt nauwelijks aandacht aan het gebeuren.  De groepsleerkracht heeft zichzelf emotioneel niet meer in de hand, waardoor een aantal kinderen hysterisch wordt.  Op de eerste dag dat er weer les gegeven wordt, zijn de tafel en stoel van de leerling weggehaald.  De kinderen willen de eerste dag na de uitvaart nog even napraten. De leerkracht besteedt er geen aandacht aan en begint gewoon met de les.  De schoolarts roept het overleden kind op voor een onderzoek.

14

2.14. Checklist 01. Bellen:

team, denk ook aan collega’s die deze dag niet werkzaam zijn schooladviescommissie MR activiteitenraad ouders van betreffende groep familie: steunbetuiging SKOD vorige school van de leerling 02. Aanstellen van een contactpersoon. In principe de directeur en de groepsleerkracht. 03. Opvang op school: -professioneel gedrag, probeer eigen emoties ondergeschikt te maken. -ouders opvangen met kop koffie 04. Schoolvlag half stok 05. Stilteplekje school (klas): foto, bloemen, blaadjes om te schrijven tekenen voor ouders 06. Contact onderhouden met Kerk en uitvaartleider 07. Advertentie opstellen: van alle geledingen en van de klas. Dit indien wenselijk 08. Delegatie familiebezoek 09. Aanschaf knuffel voor broer, zus 10. Bloemstuk regelen 11. Jarigen vieren op gepaste wijze hun verjaardag in de klas 12. Verjaardag overledene: bloemetje op graf. Indien gewenst door ouders. 13. Foto in de boom in de hal 14. Extra nieuwsbrief met instructie, informatie organisatie omtrent bezoek etc.

15

HOOFDSTUK 3: DRAAIBOEK onderdeel ‘Gezinsleden van leerlingen’ 3.1.


Bij het overlijden van een gezinslid van een leerling, zorgt de ontvanger voor:  De opvang van degene die het meldt.  De overdracht van de melding aan de schoolleiding.

3.2.

Schoolleiding en ontvanger

 De melding verifiëren, wanneer het bericht niet afkomstig is van de familie of andere bevoegden.  Zorgen voor informatie over wie, wat, waar en hoe het is gebeurd.  Zorgen voor telefonische bereikbaarheid van de school.  Geheimhouding van het bericht tot nader order.

3.3.

Het crisisteam

Zo spoedig mogelijk wordt een crisisteam dat de activiteiten ontwikkelt en coördineert, samengesteld. Dit team bestaat uit iemand van de schoolleiding, de groepsleerkracht en eventuele, in deze situatie belangrijke, anderen zoals de Intern Begeleider en een extern deskundige. Eén persoon wordt als eindverantwoordelijke aangewezen. Het crisisteam is verantwoordelijk voor:       


3.4.


Het crisisteam gaat na wie geïnformeerd moet worden over het overlijden:  Het personeel.  De klas van de leerling.  Chauffeur en leerlingen, die meereizen wanneer de leerling met het busje naar school komt. Het crisisteam spreekt af wie wie informeert. Bijzondere aandacht moet er zijn voor de meest nauw betrokkenen.

16

3.5.

Het vertellen van het verdrietige nieuws aan de leerlingen

3.5.1. Aandachtspunten vooraf De groepsleerkrachten bereiden zich voor op het gesprek met hun klas. Het kan zijn dat er leerkrachten zijn, die erg veel moeite hebben om met deze tijding de klas in te gaan.  Bereid je goed voor: wat ga je zeggen, hoe, welke effecten kan je verwachten?  Creëer een sfeer, waarin het mogelijk is om te zeggen dat je er moeite mee hebt of misschien wel: dat je het niet kunt. Bekijk in hoeverre je elkaar kunt ondersteunen met tips.  Zorg – indien mogelijk – dat één van de leerkrachten ambulant is en kan bijspringen. Het kan nl. zijn dat er leerlingen die extra opvang behoeven. Directie ondersteunt hierbij.  Wees erop voorbereid dat deze jobstijding andere verlieservaringen kan activeren, zowel bij de leerlingen als de leerkrachten.  Zorg dat je werkvormen bij de hand hebt die verwerking stimuleren.



Wanneer de emoties wat luwen en de kinderen vragen hoe het verder moet, kun je overstappen naar de volgende informatie:  Geef uitleg over gevoelens van verdriet die naar boven kunnen komen (een ieder verwerkt het verdriet op zijn eigen manier, huilen mag, niet huilen is ook normaal).  Vertel dat leerlingen terecht kunnen voor een persoonlijk gesprek bij de leerkracht.  Geef, als er naar gevraagd wordt, heel summier uitleg over rouwbezoek en uitvaart (vaak kan dat beter in een later stadium).

3.6.

Contacten met het gezin

Het eerste contact    

Neem nog dezelfde dag contact op. Vraag of er behoefte is aan een huisbezoek. Ga bij voorkeur samen met iemand van de schoolleiding. Houd er rekening mee dat het eerste bezoek meestal alleen een uitwisseling van gevoelens is.

Tijdens het gesprek:  Vraag wat de school kan betekenen voor de ouders.  Overleg de te nemen stappen:  Welke informatie mag bekend gemaakt worden?  Sturen van een kaart en bestellen van een rouwstuk.

3.7.

Contacten met ouders van de overige leerlingen

Informeer de ouders via een brief over:    

De gebeurtenis. Organisatorische (rooster-) aanpassingen. Regels over afwezigheid. Rouwbezoek en aanwezigheid bij de uitvaart. 17

3.8.

Begeleiding tussen overlijden en uitvaart

 Heb veel aandacht voor gedrag / verdriet van de leerlingen.  Creëer een herinneringsplek. Bedenk met de desbetreffende leerling hoe je de overledene het .best kunt gedenken: foto, kaars, bloemen, attributen van het kind, geliefd speelgoed, o.i.d.  Creëer veel ruimte voor de vragen die de leerlingen hebben. Sommige leerlingen die niet zo verbaal zijn, uiten zich beter creatief, bijvoorbeeld door te tekenen. Voor de kleuters kan spelen, bijvoorbeeld in de poppenhoek (begrafenisje spelen), verwerking bevorderen.  Maak zo nodig gebruik van speciale momenten om met de leerlingen te praten over hun gevoelens en te werken aan het afscheid nemen.  Vervoer naar en van de uitvaart regelen met de ouders/ verzorgers van de leerlingen die mee gaan.

3.9.

Nazorg, in overleg met de nabestaanden

 Creëer een blijvende plek voor de overledene, maar laat leerlingen ook merken dat het leven weer door gaat.  Let op signalen van de kinderen die het moeilijk hebben. Wees o.a. alert op plotselinge gedragsveranderingen, absenties, concentratieproblemen, stemmingswisselingen. Sommige kinderen stellen hun rouw uit en tonen pas na maanden verdriet.  Let speciaal op risicoleerlingen, zoals kinderen die al eerder een verlies hebben geleden.  Geef kinderen die veel moeite hebben met het verwerken van het verlies individuele begeleiding.  Sta af en toe stil bij herinneringen, besteed aandacht aan speciale dagen zoals de verjaardag en de sterfdag van de overleden leerling. Ook bijzondere dagen als de feestdagen en voor Rooms- Katholieken Allerzielen (2 november) zijn vaak moeilijke dagen voor de nabestaanden.  Heb oog voor de moeilijke momenten van de ouders van de overledene: schoolreisjes, ouderavonden, e.d. Een kaartje of een gebaar op die momenten kan voor de ouders heel ondersteunend zijn. Ook kan er een jaarlijks moment van gedenken voor iedereen komen.  Rond aan het einde van het schooljaar iets af met de kinderen van de klas van de overledene.  Houd oog voor de broers en zussen van het overleden kind (knuffel bijv.). Het is belangrijk terug te kijken op de gebeurtenis en de gang van zaken te evalueren en het protocol evt. aan te passen. Dit kan het beste eerst binnen het (crisis) team gebeuren. N.a.v. deze evaluatie kan de contactpersoon contact opnemen met de directe nabestaanden om te informeren hoe zij de gang van zaken ervaren hebben.

18


team, denk ook aan collega’s die deze dag niet werkzaam zijn familie: steunbetuiging

02. Aanstellen van een contactpersoon. In principe de directeur en de groepsleerkracht. 03. Opvang op school: - professioneel gedrag, probeer eigen emoties ondergeschikt te maken. - ouders of andere betrokkenen opvangen met kop koffie

04. Stilteplekje school (klas): foto, bloemen, blaadjes om te schrijven tekenen voor ouders 05. Delegatie familiebezoek 06. Bloemstuk regelen en kaart sturen 07. Extra nieuwsbrief voor de ouder(s)/verzorger(s) van de leerlingen van de desbetreffende groep. Eventueel met instructie, informatie organisatie omtrent bezoek etc.

19

HOOFDSTUK 4: DRAAIBOEK onderdeel ‘Collega’s’ 4.1.


Bij een ongeval, bij overlijden op school of een overlijden, waarbij de school betrokken is, zorgt de ontvanger voor:  De overdracht van de melding aan de schoolleiding.  De schoolleiding zorgt voor de opvang van degene die het meldt.

4.2.

Schoolleiding

 Brengt zo nodig de hulpverlening op gang.  Zorgt ervoor dat het bericht tot nader order geheim blijft.  Roept alle personeelsleden op een daarvoor geschikt moment bij elkaar voor berichtgeving.

4.3.

Het crisisteam

Zo spoedig mogelijk wordt een crisisteam dat de activiteiten ontwikkelt en coördineert, samengesteld. Dit team bestaat uit iemand van de schoolleiding en iemand vanuit het team die dichtbij de desbetreffende persoon stond . Eén persoon wordt als eindverantwoordelijke aangewezen. Het crisisteam is verantwoordelijk voor:       


4.4.


Het crisisteam gaat na wie geïnformeerd moet worden over het overlijden:      

Het personeel. De klas van de leerkracht. Familieleden, zoals broers, zusjes, neven en nichten die op school zitten. Ouders, activiteitenraad en MR. Schoolbestuur Leerlingen van de andere klassen.


20

4.5.

Het vertellen van het verdrietige nieuws aan het team en de leerlingen

4.5.1. Aandachtspunten vooraf De groepsleerkrachten bereiden zich voor op het gesprek met hun klas. Het kan zijn dat er leerkrachten zijn, die erg veel moeite hebben om met deze tijding de klas in te gaan.  Bereid je goed voor: wat ga je zeggen, hoe, welke effecten kan je verwachten?  Creëer een sfeer, waarin het mogelijk is om te zeggen dat je er moeite mee hebt of misschien wel: dat je het niet kunt. Bekijk in hoeverre je elkaar kunt ondersteunen met tips.  Zorg – indien mogelijk – dat één van de leerkrachten ambulant is en kan bijspringen. Het kan nl. zijn dat leerkrachten en leerlingen extra opvang behoeven. Directie ondersteunt hierin.  Probeer de opvang zoveel mogelijk in de klas te houden, maar zorg dat er een ruimte is waar leerlingen naartoe kunnen die alleen maar willen huilen of erg overstuur zijn.  Wees erop voorbereid dat deze jobstijding andere verlieservaringen kan activeren, zowel bij de leerlingen als de leerkrachten.  Zorg dat je werkvormen bij de hand hebt die verwerking stimuleren.



Wanneer de emoties wat luwen en de kinderen vragen hoe het verder moet, kun je overstappen naar de volgende informatie:  Vertel aan het team hoe het contact verloopt met de familie.  Geef uitleg over gevoelens van verdriet die naar boven kunnen komen (een ieder verwerkt het verdriet op zijn eigen manier, huilen mag, niet huilen is ook normaal).  Vertel bij wie leerlingen terecht kunnen voor een persoonlijk gesprek.  Laat de kinderen weten hoe het programma van deze dag en van de komende dagen er uit ziet.  Geef, als er naar gevraagd wordt, heel summier uitleg over rouwbezoek en uitvaart (vaak kan dat beter in een later stadium).

4.6.


 Als leerlingen per se naar huis willen, ga dan na of de ouders thuis zijn, op de hoogte zijn en hun kind kunnen ophalen.  Kijk kritisch naar de activiteiten die de school de komende dagen organiseert, zoals feesten, sportdagen, e.d. Wellicht is afgelasting of uitstel nodig.

4.7.

Contacten met familie van de overleden collega

4.7.1. Het eerste bezoek  Neem nog dezelfde dag contact op.  Ga bij voorkeur samen met iemand van de collega’s.  Houd er rekening mee dat het eerste bezoek meestal alleen een uitwisseling van gevoelens is.

21

4.7.2 De tweede dag  Vraag wat de school kan betekenen.  Overleg de te nemen stappen:  Welke informatie mag bekend gemaakt worden?  Plaatsen van een rouwadvertentie  Afscheid nemen van de overleden collega  Bijdragen aan de uitvaart  Bijwonen van de uitvaart. Als dit mogelijk is, nagaan welke leerlingen dit willen. Het hoeft niet. Begeleiding door eigen ouders/verzorgers regelen.  Afscheidsdienst op school voor leerlingen en leerkrachten.

4.8.

Contacten met ouders van de leerlingen

Informeer de ouders via een brief over:         

De gebeurtenis. Organisatorische (rooster-) aanpassingen. De zorg voor de leerlingen op school. Contactpersonen op school. Regels over afwezigheid. Rouwbezoek en aanwezigheid bij de uitvaart. Eventuele afscheidsdienst op school. Nazorg voor de leerlingen. (eventuele) Rouwprocessen bij kinderen en problemen die zich daarbij kunnen voordoen.

4.9.

Begeleiding tussen overlijden en uitvaart

 Heb veel aandacht voor gedrag / verdriet van de collega’s en leerlingen.  Creëer een herinneringsplek. Haal de lege stoel niet meteen weg. Bedenk met de klas hoe je de overledene het best kunt gedenken: foto, kaars, bloemen, attributen van het overledene, geliefd speelgoed, o.i.d.  Creëer veel ruimte voor de vragen die leerlingen hebben. Sommige leerlingen die niet zo verbaal zijn, uiten zich beter creatief, bijvoorbeeld door te tekenen. Voor de kleuters kan spelen, bijvoorbeeld in de poppenhoek (begrafenisje spelen), verwerking bevorderen.  Maak zo nodig gebruik van speciale lessen om met de leerlingen te praten over hun gevoelens en te werken aan het afscheid nemen.  Spreek, indien gewenst, af wat de collega’s en leerlingen nog meer kunnen doen bij de verschillende diensten.  Bereid het bijwonen van de uitvaart goed voor. Vertel aan de leerlingen wat ze kunnen verwachten.  De vlag wordt op school tot en met de dag van de begrafenis halfstok gehangen.  Organiseer eventueel, in overleg met de ouders, een afscheidsdienst op school om zoveel mogelijk leerlingen de kans te geven afscheid te nemen.  Vang de leerlingen na de uitvaart op om nog even na te praten.  Vervoer naar en van de uitvaart regelen met de ouders/ verzorgers van de leerlingen die mee gaan.

4.10. Nazorg, in overleg met de nabestaanden  Creëer een blijvende plek voor de overledene, maar laat leerlingen ook merken dat het leven weer door gaat.  Probeer zo mogelijk de dag na de uitvaart weer te starten met de lessen.  Organiseer gerichte activiteiten om het rouwproces te bevorderen, zoals schrijven, tekenen of het werken met gevoelens. 22

 Let op signalen van de kinderen, ouders en collega’s die het moeilijk hebben. Wees o.a. alert op plotselinge gedragsveranderingen, absenties, concentratieproblemen, stemmingswisselingen. Sommige kinderen stellen hun rouw uit en tonen pas na maanden verdriet.  Let speciaal op risicoleerlingen, zoals kinderen die al eerder een verlies hebben geleden.  Geef kinderen die veel moeite hebben met het verwerken van het verlies individuele begeleiding. Het is belangrijk terug te kijken op de gebeurtenis en de gang van zaken te evalueren en het protocol evt. aan te passen. Dit kan het beste eerst binnen het (crisis) team gebeuren. N.a.v. deze evaluatie kan de contactpersoon contact opnemen met de directe nabestaanden om te informeren hoe zij de gang van zaken ervaren hebben. 4.11. Administratieve zaken Handel administratieve zaken zorgvuldig af  Ga zorgvuldig om met alles wat van de overleden collega was.

4.12. Onverwachte zaken en valkuilen Ondanks een goed in elkaar stekend draaiboek kan een school allerlei onverwachte zaken en valkuilen tegenkomen.  De leerkracht die het bericht net heeft ontvangen, vertelt, op weg naar de kamer van de schoolleiding, het nieuws aan iedereen die het horen wil  De school vergeet het bericht te verifiëren  Het draaiboek is onvindbaar  De groepsleerkracht heeft zichzelf emotioneel niet meer in de hand, waardoor een aantal kinderen hysterisch wordt  Leerlingen die na de afscheidsdienst nog even napraten

23


team, denk ook aan collega’s die deze dag niet werkzaam zijn Schooladviescommissie MR activiteitenraad ouders van betreffende groep familie: steunbetuiging SKOD

02. Aanstellen van een contactpersoon. In principe de directeur en een teamlid. 03. Opvang op school: -professioneel gedrag, probeer eigen emoties ondergeschikt te maken. -ouders opvangen met kop koffie 04. Schoolvlag half stok 05. Stilteplekje school (klas): foto, bloemen, blaadjes om te schrijven tekenen voor ouders 06. Advertentie opstellen: van alle geledingen en van de klas. Dit indien wenselijk 07. Delegatie familiebezoek 08. Bloemstuk regelen 09. Foto in de boom in de hal 10. Extra nieuwsbrief met instructie, informatie organisatie omtrent bezoek etc.

24

HOOFDSTUK 5: DRAAIBOEK onderdeel ‘Gezinsleden van collega’s’ 5.1.


Bij het overlijden van een gezinslid van een collega, zorgt de ontvanger voor:  De overdracht van de melding aan de schoolleiding.  De schoolleiding zorgt voor de opvang van degene die het meldt.

5.2.

Schoolleiding

 De melding verifiëren, wanneer het bericht niet afkomstig is van de familie of andere bevoegden.  Zorgt ervoor dat het bericht tot nader order geheim blijft.  Roept alle personeelsleden op een daarvoor geschikt moment bij elkaar voor berichtgeving.  Zoekt contact met de nabestaanden.

5.3.

Het crisisteam

Zo spoedig mogelijk wordt een crisisteam dat de activiteiten ontwikkelt en coördineert, samengesteld. Dit team bestaat uit iemand van de schoolleiding en iemand vanuit het team die dichtbij de desbetreffende collega staat . Eén persoon wordt als eindverantwoordelijke aangewezen. Het crisisteam is verantwoordelijk voor:      

Informatie van de betrokkenen. Organisatorische aanpassingen. Opvang van de leerlingen en collega’s. Regelingen in verband met rouwbezoek en uitvaart. Administratieve afwikkeling. Nazorg van de betrokkenen.

5.4.


Het crisisteam gaat na wie geïnformeerd moet worden over het overlijden:    

Het personeel. De groep van de leerkracht en vervolgens alle groepen. Ouders, activiteitenraad en MR. Schoolbestuur


25

5.5.

Het vertellen van het verdrietige nieuws aan het team en de leerlingen

5.5.1. Aandachtspunten vooraf De directie of afdelingscoördinatoren bereiden zich voor op het gesprek met de desbetreffende klas.  Bereid je goed voor: wat ga je zeggen, hoe, welke effecten kan je verwachten?  Zorg – indien mogelijk – dat één van de leerkrachten ambulant is en kan bijspringen. Het kan nl. zijn dat leerkrachten en leerlingen extra opvang behoeven. Directie ondersteunt hierin.  Probeer de opvang zoveel mogelijk in de klas te houden, maar zorg dat er een ruimte is waar leerlingen naartoe kunnen die alleen maar willen huilen of erg overstuur zijn.  Wees erop voorbereid dat deze jobstijding andere verlieservaringen kan activeren, zowel bij de leerlingen als de leerkrachten.  Zorg (indien mogelijk) dat je werkvormen bij de hand hebt die verwerking stimuleren. 5.5.2. De mededeling     


Wanneer de emoties wat luwen en de kinderen vragen hoe het verder moet, kun je overstappen naar de volgende informatie:  Vertel aan het team hoe het contact verloopt met de familie.  Geef uitleg over gevoelens van verdriet die naar boven kunnen komen (een ieder verwerkt het verdriet op zijn eigen manier, huilen mag, niet huilen is ook normaal).  Vertel bij wie leerlingen terecht kunnen voor een persoonlijk gesprek.

5.6.


 Kijk kritisch naar de activiteiten die de school de komende dagen organiseert, zoals feesten, sportdagen, e.d. Wellicht is afgelasting of uitstel nodig.

5.7.

Contacten met de desbetreffende collega

5.7.1. Het eerste contact  Neem nog dezelfde dag contact op en bespreek, indien mogelijk, de wensen van de collega. Maak korte afspraken. (zie punt 3.6.) 5.7.2 De tweede dag  Bijwonen van de uitvaart. Navragen hoeveel collega’s er verwacht worden en wie.

5.8.

Contacten met ouders van de leerlingen

Informeer de ouders via een brief over:  De gebeurtenis.  Organisatorische (rooster-) aanpassingen en de inzet van een invalleerkracht. 26

 De zorg voor de leerlingen op school.  Contactpersonen op school.

5.9.

Evaluatie

Het is belangrijk terug te kijken op de gebeurtenis en de gang van zaken te evalueren en het protocol evt. aan te passen. Dit kan het beste eerst binnen het (crisis) team gebeuren. N.a.v. deze evaluatie kan de contactpersoon contact opnemen met de directe nabestaanden om te informeren hoe zij de gang van zaken ervaren hebben.

5.10. Administratieve zaken Handel administratieve zaken zorgvuldig af.  P&O geeft de afwezigheid van de collega en de inzet van een invalkracht door aan het onderwijsbureau.

5.11. Onverwachte zaken en valkuilen Ondanks een goed in elkaar stekend draaiboek kan een school allerlei onverwachte zaken en valkuilen tegenkomen.  De leerkracht die het bericht net heeft ontvangen, vertelt, op weg naar de kamer van de schoolleiding, het nieuws aan iedereen die het horen wil  De school vergeet het bericht te verifiëren  Het draaiboek is onvindbaar


team, denk ook aan collega’s die deze dag niet werkzaam zijn Schooladviescommissie MR activiteitenraad familie: steunbetuiging SKOD

02. Aanstellen van een contactpersoon. In principe de directeur en een teamlid. 03. Opvang op school: -professioneel gedrag, probeer eigen emoties ondergeschikt te maken. 04. Brief opstellen meegeven aan de ouders/ verzorgers van de leerlingen van de desbetreffende groep. 05. Delegatie familiebezoek

27

HOOFSTUK 6: CASUSFORMULIER BIJ OVERLIJDEN Persoon, die is overleden Overlijdensdatum en –tijd Contactpersoon familie Adres van de familie Telefoonnummer van de familie Bijzonder aandachtspunt vanuit de familie Contactpersoon vanuit de school Was leerkracht van groep Was leerling van groep Was familielid van leerling uit groep Bijzondere vriendjes / vriendinnetjes Familieleden binnen school Wie gaan als eerste op huisbezoek Oorzaak van het overlijden Overige betrokkenen (van school?) Bijzondere omstandigheden Berichtgeving loopt via Begrafenis / crematie (datum / tijd) Geloofsovertuiging familie Plaats van de uitvaart Voorganger bij de uitvaart Afspraken met familie m.b.t. uitvaart Verzorgen van bloemen / krans door Houden van een toespraak door Rouwadvertentie verzorgen door Aanwezig bij uitvaart zijn Eventueel vervoer regelen door

28

HOOFDSTUK 7: WERKVORMEN 7.1.

Lessuggesties voor de eerste week - alle groepen

Onderstaande ideeën zijn door de hele school heen uitvoerbaar, natuurlijk aangepast op het niveau van de groep. 7.1.1. Het opstellen van een rouwadvertentie Voorbereiding: Navragen of er een advertentie geplaatst zal/kan worden en de deadline daarvoor. Kortsluiten met nabestaanden wat er wel en niet in advertentie vermeld mag worden. Materiaal: enkele voorbeelden van rouwadvertenties. Kern: Als er namens de groep een rouwadvertentie in de krant geplaatst wordt, is het heel mooi om er ook als groep over na te denken hoe deze advertentie er precies moet uitzien en wat erin moet staan. Verzamel voorbeelden en bespreek deze. De hieruit voortvloeiende suggesties kunnen op bord worden geschreven en hieruit kan een advertentie worden gedestilleerd. 7.1.2. Het maken van een tekening Voorbereiding: overleggen met nabestaanden of er iets mag worden meegegeven met de kist / eventueel het uitkiezen van een prentenboek. Materiaal: Papier, verf/kleurpotloden/wasco/houtskool etc. Kern: In overleg met de nabestaanden kan er een tekening gemaakt worden die met de kist mee gaat. Deze tekening kan individueel of in groepjes gemaakt worden, er kan gekozen worden voor een vrije opdracht, een specifieke opdracht (teken iets dat zij/hij mooi of leuk vond) of er kan worden gewerkt naar aanleiding van een verhaal of een prentenboek. 7.1.3. Knutselen Voorbereiding : eventueel verzamelen van beeldmateriaal over specifieke hobby/voorkeur overledene Materiaal: verzamelen divers knutselmateriaal/ mee laten nemen persoonlijk voorwerp / verzamelen lucifersdoosjes. Kern: als er sprake is van een specifieke hobby of voorkeur van de overledene,zou er iets geknutseld kunnen worden dat met dat onderwerp te maken heeft voor de begrafenis of het graf. Een ander idee is om iedereen iets persoonlijks te laten meenemen, iets heel kleins (bijvoorbeeld een steentje uit de tuin, een geluksmuntje) en voor dat persoonlijke voorwerpje een doosje te maken/versieren. Van deze kleine doosjes kan dan een ketting gemaakt worden die symbool staat voor de eeuwige band met de groep. De vlinder symboliseert het afscheid nemen en het einde van een cyclus (rups - cocon - vlinder). Met de groep vlinders maken (voorbeelden zullen op iedere school aanwezig zijn), mooi versieren en voor de midden/bovenbouw voorzien van een persoonlijke boodschap. Als de vlinders op een stuk ijzerdraad worden bevestigd kunnen ze in groepjes rond de kist geplaatst worden waarbij ze zullen bewegen als er iemand langsloopt. Kan er erg mooi uitzien. Met de hele groep een grote collage maken waarin de kenmerken en herinneringen aan de overledene verwerkt worden is een idee dat vooral geschikt is voor de bovenbouw. Het kan moeilijk zijn om in korte tijd voldoende materiaal te verzamelen om het echt helemaal naar wens te maken (je hebt soms maar 2 of 3 werkdagen de tijd), vandaar dat deze opdracht nog eens herhaald zou kunnen worden in de periode na de uitvaart als geschenk voor de nabestaanden. 29

7.1.4. Inrichten van een herdenkingsplek Voorbereiding: als er een plek op de gang wordt ingericht moet de plaats vooraf in goed overleg bepaald worden. Denk hierbij ook aan het vrijhouden van vluchtwegen. Materiaal: een (school)foto van de overledene / een tafel(tje) / een kleed. Kern : Kinderen hebben vaak behoefte aan een duidelijke plek om de overledene te herdenken. Deze plek kan gezamenlijk worden ingericht. Reserveer een tafeltje in de groep of in de gang voor dit doel. Plaats hierop een foto van haar/hem (kleedje, bloemetje etc). Vraag de kinderen (niet al te grote) voorwerpen mee te nemen die hun aan de overledene doet denken. Deze voorwerpen worden voordat ze op de tafel worden gelegd/gezet in de groep besproken. Waarom heb je juist dit meegenomen? Waarom doet dit je aan haar/hem denken? 7.1.5. Kringgesprek Voorbereiding: geen. Materiaal: in een later stadium discussiepunten op een papiertje voor diegenen die niet meer willen meepraten met de rest van de groep. Kern: Eén van de activiteiten is het houden van een kringgesprek. Een dergelijke activiteit is natuurlijk altijd al zeer waardevol, maar je kunt ook heel goed met je groep afspreken om bijvoorbeeld op een bepaald moment in de week, of als er door iemand behoefte aan is een kringgesprek over het overleden klasgenootje te houden. Onderwerpen die ter sprake zouden moeten / kunnen komen zijn vragen als "Op welke momenten mis je haar/hem vooral?", "Wat doe je op zo'n moment?", "Praat je nog wel eens met haar/hem?", "Droom je er wel eens over?" etc. Schroom er hierbij niet voor om ook je eigen gevoelens en emoties te uiten. Naarmate de tijd verstrijkt zal het onderwerp voor een aantal kinderen toch minder 'interessant' worden. Zij zullen op een aankondiging van een kringgesprek stoer met uitingen van ongenoegen reageren en nemen niet (meer) actief deel aan het gesprek maar zullen dit eerder verstoren. Wordt dan niet boos en probeer ook niet om geforceerd deze kinderen toch bij het gesprek te betrekken. Iedereen verwerkt het nu eenmaal op zijn eigen manier. Deze kinderen kunnen echter wel remmend werken op de rest van de groep (Is het raar om nog verdriet te hebben?). Kinderen kunnen zich hierdoor niet meer veilig voelen om hun gevoelens te uiten. Als dit zich voordoet kun je de gesprekken op een andere manier gaan organiseren; in kleine groepjes, waarbij de groepjes er ook voor kunnen kiezen om over een ander onderwerp te praten (je kunt dan bijvoorbeeld zorgen voor gespreksonderwerpen in de sociaal-emotionele sfeer) of op een ander tijdstip (in de pauze of na school). In het begin kun je de 'onwilligen' ook vrij laten werken terwijl de rest van de groep praat. Ze kunnen dan nog wel meeluisteren. Het is voor deze kinderen vaak een kwestie van een houding aannemen, het hoeft niet te betekenen dat ze de gebeurtenissen ook daadwerkelijk verwerkt hebben. Meeluisteren zou hierbij kunnen helpen. Zorg er in ieder geval voor dat de groep weet dat er altijd over het onderwerp gepraat kan worden en dat men respect moet hebben voor elkaars gevoelens. Hou de individuele reacties van de kinderen tijdens de gesprekken goed in de gaten. Het kan nuttig/nodig zijn om er met individuele kinderen extra aandacht aan te besteden. 7.1.6. Werken met een (prenten)boek Voorbereiding: inventarisatie van de beschikbare titels op school (zie ook hoofdstuk 5 voor titels) Het is verstandig, indien mogelijk, om je al voordat je met een sterfgeval te maken krijgt enigszins te verdiepen in welke boeken jij zelf bruikbaar en/of prettig vindt. Materiaal: kinderboeken / divers tekenen schrijfmateriaal voor de verwerkingsopdrachten. Kern: Kinderboeken kunnen een belangrijke bijdrage leveren aan het verwerkingsproces Bij jongere kinderen (groep 1-3) kun je heel goed werken met prentenboeken. Neem een prentenboek als leidraad voor het bespreekbaar maken van het onderwerp. Vanaf groep 3 kun je de kinderen ook boeken over de dood of waarin dat onderwerp slechts 30

zijdelings aan de orde komt aanbevelen om zelf te lezen. Kinderen kunnen vaak heel goed aangeven of zij daar behoefte aan hebben. Voor kinderen (en trouwens ook voor volwassenen) kan het uiterst plezierig zijn om in een boek te lezen dat zij niet de enigen zijn die met bepaalde gevoelens rondlopen of die met een bepaalde situatie te maken krijgen. Aan het zelf lezen van een boek zou je de volgende verwerkingsopdrachten kunnen verbinden; - maak een verslag van het boek. - presenteer een boekbespreking. - maak een tekening naar aanleiding van het boek. - schrijf een verhaal/verslag over de overeenkomsten en verschillen tussen de situatie in het boek en jouw situatie/hoe jij er tegenaan kijkt. - maak een promotiekaart over het boek. Een groot aantal boeken is ook zeer geschikt om voor te lezen. Het voorlezen van het boek kan natuurlijk weer een goede aanleiding zijn om over de gevoelens van de kinderen en van jezelf te praten. 7.1.7. Drama Voorbereiding: eventueel opdrachtkaartjes maken / rekwisieten verzamelen. Materiaal: afhankelijk van de gekozen vorm. Kern: emoties verwerken in de vorm van een dramaspel kan voor veel kinderen een hele goede manier zijn. Veel kinderen hebben moeite hun gevoelens te uiten, maar door in de huid van iemand anders te kruipen kunnen ze vaak over een drempel heen geholpen worden. Er zijn verschillende spelvormen denkbaar: Inspringspel Eén of 2 kinderen beginnen uit eigen beweging of naar aanleiding van een opdrachtkaartje met een spel waarin de dood het thema is. Ze spelen bijvoorbeeld dat er iemand plotseling overlijdt, dat iemand het bericht krijgt nog maar kort te leven te hebben, een huisdier of vriend gaat dood of er vindt een ongeluk plaats. De andere kinderen in de groep mogen inspringen als ze denken een waardevolle aanvulling te kunnen zijn. Tableau Groepjes van enkele kinderen gaan na een bespreking en voorbereiding in een pose staan die voor hen een droevig moment verbeeld of met de dood te maken heeft. Naar aanleiding hiervan reageert de rest van de groep (Wat beelden ze uit? Waaraan kun je het verdriet zien?) Mime In tweetallen worden er droevige uitdrukkingen en verdriet uitgebeeld. Hoe kijk je dan? Hoe ziet je gezicht eruit? Kun je het ook aan de rest van je lichaam zien? Dit kan eventueel uitlopen in een Spiegelspel waarbij de kinderen elkaars emoties moeten spiegelen. Bij al deze spelvormen is het belangrijk om het spel goed in te leiden en ook uitvoerig na te bespreken. 7.1.8. Herdenkingsbijeenkomst Een herdenkingsbijeenkomst kan op verschillende tijdstippen georganiseerd worden. Als er geen ruimte is voor de school tijdens de uitvaart, kan er voor gekozen worden om in de eerste periode een bijeenkomst op school te organiseren. Het afsluiten van een rouwperiode kan ook een goede aanleiding zijn, dus bijvoorbeeld na één jaar of aan het einde van het schooljaar. De bijeenkomst kan bijgewoond worden door de hele school, met of zonder ouders of alleen de onder/bovenbouw. Aangezien een onverwacht overlijden op school in alle groepen onrust zal veroorzaken lijkt een bijeenkomst met de hele school de meest logische optie. Er zijn echter ook situaties denkbaar waarin voor een andere vorm gekozen kan worden. Tijdens de bijeenkomst kunnen verschillende zaken aan bod komen: - het voordragen van een zelfgeschreven gedicht door een klasgenoot - het zingen van een gezamenlijk ingestudeerd lied 31

- het voorlezen van een brief aan het overleden kind door een klasgenoot - het onthullen van een permanent gedenkteken Dit zijn slechts enkele suggesties; bij de overige lessuggesties zijn diverse andere ideeën te vinden die uitvoerbaar/toepasbaar zijn bij een dergelijke bijeenkomst. Belangrijk is in ieder geval om de kinderen zoveel mogelijk aan het woord te laten.

7.2.

Lessuggesties - onderbouw

Na de eerste periode blijven kleuters voorlopig behoefte houden om het overleden klasgenootje te blijven betrekken in hun spel en in hun dagelijkse leven. Je zult merken dat ze nog vaak over hun klasgenootje zullen praten in de tegenwoordige tijd. Je moet ook niet verbaasd opkijken als ze vertellen dat ze met haar/hem hebben gespeeld. Voor het verwerkingsproces is dit alles allen maar nuttig. Zorg ervoor dat hiervoor plaats is in je klas. 7.2.1. Telefoon Voorbereiding: geen Materiaal: een oude telefoon Kern: introduceer een telefoon in je groep. Je kunt bijvoorbeeld vertellen dat dit een lijntje naar de hemel is zodat ze hun klasgenootje kunnen vertellen over wat ze allemaal beleven. 7.2.2. Gedenkhoekje Voorbereiding: geen. Materiaal: foto van de overledene / kussens / thematische prentenboeken. Kern: creëer een afgeschermd hoekje in de klas dat je introduceert als herinnerhoekje. Het hoekje wordt ingericht met een foto, wat kussens op de grond en een aantal prentenboeken. Vertel dat de kinderen in dit hoekje vrijuit kunnen praten over hun klasgenootje (maar dat dat niet persé hoeft). Het hoekje moet echter wel een rustig hoekje blijven. Maximaal 2 á 3 kinderen gelijktijdig. Als kinderen zich verdrietig voelen kunnen ze even hier naartoe gaan. De kinderen kunnen elkaar hier ook ontmoeten om te praten of om gewoon even rustig te zitten/liggen. 7.2.3. Afscheidsboek Voorbereiding: datum prikken met nabestaanden voor de overhandiging van het eindproduct. Materiaal: divers. Kern: door met de groep gezamenlijk een herdenkingsboek te maken kan een periode afgesloten worden. Laat ieder kind iets maken voor in het boek. Dit kan bijvoorbeeld gewoon een mooie tekening of plakwerkje voor de overledene zijn maar met name voor de oudere kinderen kun je ook heel specifiek iets bijzonders laten maken voor dit boek. Waar denk je aan als je aan de overledene denkt? Hebben jullie samen iets bijzonders beleefd? Waar was dat dan? Hoe zag het eruit? Probeer hier een tekening of schilderij van te maken. Het boek kan een plekje krijgen in het herinneringshoekje of aangeboden worden aan de nabestaanden. 7.2.4. Bloem / grafbezoek Voorbereiding: het maken van een voorbeeld / het zaaien van een plant/aantal bloemen Materiaal: afhankelijk van gekozen uitvoering. Kern: het kan heel mooi en indrukwekkend zijn om na enige tijd met de groep het graf te bezoeken. Bedenk hierbij dat dit wel in overleg met alle ouders moet gebeuren en op basis van vrijwilligheid. Het kan namelijk gevoelig liggen. 32

Voorafgaand aan dit bezoek kun je de kinderen een bloem laten knutselen om achter te laten op het graf. Voorbeelden hiervoor zijn ongetwijfeld op iedere school aanwezig. Mooier en symbolischer echter is het om een aantal bloemen of een plantje van tevoren in de klas te planten en dit bij het bezoek aan het graf daar achter te laten (nieuw leven). Je zou kunnen proberen om na enige tijd weer het plantje op het graf te stekken en alle kinderen een stekkie naar huis mee te geven.

7.3.

Lessuggesties – midden- en bovenbouw

Vanaf halverwege groep 3 zijn kinderen ook in staat zich op een schriftelijke manier te uiten (hoewel je natuurlijk ook best met kleuters een brief kunt 'schrijven'). Ook de creatieve verwerkingen kunnen in zijn algemeenheid op een hoger plan komen. Enkele van de onderstaande suggesties kunnen echter in aangepaste vorm mogelijk ook door de onderbouw uitgevoerd worden. De suggesties die zijn voorzien van een  zijn te gebruiken bij het samenstellen van een herdenkingsboek dat aangeboden zou kunnen worden aan de nabestaanden of een plekje zou kunnen krijgen in de klas. 7.3.1. Opstel  Voorbereiding: geen. Materiaal: papier en pen / computer en printer / 'mooi' papier. Kern: laat de kinderen een opstel of verhaal schrijven over het overleden klasgenootje of waarin deze voorkomt. Deze opdracht kan geheel vrij zijn maar ook naar aanleiding van bijvoorbeeld een gesprek of een gedicht. Je zou de volgende opdrachten / titels kunnen meegeven; - wat wij hebben meegemaakt. - mijn herinnering aan jou. - toen ik het hoorde. - en wat nu? - in de hemel / het hiernamaals. - het laatste gesprek. De praktische werkwijze hoeft niet tw worden toegelicht, iedereen heeft zo zijn eigen werkwijze (eerst klad of niet, verplichte tekening etc.). Als het verhaal bedoeld is voor een herdenkingsboek, is het natuurlijk wel aan te bevelen de nette uitwerking niet in een schrift of op een multo-blaadje te laten schrijven maar hiervoor extra mooi papier aan te schaffen. Ook kan worden gedacht aan het uitwerken in de computer volgens bepaalde richtlijnen (iedereen hetzelfde lettertype/grootte etc.) en dit uit te printen. 7.3.2. Gedicht  Voorbereiding: het selecteren van enkele voorbeelden (zie hiervoor hoofdstuk 5) Materiaal: papier en pen / computer en printer / 'mooi' papier. Kern: lees één of enkele gedichten voor en praat hierover met de groep. Wat wil de schrijver hiermee zeggen? Waarom gebruikt zij/hij deze beeldspraken. Wat heeft hij waarschijnlijk voor gevoel gehad bij het schrijven hiervan? Laat vervolgens de leerlingen een gedicht schrijven met als thema de dood / het gemis / de herinnering of iets dergelijks. Ook voor de gedichten geldt dat aan de uitwerking, voor een mooi resultaat in het geval van een herdenkingsboek, extra aandacht aan met name het materiaal moet worden besteed. De resultaten kunnen op basis van vrijwilligheid worden voorgedragen aan de groep en worden besproken. Dit kan eventueel ook in de tussenfase zodat er over verbeterpunten kan worden gesproken. 33

7.3.3. Afscheidsbrief  Voorbereiding : geen Materiaal : papier en pen / computer en printer / 'mooi' papier. Kern: een brief is een mooi medium om je gevoelens over een dergelijke ingrijpende gebeurtenis op een rijtje te zetten. Om de kinderen op een spoor te zetten zou je op het bord een aantal aandachtspunten kunnen schrijven zoals: - weet je nog wel van... - wat ik het meest aan je zal missen. - wanneer ik je het meest mis. - hoe ik je graag wil herinneren. 7.3.4. Fotografie  Voorbereiding: eventueel regelen van geld/sponsoring Materiaal: camera(s) / fotorolletjes / fotoprintpapier / enkele fotoboeken ter inspiratie Kern: als je de beschikking hebt over een digitale camera op school is dit een gemakkelijk uitvoerbare opdracht. Heb je geen digitale camera dan zul je materiaal en financiën moeten regelen voor deze verwerking. Welke plekken zijn belangrijk (geweest) voor de overleden klasgenoot? Inventariseer deze plekken klassikaal middels een woordspin. Zijn er ook plekken die heel persoonlijk met haar/hem en een andere klasgenoot verbonden zijn? De diverse plekken worden onder de kinderen verdeeld om te fotograferen. Het fotograferen kan gebeuren in groepjes, je kunt ook iedere dag de camera aan een ander kind meegeven waarbij deze één enkele foto mag nemen. Behandel vooraf zaken als camerastandpunt en compositie geïllustreerd met voorbeelden. De foto's kunnen al dan niet voorzien van een onderschift of een uitgebreidere schriftelijke toelichting worden opgenomen in het herdenkingsboek. Een collage of een diavoorstelling met muziek zijn andere mogelijkheden. De foto's kunnen ook worden verwerkt in een apart fotoboek. 7.3.5. Fotolijstje maken Voorbereiding: foto's van de overledene nabestellen (indien niet beschikbaar vanuit school in overleg met de nabestaanden). Materiaal: dik karton (+200 grs.) / lijm / schaar / tekenen knutselmaterialen / tijdschriften. Kern: de meeste kinderen vinden het fijn om thuis een foto van hun klasgenootje te hebben. Bestel voor al je leerlingen een foto van hun overleden klasgenootje na. Om deze foto heen wordt een lijstje gemaakt van dik karton. Mogelijk moet je zelf voor iedereen een gat uit het karton snijden want dat is voor veel kinderen best moeilijk. Het karton kan vrij worden beplakt, beschilderd en beknutseld. Je kunt er ook een opdracht aan meegeven; maak een lijstje dat je echt bij je klasgenootje vindt passen. Denk aan bijvoorbeeld haar/zijn favoriete kleuren, hobby's, idolen etc. 7.3.6. Verjaardag vieren Voorbereiding: evt. nabestaanden uitnodigen. Materiaal: limonade / versnaperingen / slingers. Kern: het is belangrijk stil te staan bij de verjaardag van het overleden kind. De andere kinderen merken op deze manier dat niemand zomaar vergeten wordt. Afhankelijk van de tijd die er ligt tussen het overlijden en de verjaardag, kan de dag in minder of meerdere maten uitbundig gevierd worden. Als er een aantal maanden tussen ligt, kan het best een feestelijke dag worden. Op deze dag wordt er gesproken over de overledene op een positieve "weet je nog dat..." manier. Dit gaat waarschijnlijk automatisch, mogelijk moet het enigszins gestimuleerd worden door de leerkracht. Overleg wel vooraf met de nabestaanden over het verloop en programma zodat jullie niet met totaal verschillende verwachtingspatronen aan de dag beginnen. Als de sterfdag in een 34

recenter verleden ligt kan de dag meer het karakter van een herdenkingsdag hebben en dienen als afsluiting van een rouwperiode.

35

HOOFDSTUK 8: LITERATUURLIJST 8.1.

Vakliteratuur

 Afscheid voor altijd. Omgaan met verdriet en rouw in het primair onderwijs – Riet Fiddelaers-Jaspers Het boek biedt scholen en leerkrachten een kader bij de vragen, die zij hebben in het omgaan met rouw van leerlingen in de ontwikkelingsfases gedurende de basisschooljaren. Het geeft met name handreikingen voor het maken van een draaiboek.  Veelkleurig verdriet – Riet Fiddelaers-Jaspers, Ine Spee, Dorinde Roos Voor leerkrachten is het een noodzaak inzicht te hebben in de tradities en rituelen in de culturen van de kinderen, die hun school bezoeken. Dit boek geeft kennis over de gebruiken van diverse religies / culturen. Het is bedoeld voor volwassenen die op professionele wijze te maken hebben met kinderen, met name in het primair onderwijs.  Kinderen en de dood – A. Ladan en H. Groen-Prakken Dit boek wil duidelijk maken hoe kinderen rouwen en welke risico’s zij daarbij kunnen lopen.  De dood klopt aan de schooldeur. Omgaan met verdriet en rouw – Han Bakker Een brochure met een christelijke visie op verdriet en rouw, leven en toekomstverwachting. Een praktische gids met zowel achtergrondinformatie als praktische suggesties voor o.a. uitvaart, gebedjes, verwerking in de klas.  Kaars, jij mag branden – B. Grashuis Godsdienstige rituelen in de basisschool.  Omdat de dood niet het laatste woord heeft – E. Luijendijk Rituelen bij begraven en cremeren  Kinderen met kanker, school en toekomst – M.C. Naafs-Wilstra e.a. (Vereniging Ouders, Kinderen en Kanker) Een handreiking voor ouders en leerkrachten. Door middel van bijdragen van deskundigen, wordt op vele vragen antwoord gegeven. Met name de confrontatie op school met de leerkracht. Er worden aanbevelingen gedaan hoe het kind, de ouders, broers en zussen en de klasgenoten door de leerkracht benaderd kunnen worden.  Vandaag neem ik een snipperdag: Peter, een kind met kanker op de basisschool – A. Vriens Moeder en directrice van de openbare school vertellen het verloop van het ziekteproces en het overlijden van 9-jarige Peter.

8.2.

Algemeen

 Helpen bij verlies en verdriet – Manu Keirse Een gids voor het gezin en de hulpverlener. Het boek biedt bruikbare informatie en inzichten voor rouwenden en voor hun omgeving. Veel aspecten van het rouwproces worden behandeld door herkenbare voorbeelden uit het dagelijks leven.  Rouw – Ineke Kienhorst, Paul Boelen, Catja Huiskes (Landelijke Stichting Rouwbegeleiding) Een boek voor mensen, die nog niet zo lang geleden iemand door de dood verloren hebben en voor mensen in hun omgeving. Het geeft veel informatie over rouw en er wordt beschreven welke gevoelens en reacties kunnen voorkomen.

36

 Wenen om het verloren ik – A.R.M. Polspoel Dit boek geeft inzicht in de emotionele beleving van verdriet en rouw bij een verlies dat zo ingrijpend is dat er een stuk “zin” uit het bestaan wegvalt. De auteur pleit voor een rouwproces waarin men tot een heropbouw van het ineengestorte leven kan komen.  Afscheid nemen – Riekje Boswijk-Hummel Dit boek geeft helder de emoties weer waarmee mensen te maken krijgen, niet alleen na een overlijden, maar ook na een ander verlies (gezondheid, echtscheiding, enz.)  Over troosten en verdriet – Dr. W. ter Horst Een van de gedachten in dit boek is dat leed niet aanvaard behoeft te worden. De auteur reikt een aantal mogelijkheden aan voor mensen die in het doolhof van leed troost zoeken of troost willen bieden.  Gids na een overlijden – LSR (Landelijke Stichting Rouwbegeleiding) Deze gids wordt 2 x per jaar herzien. Handleiding voor nabestaanden voor zakelijke beslissingen en voor de verwerking van het verlies. Deel 1 geeft een overzicht van de te regelen zaken, voornamelijk op het administratieve en financiële vlak; deel 2 gaat over de beleving en de verwerking van het verlies in de maanden of jaren na het overlijden. Een overzicht van boeken over rouw, nuttige adressen, etc. is toegevoegd.  Rouwen in zeven “Nederlandse” culturen – Sylvia Pessireron Afscheidsrituelen nemen in elke cultuur een belangrijke plaats in. Dit boek beschrijft rituelen en ceremoniën rondom de dood uit de meest voorkomende culturen in onze samenleving.

8.3.

Boeken over kinderen als nabestaanden

 Kinderen begrijpen in rouw en verlies – Ann Couldrick (Stichting Achter de Regenboog, Utrecht, te bestellen: 030 – 236 82 82) Dit boek geeft inzicht in rouw van kinderen, zoals die bij verschillende leeftijden tot uitdrukking komt.  Een kind in rouw – Hilde Debacker Dit boek legt uit hoe men kan omgaan met het verdriet van kinderen wanneer deze met de dood worden geconfronteerd. Er worden ook een aantal kinderboeken besproken.  Ik krijg tranen in mijn ogen als ik aan je denk – Ineke van Essen De auteur interviewde 30 kinderen tussen 6 en 12 jaar over het overlijden van één van hun ouders. Het is een steunend boek voor kinderen met dezelfde ervaring en het geeft volwassenen een helder inzicht in het gevoelsleven van een kind dat deze ingrijpende gebeurtenis meemaakt.  Jong verlies – Riet Fiddelaers-Jaspers De auteur benadrukt dat we kinderen en jongeren juist bij de dood moeten betrekken en hun verdriet serieus moeten nemen. Een boek voor ouders en andere betrokkenen bij de opvang en begeleiding van kinderen in rouw.  Kind in rouw – Ide Wolzak (Vereniging Ouders van een overleden kind, te bestellen: 0252 – 37 06 04) Rouwen kinderen anders dan volwassenen? Een handreiking bij de begeleiding.

37

8.4.

Boeken over zelfdoding

 Herinneringen in de toekomst – Danny Kayser Een boek dat ingaat op de ingrijpende gevolgen van zelfdoding. Hoe kan de nabestaande het verlies, met alle overweldigende gevoelens, integreren in de realiteit en in de toekomst? Het boek is zowel bedoeld voor hulpverleners als voor nabestaanden.  Rouw na zelfdoding van een kind – Ineke Kienhorst (Landelijke Stichting Rouwbegeleiding) De auteur gaat in op specifieke omstandigheden en reacties die zich kunnen openbaren bij ouders na de zelfdoding van hun kind. Er zijn ook fragmenten uit gesprekken en brieven opgenomen van ouders die hun kind door zelfdoding hebben verloren.

8.5.

Boeken voor ouders – verlies van een kind, echtgenoot

 Je kind verliezen – Marinus van den Berg Ouders die een kind verliezen, voelen zich vaak onbegrepen. Dit boek probeert een gids te zijn tussen twee werelden, de binnen- en de buitenwereld en gaat op zoek naar manieren van “weerbaar rouwen”.  Rouwen om een kind – L.C. Klein-Vuyst Het boek is bedoeld voor ouders die een kind op jongere leeftijd (van ca. 4 maanden tot ca. 16 jaar) hebben verloren en voor de mensen om hen heen. Hoe gaat een gezin verder na zo’n ingrijpende gebeurtenis? Hoe voorkom je dat het grote verdriet de aandacht voor de andere kinderen verdringt? Deze en andere vragen komen in dit boek aan de orde.  Een kind sterft – Guido de Pauw Een kind sterft…. Jong of oud, plots of lang voorzien. Elke dag erna is nooit meer als tevoren. De Pauw heeft het over troost en helen van wonden, over uitspreken van verdriet in plaats van het te ontlopen, over antwoorden op fundamentele vragen als: Waarom moeten mensen lijden?  Het zwaarste verlies – Barbara D. Rosof Hoe overleeft een gezin dit verlies? Wat draagt bij tot het herstel? Welke kennis hebben gezinnen en therapeuten opgedaan waarmee anderen door hun verlies heen geholpen kunnen worden? Een handreiking bij de verwerking van de dood van een kind.  Dwalen door de doolhof van verdriet, Rouwen om je kind – Ide Wolzak (Vereniging Ouders van een Overleden Kind, te bestellen: 0252 – 37 06 04) Rouwen om je kind is vechten om te overleven. Vechten om een nieuw toekomstperspectief te veroveren zodat verder leven mogelijk wordt.  Hoe vertel ik het mijn kinderen? – J. Blankevoort Adviezen aan ouders, die de strijd aanbinden met een levensbedreigende ziekte en voor de taak staan om hun kinderen op een gewone manier op te voeden en troost te bieden. Bij dit boek zit een kleine boek “’t is niet eerlijk”, voor kinderen vanaf 7 jaar, waarin Lisa het ziekteproces van haar moeder meemaakt.

8.6.

Gedichten / verhalen

 Als vlinders spreken konden – Yvonne van Emmerik In korte, eenvoudige teksten, wordt de rouw voor kinderen bespreekbaar gemaakt. Er wordt gezocht naar woorden verder dan de dood.  Als je woorden zoekt…. – Riet Fiddelaers-Jaspers Een keur van tekstfragmenten, gedichten, enkele woorden, een paar zinnen die van toepassing 38

kunnen zijn.  Ik heb alleen woorden – Hans Warren en Mario Molegraaf De honderd meest troostrijke gedichten over afscheid en rouw uit de Nederlandse poëzie.  Zeg zacht mijn naam – Henk van Zuiden De auteur zocht de ontroerendste en troostrijkste gedichten over de dood bijeen.  Roltrap naar de maan – Hilde Scholten Selectie van liedteksten en gedichten voor kinderen. Mooie teksten voor bovenbouw en kinderen vanaf groep 4 op pagina 161 t/m 180.  Waar ben je nu, zie jij me nog? – Riet Fiddelaers-Jaspers Verhalen en gedichten voor bij een afscheid, voor en door kinderen.  Achterstevoren – T. Honig Zeven verhalen voor kinderen rond het thema ‘dood’. Het boek is ook voorzien van tips over het gebruik van de verhalen in de klas of bij een kinderdienst  Van verdriet kun je grappige hoedjes vouwen – T. van Lieshout Gedichtenbundel  Verhalen en sprookjes op de grens van leven en dood – B. Voorhoeve Oude en nieuwe sprookjes met de dood als thema. Goed te gebruiken in de klas of bij een afscheidsdienst.

8.7.

Bronnen / links

 Plotselinge dood van een leerling of leerkracht Protocol voor Basisscholen en Scholen voor Voortgezet Onderwijs GGD, afdeling JGZ, Den Haag  Rondschrijven van de Nederlandse Kankerbestrijding / Koningin Wilhelmina Fonds d.d. 16-03-2001  www. verliesverwerking.nl / www.uitvaart.nl Deze site is met name de moeite waard door het lotgenotencontact dat via hen is georganiseerd.  www.verliesverwerken.nl (Landelijke Stichting Rouwbegeleiding)  www.in-de-wolken.nl Mooie en praktische site van de gelijknamige stichting. Deze stichting met als drijvende kracht Riet Fiddelaers-Jaspers richt zich speciaal op rouwverwerking bij kinderen. Met name nuttig is een forum voor jongeren. Behalve informatie kun je hier ook diverse interessante en praktische boeken en folders bestellen.  www.achter de regenboog.nl Deze stichting richt zich ook speciaal op kinderen. Er zijn voor zowel kinderen als begeleiders praktische tips te vinden.  www.rouw.nl Vrij algemene site over rouw.  www.vook.nl (Vereniging Ouders van een Overleden Kind)  http://users.bart.nl/~heermans/home.htm (rouwverwerking op de basisschool) 8.7.1. Aanwezige materialen op Toermalijn -

Tranenkoffer Yarden Bulletin: Verdriet op school Map KPC: Lesideeën bij verlies, ziekte en dood 39

Evaluatie protocol rouw en verdriet  Dit protocol is opgemaakt in april 2012  De PMR heeft met dit protocol ingestemd in mei 2012 Handtekening voor akkoord MR: (naam en handtekening)  Het protocol rouw en verdriet wordt geëvalueerd steeds wanneer er beroep op gedaan werd.

40

Protocol: rouw en verdriet

Recommend Documents