Tilburg University Masterscriptie Rechtsgeleerdheid
Kinderen en internetopvoeding Over de risico’s van internetgebruik en de rol van opvoeders en derden
Naam
Charlotte Houben
ANR
906038
Accent
Privaatrecht
Scriptiebegeleider
Hr. P. Vlaardingerbroek
Studiejaar
2012-2013
0
Inhoudsopgave Lijst met afkortingen ...................................................................................................................... 3 1. Inleiding ....................................................................................................................................... 4 1.1 Het onderzoeksdoel en centrale onderzoeksvraag ................................................................ 5 1.2 Plan van aanpak ..................................................................................................................... 6 1.3 Maatschappelijke relevantie ................................................................................................... 7 1.4 Wetenschappelijke relevantie ................................................................................................. 7 2. De meest voorkomende internetrisico’s waar minderjarigen mee in aanraking komen.... 8 2.1 Risico 1; Het zien van pornografische beelden ...................................................................... 8 2.2 Risico 2; Het ontvangen en verzenden van seksueel getinte boodschappen ....................... 9 2.3 Risico 3; Het persoonlijk ontmoeten van onbekenden die men online heeft leren kennen . 10 2.3.1 Grooming........................................................................................................................ 10 2.4 Bewustheid van gevaren ...................................................................................................... 11 2.5 Gevolgen............................................................................................................................... 12 2.6 Conclusie .............................................................................................................................. 13 3. Minderjarigen, een kwetsbare groep op internet?................................................................ 14 3.1 ‘Minderjarigen’ ...................................................................................................................... 14 3.2 ‘Kwetsbare groep’ ................................................................................................................. 16 3.3 Positie van minderjarigen bij het gebruik van internet.......................................................... 17 3.4 Behandeling en bescherming minderjarigen ........................................................................ 19 3.5 Conclusie .............................................................................................................................. 23 4. De opvoedende rol van ouders en andere derden bij de bescherming van een minderjarig kind tegen internetrisico’s...................................................................................... 24 4.1 Opvoedende rol van ouders ................................................................................................. 24 4.1.1 Verandering van de opvoedende rol door de komst van internet ................................. 25 4.1.2 Beschermen tegen de gevaren van internet.................................................................. 26 4.2 Rol van derden ..................................................................................................................... 29 4.2.1 Leerkrachten .................................................................................................................. 29 4.2.2 Internetproviders ............................................................................................................ 30 4.2.3 Overheid ......................................................................................................................... 32 4.3 Verhouding verantwoordelijkheid derden ............................................................................. 33 4.4 Conclusie .............................................................................................................................. 34 5. Verzuim van de opvoedende taak .......................................................................................... 35 5.1 Vergrootte kans om in aanraking te komen met internetgevaren ........................................ 35 5.2 Vermoeden van verzuim ouderlijke taak .............................................................................. 36 5.3 Ingrijpen door de overheid .................................................................................................... 36 5.4 Ingrijpen bij verzuimen mediaopvoeding .............................................................................. 38 5.5 Conclusie .............................................................................................................................. 39 6. Conclusie en aanbevelingen ..................................................... Error! Bookmark not defined.40 6.1 Conclusie ............................................................................ Error! Bookmark not defined.41 1
6.2 Beantwoording van de centrale onderzoeksvraag ............. Error! Bookmark not defined.42 6.3 Aanbevelingen .................................................................... Error! Bookmark not defined.42 Bijlage 1: ........................................................................................................................................ 46 Literatuurlijst ................................................................................................................................. 47 Jurisprudentielijst ........................................................................................................................ 50
2
Lijst met afkortingen AMK
Advies- en Meldpunt Kindermishandeling
Art.
Artikel
BJZ
Bureau Jeugdzorg
BW.
Burgerlijk Wetboek
EVRM
Verdrag tot bescherming van de rechten van de mens en de fundamentele Vrijheden
EU
Europese Unie
Gw
Grondwet
HKOV
Haags Kinderontvoergingsverdrag
HKBV 1996
Haags Kinderbeschermingsverdrag 1996
HR
Hoge Raad
IVRK
Internationaal Verdrag voor de Rechten van het Kind
Mvo
Maatregel van opgroeiondersteuning
MvT
Memorie van Toelichting
OTS
Ondertoezichtstelling
Sr.
Wetboek van Strafrecht
Stb.
Staatsblad
UWjz
Uitvoeringsbesluit Wet op de Jeugdzorg
Wmo.
Wet maatschappelijke ondersteuning
Wjz
Wet op de Jeugdzorg
3
1. Inleiding Internet heeft een grote en snelle groei doorgemaakt in onze samenleving. Hierdoor komen jongeren steeds vaker en vroeger in aanraking met internet. In de meeste gevallen is dit leuk en leerzaam, maar het gebruik van internet kan voor minderjarigen ook negatieve ervaringen en risico’s met zich mee brengen. Uit onderzoek van het Sociaal en Cultureel Planbureau, Kinderen & Internetrisico’s, blijkt dat Nederland samen met de Scandinavische landen behoort tot de koplopers in Europa wat betreft de internettoegang en online participatie.1 Cijfers van het CBS uit 2012 illustreren dit. In 2012 had 99% van de 12- tot 15-jarigen toegang tot het internet. Hiervan maakt 84% dagelijks gebruik van het internet, gevolgd door 14% van de 12- tot 15-jarigen die wekelijks gebruik maken van het internet.2 Een Europees onderzoek uit 2012 toont aan dat 80% van de Nederlandse kinderen tussen de 9-16 jaar bijna dagelijks gebruik maken van het internet. Dit is het hoogste percentage van heel Europa, waar het gemiddelde rond de 60% ligt.3 Dit hoge percentage minderjarigen op internet leidt automatisch tot een grotere kans op negatieve ervaringen bij jongeren als gevolg van internetgebruik. Zoals gezegd kleven er redelijk wat risico’s aan het gebruik van internet, vooral voor de jeugd, die zich nog niet (helemaal) bewust zijn van deze risico’s. Hierbij zijn de meest voorkomende risico’s voor jongeren op internet: - het zien van pornografische beelden; - het ontvangen van seksueel getinte boodschappen (ook wel ‘sexting’ genoemd); - het persoonlijk ontmoeten van onbekenden die men online heeft leren kennen; Deze risico’s zijn ook door het Safer Internet Plus Programma van de Europese Commissie als focus van hun beleid benoemd.4 Dat het onderwerp ‘bescherming tegen internetrisico’s’ momenteel sterk leeft blijkt tevens uit de campagne die de overheid op 12 november 2012 startte die mensen bewuster moet maken van de risico’s van dagelijks internetgebruik. Deze campagne is niet zo zeer op jongeren gericht, maar op het alerter maken van mensen met betrekking tot virussen, oplichters en cybercriminelen.5 Meer gericht op het beschermen van de jeugd tegen internetgevaren heeft de Europees Commissaris Neelie Kroes aangegeven dat kinderen digitale vaardigheden zouden moeten ontwikkelen zodat zij volledig en veilig kunnen profiteren van het internet. Zij wil dit initiatief realiseren door gezamenlijke inspanningen door de Europese commissie, EU-
1
Sociaal en Cultureel Planbureau 2011-24, p. 13 3 Haddon & Livingstone 2012, p. 45 4 Sociaal en Cultureel Planbureau 2011-24, p. 14 5 Nationaal Cyber Security Centrum, ‘Campagne Alert Online start 12 november 2012’ <www.ncsc.nl/actueel/nieuwsberichten/campagne-alert-online-van-start-op-12-november-2012.html> 2
4
lidstaten, aanbieders van mobiele telefonie, fabrikanten van apparaten en providers van sociale netwerkdiensten. Dit zou moeten leiden tot veiliger internet en kwalitatief betere sites voor kinderen.6 Opmerking verdient nog dat bedrijven zoals Hyves, Facebook, Google, KPN en Apple gaan samenwerken om internet veiliger te maken voor kinderen. Dit zullen zij proberen te realiseren door afspraken te maken over onder meer het makkelijker opsporen van ongeschikt materiaal voor kinderen en simpelere middelen voor ouderlijk toezicht.7 Door het voorgaande rijst er een aantal vragen omtrent de risico’s van kinderen op het internet. Een van die vragen is wat deze internetgevaren precies inhouden en of minderjarigen een grotere kans hebben dan volwassenen om met deze gevaren in aanraking te komen. Als het antwoord op deze vraag luidt dat minderjarigen inderdaad een grotere kans lopen om in aanraking te komen met de internetrisico’s, volgt de vraag of minderjarigen anders en/of beter beschermd moeten worden dan volwassenen en op welke manier deze bescherming verwezenlijkt kan worden. Daarnaast rijst de vraag wat de al dan niet opvoedende rol van ouders en derden is, of zou moeten zijn, bij de bescherming van minderjarigen die gebruik maken van het internet. De laatste vraag die hierbij van belang is, is of de overheid kan ingrijpen indien ouders hun opvoedende taak verwaarlozen. Deze vragen zullen worden onderzocht in dit onderzoek. In paragraaf 1.1 komt het onderzoeksdoel en de centrale onderzoeksvraag aan bod. In paragraaf 1.2 zal het plan van aanpak worden beschreven. Vervolgens worden in paragraaf 1.3 de maatschappelijke en wetenschappelijke relevantie behandeld. 1.1 Het onderzoeksdoel en centrale onderzoeksvraag Doordat steeds meer minderjarigen gebruik maken van het internet, komen minderjarigen ook vaker in aanraking met de risico’s die het gebruik van internet met zich meebrengen. Het wordt een steeds groter maatschappelijk probleem dat vraagt om een oplossing zodat minderjarigen beter beschermd zullen worden tegen deze risico’s en gevaren. Niet iedereen is op de hoogte van de gevaren die het internet voor kinderen met zich mee kan brengen. Het doel van dit onderzoek is om meer duidelijkheid te geven over een aantal van deze gevaren zodat mensen zich hiervan bewuster worden. Als men beter op de hoogte is van de gevaren die het internet met zich mee kan brengen zal hoogstwaarschijnlijk de bescherming tegen deze gevaren toenemen. Verder zal het onderzoek zich richten op mogelijke oplossingen om minderjarigen beter te kunnen beschermen tegen de gevaren van het internet. Hierbij zal met name worden gekeken naar de opvoedende rol van de ouders, of zij voldoende doen om hun kind te beschermen tegen de gevaren van het internet. Ook zal 6
‘EU wil beter internet voor kinderen’<www.nu.nl/internet/2800868/eu-wil-beter-internetkinderen.html> 7 ‘Hyves, Facebook en Google beschermen kinderen op internet’ <www.nu.nl/internet/2682618/hyvesfacebook-en-google-beschermen-kinderen-internet.html>
5
worden onderzocht wat de rol van andere derden is. Hierbij valt te denken aan de overheid, onderwijzers en providers. Er zal worden onderzocht wat deze derden zouden moeten doen om een minderjarig kind te beschermen tegen de gevaren van het internet. Verder zal worden bekeken of en hoe de overheid kan ingrijpen, indien ouders hun opvoedende taak met betrekking tot de bescherming van minderjarigen op het internet verwaarlozen. De vraag die in dit onderzoek centraal zal staan luidt: “ Op welke wijze dienen minderjarigen te worden beschermd tegen de risico’s die het internet met zich mee brengt en in hoeverre hebben derden hierin een, al dan niet opvoedende, rol.”
1.2 Plan van aanpak Met dit literatuuronderzoek wordt geprobeerd een antwoord te geven op de bovengenoemde centrale onderzoeksvraag. In hoofdstuk 2 wordt een aantal van de meest voorkomende internetrisico’s uitvoerig behandeld. Er is gekozen voor de volgende risico’s: het ontvangen en verzenden van seksueel getinte boodschappen (sexting); het persoonlijk ontmoeten van onbekenden die men online heeft leren kennen; het zien van pornografische beelden. Deze risico’s zullen worden uitgelegd en er zal worden onderzocht hoe vaak en op welke manier minderjarigen hiermee in aanraking komen. Daarbij wordt ook ingegaan op de gevolgen die deze risico’s voor minderjarigen kan hebben. Hoofdstuk 3 gaat in op het begrip ‘minderjarigen’. Daarbij wordt behandeld wanneer er gesproken kan worden van een ‘kwetsbare groep’. Vervolgens richt het zich op de positie die minderjarigen in nemen bij het gebruik van internet. Er wordt onderzocht of zij als een kwetsbare groep kunnen worden gekwalificeerd, wanneer zij gebruik maken van het internet. Verder zal worden bekeken of minderjarigen anders moeten worden behandeld en beschermd op het internet, en wat de mogelijkheden hiervoor zijn. In hoofdstuk 4 wordt de rol van derden bij de bescherming van kinderen tegen de gevaren op het internet behandeld. Voornamelijk zal de opvoedende rol van ouders aan bod komen. Hierbij wordt gekeken in hoeverre de opvoedende rol van ouders is veranderd door het gebruik van internet door minderjarigen ten opzichte van hun opvoedende rol voordat hun minderjarige kind gebruik maakte van het internet. Er wordt bekeken of ouders genoeg inspelen op de nieuwe situatie waarbij hun kinderen in aanraking kunnen komen met de gevaren van het internet. Vervolgens wordt ingegaan op de vraag wat ouders zouden moeten doen om hun kind optimaal te beschermen tegen de gevaren van het internet. In dit hoofdstuk wordt ook de rol van derden bij de bescherming van minderjarigen tegen internetrisico’s bekeken. Hierbij wordt ingegaan op de rol die leraren in deze situatie hebben en hoe zij hierop moeten inspelen. Daarnaast wordt ingegaan op de rol van internetproviders en de overheid. Als laatste wordt gekeken naar hoe de verantwoordelijkheid van de ouders in verhouding staat ten opzichte van de verantwoordelijkheid van andere derden. 6
Hoofdstuk 5 staat in het kader van de rol van de overheid, indien ouders hun opvoedende taak met betrekking tot de bescherming van hun kind op het internet verwaarlozen. Er zal worden onderzocht wat derden kunnen doen, indien zij vermoeden dat ouders hun opvoedende taak verwaarlozen. Daarnaast zal worden onderzocht wat de overheid kan doen indien ouders hun opvoedende taak daadwerkelijk verwaarlozen. Hierbij zal worden ingegaan op de instrumenten die de overheid heeft om in bepaalde situaties in te kunnen grijpen in het privéleven van burgers. Tot slot zal in hoofdstuk 6, aan de hand van de bevindingen uit de voorgaande hoofdstukken, een conclusie worden gegeven waarbij tevens antwoord wordt gegeven op de centrale onderzoeksvraag. Daarnaast zullen er aanbevelingen worden gedaan. 1.3 Maatschappelijke relevantie Internet is niet meer weg te denken in onze samenleving. Doordat de technologie het mogelijk maakt, komen jonge kinderen tegenwoordig al zeer vroeg in aanmerking met het internet. Een gevolg hiervan is dat zij ook kunnen worden geconfronteerd met de gevaren die het internet met zich mee kan brengen. De maatschappelijke relevantie van dit onderzoek blijkt dan ook uit het feit dat het onderwerp over de bescherming van minderjarigen tegen de risico’s van internet momenteel erg leeft. Steeds vaker hoort men in de media dat minderjarigen op een negatieve manier in aanraking zijn gekomen met internet. De vraag of minderjarigen beter beschermd moeten worden op het internet, en hoe dit verwezenlijkt kan worden is dus maatschappelijk van belang. Dit onderzoek kan leiden tot een verbetering van de wijze waarop minderjarigen worden beschermd tegen de gevaren van het internet. Daarmee wordt iets gedaan tegen een probleem dat speelt in de maatschappij: Jongeren die steeds vaker in aanraking komen met negatieve ervaringen op internet. 1.4 Wetenschappelijke relevantie In een tijd waarin het gebruik van internet bij minderjarigen alleen nog maar meer zal toenemen is een discussie over de vraag of minderjarigen goed beschermd worden tegen de gevaren van het internet van belang. Een wetenschappelijke onderzoek naar de bescherming van minderjarigen tegen de gevaren van internet én de opvoedende rol van ouders in dit geheel, zou een goede bijdrage kunnen zijn aan deze discussie. Met dit onderzoek zal ik proberen te verduidelijken hoe de huidige situatie is met betrekking tot de bescherming van minderjarigen op internet en of deze bescherming nu te kort schiet. Daarnaast wordt gekeken welke rol opvoeders en derden kunnen spelen bij de bescherming van kinderen op het internet.
7
2. De meest voorkomende internetrisico’s waar minderjarigen mee in aanraking komen. Voor de meeste minderjarigen is het gebruik van internet de gewoonste zaak van de wereld geworden. Het internet brengt voor hen veel mogelijkheden met zich mee, maar er zijn ook risico’s aan het gebruik van internet verbonden. In enkele gevallen kunnen deze risico’s schadelijke gevolgen hebben. Daarom is het van belang dat deze risico’s zoveel mogelijk beperkt worden zodat er minder minderjarigen slachtoffer worden van deze internetgevaren. Een belangrijke vraag die ook aan de orde komt in de volgende paragrafen is hoe vaak zo’n risico op het internet daadwerkelijk tot gevaar leidt. Om een duidelijk beeld te krijgen van de risico’s, waarop dit onderzoek zich richt, zullen deze risico’s in de volgende paragrafen uiteen worden gezet. Allereerst zal in paragraaf 2.1 het zien van pornografische beelden door minderjarigen worden behandeld, vervolgens zal in paragraaf 2.2 het ontvangen en verzenden van seksueel getinte boodschappen aan de orde worden gesteld. Paragraaf 2.3 behandeld het persoonlijk ontmoeten van onbekenden die de minderjarigen online heeft leren kennen. Hier zal ook kort worden ingegaan op het fenomeen ‘grooming’. Vervolgens zal paragraaf 2.4 gaan over de bewustheid van minderjarigen met betrekking tot de gevaren van het internet. In paragraaf 2.5 zal worden onderzocht wat de gevolgen zijn wanneer een minderjarige in aanraking komt met een van deze gevaren. Paragraaf 2.6 sluit het hoofdstuk af met een conclusie. 2.1 Risico 1; Het zien van pornografische beelden Het zien van pornografische beelden is het eerste risico dat wordt behandeld. Onder het zien van pornografische beelden wordt het zien van seksueel getinte filmpjes, foto’s of plaatjes beschouwd die, in dit geval, op het internet staan.8 Op het internet zijn duizenden sites met porno te vinden; veel van dit soort sites zijn ook te makkelijk toegankelijk voor kinderen. Jongeren kunnen gewild en ongewild in aanraking komen met deze pornografische beelden. Sommige minderjarigen komen deze beelden ongewild tegen bij het surfen op het internet, bijvoorbeeld door middel van pop-ups9 of het intypen van simpele, onschuldige termen op zoekmachines. Oudere jongeren gaan hier vaak wel doelbewust naar op zoek. Dit heeft dan ook logischerwijs tot gevolg dat oudere jongeren dit minder vaak als een negatieve ervaring beschouwen, terwijl kinderen die er ongewild mee in aanraking komen dit meestal niet prettig zullen vinden.10
8
Sociaal en Cultureel Planbureau 2011-24, p. 23 ‘Pop-ups’ zijn kleine nieuwe vensters die tijdens het internetten kunnen verschijnen op het scherm, vaak worden ze gebruikt voor het maken van reclame voor bepaalde websites. 10 Zie paragraaf 3.3 9
8
Uit onderzoek blijkt dat ongeveer 22% van de Nederlandse jongeren tussen 9 en 16 jaar ooit pornografische beelden heeft gezien op internet. In Europa is dit percentage veel lager, namelijk 14%.11 Van de 22% die ooit pornografische beelden op het internet heeft gezien, heeft slechts 5% dit als negatief ervaren.12 De helft kwam hiermee in aanraking door pop-ups, en ongeveer een derde door het zien van websites over seks, die niet bestemd zijn voor minderjarigen.13 2.2 Risico 2; Het ontvangen en verzenden van seksueel getinte boodschappen De puberteit is een belangrijke leeftijdsfase voor de seksuele ontwikkeling. De meeste kinderen komen tijdens deze levensfase voor het eerst in aanraking met intieme en seksuele relaties.14 Dit is ook de leeftijd dat zij gaan experimenteren op seksueel gebied. Een vorm van experimenteren kan onder andere het ontvangen en verzenden van seksueel getinte boodschappen zijn. Het ontvangen en verzenden van seksueel getinte boodschappen, waaronder soms ook foto’s, wordt ook wel ‘sexting’ genoemd, dit is een Engelse term die is samengesteld uit ‘sex’ en ‘texting’. Dit fenomeen komt niet vaak voor bij hele jonge kinderen, maar meer bij kinderen in de puberteit. Er kunnen overeenkomsten zijn tussen het hiervoor genoemde risico – het zien van pornografische beelden – en sexting. Dit is het geval wanneer de boodschap ook een seksueel getinte foto bevat. Het verschil is echter dat het bij pornografische beelden om onbekenden gaat terwijl bij sexting foto’s van het eigen lichaam (of delen daarvan) worden verzonden.15 Het ontvangen en verzenden van seksueel getinte boodschappen gebeurt meestal alleen tussen jongeren onderling, waardoor de berichten en foto’s vaak niet publiekelijk worden. Toch kan het gebeuren dat deze foto’s op het internet terecht komen en zo voor iedereen zichtbaar worden. Als deze ‘intieme’ foto’s van de jongeren daadwerkelijk op het internet terecht komen, zou dit langdurige gevolgen voor de minderjarigen kunnen hebben omdat deze foto’s moeilijk van het internet te verwijderen zijn.16 Het is daarom van belang dat minderjarigen ervan op de hoogte zijn dat de persoon naar wie de boodschappen, en specifiek de foto’s, verzonden worden deze berichten en beelden kan opslaan. Als deze beelden eenmaal zijn opgeslagen heeft de minderjarige, die de beelden verzonden heeft, er geen grip meer op.17 De minderjarige moet zich van deze
11
Haddon & Livingstone 2012, p. 45 Sociaal en Cultureel Planbureau 2011-24, p. 22 13 Sociaal en Cultureel Planbureau 2011-24, p. 22 14 De Jonge 1997, p.265 15 Sociaal en Cultureel Planbureau 2011-24, p. 25 16 De Haan & Pijpers 2010, p. 226 17 101 vragen en antwoorden over internet <www.vraaghetdepolitie.nl> 12
9
gevaren bewust zijn om te kunnen voorkomen dat er ongewild foto’s van hem of haar op het web circuleren. Onderzoek laat zien dat 15% van de 9- tot 16-jarigen wel eens seksueel getinte boodschappen ontvangen heeft via het internet. Dit is ongeveer gelijk aan het Europees gemiddelde van 14%.18 Van dit percentage geeft 3% aan dit als een negatieve ervaring te hebben beschouwd.19 Echter, het betreft een schatting van cijfers, want vaak blijft ‘sexting’ tot twee personen beperkt. 2.3 Risico 3; Het persoonlijk ontmoeten van onbekenden die men online heeft leren kennen Chatboxen en netwerksites zijn zeer populair onder de jeugd. Van de Nederlandse kinderen tussen de 9 en 12 jaar heeft 70% een profiel op een site, zoals Hyves of Facebook. Dit ligt veel hoger dan het Europees gemiddelde van 38%.20 Dit is meestal een leuke manier om contact te hebben met bekenden. Echter, via netwerksites en chatboxen kunnen kinderen ook makkelijk in contact komen met onbekenden. In de meeste gevallen blijft het bij contact via het internet, maar soms klikt het op het internet zo goed met de onbekenden dat de minderjarige besluit om de onbekende(n) in het echt te gaan ontmoeten. Dit kan een leuke ontmoeting zijn, maar het kan ook negatief uitpakken. Onderzoek toont aan dat 32% van de Nederlandse jongeren tussen de 9 en 16 jaar wel eens contact heeft met onbekenden via internet. Dit is vergelijkbaar met het Europees gemiddelde van 30%. Verrassend is dat van de Nederlandse jongeren slechts 6% ook daadwerkelijk afspreekt buiten internet, terwijl dit gemiddelde in Europa 9% is.21 Van deze 6% ervaart slechts 0,5% dit als negatief.22 2.3.1 Grooming Een risico dat ook genoemd moet worden en goed aansluit bij de twee hiervoor genoemde risico’s, is ‘Grooming’. ‘Grooming’ is een nieuw groeiend problematisch fenomeen wat kan worden beschreven als digitaal kinderlokken.23 Hierbij benadert een volwassen persoon – ook wel groomer genoemd – een minderjarige via chatrooms of netwerksites en probeert hij met het kind een vriendschappelijke band op te bouwen. De groomer doet zich hierbij meestal voor als een leeftijdsgenootje van het kind dat hij benadert. Stap voor stap bouwt deze groomer aan een intiemere en emotionelere band met de minderjarige. Dit zal de 18
Haddon & Livingstone 2012, p. 45 Sociaal en Cultureel Planbureau 2011-24, p. 23 20 ‘Nederlandse kinderen bovengemiddeld vaak op sociale netwerken’ 21 Haddon & Livingstone 2012, p. 45 22 Sociaal en Cultureel Planbureau 2011-24, p. 22 23 101 vragen en antwoorden over internet <www.vraaghetdepolitie.nl> 19
10
groomer doen door vaker en persoonlijkere gesprekken met de minderjarigen te voeren waardoor er een vertrouwensrelatie ontstaat. Hierdoor zal de groomer het minderjarige kind steeds meer in zijn macht krijgen. Groomers hebben een zeer geraffineerde wijze van werken door telkens wat verder te gaan en zo de seksuele drempels en remmingen van de minderjarige te verleggen. De groomer zal proberen het kind aan te zetten tot seksueel gedrag voor de webcam of het sturen van seksueel getinte foto’s van hun eigen lichaam. Het uiteindelijke doel van de groomer is om de minderjarige seksueel te misbruiken. Daarom zal de groomer langzaam aansturen op een persoonlijke ontmoeting. Meestal is de vertrouwensband dan al zo sterk dat het kind geneigd is toe te geven aan het seksueel misbruik.24 Precieze cijfers over het aantal slachtoffers van ‘grooming’ zijn er niet. Dit komt waarschijnlijk omdat de slachtoffers zich vaak schamen over wat er is gebeurd en hier over zwijgen.25 Om toch een beeld te krijgen kan worden gekeken naar de cijfers uit de vorige paragraaf. Deze laten zien dat bijna een op de drie minderjarigen wel eens contact heeft met onbekenden via het internet. Hiervan spreekt ongeveer 6 procent ook persoonlijk af met deze onbekenden. Vaak betreft het een onschuldig contact tussen twee leeftijdsgenootjes, maar in een aantal gevallen is er sprake van ‘grooming’. Van de minderjarigen die daadwerkelijk hebben afgesproken met een onbekenden geeft een half procent aan deze persoonlijke ontmoeting als negatief te hebben ervaren.26 In Nederland zijn er ongeveer 1,6 miljoen kinderen tussen de 9 en 16 jaar.27 Een half procent lijkt niet veel, maar op jaarbasis gezien betreft het dus ongeveer 2650 kinderen. 2.4 Bewustheid van gevaren Kinderen zijn zich over het algemeen bewust van de gevaren die het internet met zich mee brengt. Zij weten dat ze niet moeten afspreken met onbekenden of seksueel getinte foto’s van zichzelf op internet moeten zetten. Toch handelen zij hier niet altijd naar.28 Vaak gaan zij er vanuit dat deze internetgevaren hen niet zullen overkomen. Pas wanneer zij daadwerkelijk in aanraking komen met de gevaren van het internet worden zij zich er van bewust dat het hen ook kan gebeuren.29 Er zijn meerdere factoren waar de bewustheid van de gevaren vanaf hangt. Allereerst is de leeftijd belangrijk, hoe ouder de jongeren zijn, hoe bewuster zij zich worden van de risico’s en hoe beter zij zich er tegen kunnen weren. Uit onderzoek blijkt dat jongeren die
24
Kolkman & Duijst 2010-105, p. 273-276 ‘Politie Groningen wil grooming aanpakken’ < http://www.hetccv.nl/nieuws/2012/07/politiegroningen-wil-grooming-aanpakken.html> 26 Sociaal en Cultureel Planbureau 2011-24, p. 22 27 http://statline.cbs.nl 28 Konhstamm e.a. 2010, p. 39 29 Kohnstamm e.a. 2010, p. 40 25
11
een negatieve ervaringen op internet hebben gehad zich beter bewustzijn van de risico’s hiervan.30 2.5 Gevolgen Kinderen blijven ondanks de risico’s toch in grote getallen gebruik maken van het internet. Hieruit blijkt wel dat zij zich niet laten tegenhouden door de gevaren die het internet met zich mee kan brengen.31 Het merendeel van de jongeren zegt niet geschokt of van slag te zijn na het in aanraking komen van de hiervoor genoemde risico’s, maar een kleine minderheid is dit wel. Zij ervaren het zien van pornografische beelden als de meest schokkende ervaring, als tweede gevolgd door het ontvangen van seksueel getinte berichten en het persoonlijk ontmoeten van personen die zij via het internet hebben ontmoet.32 Een aantal factoren die meespelen bij het negatief ervaren van de gevaren van het internet zijn leeftijd en geslacht. Leeftijd speelt een grote rol bij de mate waarin de negatieve ervaringen effect hebben op het kind. Jongere minderjarigen hebben vaker een onprettiger gevoel na het hebben van een negatieve ervaring op internet dan oudere minderjarigen. Een verklaring hiervoor is dat oudere minderjarigen weerbaarder zijn, zij weten beter hoe zij moeten omgaan met de negatieve ervaringen dan de jongere kinderen. Een andere verklaring kan zijn dat oudere minderjarigen vaker seksuele voorlichting hebben gehad. Doordat zij beter zijn voorgelicht dan jongere minderjarigen zullen zij zich ook bewuster zijn van de gevaren op het internet en hier beter mee om kunnen gaan dan jongere minderjarigen. Verder blijkt het geslacht een rol te spelen. Zo ervaren meisjes ervaringen op het internet vaker als negatief.33 Dat de gevaren van het internet schadelijke gevolgen voor de minderjarigen kunnen hebben blijkt onder andere uit een arrest van het Gerechtshof Arnhem van 25 maart 2010. Het Hof oordeelde dat de verdachte van ‘grooming’ een zeer ernstige inbreuk op de persoonlijke, lichamelijke en seksuele integriteit van zijn jonge slachtoffers had gemaakt.34 Hoewel het dus slechts een relatief kleine groep minderjarigen betreft die daadwerkelijk negatief in aanraking komt met het internet, is het wel van belang dat zij goed beschermd en voorgelicht worden zodat kan worden voorkomen dat zij te maken krijgen met de schadelijke gevolgen die de gevaren van het internet met zich mee kan brengen.
30
Konhstamm e.a 2010, p. 40 De Haan & Pijpers 2010, p. 226 32 Haddon & Livingstone 2012 p. 46 33 Kohnstamm e.a. 2010, p.39 34 Hof Arnhem 25 maart 2010, LJN BL9478 31
12
2.6 Conclusie Zoals uit de vorige paragrafen is gebleken, zijn het ontvangen en verzenden van seksueel getinte boodschappen, het zien van pornografische beelden en het persoonlijk ontmoeten van onbekenden die men online heeft leren kennen, gevaren die het internet met zich mee kan brengen voor minderjarigen. Het gebruik van het internet door minderjarigen hoeft niet altijd tot gevaar leiden, maar nu minderjarigen in de huidige samenleving bijna dagelijks gebruik maken van het internet, wordt deze kans wel groter. Minderjarigen die in aanraking komen met deze gevaren, ervaren dit niet in alle situaties als negatief. Of zij dit als negatief ervaren, is afhankelijk van een aantal factoren zoals hun leeftijd en geslacht. Zoals gebleken kunnen de gevaren van het internet in sommige gevallen ook schadelijke gevolgen met zich meebrengen. Om deze schadelijke gevolgen te voorkomen, is het van belang dat minderjarigen zich bewust worden van de gevaren en dat zij goed worden beschermd en voorgelicht om te voorkomen dat minderjarigen slachtoffer worden van de gevaren die het internet met zich mee kan brengen.
13
3. Minderjarigen, een kwetsbare groep op internet? In 2011 had 94 procent van de Nederlandse huishoudens toegang tot het internet. Hiermee staat Nederland op nummer 1 in de Europese ranglijst.35 Door dit hoge percentage is het logisch dat ook minderjarigen gebruik maken van het internet. Daarnaast maakt veel jeugd gebruik van mobiele apparatuur waarmee zij op het internet kunnen.36 Moeten minderjarigen, die gebruik maken van het internet, als een kwetsbare groep moeten worden gezien? Zouden zij anders behandeld en beschermd moeten worden op het internet ten opzichte van meerderjarige internetgebruikers? Deze vragen komen aan de orde in dit hoofdstuk. Allereerst zal in paragraaf 3.1 het begrip ‘minderjarigen’ worden afgebakend. Vervolgens zal in paragraaf 3.2 worden onderzocht wat wordt verstaan onder het begrip ‘kwetsbare groep’. In paragraaf 3.3 wordt bekeken wat de positie van minderjarigen is bij het gebruik van internet en of zij als kwetsbare groep moeten worden gezien. Hierbij zal kort worden ingegaan op de gevaren uit het vorige hoofdstuk. Vervolgens zal in paragraaf 3.4 worden onderzocht hoe minderjarigen moeten worden beschermd en behandeld, wanneer zij gebruik maken van het internet. In paragraaf 3.5 wordt het hoofdstuk afgesloten met een conclusie. 3.1 ‘Minderjarigen’ Tot 1 januari 1988 was men minderjarig wanneer de leeftijdsgrens van 21 jaren nog niet was bereikt en men niet gehuwd is of was geweest. In de wet van 1 juli 1987, Stb. 333, werd deze leeftijdsgrens verlaagd naar 18 jaar. De Commissie Wiarda, de commissie voor de herziening van het kinderbeschermingsrecht, kwam tot de conclusie dat de leeftijd van 21 jaar moest worden verlaagd naar 18 jaar, omdat minderjarigen tussen de 18 en 21 jaar steeds zelfstandiger werden. Zij oordeelde dat minderjarigen bij het bereiken van het 18e levensjaar volledig handelingsbekwaam zouden moeten worden en niet meer onder het ouderlijk gezag moesten staan.37 Daarnaast sloot de verlaging beter aan bij wetten en andere Europese landen, waar de leeftijdsgrens van 18 jaar al gold.38 Het begrip ‘minderjarigen’ is nu terug vinden in artikel 1:233 BW: “Minderjarigen zijn zij, die de ouderdom van achttien jaren niet hebben bereikt en niet gehuwd of geregistreerd zijn dan wel gehuwd of geregistreerd zijn geweest of met toepassing van artikel 253ga meerderjarig zijn verklaard.” Ook Internationaal worden minderjarigen als ‘aparte’ groep gezien. Dit blijkt uit de vele internationale regelingen en verdragen die betrekking hebben op minderjarigen. Wanneer het gaat om de rechten van minderjarigen, is het IVRK een zeer belangrijk verdrag, 35
‘Nederland Europees kampioen internettoegang’ <www.cbs.nl> CBS Persbericht, Verdere groei mobiel internetgebruik, PB12-060, p.2 37 Kamerstukken II 1978/79, 15 417, nr.3, p.5 38 Kamerstukken II 1978/79, 15 417, nr.3, p.6 36
14
omdat alle rechten van minderjarigen hierin zijn gebundeld. Niet alleen hun burgerlijke rechten zijn hierin opgenomen, maar ook hun sociale, economische, politieke en culturele rechten.39 In artikel 1 IVRK is te lezen dat iedere persoon jonger dan achttien jaar een kind is, met uitzondering van een kind dat meerderjarig is verklaard. Minderjarigen kunnen aan dit verdrag rechten ontlenen, zoals bijvoorbeeld het recht op privacy, het recht op ontwikkeling en het recht op toegang tot massamedia.40 Een aantal artikelen uit het IVRK hebben rechtstreekse werking; de artikelen die dit niet hebben kunnen als richtsnoer voor de rechter fungeren.41 De rechten uit het IVRK zijn als volgt in te delen: Provision, oftewel ‘voorzieningen’; ieder kind heeft recht op voorzieningen die noodzakelijk zijn voor hun ontwikkeling. Protection, oftewel ‘bescherming’; ieder kind heeft recht op bescherming. En als laatste Participation, oftewel ‘participatie’; ieder kind heeft het recht om deel te nemen aan de samenleving.42 Het belang van het kind staat in dit verdrag centraal en kan worden gezien als een leidend beginsel, dat moet worden betrokken bij iedere toepassing en interpretatie van alle andere artikelen uit het verdrag.43 Dit begrip is gecodificeerd in artikel 3 lid 1 IRVK. Een ander belangrijk begrip is gecodificeerd in artikel 5 IVRK en luidt ‘de zich ontwikkelende vermogens van het kind’. Hierbij gaat het om de feitelijke ontwikkeling van het kind. Het betreft een open begrip, dat voor ruime interpretatie vatbaar is.44 Het IVRK kan worden gezien als een minimumvoorziening. Zo zijn er andere verdragen die op specifieke gebieden uitgebreider zijn en betere instrumenten bieden dan het IVRK. Het HKOV geeft bijvoorbeeld meer en betere instrumenten voor kinderontvoering in familiesferen dan artikel 11 IVRK.45 De invloed van het IVRK is nog bescheiden. Men beroept zich liever op het EVRM omdat dit verdrag rechtstreekse werking heeft en men vertrouwder is met dit verdrag. Het IVRK wordt vaak slechts als aanvulling gebruikt.46 In het EVRM hebben minderjarigen ook een bijzondere rechtspositie. Minderjarigen kunnen aan artikel 8 EVRM rechten ontlenen zoals eerbiediging van hun privéleven en het recht op omgang met een ieder waarmee zij in een nauwe persoonlijke betrekking staan. Vaak wordt er een beroep gedaan op artikel 8 EVRM ter bescherming van de rechten van het kind en het gezin waartoe het kind behoort. Artikel 9 EVRM waarborgt dat een kind niet van zijn ouders kan worden gescheiden, tenzij dit noodzakelijk is in het belang van het kind.
39
Blaak, Kaandorp en Meuwese 2005, p.1 Artikel 16, artikel 6 lid 2 en artikel 17 IVRK 41 Doek en Vlaardingerbroek 2009, p. 231 42 Blaak, Kaandorp en Meuwese 2005, p.9 43 Blaak, Kaandorp en Meuwese 2005, p.6 44 Blaak, Kaandorp en Meuwese 2005, p.6 45 Blaak, Kaandorp en Meuwese 2005, p.8 46 Blaak, Kaandorp en Meuwese 2005, p.23 40
15
Het EVRM speelt dus een rol bij de versterking van de rechtspositie van minderjarigen en deze rol zal het EVRM ook in de toekomst blijven spelen.47 3.2 ‘Kwetsbare groep’ Er zijn veel wetten en verdragen waarin bijzondere rechten voor minderjarigen staan. Deze bijzondere rechten verkrijgen zij door hun jonge leeftijd en de daarmee samenhangende kwetsbaarheid en afhankelijkheid.48 Minderjarigen hebben over het algemeen minder kennis en ervaring dan meerderjarige personen. Zij kunnen niet hetzelfde worden behandeld als volwassenen, daarom is het belangrijk dat er bijzondere wetten en regels voor hen gelden. Kwetsbaar is een ruim begrip dat moeilijk te definiëren is. De Dikke van Dale omschrijven ‘kwetsbaar’ als: “vatbaar voor verwondingen of ander onheil; erg gevoelig”. Met deze definitie zijn er veel verschillende groepen in de maatschappij die als kwetsbaar kunnen worden gekwalificeerd. Het betreft meestal een groep in de samenleving die meer aandacht en/of zorg behoeft of waar meer rekening mee moet worden gehouden. Dit kan komen door financiële, lichamelijke, sociale of andere problemen.49 De factoren die de kwetsbaarheid veroorzaken zijn heel divers.50 Wanneer men precies als ‘kwetsbaar’ kan worden bestempeld hangt vaak af van de context. Zo zijn voetgangers een ‘kwetsbare groep’ in het verkeer en zullen bejaarden als ‘kwetsbare groep’ worden gezien in de gezondheidszorg. De Nederlandse wetgever houdt rekening met kwetsbare groepen. Dit blijkt uit meerdere wetten en artikelen die extra bescherming of aparte regelingen geven voor kwetsbare groepen. Bijvoorbeeld artikel 8a lid 2 sub c van de Wet internationale misdrijven waarin een zwaardere straf wordt opgelegd indien het strafbare feit uit dit artikel gepleegd wordt tegen “een zwangere vrouw, een minderjarigen, een persoon met een handicap of een ander kwetsbaar persoon”. Ook is er bijzondere wetgeving voor het bereiken en begeleiden van kwetsbare personen en risicogroepen. Dit is de Wet maatschappelijke ondersteuning en biedt gemeenten bevoegdheden en middelen om kwetsbare groepen te ondersteunen.51 In de preambule van het IVRK staat dat ‘het kind op grond van lichamelijke en geestelijke onrijpheid bijzondere bescherming en zorg nodig heeft, met inbegrip van geëigende wettelijke bescherming, zowel vóór als na zijn geboorte’. Hieruit blijkt dat minderjarigen ook internationaal als ‘kwetsbare groep’ worden gezien. In het verdrag zijn tal van rechten opgenomen die extra bescherming en zorg bieden aan minderjarigen, zoals reeds besproken. Een ander internationaal verdrag dat ziet op bescherming van kinderen tot
47
Doek en Vlaardingerbroek 2009, p. 231 Doek en Vlaardingerbroek 2009, p. 227 49 Vos 2003, p.15 50 Eugster, Jacobs-van der Bruggen & Rutten 2011, p.8 51 Wet maatschappelijke ondersteuning (Wmo) <www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/wetmaatschappelijke-ondersteuning> 48
16
de leeftijd van 18 jaar is het HKBV 1996.52 Dit verdrag kan Staten aanwijzen welke autoriteiten bevoegd zijn maatregelen te nemen ter bescherming van de persoon of het vermogen van het kind.53 Deze maatregelen hebben met name betrekking op ouderlijke verantwoordelijkheid en het gezag.54 Als laatste kan nog worden gewezen op artikel 10:113 BW, dit artikel gaat over de verdragen en wetten die van toepassing zijn op de ouderlijke verantwoordelijkheid en de bescherming van kinderen. 3.3 Positie van minderjarigen bij het gebruik van internet Of kinderen ook op het internet een kwetsbare groep vormen zal in deze paragraaf worden onderzocht aan de hand van de drie behandelde gevaren. Het zien van pornografische beelden Voor de opkomst van het internet konden kinderen ook al op vele manieren in aanraking komen met porno, bijvoorbeeld op straat, op tv of in tijdschriften. Door de opkomst van het internet is het risico dat jongeren in aanraking met porno kunnen komen toch vergroot. Dit komt door het grote aantal pornosites, dat op het web te vinden is. Minderjarigen hoeven niet bewust opzoek te gaan naar pornosites om in aanraking te komen met porno. Door het intypen van onschuldige zoektermen op zoekmachines kunnen kinderen al pornografie tegenkomen.55 Sommige pornosites gebruiken opzettelijk zoektermen als ‘poesje’ om mensen, en met name kinderen, ongewild naar hun site te leiden. Het opzettelijk gebruiken van ‘valse’ zoektermen om mensen ongewild naar een site te leiden is in Amerika wettelijk verboden. Voor diegenen die het verbod toch overtreden staan hoge geldboetes of gevangenisstraffen te wachten.56 Daarnaast zijn er jongeren die bewust opzoek gaan naar pornografie. Uit een onderzoek, dat een jaar lang alle zoektermen van jongeren registreerde, bleek dat ‘sex’ en ‘porno’ in de top 10 stonden van meest gebruikte zoektermen door jongeren.57 Als jongeren deze termen intikken zullen zij gemakkelijk porno op het internet kunnen vinden. Als laatst zijn er nog pornosites, die gebruik maken van agressieve marketingtechnieken. Hierdoor kunnen minderjarigen in aanraking komen met porno door pop-ups.58 Bij het openen van een website, opent er automatisch een tweede venster, de pop-up, met reclame voor een pornosite.
52
Artikel 2 Haags kinderbeschermingsverdrag 1996 Artikel 1 lid 1 sub a Haags kinderbeschermingsverdrag 1996 54 Artikel 3 sub a en b Haags kinderbeschermingsverdrag 1996 55 Raes e.a. 2000, p.18 56 ‘Amerikanen nemen wet aan tegen misbruik metatags’ tweakers.net/nieuws/43710/amerikanennemen-wet-aan-tegen-misbruik-metatags.html 57 ‘Top 100 zoektermen van jonge internetters’ <www.mediawijzer.net/?q=Publiek/nieuws/Zoektermenkinderen> 58 Sociaal en Cultureel Planbureau 2011-24, p. 24 53
17
Het zien van porno hoeft voor een kind niet altijd schadelijke gevolgen te hebben. Of het gevolgen heeft gaat vaak samen met de hoeveelheid porno en wat voor soort porno het betreft. Het kan voor jongeren schokkend zijn om beelden te zien waarvan zij het bestaan niet kenden, zoals orale seks of groepsseks. Hierdoor kunnen zij in verwarring raken en het kan leiden tot angsten.59 Het zien van porno op jonge leeftijd kan ook zorgen voor een verkeerd beeld van seksualiteit. Volwassenen zullen niet snel te maken krijgen met schadelijke gevolgen na het zien van porno, mede doordat zij bekend zijn met seks. Zij zullen veelal niet schrikken van pornografische beelden en als zij dit niet willen zien zullen zij het wegklikken, terwijl minderjarigen er van kunnen schrikken en in veel gevallen niet weten wat zij er mee aan moeten. Het ontvangen en verzenden van seksueel getinte boodschappen Door de opkomst van ‘smartphones’ en internet is het ontvangen en verzenden van seksueel getinte boodschappen veel makkelijker geworden dan voorheen. Sommige minderjarigen vinden het spannend om seksueel getinte berichten of foto’s van zichzelf te versturen naar hun vriendje of vriendinnetje. Als de ontvanger geen kwade bedoelingen met de foto’s heeft, hoeft dit geen probleem te zijn, maar wanneer de foto’s in verkeerde handen komen, kunnen de gevolgen groot zijn. Zo kunnen de foto’s verspreid worden op het internet of scholen. Staan de foto’s eenmaal op het internet, dan zullen zij er moeilijk vanaf kunnen worden gehaald en kan het de minderjarigen nog lang blijven achtervolgen. Minderjarigen kunnen voor het leven getekend zijn door het verspreiden van deze intieme privéfoto’s.60 Of zij schade zullen ondervinden is mede afhankelijk van de leeftijd van de minderjarigen. Een jonger kind zal minder schade lijden dan een oudere tiener. Dit komt doordat het lichaam van een jonger kind nog niet uitgegroeid is en nog veel zal veranderen. Hierdoor zullen zij later niet meer te herkennen zijn van de foto’s. Dit in tegenstelling tot wat oudere minderjarigen waarvan het lichaam is uitgegroeid en niet meer zal veranderen. Minderjarigen zijn zich vaak niet bewust van de gevolgen die hun gedrag op het internet met zich mee kan brengen. Volwassenen zijn beter in staat om de gevolgen te overzien van het versturen van seksueel getinte foto’s. Minderjarigen zijn op dit gebied vaker naïef en makkelijker over te halen om seksueel getinte foto’s van zichzelf te versturen. Het persoonlijk ontmoeten van onbekenden die men online heeft leren kennen Vroeger kwamen minderjarigen alleen in contact met kinderen uit hun buurt of school. Het ontmoeten van onbekenden was bijna niet mogelijk. Door het internet is dit veranderd. Via 59
S. van der Doef, ‘In hoeverre heeft porno kijken een voorbeeldfunctie?’ Ouders online 5 maart 2010 <www.ouders.nl/seks/lseks331.htm> 60 J. Pardoen, ‘Wat iedereen moet weten over sexting’, Ouders online, 21 oktober 2011 <www.ouders.nl/mmed2011-sexting.htm>
18
chatboxen of netwerksites is het heel gemakkelijk om in contact te komen met onbekende personen. Mocht het online goed “klikken” met de onbekende persoon, dan wordt er in sommige gevallen ook persoonlijk, buiten het internet om, met elkaar afgesproken. Het risico achter het afspreken met onbekenden is dat kinderen nooit zeker weten met wie zij op het internet contact hebben. Zo kan een kind in aanraking komen met een ‘groomer’, die heel andere bedoelingen met de ontmoeting heeft dan het kind zelf, wat kan leiden tot een negatieve ervaring. Afspreken met iemand die men online heeft leren kennen gebeurd niet alleen door minderjarigen. Ook volwassenen maken gebruik van het internet om nieuwe mensen te leren kennen; denk hierbij aan de vele datingsites die Nederland kent. Vaak loopt contact via een datingsite uit op een persoonlijke ontmoeting. Deze ontmoeting kan leuk zijn, maar ook volwassenen kunnen te maken krijgen met negatieve ervaringen als gevolg van het afspreken met onbekenden. Een verschil is dat volwassenen meestal ‘veilig’ afspreken op een openbare, drukke plek. Minderjarigen zijn geneigd om te kiezen voor minder veilige locaties. De reden hiervoor is dat zij vaak stiekem afspreken, omdat hun ouders er niet van op de hoogte mogen zijn. Daarnaast zijn meerderjarigen weerbaarder dan minderjarigen. Zij zullen minder snel gedwongen kunnen worden en beter overzien wat de gevolgen kunnen zijn van het afspreken met een onbekende. 3.4 Behandeling en bescherming minderjarigen Omdat kinderen een kwetsbare groep vormen op het internet is het noodzakelijk dat zij ook als kwetsbare groep worden beschermd en behandeld. Wat de mogelijkheden zijn, komt in deze paragraaf aan bod. De rol van de ouders en derden blijft in deze paragraaf achterwege. Europees beleid - Het Nederlands (jeugd)recht wordt voor een groot deel bepaald en beïnvloed door internationale afspraken. Aangezien Nederland lid is van de Europese Unie zal er rekening moeten worden gehouden met Europese regelgeving. Het is van groot belang dat er grensoverschrijdend wordt samengewerkt. Wanneer alleen Nederland maatregelen zou treffen om kinderen te beschermen op het internet, zou men deze maatregelen makkelijk kunnen omzeilen door vanuit het buitenland te opereren. Ook verschillen de maatregelen die landen nemen veel van elkaar waardoor kinderen niet goed genoeg beschermd worden tegen de internetgevaren.61 Daarom staat het beschermen en bevorderen van de rechten van het kind hoog in het Europees vaandel. Het garanderen van de veiligheid van kinderen op het internet is een van de belangrijkste doelen van de ‘Digitale Agenda van Europa’.62 De Europese Unie wil voorkomen dat kinderen in aanraking komen met de gevaren van het internet. Zij proberen dit via een aantal wegen te verwezenlijken 61
‘Kroes: Kinderen op internet beter beschermen’ www.europanu.nl/9353000/1/j9vvikqpopjt8zm/vispi8pbqszx?ctx=vhrsdkrd9htj 62 ‘Digitale Agenda’ europa.eu/rapid/press-release_IP-11-1485_nl.htm
19
waaronder het ‘Veilig internet Programma’. Via dit programma richt de Europese Commissie zich op het verminderen van illegale en schadelijke websites en het verbeteren van een veilige online omgeving. Verder zullen ouders en docenten gestimuleerd moeten worden om een veilige online omgeving te creëren en zich bewust te worden van de gevaren. Daarnaast hebben de Europese ministers in 2012 de strategie ‘Beter internet voor kinderen’ aangenomen. Hiermee willen zij enerzijds het internetgebruik van kinderen stimuleren. Anderzijds willen zij dat kinderen beter beschermd worden op het internet. Om dit te verwezenlijken is er een belangrijke taak weggelegd voor ouders. Het is van belang dat de communicatie tussen ouders en kinderen wordt bevorderd. Daarnaast zal de rol van bedrijven en maatschappelijke organisaties ook in deze strategie worden betrokken.63 Verder is er door de Commissie een coalitie gevormd die bestaat uit achttien toonaangevende bedrijven, die moeten zorgen voor een beter en veiliger internet voor kinderen. Via een aantal doelstellingen wil de coalitie tegemoet komen aan de behoeften van kinderen die gebruik maken van het internet.64 Creditcardgegevens - Ter illustratie kan worden gekeken naar een zaak uit Groot-Brittanië. Hier kreeg Playboy een boete van de toezichthouder Ofcom van ruim €120.000 omdat zij hardcore porno aanboden op websites die ook toegankelijk waren voor minderjarigen. Zij hadden niet genoeg controle en toezicht gehouden om te voorkomen dat kinderen jonger dan achttien jaar toegang konden krijgen tot de websites. Een goede oplossing, die Playboy eigenlijk had moeten treffen, was het vragen van creditcardgegevens, voordat de site toegankelijk werd. Zo krijgen minderjarigen geen toegang tot de website, omdat personen onder de achttien jaar geen creditcard kunnen aanvragen.65 Profielen koppelen aan ouders - Een idee om kinderen op netwerksites te beschermen komt van Facebook. Zij zijn aan het onderzoeken of het mogelijk is dat het profiel van een kind kan worden gekoppeld aan het profiel van de ouders. Hierdoor kunnen de ouders bepalen met wie hun kind bevriend wordt.66 Op netwerksites komt het vaak voor dat minderjarigen worden benaderd door onbekenden. Wanneer ouders toezicht hebben op het profiel van hun kind, kan worden voorkomen dat minderjarigen in contact komen met onbekende personen. Verklaring Omtrent Gedrag - Een andere optie is dat een ieder die een internetabonnement wil afsluiten, zowel privé als zakelijk, een verklaring omtrent het gedrag (VOG) moet tonen. Uit de VOG blijkt dat het gedrag in het verleden van die persoon geen bezwaar vormt voor
63
‘Kinderen en internet’ www.europa-nu.nl/id/vhyud0hxyz8n/kinderen_en_internet ‘Digitale Agenda’ europa.eu/rapid/press-release_IP-11-1485_nl.htm 65 www.nu.nl/internet/3005366/playboy-beboet-toegang-kinderen-pornosites.html 66 www.nu.nl/internet/2826461/facebook-wil-profielen-kinderen-en-ouders-koppelen.html 64
20
het vervullen van een specifieke taak of functie.67 Deze verklaring krijgt men wanneer er geen strafbaar feit is gepleegd dat relevant is voor de betreffende taak of functie. Als men een VOG zou moeten tonen voordat een (mobiel) internetabonnement kan worden afgesloten, kan worden voorkomen, of bemoeilijkt, dat bijvoorbeeld pedofielen via het internet eenvoudig contact kunnen zoeken met minderjarigen. Wanneer een persoon met een internetabonnement misbruik maakt van het internet of een strafbaar feit pleegt, buiten het internet, zullen de internetproviders zijn internet abonnement moeten intrekken, wanneer dit feit bezwaarlijk is voor het hebben van een internetverbinding. Ook zal er een geldboete moeten komen op het misbruik maken van het internet. Wanneer het gaat om het afsluiten van een zakelijk internetabonnement, is het van belang dat iedere werknemer, die gebruik maakt van de internetverbinding, een VOG aanvraagt en toont aan de werkgever, die het internetabonnement afsluit. Maakt een werknemer misbruik van het internet van het bedrijf waar hij werkzaam is, dan zal het bedrijf deze boete op de werknemer kunnen afwentelen. De werkgever kan zelf ook sancties instellen zoals ontslag of schorsing van de werknemer. Indien iemand een internetabonnement afsluit op zijn eigen naam om deze vervolgens door iemand anders te laten gebruiken, zal bij misbruik van het internetabonnement niet alleen de persoon die daadwerkelijk misbruik maakt van het internet moeten worden gestraft, maar ook de persoon die het internetabonnement heeft afgesloten. Internetfilter & Kinderbrowser - Bedrijven spelen in op de behoefte aan veilig internet voor kinderen door het ontwikkelen van programma’s die kinderen veilig internet aanbieden en ouders en kinderen bewuster moeten maken van de gevaren op het internet. Zo hebben ouders de mogelijkheid om een internetfilter te plaatsen. Deze filter heeft een ‘zwarte lijst’ met verboden sites en termen die op sites voorkomen. Door deze filter op de computer van de minderjarigen te plaatsen, kan niet naar de sites worden gegaan die op de zwarte lijst staan. Ouders kunnen zelf het gewenste filterniveau bepalen, bijvoorbeeld door minder sites toegankelijk te maken voor jonge kinderen en meer sites toe te staan voor oudere minderjarigen. Verder kan er een tijdslimiet worden ingesteld waarmee ouders kunnen bepalen hoelang een kind gebruik mag maken van het internet en wordt er een activiteitenrapport bijgehouden, zodat kan worden nagegaan wat het kind op internet heeft gedaan. Een nadeel is dat een aantal sites toch door de filter kunnen komen, als zij niet expliciet op de zwarte lijst staan.68 Naast de internetfilter bestaat er een kinderbrowser. Dit is een goede mogelijkheid voor jonge kinderen tot ongeveer 12 jaar. De kinderbrowser is het tegenovergestelde van de internetfilter want hier wordt juist gewerkt met een ‘witte lijst’ waar
67 68
www.justis.nl/Producten/verklaringomtrentgedrag/index.aspx ‘Internetfilters’ Eerste hulp bij internet, <www.pepermunt.net/beveiliging/internetfilters.html>
21
sites op staan die geschikt zijn voor kinderen van verschillende leeftijdsgroepen. De sites die op de lijst staan zijn de enige sites die via de browser bezocht kunnen worden. 69 Veilig mobiel internet - Een andere mogelijke beschermingsmaatregel is gericht op het internet via de mobiele telefoon. Door de opkomst van mobiel internet is het voor ouders nog moeilijker te controleren wat hun kind op internet “uitspookt”. Kinderen hebben steeds jonger een ‘smartphone70’, waarmee zij internettoegang kunnen krijgen. Uit onderzoek blijkt dat bijna 80% van de jongeren in 2011 een mobiele telefoon had, waarvan 54% een ‘smartphone’.71 Hiervan had 42% toegang tot het internet via hun mobiele telefoon.72 De Europese Commissie is van mening dat internetdiensten op mobiele telefoons veilig moeten zijn voor kinderen. Daarom heeft de Commissie in overleg met Europese aanbieders van mobiele diensten in 2007 een Europees kader voor veiliger gsm-gebruik bij tieners en kinderen tot stand gebracht.73 Dankzij dit Europees kader zijn er gedragscodes ontstaan die inmiddels al in 25 lidstaten van toepassing zijn. Doordat bijna alle mobiele aanbieders de gedragscode hebben ondertekend blijkt dat zij hun verantwoordelijkheid nemen en zorgen voor een veiliger mobiel telefoon gebruik voor kinderen.74 Providers van mobiel netwerk bieden mogelijkheden aan om kinderen veilig gebruik te laten maken van mobiel internet. Zo heeft Vodafone een ‘app’, die ouders op de smartphone van hun kind kunnen downloaden. De ‘app’ zorgt ervoor dat ouders gesprekken, berichten en het toegang tot internet kunnen beheren. Ouders zouden verplicht moeten zijn om deze app te downloaden en te beheren, zodat kinderen veilig en verantwoord gebruik kunnen maken van internet op hun mobiele telefoon.75 Daarnaast zou de Nederlandse overheid providers kunnen verplichten geen mobiel internet aan minderjarigen te verkopen zonder dat zij een dergelijke ‘app’ op hun telefoon hebben staan. Minderjarigen zijn in Nederland beperkt handelingsbekwaam76, hierdoor hebben zij toestemming van hun ouders nodig om een in het maatschappelijk verkeer ongebruikelijke rechtshandeling te verrichten. Het is ongebruikelijk dat minderjarigen zelf een mobiel abonnement afsluiten en zij zullen hiervoor dus toestemming van hun ouders nodig hebben.77 Ouders en providers zullen hierdoor in beginsel op de hoogte zijn wanneer er een mobiel abonnement wordt verkocht aan een minderjarige. 69
www.veiligheidsfilters.nl/kinder-browsers/22-Mybee-kinderbrowser.html Een smartphone heeft veel meer mogelijkheden dan een normale telefoon. Het kan worden gezien als een soort minicomputer waarmee je buiten smsen en bellen ook gebruik kan maken van internet en programma’s die je kan downloaden. 71 Rapport ‘Mijn kind online’, p.8 72 Rapport ‘Mijn kind online’, p.26 73 ‘De digitale agenda’ europa.eu/rapid/press-release_IP-10-704_nl.htm 74 ‘De digitale agenda’ europa.eu/rapid/press-release_IP-10-704_nl.htm 75 www.vodafone.nl/kinderen 76 art 1:234 lid 1 BW 77 Art 1:234 lid 3 BW 70
22
Verbod op gebruik Social Media - Een andere mogelijkheid om personen, die zich via het internet misdragen hebben, aan te pakken volgt uit een uitspraak van de Rechtbank Amsterdam.78 De rechtbank besliste dat een man, die zijn ex-vrouw via social media stalkte en beledigende teksten over haar schreef, al zijn social mediaprofielen moest verwijderen. Ook werd hem verboden gedurende één jaar beheerder/gebruiker van een social mediaprofiel te zijn. Bij overtreding van dit verbod zou hij een dwangsom van €250,00 per dag opgelegd krijgen. Deze uitspraak zou analoog kunnen worden toegepast bij ‘groomers’. Als blijkt dat er via social media contact wordt gezocht met minderjarigen, zou de rechter ook in deze situatie kunnen bevelen dat hij al zijn social mediaprofielen moet verwijderen en gedurende
een
bepaalde
periode
geen
nieuwe
social
mediaprofielen
mag
beheren/gebruiken. Om dit te controleren zou er toezicht op zijn IP-adres79 moeten zijn. Door het plaatsen van een internettap kan de politie precies bekijken wat het internetgedrag is van deze persoon. 3.5 Conclusie Minderjarigen
hebben
door
hun
jonge
leeftijd
en
de
daarmee
samenhangende
kwetsbaarheid en afhankelijkheid een kwetsbare positie in de maatschappij en op het internet. Het is van belang dat zij goed beschermd worden op het internet omdat kinderen door hun kwetsbare positie een grotere kans hebben om in aanraking te komen met de gevaren van het internet dan volwassenen. Om minderjarigen optimaal te beschermen moeten niet alleen op nationaal niveau, maar ook op internationaal niveau maatregelingen worden getroffen. Dit om te voorkomen dat men de nationale wet omzeilt door via het buitenland te werken. Verder hebben bedrijven die internetabonnementen aanbieden of een site hebben een belangrijke taak bij het beschermen van de minderjarigen. Het is belangrijk dat zij hun verantwoordelijkheid nemen om kinderen een veilige internetomgeving te bieden. Zo kunnen sites, waarvan de inhoud niet bedoeld is voor minderjarigen, vragen naar creditcardgegevens voordat de inhoud van de site wordt weergegeven. Bedrijven die internetabonnementen aanbieden zouden ervoor kunnen kiezen te vragen naar het VOG voordat zij het abonnement verstrekken of het aanbieden van een “kinderbrowser” of internetfilter wanneer minderjarigen ook gebruik zullen maken van dit abonnement.
78
Rb. Amsterdam 4 december 2012, LJN BY9149 Een IP-adres is te vergelijken met een soort telefoonnummer, maar dan voor de computer, hierdoor is te achterhalen via welke computer iets op internet is gezet. Dit kan meestal worden achterhaald, maar soms is daar de medewerking van Justitie bij nodig. 79
23
4. De opvoedende rol van ouders en andere derden bij de bescherming van een minderjarig kind tegen internetrisico’s. Kinderen willen graag zelf alles ontdekken, ook het internet. Alleen leren zij niet uit zich zelf hoe zij hier mee om moeten gaan. Daarom is het van belang dat zij hulp krijgen en beschermd worden door anderen. In dit hoofdstuk zal worden ingegaan op de rol van ouders en derden bij de bescherming van minderjarigen op het internet. In paragraaf 4.1 zal de opvoedende rol van ouders uitvoerig aan de orde komen. Of deze rol veranderd is door de komst van het internet wordt bekeken in paragraaf 4.1.1. Hoe ouders inspelen op de nieuwe situatie die is ontstaan door de opkomst van het internet en hoe zij hun kind optimaal kunnen beschermen op internet wordt besproken in paragraaf 4.1.2. In paragraaf 4.2 staat de rol van derden centraal. Achtereenvolgens komt de rol van leerkrachten, internetproviders en de overheid aan bod. Hoe de verantwoordelijkheid van de ouders in verhouding staat tot de verantwoordelijkheid van anderen wordt in paragraaf 4.4 onderzocht. Hoofdstuk 4 eindigt met een conclusie. 4.1 Opvoedende rol van ouders Ouders hebben de primaire verantwoordelijkheid voor de opvoeding van hun kind.80 Kinderen staan tot hun achttiende levensjaar onder ouderlijk gezag.81 Het ouderlijk gezag omvat de plicht en het recht van de ouder zijn minderjarig kind te verzorgen en op te voeden.82 Hier onder wordt de zorg en de verantwoordelijkheid voor het geestelijk en lichamelijk welzijn en de veiligheid van het kind alsmede het bevorderen van de ontwikkeling van zijn persoonlijkheid verstaan.83 Internationaal wordt de opvoedende rol van ouders ook erkend. Dit blijkt met name uit artikel 18 lid 1 van het IVRK waarin staat dat “ouders de eerste verantwoordelijkheid voor de opvoeding en ontwikkeling van het kind hebben. Het belang van het kind is hun allereerste zorg”. Daarnaast worden ‘ouders’ 37 keer direct of indirect genoemd in de artikelen van het IVRK.84 Volgens het IVRK moeten ouders de rechten van het kind respecteren op een wijze die rekening houdt met de ontwikkeling van het kind, maar zij hebben ook de mogelijkheid bij de uitoefening van het ouderlijk gezag om de rechten van hun kind te beperken.85 In artikel 5 IVRK komt de opvoedingsverantwoordelijkheid van ouders naar voren. Dit artikel geeft ouders het recht om de
80
Blaak, Kaandorp en Meuwese 2005, p.6 Artikel 1:245 lid 1 en lid 2 BW 82 Artikel 1:247 lid 1 BW 83 Artikel 1:247 lid 2 BW 84 Blaak, Kaandorp en Meuwese 2005, p.6 85 Blaak, Kaandorp en Meuwese 2005, p.6 81
24
opvoeding van hun kind zelf vorm te geven.86 Deze verantwoordelijkheid moet passend zijn bij de leeftijd van het kind. Zo zal de rol van ouders steeds minder leidend worden naarmate het kind ouder en zelfstandiger wordt, waardoor het kind zijn rechten kan en mag uitoefenen met steeds minder inmenging en/of begeleiding van zijn ouders.87 Uit artikel 8 EVRM blijkt dat ouders en kinderen recht hebben op respect voor hun gezinsleven. Hier is in principe geen inmenging van het openbaar gezag toegestaan.88 Dit artikel houdt in dat kinderen slechts in uitzonderlijke gevallen mogen worden onttrokken uit hun gezinsleven. De achterliggende gedachten hierbij is dat kinderen zich het beste ontwikkelen in hun natuurlijke milieu.89 Het EHRM heeft zich hier ook over uitgesproken en geoordeeld dat kinderen alleen bij hun ouders mogen worden weggehaald indien de ouders ernstig tekort schieten in de opvoeding, en dat een gevaar vormt voor de morele of fysieke integriteit van het kind.90 4.1.1 Verandering van de opvoedende rol door de komst van internet Sinds de opkomst van het internet in de jaren ’90 is de maatschappij sterk veranderd. Door het internet is de toegang tot informatie voor burgers en bedrijven veel gemakkelijker geworden. Het internet kan voor veel doeleinden gebruikt worden en daardoor zullen steeds meer mensen vroeg of laat gebruik gaan maken van het internet. Het internet kan worden gezien als een wereld op zich, die bestaat naast de echte wereld. Het internet verschilt ook niet veel van de echte wereld, want ook het internet kent vele gevaren.91 Omdat bijna ieder kind gebruik maakt van het internet, is het vanzelfsprekend dat kinderen moeten leren omgaan met het internet. Dit zou als een onderdeel van de opvoeding gezien moeten worden. Ouders moeten hun kind niet meer alleen in de echte wereld opvoeden en beschermen, maar ook op het internet. Artikel 17 IVRK stelt dat de massamedia een belangrijke functie heeft. Staten moeten waarborgen
dat
kinderen
toegang
hebben
tot
informatie
en
materiaal
uit
een
verscheidenheid van nationale en internationale bronnen, in het bijzonder informatie en materiaal gericht op het bevorderen van hun sociale, psychische en morele welzijn en hun lichamelijk en geestelijke gezondheid.92 Hieruit valt af te leiden dat kinderen recht hebben op toegang tot informatie en materiaal dat aansluit bij hun ontwikkelingsniveau.93 Aangezien het internet als een van de belangrijkste (informatie)bronnen kan worden gezien, is het van belang dat ouders hun kind leren hoe er met het internet moet worden omgegaan, om te voorkomen dat zij in aanraking komen met de gevaren van het internet. Ouders zijn vaak 86
Blaak, Kaandorp en Meuwese 2005, p.68 Blaak, Kaandorp en Meuwese 2005, p.70 88 Artikel 8 lid 2 EVRM 89 De Smet 2005, p.80 90 EHRM 14 januari 2003, K.A. t/ Finland 91 Boertjens, p. 203 92 Artikel 17 IVRK 93 Blaak, Kaandorp en Meuwese 2005, p. 144 87
25
bezorgd om de hoeveelheid tijd die hun kind op internet doorbrengt.94 Zij weten vaak niet wat hun kind op het internet doet en welke gevaren het internet met zich mee kan brengen. Om een beter beeld te krijgen van wat hun kind op internet doet zullen ouders interesse moeten tonen in de activiteiten van hun kind op internet. Dit is te vergelijken met het dagelijks leven, waar ouders ook willen weten wat hun kind doet. Door samen het internet te verkennen, en regelmatig samen online te gaan, kunnen ouders het kind tips geven en begeleiden. Ook dit is te vergelijken met het dagelijks leven; daar leren kinderen ook stap voor stap en onder begeleiding hoe zij met bepaalde situaties moeten omgaan.95 Het is heel belangrijk dat de ouders duidelijke regels en afspraken maken met het kind over het internetgebruik.96 Verder is het een goede optie dat de computer waarmee kinderen op het internet gaan op een duidelijk zichtbare centrale plaats staat, zodat ouders toezicht kunnen houden. Mochten ouders het toch niet helemaal vertrouwen, kunnen zij de geschiedenis bekijken. De computer slaat automatisch alle sites die het kind heeft bekeken op in de geschiedenis. Echter, oudere kinderen weten vaak dat de sites worden opgeslagen in de geschiedenis en verwijderen dit. Daarom zal dit alleen effectief zijn bij jonge kinderen.97 Het is van belang dat kinderen ‘mediawijs’ worden. De manier waarop ouders hun kind mediawijs kunnen maken komt overeen met vijf opvoedingstaken, te weten, het zicht houden op het kind, veiligheid bieden, zorg verlenen, sturen en grenzen stellen.98 Om dit te kunnen doen is het van belang dat ouders zelf internetvaardigheden bezitten. Immers, wanneer zij zelf niet met het internet kunnen omgaan, zullen zij dit hun kinderen ook niet kunnen leren. Verder zal de opvoeding moeten bestaan uit mediaopvoeding. Mediaopvoeding heeft tot doel dat kinderen bewust en selectief met het media-aanbod omgaan. Als kinderen zich bewust zijn van de gevaren van het internet, zullen zij deze eerder herkennen. Ook moet mediaopvoeding ervoor zorgen dat kinderen de inhoud van het aanbod kritisch bekijken en op waarde weten te schatten. Mediaopvoeding verschilt per gezin. Hoe de mediaopvoeding wordt vormgegeven hangt vaak af van de ouders, die zelf indirecte signalen afgeven over hoe er met internet moet worden omgegaan.99 4.1.2 Beschermen tegen de gevaren van internet Zoals uit de vorige paragraaf blijkt is er een belangrijke taak weggelegd voor ouders wanneer het gaat om de bescherming van hun kind tegen de gevaren van het internet. Ouders hebben de primaire verantwoordelijkheid om hun kind, dat gebruik maakt van het internet, te
94
Van Hecke 2012, p. 34 ‘Opvoeding: Kinderen en internet’ <www.ouders.nl/xdiv9906.htm> 96 regulatie van cyberporn’ <www.sociosite.org/regulatie_porno.php> 97 ‘Tips voor ouders en opvoeders’ <www.surfsafe.nl/ouders.php?tips> 98 ‘Wat is mediaopvoeding’ <mediaopvoeding.nl/wat-is-mediaopvoeding> 99 ‘Wat is mediaopvoeding’ <mediaopvoeding.nl/wat-is-mediaopvoeding> 95
26
beschermen.100 Er is onderzoek gedaan naar de maatregelen die ouders hebben genomen om hun kind te beschermen op het internet.101 De resultaten zijn verwerkt in de tabel in bijlage 1. Uit deze tabel blijkt dat het aantal ouders dat direct toezicht houdt op het internetgebruik van hun kinderen is gestegen. Ook blokkeren zij vaker sites en hanteren meer ouders een strikte tijdslimiet voor het internetgebruik.102 Buiten de mogelijkheden die ouders zelf kunnen treffen om hun kind te beschermen tegen de internetrisico’s zijn er veel technologische middelen die ouders kunnen helpen om hun kind online in de gaten te houden. Per internetrisico zullen de beschermingsmogelijkheden die ouders kunnen ondernemen worden besproken. Het zien van pornografische beelden Om te voorkomen dat minderjarigen in aanraking komen met pornografie via het internet hebben ouders een aantal mogelijkheden. Allereerst zullen ouders hun kind goed moeten informeren over de mogelijkheid dat het kind in aanraking kan komen met vervelende beelden op het internet. Omdat het kind zich hiervan bewust wordt zullen zij minder geschokt reageren wanneer zij onverhoopt toch pornografische beelden op het internet tegenkomen. Daarnaast zullen ouders hun kinderen moeten leren hoe zij moeten handelen wanneer zij in aanraking komen met pornografische beelden. Verder zullen ouders door middel van het controleren van de geschiedenis en het houden van toezicht kunnen voorkomen dat hun kinderen bewust op zoek gaan naar pornografie. Ouders kunnen ook gebruik maken van technologische middelen om hun kinderen te behoeden tegen pornografische beelden. Zo stelt de Europese commissie dat er een positieve trend in de beschikbaarheid van ouderlijke controle-instrumenten waarneembaar is, zoals internetfilters en kinderbrowsers.103 Dit vormen goede controle-instrumenten voor ouders.104 Daarnaast kan het instellen van kindvriendelijke zoekmachines de kans verkleinen dat hun kind in aanraking komt met pornografie, omdat deze zoekmachines alleen veilige sites tonen die toegankelijk zijn voor kinderen.105 Het ontvangen en verzenden van seksueel getinte boodschappen Het maken, bezitten of delen van seksueel getinte beelden door tieners kan gezien worden als een normale vorm van experimenteren.106 Uit onderzoek is gebleken dat ongeveer 25% 100
regulatie van cyberporn’ <www.sociosite.org/regulatie_porno.php> Van Deursen & Van Dijk 2012, p.71 102 Van Deursen & Van Dijk 2012, p.11 103 ‘Laatste bevindingen rond oudertoezicht op internet’ <www.europanu.nl/id/vj6x5i4qt9iu/nieuws/laatste_bevindingen_rond_oudertoezicht?ctx=vhyud0hxyz8n> 104 Zie paragraaf 3.4 105 ‘Kindvriendelijke zoekmachine; Veilige zoekmachine voor kinderen en familie <www.whitelines.nl/nl/html/child.html> 106 ‘Kinderen en media-sexting’ <www.ouders.nl/mmed2011-sexting.htm> 101
27
van de jongens en 20% van de meisjes seks heeft gehad via het internet (ook wel cyberseks). Het overgrote deel van deze jongeren is zich wel bewust van de gevaren die dit met zich mee kan brengen.107 Een verrassende uitkomst van dit onderzoek is dat slechts 16% van de jongens en 46% van de meisjes afspraken met hun ouders heeft gemaakt over hun, al dan niet seksuele, gedrag op het internet.108 Toch zijn ouders vaak bang voor de gevaren die het versturen van seksueel getinte boodschappen en foto’s met zich mee kan brengen. Goede voorlichting door ouders is essentieel. Ouders zullen hun kinderen duidelijk moeten maken dat ‘sexting’ leuk kan zijn om mee te experimenteren, maar dat zij hier zeer voorzichtig mee moeten zijn. Het is van belang dat kinderen zich bewust zijn van de gevaren die schuilen achter ‘sexting’. Wanneer zij zich bewust zijn van de gevolgen die het versturen van seksueel getinte boodschappen, en met name foto’s, kunnen hebben zullen zij minder snel zelf seksueel getinte boodschappen verzenden en seksuele verzoeken eerder als vervelend beschouwen en hier niet op ingaan.109 Het meemaken en vertonen van grensoverschrijdend (seksueel) gedrag door jongeren op internet hangt vaak nauw samen met de oplettendheid van ouders.110 De mate waarin ouders dingen van hun kind weten en de mate waarin ouders controleren heeft invloed op het gedrag van hun kind.111 Zo is uit het onderzoek gebleken dat wanneer ouders meer weten van hun kind, zij minder kans hebben op het meemaken van een vervelende seksuele ervaring op het internet. Zij ervaren het ontvangen en versturen van seksueel getinte boodschappen ook als minder leuk wanneer ouders veel van hen weten.112 Afspraken tussen ouders en het kind zullen een remmende factor hebben op het verzenden van seksueel getinte boodschappen en foto’s. Het persoonlijk ontmoeten van onbekenden die men online heeft leren kennen Kinderen zijn kwetsbaar en lopen de kans in aanraking te komen met ‘groomers’ op het internet. Een ‘Groomer’ gaat geraffineerd te werk en zal er voor proberen te zorgen dat het kind zijn ouders niet op de hoogte stelt van de ontmoeting. Dit is onder andere een reden waarom bijna 70% van de ouders zich zorgen maakt over digitale kinderlokken.113 Uit onderzoek is gebleken dat ouders van mening zijn dat zijzelf de eerste verantwoordelijkheid hebben om hun kind te beschermen tegen ‘grooming’ en dat zij zelf moeten toezien op het
107
Graaf en Vanwesenbeeck 2006, p.19 Graaf en Vanwesenbeeck 2006, p.18 109 Graaf en Vanwesenbeeck 2006, p.38 110 Graaf en Vanwesenbeeck 2006, p.34 111 Graaf en Vanwesenbeeck 2006, p.34 112 Graaf en Vanwesenbeeck 2006, p.35 113 ‘Ouders: Verbied online sekspraat met minderjarigen’ <www.jmouders.nl/Themas/Opvoeding/Opvoeden/Ouders-verbied-online-sekspraat-metminderjarigen.htm> 108
28
contact van hun kind met vreemden op het internet.114 Voor kinderen is het zeer moeilijk om te
herkennen
wanneer 115
leeftijdsgenootje.
zij
worden
verleid
door
iemand
die
zich
voordoet
als
Goede voorlichting en waarschuwen over het chatten met onbekenden
op internet en ‘grooming’ is dus noodzakelijk en kan als een belangrijke taak van de ouders worden beschouwd. Bovendien zullen ouders duidelijke regels met het kind moeten maken over hoe het gedrag op internet, met name wat betreft het contact met vreemden en het verstrekken van persoonlijk informatie op het internet. Het is verstandig dat ouders het profiel van hun kind goed in de gaten houden zodat zij weten wat voor persoonlijke informatie hun kind op internet zet. Wanneer het om te persoonlijke informatie gaat kunnen ouders er voor zorgen dat dit er zo snel mogelijk vanaf wordt gehaald, zodat het weinig schade kan veroorzaken. Een mogelijkheid die in de toekomst perspectief biedt voor ouders, is het koppelen van het profiel van een netwerksite van het kind aan het profiel van een van de ouders.116 Hierdoor wordt de kans verkleind dat kinderen onbekenden toevoegen op hun site. Verder moeten ouders blijven praten met hun kinderen, zodat kinderen hun ouders zullen vertrouwen wanneer zij iets onprettigs meemaken. Hoe meer toezicht ouders houden, en met hun kind praten over wat zij doen op het internet hoe kleiner de kans is dat zij offline zullen afspreken met onbekenden.117 4.2 Rol van derden Niet alleen ouders, maar ook derden kunnen een verplichting hebben om minderjarigen te beschermen op het internet. Een belangrijke taak is weggelegd voor leerkrachten, internetproviders en de overheid. 4.2.1 Leerkrachten Nederlandse kinderen hebben te maken met een leerplicht.118 Deze leerplicht eindigt zodra de jongere de leeftijd van 18 jaar bereikt of indien de jongere een startkwalificatie heeft behaald.119 Door deze leerplicht brengen kinderen veel tijd door op school. Een school houdt zich niet alleen bezig met rekenen en taal, maar probeert haar leerlingen ook vaardigheden en kennis bij te brengen om goed te kunnen functioneren in de maatschappij. Door de groei van het begeleidend onderwijs, beweegt de school zich steeds meer op het terrein van
114
‘Ouders: Verbied online sekspraat met minderjarigen’ <www.jmouders.nl/Themas/Opvoeding/Opvoeden/Ouders-verbied-online-sekspraat-metminderjarigen.htm> 115 ‘’Grooming’ beter aan te pakken, maar voorlichting blijft nodig’ 116 <www.nu.nl/internet/2826461/facebook-wil-profielen-kinderen-en-ouders-koppelen.html> 117 Graaf en Vanwesenbeeck 2006, p.35 118 Artikel 2 Leerplichtwet 119 Artikel 4b Leerplichtwet
29
opvoeden.120 School en thuis zijn geen aparte werelden maar vullen elkaar aan. Zowel ouders als leraren geven kinderen normen en waarden mee.121 Naast het zijn van leraar is de leerkracht ook deels opvoeder.122 Leerkrachten kunnen een belangrijke taak vervullen bij het beschermen van kinderen op het internet. Om deze taak goed te verrichten is het allereerst van belang dat leraren zelf vaardigheden bezitten om gevaren te herkennen en te weten hoe zij hiermee moeten omgaan.123 Daarnaast is het van belang dat scholen aandacht besteden aan media-educatie.124 Scholen kunnen worden gezien als meest aangewezen instelling om kinderen internetvaardigheden bij te brengen omdat zij alle kinderen bereiken, ongeacht hun sociaaleconomische status of andere ongelijkheden.125 Door deze internetvaardigheden wordt beoogd de kansen van kinderen op het internet te maximaliseren en de risico’s van het internet te minimaliseren.126 Leerkrachten kunnen kiezen voor speciaal opgezette lespakketten of voorlichtingsprogramma’s waarin de gevaren van het internet worden behandeld. Tijdens deze lessen zal ook naar voren komen hoe kinderen kunnen voorkomen dat zij in aanraking komen met deze gevaren en, mochten zij hier onverhoopt toch mee in aanraking komen, hoe zij hier mee om moeten gaan.127 Zulke lespakketten sluiten goed aan bij het beleid van de EU. Op Europees niveau wordt namelijk op verschillende manieren geprobeerd om kinderen beter te beschermen op het internet. De Europese ministers hebben voor het onderwijs een speciale taak weggelegd met betrekking tot de bescherming van minderjarigen. Zij zijn van mening dat onderwijs over de gevaren van het internet een vast onderdeel van het lespakket op scholen moet worden.128 Om goed gebruik te kunnen maken van deze lespakketten zullen scholen moeten beschikken over internetaansluiting en minimaal twee computers per groep.129 De meeste lespakketten zijn gratis te downloaden en voor scholen dus makkelijk te gebruiken. Helaas zijn scholen tot op heden niet verplicht om zulke lespakketten te behandelen.130 4.2.2 Internetproviders Een internetprovider is een bedrijf, dat tegen betaling een internetabonnement aanbiedt. De internetprovider zorgt er voor dat men toegang tot het internet heeft.131 Zij hebben een 120
Van Luyn 1994, p.60 ‘Partnerschap ouders en school’<www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/ouders-en-schoolsamen/partnerschap-school-en-ouders> 122 Mossevelde 2004, p.57 123 Haddon & Livingstone 2012, p. 28 124 ‘Kinderen en media: Sexting’ <www.ouders.nl/mmed2011-sexting.htm> 125 Haddon en Livingstone 2012, p.23 126 Haddon en Livingstone 2012, p.23 127 <www.internetsoa.nl> 128 ‘Het onderwijs moet aandacht besteden aan de gevaren van internet’ <www.europanu.nl/id/vhxrmzttcnzx/het_onderwijs_moet_aandacht_besteden_aan> 129 ‘Diploma veilig internetten’ 130 ‘Diploma veilig internetten’ 131 ‘Wat is een internetprovider’ <www.vergelijkadslprijzen.nl/wat-is-een-internet-provider.html> 121
30
zorgplicht jegens de consument die indirect is af te leiden uit artikel 7 lid 1 Gw., waar in staat dat niemand vooraf verlof nodig heeft voor het uiten van diens mening, ‘behoudens ieders verantwoordelijkheid volgens de wet’. Wanneer internetproviders bij de openbaarmaking of verspreiding van bepaalde (illegale) informatie onvoldoende zorg betrachten om deze informatie te verwijderen of te blokkeren, terwijl zij weten of redelijkerwijs konden weten dat het om illegale informatie gaat, maken zij zich mogelijk schuldig of medeplichtig aan een verspreidingsdelict. Internetproviders hebben zelf de bevoegdheid om maatregelen te nemen om hun consumenten veilig internet aan te bieden.132 Zij bieden steeds vaker naast het internetabonnement ook virusscanners en filters aan. Een mogelijkheid voor providers om kinderen optimaal te beschermen op het internet is het verplicht aanbieden van een filter, wanneer kinderen tot 12 jaar (mede)gebruik maken van het internetabonnement. Om deze mogelijkheid goed te laten functioneren is het van belang dat ouders meewerken bij het aanschaffen van een internetabonnement. Immers, wanneer ouders verzwijgen dat er ook jonge kinderen gebruik zullen maken van het zal deze bescherming weinig zinvol zijn. Er zijn al providers die speciaal voor jonge kinderen een internetabonnement met kinderfilter aanbieden.133 Een andere mogelijkheid voor internetproviders is het verzoeken van een VOG voordat zij een internetabonnement verstrekken. Daarnaast spannen de Nederlandse internetproviders zich, samen met politie, Justitie, Europese en internationale instanties, in om illegale informatie zo snel mogelijk van het internet te verwijderen.134 Helaas is dit nog niet zo eenvoudig, aangezien we in Nederland te maken hebben met het grondwettelijke recht op vrijheid van meningsuiting135 en het internationale karakter van het internet.136 Het gevolg van het internationale karakter is dat landen verschillend omgaan met de problemen omtrent het internet. Hierdoor krijgen kinderen niet overal dezelfde bescherming tegen de gevaren op het internet. Dit is een belangrijke reden dat het probleem beter op Europees niveau kan worden aangepakt. De Europese Commissie werkt met het Europese bedrijfsleven samen om gedragscodes tot stand te brengen om een veilig internet te kunnen waarborgen. Pas wanneer deze gedragscodes niet of onvoldoende werken zal de commissie nadere regelgeving overwegen. Zowel de Europese Commissie als Nederland stimuleren zelfregulering door bedrijven wanneer het gaat om bescherming van consumenten op het internet.137 Een voordeel van zelfregulering is dat het, in tegenstelling tot Nederlandse wetgeving, ook grensoverschrijdende werking heeft.138
132
‘regulatie van cyberporn’ <www.sociosite.org/regulatie_porno.php> ‘Een van de beste beveiligingspakketten’ 134 regulatie van cyberporn’ <www.sociosite.org/regulatie_porno.php> 135 Artikel 7 Grondwet 136 regulatie van cyberporn’ <www.sociosite.org/regulatie_porno.php> 137 Kamerstukken II 2011/12, 22 112, nr.1425 138 Kamerstukken II 2011/12, 22 112, nr.1425
133
31
4.2.3 Overheid De overheid speelt ook een rol bij de bescherming van minderjarigen op internet. Dit is terug te vinden in artikel 17 sub e IVRK, waarin staat dat Nederland139 “de ontwikkeling dient aan te moedigen van passende richtlijnen voor de bescherming van het kind tegen informatie en materiaal die schadelijk kan zijn voor zijn of haar welzijn.” Deze rol blijkt tevens uit het regeerakkoord ‘Bruggen slaan’, waarin gesproken wordt over de toenemende bedreigingen en kwetsbaarheden op het terrein van ‘cybersecurity’. Daarnaast wil de overheid de opsporingscapaciteit versterken en juridische instrumenten aanpassen aan de gewijzigde omstandigheden.140 De bescherming die de overheid biedt is heel anders dan de bescherming van ouders en leerkrachten, aangezien de overheid ver van het kind afstaat en geen persoonlijke betrekking met het kind heeft. Daarom heeft de overheid meer een ondersteunende, begeleidende rol. Goede voorlichting is met name een verantwoordelijkheid voor ouders, scholen en bedrijven, maar de overheid zal dit, waar nodig, moeten stimuleren.141 De overheid moet ouders, waar nodig, ondersteunen in hun opvoedingsverantwoordelijkheid.142 Dit kan gebeuren door ouders te adviseren en voor te lichten over wat deze verantwoordelijkheid precies inhoudt.143 Hiervoor heeft de overheid een aantal instrumenten. Allereerst heeft de overheid een informatieve taak die wordt verwezenlijkt door het voeren van campagnes. Dit is een goed middel omdat de landelijke overheid heel Nederland kan bereiken. Een voorbeeld is de campagne ‘Alert online’. Deze campagne is gelanceerd met als doel internetters bewust te maken van hun internetgebruik en de risico’s die dit met zich meebrengt. Daarnaast laat de campagne zien hoe mensen deze risico’s zelf kunnen voorkomen.144 Campagnes zullen met name volwassenen, zoals ouders en leerkrachten, aanspreken. Dit is wenselijk aangezien zij de verantwoordelijkheid hebben om het kind voor te lichten en bewust te maken over de gevaren van het internet. Ook zullen zij, wanneer zij de ernst van de gevaren inzien, meer tijd stoppen in de voorlichting. Het meest voor de hand liggend instrument van de overheid is het maken van wet- en regelgeving. Door illegale gedragingen op het internet strafbaar te maken, wordt het internet veiliger voor kinderen. Dit komt mede door het feit dat het strafbaar stellen van gedragingen een preventieve werking heeft. De overheid is bereid om wetten aan te passen aan de gewijzigde omstandigheden, in dit geval de toenemende bedreigingen en kwetsbaarheden 139
Nederland is hieraan gebonden omdat zij sinds 1995 partij zijn bij het IVRK. Regeerakkoord VVD-PvdA 2012, p.27 141 Kamerstukken II 2011/12, 22 112, nr.1425 142 Blaak, Kaandorp en Meuwese 2005, p.8 143 Blaak, Kaandorp en Meuwese 2005, p.151 144 ‘Minister Opstelten lanceert campagne Alert Online voor veilig internetten’ <www.rijksoverheid.nl/nieuws/2012/11/12/minister-opstelten-lanceert-campagne-alert-online-voorveilig-internetten.html> 140
32
op het internet, blijkt uit het regeerakkoord.145 Hierdoor zorgen zij ervoor dat minderjarigen beter beschermd worden tegen de gevaren van het internet. Het Europees Parlement stelt dat het onderwijs over nieuwe digitale media moet worden opgenomen in onderwijsprogramma’s.146 Scholen zijn vrij in het inrichten van het onderwijs, maar zij zullen wel rekening moeten houden met de kerndoelen, waarmee het ministerie van onderwijs werkt. Een van deze kerndoelen is ‘oriëntatie op jezelf en de wereld’.147 Hieronder zou ook voorlichting met betrekking tot het internet moeten vallen. Op deze manier kan de overheid scholen verplichten om lespakketten met betrekking tot bescherming tegen de gevaren op het internet te behandelen. Door het internet zijn fysieke landgrenzen vervaagd. Het internet is grensoverschrijdend en controle van de lokale overheid is nauwelijks mogelijk. Daarom is het voor de Nederlandse overheid in sommige gevallen makkelijker om het vaststellen en handhaven van regels over te laten aan bedrijven en organisaties, zoals gezegd in paragraaf 4.2.2. 4.3 Verhouding verantwoordelijkheid derden In de voorgaande paragrafen is gebleken dat verschillende derden een rol spelen bij de bescherming van minderjarigen op internet. Voorop staat de rol van de ouders, want zij hebben de primaire verantwoordelijkheid om hun kind op te voeden en te beschermen tegen gevaren. Daarnaast speelt de overheid een rol, die passende bijstand aan ouders moet verlenen bij de uitoefening van hun verantwoordelijkheden, die de opvoeding van het kind betreffen.148 De overheid mag niet zomaar ingrijpen149, zij moeten de verantwoordelijkheden, rechten en plichten van ouders eerbiedigen, maar kunnen wel voorzien in passende leiding en begeleiding.150 Dit moet gebeuren op een wijze die verenigbaar is met de zich ontwikkelende vermogens van het kind. De overheid heeft dus een ondersteunende taak. Leerkrachten hebben eveneens een ondersteunende taak bij de bescherming van hun leerlingen. Kinderen brengen veel tijd door op school en scholen bewegen zich steeds meer op het terrein van de opvoeding. De rol van internetproviders is anders dan de rol van de overheid en van leerkrachten. Zij hebben de verplichting om veilig internet aan te bieden. Om dit te waarborgen hebben zij een zorgplicht jegens hun consument, waaronder minderjarigen. Zij spelen wel steeds vaker in op de kwetsbare positie van minderjarigen door controle-instrumenten aan te bieden naast het abonnement. 145
Regeerakkoord VVD-PvdA 2012, p.27 ‘Europees Parlement wil betere internetbescherming voor kinderen’ <www.europanu.nl/id/vj4rjooa74z0/nieuws/europees_parlement_wil_betere?ctx=vhyud0hxyz8n> 147 ‘Kerndoelen basisonderwijs’ <www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/basisonderwijs/kerndoelenbasisonderwijs> 148 Artikel 18 IVRK lid 2 149 Zie hoofdstuk 5 150 Artikel 5 IVRK 146
33
Ouders hebben dan wel de grootste verantwoordelijkheid voor de bescherming van hun kind. Maar om een kind optimaal te op het internet, zullen leerkrachten, internetproviders en de overheid ook een rol moeten spelen. Een combinatie van voorlichtingen over het internet door ouders en leerkrachten, zelfregulering en nieuwe technologische oplossingen van internetproviders en informatie, bescherming en voorlichting vanuit de overheid moeten er voor zorgen dat de risico’s op het internet beperkt worden tot een minimum.151 4.4 Conclusie Om kinderen bewust te maken van de gevaren van het internet, is het van belang dat zij beschermd en begeleid worden op het internet. Aangezien ouders de primaire verantwoordelijkheid voor de opvoeding, zorg en veiligheid van hun kind hebben, is er een belangrijke taak weg gelegd voor hen. Het mediawijs en digitaal bewust maken van hun kind moet onderdeel van de opvoeding worden. Daarnaast zullen leerkrachten tijd moeten besteden aan media-educatie. Dit kan gebeuren door voorlichtingsprogramma’s en/of lespakketten te behandelen waarin de gevaren van het internet aan bod komen. Internetproviders hebben de verantwoordelijkheid om veilig internet aan te bieden aan hun consumenten. Door het aanbieden van bepaalde controle-instrumenten voor ouders proberen zij het internet veiliger te maken voor minderjarigen. De overheid heeft een ondersteunende en begeleidende rol met betrekking tot de bescherming van minderjarigen op internet. Zij hebben hiervoor een aantal instrumenten, zoals het voeren van campagnes en het maken van wet- en regelgeving. Door illegale gedragingen op het internet strafbaar te maken, zal het internet veiliger worden voor kinderen. Om de bescherming van kinderen te optimaliseren zullen ouders, leerkrachten, internetproviders en de overheid samen moeten werken en elkaar moeten aanvullen, zodat kinderen goed weten hoe zij met het internet moeten omgaan en voorkomen kan worden dat zij in aanraking komen met de gevaren van het internet.
151
regulatie van cyberporn’ <www.sociosite.org/regulatie_porno.php>
34
5. Verzuim van de opvoedende taak Ouders hebben de plicht om hun kinderen op te voeden en te beschermen. Maar wat als zij deze plicht verzuimen? Daar zal in dit hoofdstuk op in worden gegaan. In paragraaf 5.1 zal worden bekeken wanneer kinderen een grotere kans hebben om in aanraking te komen met de gevaren van het internet. Daarbij zal kort worden ingegaan op de gevolgen die dit voor het kind kan hebben. Wat derden kunnen ondernemen, wanneer zij vermoeden dat het kind schadelijke gevolgen ondervindt doordat ouders hun opvoedende taak verzuimen, komt aan de orde in paragraaf 5.2. Vervolgens zal in paragraaf 5.3 kort worden
bekeken
wanneer
de
overheid
kan
ingrijpen
in
geval
van
lichte
opvoedingsproblematiek. In paragraaf 5.4 wordt onderzocht welke rol de overheid kan spelen bij ouders die hun opvoedende rol met betrekking tot de gevaren op het internet onvoldoende in acht nemen. Het hoofdstuk wordt afgesloten met een conclusie. 5.1 Vergrootte kans om in aanraking te komen met internetgevaren Het ene kind heeft meer kans om in aanraking te komen met de internetgevaren dan het andere kind. Dit is allereerst afhankelijk van de hoeveelheid tijd die een kind doorbrengt op het internet. Daarnaast spelen ouders een belangrijke rol bij de grootte van de kans dat hun kind in aanraking komt met de gevaren van het internet. Zoals uit de voorgaande hoofdstukken is gebleken, hebben kinderen die een goede (vertrouwens)relatie hebben met hun ouders minder kans om negatief in aanraking te komen met het internet. Verder hebben ouders ook tal van technologische middelen die kunnen helpen bij de bescherming van hun kind. Die zullen zij echter wel uit eigen beweging moeten aanschaffen of downloaden. Daarnaast is gebleken dat het van belang is dat ouders hun kinderen voorlichten en begeleiden. Hierdoor kunnen kinderen gevaren eerder herkennen en weten zij hoe zij hier mee moeten omgaan. De kans dat zij in aanraking zullen komen met internetrisico’s wordt hierdoor verkleind. Ook zullen ouders controle en toezicht moeten houden op het internetgedrag van hun kind. Tegenwoordig zijn kinderen vaak alleen thuis doordat beide ouders werken. Hierdoor hebben zij vrij spel op het internet en neemt de kans toe dat zij in aanraking komen met de gevaren op het internet. Wanneer ouders hun opvoedende taak verzuimen (in het bijzonder de ‘mediaopvoeding’152) lopen hun kinderen dus meer risico dan andere kinderen om in aanraking te komen met de internetgevaren. Als kinderen vaak alleen thuis zijn en tot ’s avonds laat gebruik maken van het internet kan er gesproken worden van ‘emotionele verwaarlozing.153 Men spreekt over verwaarlozing wanneer basisvoorwaarden ontbreken.154 Dit is het geval wanneer ouders weinig aandacht aan het kind besteden en het 152
Zie paragraaf 4.1 Lijnse 2008, p.73 154 Lijnse 2008, p.72 153
35
kind bloot stellen aan de gevaren op internet, die schadelijk kunnen zijn voor de geestelijke ontplooiing en psychische ontwikkeling van het kind. 5.2 Vermoeden van verzuim ouderlijke taak Ouders voeren hun opvoedende taak vooral binnenshuis uit. Of zij toezicht houden, hun kind voorlichten of begeleiden op het internet is voor de buitenwereld moeilijk te zien. Controle door derden in het gezinsleven is dan ook nauwelijks mogelijk. Toch kunnen leraren, buren of ouders van vriendjes een vermoeden hebben dat ouders hun ouderlijke taak verzuimen, door het gedrag van het kind. Wanneer leraren merken dat het niet goed gaat met het kind, het kind niet optimaal functioneert of wanneer het kind op school misbruik maakt van het internet, kunnen zij ouders aanspreken op hun betrokkenheid.155 Dit zou eveneens een mogelijkheid kunnen zijn voor andere derden die een vermoeden hebben dat een kind grote risico’s loopt om in aanraking te komen met de gevaren van het internet. Daarnaast kunnen derden advies vragen aan of een melding doen bij het AMK, wanneer zij vermoeden dat er sprake is van verwaarlozing. Deze instelling is speciaal ingericht voor mensen die vragen hebben over kindermishandeling of die zich zorgen maken over kinderen in hun omgeving.156 Bij vermoedens of signalen dat de ontwikkeling of de gezondheid van een kind gevaar loopt, kan het AMK de Raad voor de Kinderbescherming verzoeken een onderzoek te doen.157 Voor leerkrachten (en andere personen die bij het uitoefenen van hun beroepen te maken kunnen krijgen met slachtoffers van kindermishandeling) is de Meldcode huiselijk geweld en kindermishandeling ontwikkeld. Vanaf 1 juli 2013 zijn zij verplicht de meldcode te gebruiken wanneer zij huiselijk geweld of kindermishandeling signaleren.158 Doordat derden bij een vermoeden van kindermishandeling een melding kunnen doen bij het AMK, kan er voor gezorgd worden dat kinderen tijdig geholpen worden, waardoor de schade van hun ontwikkeling wordt voorkomen of beperkt. 5.3 Ingrijpen door de overheid De overheid kan minderjarigen, wier lichamelijke en/of geestelijke ontwikkeling wordt geschaad of bedreigd, beschermen door middel van het opleggen van kinderbeschermingsmaatregelen.159 Ingrijpen via een maatregel van kinderbescherming is alleen mogelijk indien het noodzakelijk is in het belang van het kind.160 Daarnaast is het tot op heden volgens het BW alleen mogelijk om kinderbeschermingsmaatregelen te nemen wanneer er sprake is van 155
‘Partnerschap ouders en school’<www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/ouders-en-schoolsamen/partnerschap-school-en-ouders> 156 ‘Advies- & Meldpunt kindermishandeling’ <www.amk-nederland.nl> 157 Doek en Vlaardingerbroek, p.729 158 <www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/huiselijk-geweld/hulp-bieden/meldcode> 159 Doek en Vlaardingerbroek 2009, p.290 160 Doek en Vlaardingerbroek 2009, p.297
36
een ‘ernstige bedreiging van de ontwikkeling van het kind’.161 Hier komt per 1 januari 2015 verandering in. Op deze datum zal de wet herziening kinderbeschermingsmaatregelen in werking treden.162 In dit wetsvoorstel staat het recht van het kind op een gezonde en evenwichtige ontwikkeling en groei naar zelfstandigheid centraal. Deze wet zal de bestaande kinderbeschermingsmaatregelen uitbreiden met de maatregel voor opgroeiondersteuning, verder te noemen: mvo. Door deze nieuwe maatregel is het mogelijk om kinderen met lichtere opvoedingsproblemen ondersteuning te bieden.163 Hierbij valt te denken aan verplichte deelname aan trainingen, therapie of advies.164 Deze nieuwe lichtere maatregel verschilt op een aantal punten van de huidige OTS. Allereerst ontbreekt ‘ernstig’ als grondslag voor het opleggen van de lichtere opvoedingsmaatregel, hierdoor kan de kinderrechter de maatregel van opgroeiondersteuning opleggen wanneer er sprake is van een bedreiging, in plaats van een ernstige bedreiging.165 Daarnaast kan de maatregel alleen worden opgelegd indien verwacht wordt dat de gezagsouders binnen een redelijke termijn geacht worden de verantwoordelijkheid voor de opvoeding en verzorging weer op zicht te nemen.166 Om de mvo te verwezenlijken wordt afdeling 3B toegevoegd aan Titel 14 van Boek 1.167 Onder deze afdeling valt het nieuwe Artikel 1:253z BW. Op grond van dit artikel “kan de kinderrechter een maatregel van opgroeiondersteuning opleggen.” Volgens art. 1:253z lid 2 kan de kinderrechter dit doen indien de minderjarige zodanig opgroeit dat hij in zijn ontwikkeling wordt bedreigd en de zorg die in verband met het wegnemen van de bedreiging noodzakelijk is voor de minderjarige of voor zijn ouders, door dezen niet of onvoldoende wordt geaccepteerd.168 Bureau Jeugdzorg kan volgens lid 4 de ouder en de minderjarigen ondersteuning bieden bij de uitvoering van de maatregel. Bureau Jeugdzorg zal tijdens de mvo intensief investeren in het gezin en zich richten op de punten uit de beschikking van de kinderrechter.169 Bij de uitvoering van de maatregel zal worden aangesloten bij de wijze waarop een OTS wordt uitgevoerd.170 Bij OTS spreken we van een gezinsvoogd, hoe de persoon zal gaan heten die de mvo uitvoert is nog niet vastgesteld.171 Bureau Jeugdzorg acht de deltamethode geschikt bij het uitvoeren van de mvo.172 De deltamethode geeft de werkwijze 161
Art. 1:254 Kamerstukken I 2012/13, 32 015, D, p. 3 163 Kamerstukken II 2008/09, 32 015, nr. 3, p. 8 164 Bruning 2011, p.782 165 ‘Eindstemmingwetsvoorstel’<www.eerstekamer.nl/behandeling/20110315/stemmingsoverzicht_twee de_kamer/document3/f=/vinoip8oh2xj.pdf> 166 Bruning 2011, p.782 167 Kamerstukken I 2010/11, 32 015, A, p.3 168 Kamerstukken I 2010/11, 32 015, A, p.3 169 Kamerstukken I 2011/12, 32 015, C, p.11 170 Kamerstukken I 2011/12, 32 015, C, p.11 171 Kamerstukken I 2011/12, 32 015, C, p.13 172 Kamerstukken I 2011/12, 32 015, C, p.13 162
37
van de gezinsvoogd bij de uitvoering van OTS aan. In deze werkwijze speelt de communicatie tussen het gezin en de gezinsvoogd een belangrijke rol. Door een samenwerkingsrelatie aan te gaan met de ouders en het kind wordt beoogd de ontwikkelingsbedreiging van het kind op te heffen.173 Daarnaast zal de duur van de ondertoezichtstelling worden gewijzigd. Het is bij lichtere opvoedingsproblematiek niet wenselijk dat de ondertoezichtstelling voor één jaar wordt opgelegd. De kinderrechter zal de duur van de ondertoezichtstelling moeten afstemmen op het concrete geval en dit mag niet langer duren dan noodzakelijk.174 5.4 Ingrijpen bij verzuimen mediaopvoeding Zoals uit de eerste paragraaf gebleken is er sprake van emotionele verwaarlozing wanneer ouders hun kind vaak alleen laten en tot ’s avonds laat gebruik laten maken van internet (met gevolg dat het kind overdag op school moe zal zijn). Als ouders nalaten hun kind voor te lichten en te begeleiden op het internet en geen toezicht en controle op het internet houden, verzuimen zij hun opvoedende taak. Doordat zij hun kind geen mediaopvoeding geven stellen zij hun kind bloot aan de gevaren op het internet. Wanneer minderjarigen daadwerkelijk in aanraking komen met het internet kan dit schadelijk zijn voor hun geestelijke ontplooiing en psychische ontwikkeling. Wanneer een kind (emotioneel) wordt verwaarloosd spreekt het voor zich dat een kind zich niet op een gezonde en evenwichtige manier kan ontwikkelen. Kinderen hebben een opvoeding nodig waarin zij zich zonder vermijdbare bedreigingen kunnen ontwikkelen. Het is de taak van de ouders om er voor te zorgen dat kinderen zo’n opvoeding krijgen. Als ouders hun verantwoordelijkheid niet nemen zal de overheid moeten ingrijpen om het kind te beschermen.175 Het ingrijpen door middel van het opleggen van een maatregel van kinderbescherming betekent dat er wordt ingegrepen in hun gezinsleven. Daarom moet de maatregel van kinderbescherming als uiterste middel worden gezien. Voordat er wordt ingegrepen door BJZ zal de RvdK moeten nagaan of er een oplossing op vrijwillige basis mogelijk is.176 BJZ kan worden ingeschakeld door ouders zelf, of door ongeruste derden die een melding hebben gedaan bij het AMK. Wordt deze vrijwillige hulp niet of niet voldoende geaccepteerd door de ouders dan heeft de overheid per 1 januari 2015 een nieuw instrument om de opvoedende taak van ouders af te dwingen, namelijk de maatregel van opgroeiondersteuning. Om in te mogen grijpen zal de mvo allereerst noodzakelijk moeten zijn in het belang van het kind. Wanneer ouders nalaten de nodige toezicht te houden en geen begeleiding geven bij het gebruik van het internet door hun kind, stellen zij het kind 173
‘Deltamethode’ <www.nji.nl/eCache/DEF/1/17/838.html> Kamerstukken II 2008/09, 32 015, nr. 3, p. 9 175 Kamerstukken II 2008/09, 32 015, nr. 3, p. 8 176 Doek en Vlaardingerbroek 2009, p.295 174
38
bloot aan ernstige gevaren. Om dit te voorkomen is het dus in het belang van het kind dat er wordt ingegrepen. Verder kan de kinderrechter de maatregel opleggen indien een minderjarige zodanig opgroeit dat hij in zijn ontwikkeling wordt bedreigd en de zorg die nodig is niet of niet voldoende wordt geaccepteerd door de ouders. Aan het vereiste dat ouders de zorg niet of niet voldoende accepteren is al voldaan aangezien zij anders op vrijwillige basis tot een oplossing konden komen. Of een kind wordt bedreigd in zijn ontwikkelingen wanneer ouders geen mediaopvoeding geven is uitgebreid besproken in paragraaf 3.3. Kinderen vormen een kwetsbare groep op het internet en zonder goede begeleiding en toezicht van hun ouders zullen zij grote kans hebben om in aanraking te komen met deze gevaren, die schadelijk kunnen zijn voor hun ontwikkeling. Door de nieuwe kinderbeschermingsmaatregel is er voldoende grondslag gecreëerd voor de overheid om in te grijpen in situaties waarin ouders verzuimen hun kind mediaopvoeding te geven. De maatregel moet worden gezien als een hulpmiddel, die ouders bewust moeten maken van de gevaren waaraan zij hun kind blootstellen. Daarnaast kan de overheid ook gebruik maken van de huidige kinderbeschermingsmaatregelen, zoals de OTS, ontheffing en ontzetting, afhankelijk van de ernst van de bedreiging in de ontwikkeling van het kind. 5.5 Conclusie Wanneer ouders nalaten om hun kind te begeleiden op het internet en toezicht te houden op het internetgebruik van hun kind, verzuimen zij hun opvoedende taak. Doordat zij hun kind blootstellen aan de gevaren op het internet, loopt het kind een grote kans om met deze gevaren in aanraking te komen. Ouders verwaarlozen hun kind dan op emotionele manier. Omdat dit moeilijk te controleren is, is er voor derden die vermoeden dat er sprake is van verwaarlozing de mogelijkheid om dit te melden bij het AMK. Voor beroepskrachten wordt dit zelfs verplicht. Het AMK zal de RvdK inschakelen die een onderzoek start naar de verwaarlozing. Mocht er inderdaad sprake zijn van emotionele verwaarlozing, zal in eerste instantie geprobeerd worden om tot een oplossing op vrijwillige basis te komen. Mochten ouders niet of onvoldoende willen meewerken dan is er vanaf 1 januari 2015 de mogelijkheid om een maatregel van opgroeiondersteuning op te leggen. Deze maatregel is gemaakt voor lichtere opvoedingsproblemen Hiermee kan de overheid de opvoedende rol van ouders als het ware afdwingen. Deze wetswijziging maakt het mogelijk om in te grijpen in situaties waarin ouders verzuimen mediaopvoeding te geven, waardoor hun kinderen worden bloot gesteld aan gevaren op het internet, die schadelijk kunnen zijn voor hun gezondheid. De mvo moet worden gezien als een hulpmiddel, veel anders is er bij lichtere opvoedingsproblematiek niet mogelijk. Noodzakelijk is dat ouders zich bewust worden van de gevaren. Wanneer het om een ernstigere bedreiging gaat kan de overheid ook gebruik maken van de huidige beschermingsmaatregelen zoals de OTS, voogdij, ontheffing of ontzetting. 39
6. Conclusie en aanbevelingen De conclusie is gebaseerd op de bevindingen uit de voorgaande hoofdstukken. De conclusie geeft tevens een antwoord op de centrale onderzoeksvraag. Deze onderzoeksvraag luidt: “ Op welke wijze dienen minderjarigen te worden beschermd tegen de risico’s die het internet met zich mee brengt en in hoeverre hebben derden hierin een, al dan niet opvoedende, rol.” De conclusie wordt besproken in paragraaf 6.1. De beantwoording van de centrale vraag komt aan bod in paragraaf 6.2. In paragraaf 6.3. worden er aanbevelingen gedaan met betrekking tot het beschermen van minderjarigen op internet. 6.1 Conclusie Nederlandse kinderen maken veel gebruik van het internet, ondanks de vele gevaren waarmee zij in aanraking kunnen komen. Minderjarigen hoeven niet altijd in aanraking te komen met deze gevaren, maar doordat zij bijna dagelijks gebruik maken van het internet wordt deze kans wel vergroot. Dit onderzoek richt zich met name op drie risico’s van het internet, die een gevaar kunnen zijn voor minderjarigen, te weten: het zien van pornografische beelden, het ontvangen en verzenden van seksueel getinte boodschappen en het persoonlijk ontmoeten van onbekenden die de minderjarige online heeft leren kennen. Zodra minderjarigen daadwerkelijk in aanraking komen met deze gevaren, kan het schadelijke gevolgen hebben voor hun psychische en lichamelijke ontwikkeling. Of minderjarigen daadwerkelijk schadelijke gevolgen zullen ondervinden hangt af van een aantal factoren, zoals leeftijd en geslacht. Dit onderzoek is gericht op de bescherming van minderjarigen. Zij hebben door hun jonge leeftijd en de daarmee samenhangende kwetsbaarheid en afhankelijkheid een kwetsbare positie in de maatschappij en dus ook op het internet. Door deze kwetsbaarheid en afhankelijkheid hebben ze een grotere kans om in aanraking te komen met de internetgevaren dan volwassenen. Het is dus noodzakelijk dat minderjarigen goed worden beschermd tegen deze gevaren. Om te voorkomen dat kinderen negatief in aanraking komen met het internet, is het van belang dat minderjarigen zich bewust worden van de gevaren en dat zij goed worden beschermd en voorgelicht. Aangezien ouders de primaire verantwoordelijkheid voor de opvoeding, zorg en veiligheid van hun kind hebben, is er een belangrijke taak voor hen weggelegd. Ook zijn er tal van technologische controle-instrumenten ontwikkeld die ouders kunnen helpen bij het beschermen van hun kind op het internet. Daarnaast spelen leerkrachten, die veel tijd doorbrengen met de minderjarigen, een belangrijke rol bij de bescherming van kinderen op internet. Als laatste is er een ondersteunende en begeleidende 40
rol voor de overheid en internetproviders weggelegd. Om een optimale bescherming voor kinderen op het internet te kunnen bewerkstelligen, zullen ouders, leerkrachten, internetproviders en de overheid moeten samenwerken. Daarnaast is het van belang dat er grensoverschrijdend wordt samengewerkt, om te voorkomen dat nationale regelgeving wordt omzeild via het buitenland. Daarom wordt er op internationaal niveau ook op verschillende manieren getracht om minderjarigen te beschermen tegen de gevaren op het internet. Zo zijn er verdragen als het IVRK en het EVRM, maar ook het beleid van de EU helpt mee bij de bescherming van de minderjarigen op het internet. Wanneer ouders het nalaten om hun kind te begeleiden en beschermen op het internet, verzuimen zij hun opvoedende taak, aangezien de opvoeding tegenwoordig ook uit mediaopvoeding zal moeten bestaan. Door te verzuimen in hun opvoedende taak, stellen zij hun kind bloot aan de gevaren op het internet, waardoor het kind een grotere kans loopt om in aanraking te komen met deze gevaren. Dit kan gezien worden als een vorm van emotionele verwaarlozing. Zodra derden die betrokken zijn bij de minderjarigen vermoeden dat er sprake is van deze manier van verwaarlozing, zullen zij dit bij het AMK kunnen, of in het geval van beroepskrachten moeten, melden. De RvdK zal een onderzoek starten en indien er daadwerkelijk sprake is van verwaarlozing kan er worden gezocht naar een oplossing om minderjarigen te beschermen tegen verdere schadelijke gevolgen. Allereerst zal er gezocht worden naar een oplossing op vrijwillige basis. Mochten ouders niet of onvoldoende willen meewerken dan is er vanaf 1 januari 2015 de mogelijkheid om een maatregel van opgroeiondersteuning op te leggen. Door deze maatregel heeft de overheid een nieuw instrument in handen om lichtere opvoedingsproblemen aan te pakken en kan de overheid de opvoedende rol van ouders als het ware afdwingen. Mocht de mvo niet het gewenste resultaat opleveren dan kan er een zwaardere kinderbeschermingsmaatregel worden opgelegd om de opvoedende rol van ouders af te dwingen. Hierbij valt te denken aan de huidige kinderbeschermingsmaatregelen zoals de OTS, voogdij, ontheffing of ontzetting. 6.2 Beantwoording van de centrale onderzoeksvraag Het antwoord op de centrale onderzoeksvraag luidt dat minderjarigen op verschillende manieren dienen te worden beschermd tegen de gevaren van het internet. Niet alleen ouders vertolken hierbij een belangrijke rol, maar ook derden zijn van cruciaal belang om minderjarigen optimaal te kunnen beschermen tegen de gevaren op het internet. Ook op internationaal niveau wordt er veel gedaan om kinderen te beschermen op het internet. Zo zijn er zowel op internationaal als op Europees niveau al richtlijnen en afspraken gemaakt die de bescherming van kinderen op het internet moeten bevorderen. Enkel door een goede samenwerking tussen ouders en derden, zoals leerkrachten, internetproviders en de overheid kan er een goede bescherming van minderjarigen op het 41
internet tot stand komen. Zij spelen hierbij allemaal een andere rol en hebben verschillende manieren om een veilig internet voor kinderen te creëren. Welke manieren dit precies zijn komt aan de orde in de aanbevelingen. 6.3 Aanbevelingen Uit de voorgaande conclusie volgen een aantal aanbevelingen die betrekking hebben op de mogelijkheden die er zijn om kinderen beter te kunnen beschermen op het internet : •
Ouders zullen hun opvoeding moeten aanpassen aan de huidige samenleving. Door de opkomst van het internet is de “traditionele manier” van opvoeden niet meer afdoende. In de opvoeding moet plaats worden gemaakt voor mediaopvoeding, waarin ouders hun kinderen leren omgaan met het internet en bewust maken van de gevaren die het internet met zich mee kan brengen. Kinderen moeten bewust en selectief leren omgaan met het aanbod en dit kritisch bekijken en op waarde weten te schatten. Daarnaast hebben ouders een voorbeeldfunctie tegenover hun kinderen. Kinderen nemen het gedrag van hun ouders al dan niet onbewust over, ook wat betreft het gedrag op het internet. Door kinderen te controleren, begeleiden, huisregels op te stellen, voor te lichten, toezicht te houden en bewust te maken van de gevaren, kunnen ouders al een belangrijke rol spelen bij de bescherming van hun kind tegen de gevaren van het internet.
•
Scholen zullen meer aandacht moeten besteden aan media-educatie. Zij zijn hiervoor de aangewezen instelling, omdat zij alle kinderen bereiken. Door kinderen internetvaardigheden bij te brengen zullen kinderen het internet optimaal kunnen gebruiken en wordt de kans dat zij in aanraking komen met de gevaren van het internet geminimaliseerd. Ook uit Europees beleid blijkt dat onderwijs over de gevaren van het internet een vast onderdeel van het lespakket op scholen moet worden. Tot op heden is dit helaas nog niet het geval. De Nederlandse overheid zal moeten aansluiten bij het Europese beleid. De overheid zal scholen moeten verplichten om lespakketten over het veilig gebruik van internet te behandelen. Deze zijn gratis te downloaden, het kost dus enkel wat tijd. De overheid kan dit verwezenlijken door de voorlichting over het internet te laten vallen onder de kerndoelen waarmee het ministerie van onderwijs werkt. Wanneer internetvoorlichting onder een van deze kerndoelen valt, zullen scholen verplicht lestijd vrij moeten maken om deze lespakketten te behandelen.
•
Internetproviders hebben een aantal programma’s ontwikkeld om kinderen te beschermen op het internet. Ouders kunnen deze technologische controle42
instrumenten zelf kopen en installeren. Hierbij valt te denken aan een kinderbrowser of internetfilter. Om kinderen optimale bescherming op het internet te bieden zouden internetproviders ouders die een internetabonnement willen afsluiten ten behoeve van hun gezin verplicht een abonnement met een internetfilter moeten aanbieden. Hierdoor zijn ouders ervan op de hoogte dat deze mogelijkheid bestaat en zullen zij waarschijnlijk eerder geneigd zijn om zo’n filter aan te schaffen. Om ouders alleen een internetabonnement te verkopen met een filter zou eventueel ook een optie kunnen zijn, maar dit kan makkelijk omzeild worden door ouders die verzwijgen dat er ook minderjarigen gebruik zullen maken van het internet. •
Facebook is bezig met een onderzoek naar de mogelijkheid om het profiel van kinderen te koppelen aan het profiel van hun ouders. Hierdoor zullen ouders meer toezicht en controle hebben op hun kind en kunnen voorkomen dat zij te persoonlijke informatie op het internet delen of in contact komen met onbekenden. De overheid zal dit onderzoek moeten ondersteunen en wanneer deze mogelijkheid uitvoerbaar is, moeten verplichten voor alle netwerksites.
•
De Nederlandse overheid zal eigenaren van pornosites of ander sites met ongeschikt materiaal voor minderjarigen moeten verplichten deze sites ontoegankelijk te maken voor kinderen. Websites zouden dit kunnen doen door het vragen van creditcardgegevens alvorens de site toegankelijk wordt. Omdat men meerderjarig moet zijn om een creditcard aan te vragen zullen minderjarigen deze site niet kunnen bezoeken. Wanneer websites nalaten om creditcardgegevens te vragen, zal de overheid een boete kunnen opleggen.
•
Er moet meer onderzoek worden gedaan naar de mogelijkheid om een ieder die een internetabonnement af wil sluiten een verklaring omtrent het gedrag te laten tonen aan de internetprovider. Zonder deze VOG zal er geen internetabonnement worden verstrekt. Tevens zal het internetabonnement moeten worden beperkt wanneer een persoon met een internetabonnement een strafbaar feit pleegt, ook als dit gebeurt buiten het internet, maar wel bezwaarlijk is voor het hebben van een internetverbinding. Het beperken van het internet kan worden verwezenlijkt door een speciale internetfilter op de computer te plaatsen. Door deze filter kunnen bepaalde sites of termen die op bepaalde sites voorkomen op een zwarte lijst worden gezet, waardoor deze sites niet meer toegankelijk zijn. De rechter zal het gewenste filterniveau moeten bepalen.
43
•
Omdat internet niet alleen via de computer wordt gebruikt, maar ook steeds vaker via de mobiele telefoon, is het van belang dat kinderen ook via de mobiele telefoon worden beschermd tegen de gevaren van het internet. Een mogelijkheid hiervoor bieden aanbieders van mobiel netwerk. Zij hebben een “app” ontwikkeld waarmee ouders gesprekken, berichten en het internet kunnen beheren op de mobiele telefoon van hun kind. Door deze “app” kunnen kinderen verantwoord en veilig gebruik maken van hun mobiele telefoon met internet. De Nederlandse overheid zou providers moeten verplichten om alleen mobiele abonnementen en telefoons te verkopen aan minderjarigen waarop een dergelijke “app” geïnstalleerd staat. Ouders zullen moeten worden aangestuurd om deze “app” te beheren zodat alle minderjarigen veilig gebruik kunnen maken van het internet. Hiervoor zal wel rekening met leeftijden moeten worden gehouden. Zo zal een jonger kind te maken krijgen met zwaardere regels en strenger toezicht, naarmate de minderjarige ouder wordt zal het meer eigen verantwoordelijkheid krijgen.
•
Rechters zullen sneller een verbod op het beheren of gebruiken van een social media profiel moeten kunnen opleggen, wanneer blijkt dat deze profielen op wat voor manier dan ook worden misbruikt. Denk hierbij aan stalken, grooming of het opzettelijk plaatsen van intieme privéfoto’s, die schade aan een persoon kunnen toebrengen. Als dit verbod niet wordt nageleefd zullen rechters een dwangsom moeten opleggen.
•
Op 1 januari 2015 treedt de wet herziening kinderbeschermingsmaatregelen in werking. Hiermee treedt ook een nieuwe maatregel in werking, de maatregel voor opgroeiondersteuning. Deze maatregel is gemaakt om ingrijpen door de overheid bij lichtere opvoedingsproblematiek mogelijk te maken. Aangezien er geen sprake hoeft te zijn van een ernstige bedreiging, zoals tot op heden wel het geval is, wordt het naar mijn mening mogelijk om in te grijpen in situaties waarin ouders hun mediaopvoedende taak verzuimen. Dit is onder andere het geval wanneer zij hun jonge kinderen bloot stellen aan de gevaren van het internet zonder voorlichting te geven, toezicht te houden of controle-instrumenten te installeren. Hierdoor wordt de kans vergroot dat zij in aanraking komen met gevaren van het internet, die schadelijke
gevolgen
kunnen
hebben
voor
hun
psychische
of
geestelijke
ontwikkeling. De kinderrechter zal deze maatregel moeten opleggen in situaties waarin ouders hun verantwoordelijkheid niet nemen voor de opvoeding van hun kinderen met betrekking tot het internet. Door middel van deze maatregel kunnen ouders (en kinderen) verplicht worden om bijvoorbeeld trainingen te volgen die hen
44
bewuster maakt van de gevaren van het internet. Worden kinderen ernstig bedreigd in hun ontwikkeling doordat ouders (herhaaldelijk) hun mediaopvoeding verzuimen, dan kan altijd nog worden uitgeweken naar zwaardere beschermingsmaatregelen zoals de ondertoezichtstelling, voogdij, ontheffing of ontzegging. Het internet is leuk en leerzaam maar kent ook vele gevaren. Daarom is het van groot belang dat zowel ouders als kinderen zich bewust zijn van de gevaren op het internet. Uit het voorgaande is gebleken dat kinderen vooral binnenshuis gebruik maken van het internet, waardoor het heel moeilijk is voor de overheid om in te grijpen. Daarom is het noodzakelijk dat ouders, leerkrachten, internetproviders en de overheid hun krachten bundelen zodat kinderen zo goed mogelijk beschermd worden tegen de gevaren van het internet.
45
Bijlage 1:
46
Literatuurlijst
Berge en Michiels 2001 J.B.J.M. Ten Berge en F.C.M.A. Michiels, Besturen door de overheid, Deventer: Tjeen Willink 2001 Blaak, Kaandorp en Meuwese 2005 M. Blaak, M. Kaandorp en S. Meuwese, Handboek Internationaal Jeugdrecht, Nijmegen: Ars Aequi Libri 2005 Bruning 2011 M.R. Bruning, ‘De ondertoezichtstelling herzien – snellere bemoeienis met meer waarborgen, Ars Aequi 2011, p.782-788 Deursen en Van Dijk 2012 A.J.A.M van Deursen & J.A.G.M. van Dijk, Trendrapport internetgebruik 2012: Een Nederlands en Europees perspectief, Enschede: Universiteit Twente 2012 Doek en Vlaardingerbroek 2009 J.E. Doek en P. Vlaardingerbroek, Jeugdrecht en jeugdzorg, Amsterdam: Elsevier Juridisch 2009 Eugster, Jacobs-van der Bruggen & Rutten 2011 A. Eugster, M.A.M. Jacobs-van der Bruggen en M. Rutten, Deelrapport kwetsbare burgers, ’s-Hertogenbosch: GGD Hart voor Brabant 2011 Graaf en Vanwesenbeeck 2006 H. de Graaf en I. Vanwesenbeeck, Rapport: Seks is een game; gewenst en ongewenst seksueel gedrag van jongeren op internet, Utrecht: Rutgers Nisso Groep 2006 Haan en Pijpers 2010 J. de Haan en R. Pijpers, Contact!: Kinderen en nieuwe media, Houten: BSL 2010 Haddon en Livingstone 2012 L. Haddon en S. Livingstone, EU Kids Online: national perspectives, London(UK): The London School of Economics and Political Science 2012 47
Heck 2012 J. van Heck, Internet als methodiek in de jeugdzorg; Een extra taal, Apeldoorn: Garant 2012 Jonge 1997 J. de Jonge, Gezondheidskunde, Houten: BSL 1997 Kohnstamm e.a. 2010 R. Kohnstamm e.a., Hoe gaat het met de jeugd van tegenwoordig?, Houten: BSL 2010 Kolkman en Duijst 2010-105 M. Kolkman en W.L.J.M. Duijst, ‘Jeugddelict of geintje? Over happy slapping en grooming’ FJR 2010, p.273-276 Luyn 1994 J. van Luyn, Een school: Met mensen onderweg, Apeldoorn: Garant Uitgevers 1994 Mossevelde 2004 E. van Mossevelde, Pubers in de klas: Hoe blijf je hen de baas?, Leuven: Acco 2004 Raes e.a. 2000 K. Raes e.a., De rechten van de mens op het internet, Antwerpen – Apeldoorn: Maklu 2000 Rapport ‘Mijn kind online’ 2012 ‘Hey what’s app?:8-18-jarigen en mobiele telefoon’, Stichting mijn kind online: maart 2012 Schilperoort 2001 N.V.A. Schilperoort, Webmarketing, Alphen aan de Rijn: Kluwer 2001 Smet 2005 B. de Smet, Jeugdbeschermingsrecht in kort bestek, Antwerpen: Intersentia 2005 Sociaal en Cultureel Planbureau 2011-24 Sociaal en Cultureel Planbureau: Kinderen & internetrisico’s, Den Haag: scp-publicatie 201124
48
Verslag Ministerie van OCW 2013 ‘Ouders & school: Samen de schouders eronder!’, Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap: januari 2013 Vlaardingerbroek e.a. 2011 P. Vlaardingerbroek e.a., Het hedendaagse personen- en familierecht, Deventer: Kluwer 2011 Vos 2003 I. Vos, Cultuurparticipatie en maatschappelijk kwetsbare groep, Brussel: Drukkerij Lannoo 2003
Websites www.amk-nederland.nl
www.cbs.nl www.emerce.nl/nieuws/nederlandse-kinderen-bovengemiddeld-vaak-sociale-netwerken www.europa-nu.nl www.europa.eu
www.justis.nl www.mediaopvoeding.nl/wat-is-mediaopvoeding www.mediawijzer.net/?q=Publiek/nieuws/Zoektermen-kinderen
www.ncsc.nl/actueel/nieuwsberichten/campagne-alert-online-van-start-op-12-november2012.html www.nji.nl/eCache/DEF/1/17/838.html
www.nu.nl www.pepermunt.net/beveiliging/internetfilters.html www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/huiselijk-geweld/hulp-bieden/meldcode
statline.cbs.nl www.vodafone.nl/kinderen www.vraaghetdepolitie.nl www.surfsafe.nl webwereld.nl/overheid wetten.overheid.nl www.whitelines.nl/nl/html/child.html
49
Jurisprudentielijst Hof Arnhem 25 maart 2010, LJN BL9478 Rb. Amsterdam 4 december 2012, LJN BY9149 EHRM 14 januari 2003, K.A. t/ Finland
Parlementaire stukken Kamerstukken I 2012/13, 32 015, D (VV I) Kamerstukken I 2011/12, 32 015, C Kamerstukken I 2010/11, 32 015, A
Kamerstukken II 1978/79, 15 417, nr. 3 Kamerstukken II 2011/12, 22 112, nr.1425 Kamerstukken II 2008/09, 32 015, nr. 2 (Voorstel van wet) Kamerstukken II 2008/09, 32 015, nr. 3 (MvT) Regeerakkoord VVD-PvdA 2012, Bruggen slaan
50
