The sky is the limit

A

R

platform

c

H

voor

I

T

gemeentel

c

E

jk

u

T

arch

u

R

tectuurbele

d

Wat moet een wethouder? Cultuuromslag in Apeldoorn De periferie centraal Q opgeheven

Summer course architectuurbeleid The sky is the limit Cu Itu urh istorische verkenningen m

a

ar

t

9

9

4

n

r.

IJ

Zo krijgt iedere plaats de architectuur die haar toekomt

Hans Heijdeman

Hans Heijdeman is sinds twaalf jaar stadsarchitect van Leeuwarden. Hoog tijd voor een nadere beschouwing van de ontwikkelingen in de Friese hoofdstad: wat komt er in de praktijk van het architectuurbeleid terecht? Een vraaggesprek.

Stadsschouw burg Leeuw arden, de Harmonie, architect Frits van Dongen

Goede of slechte architectuur, bestaat die? De vraag die je stelt is in de hele architectuurdiscussie missch ien wel het moeilijkst te beantwoorden. Wel ben ik van mening dat het één van de belangrijkste vragen is. Toen ik als stadsarchitect begon wilde ik Leeuwarden het liefst meevoeren in de vaart der volkeren. De bouwprojecten waren voor mij pas geslaagd als ze de nationale belangstelling konden trekken. Nu denk ik daar heel anders over. In de eerste plaats bouw je voor de loka le bevolking. Natuu rlijk kan er te lang in een traditie gebouwd zijn en ervaar je aan gerealiseerde bouwprojecten niet wat er elders in de wereld aan ontwikkeling gaande is. Maar wát er gebouwd wordt moet in ieder geval lokaal gedragen worden. Je moet het zoveel mogel ijk mensen mogelijk maken met hun omgeving een gezonde relatie te onderhouden. Dat betekent niet dat alles door iedereen mooi gevonden moet worden. Het is volgens mij belangrijk dat de gebouwde omgeving van betekenis is voor de mensen, zodanig dat zij bijdraagt aan een structurering van hun leven . Dan moet die omgeving als eigen ervaren wo rden, een plaats hebben in de eigen beleving, waardoor het functioneren in de stad vergemakkelijkt wordt. Maar daar zit dan gelijk het spanningsveld, dat nieuwbouwprojecten in het bestaande stadsbeeld oproepen. Nieuwbouwprojecten dringen zich als verandering van het bestaande stadsbeeld aan de persoonlijke ervaring op. Wi l je de mensen niet te veel in verwarring brengen, dan zul je veel energie moeten stoppen in het duidelijk maken van je bedoelingen met veranderingen in hun gebouwde omgeving . Om terug te komen op de vraag, of goede of slecht architectuur bestaat, dan is voor mij het antwoord: arch itectuur is goed als het zich een plaats weet te verwerven in de belevingswereld van de mens, architectuur is slecht als het vervreemdend werkt op de realiteit van de mens. Als je niet duidelijk maakt wat je nastreeft zal er nooit sprake zijn van een samenhang tussen de gebouwde omgeving en zijn gebruikers. Ik vind dat hier de belangrijkste taak voor Architectuur Lokaal ligt. Hoe kun je eigentijdse architectuur de beste kans geven? Als het gemeentebestuur eigentijdse architectuur een kans wil geven, kan ze daartoe zelf het initiatief nemen met eigen projecten. Op die manier wordt de bevolking een voorbeeld getoond waarover zij in de inspraak haar mening kan geven. Door zich aan kritiek bloot te stellen draagt de gemeente bij aan een architectuurdiscussie, die gevoerd moet worden om het kader van denken duidelijk te maken. Zo hebben we voor de bouw van ons eigen Stadskantoor niet gekozen voor een kant en klaar plan van een projectontwikkelaar, maar voor een studieopdracht aan vier veelbelovende jonge architecten. Het uitgekozen plan van Jeanne Dekkers is gepresenteerd en gerealiseerd . Het gebouw, dat uitmunt in helderheid en kleurgebruik, is een mooi voorbeeld van wat eigentijdse architectuur voor de stad kan betekenen . Een ander eigen project is de Stadsschouwburg, die momenteel in uitvoering is. Hoewel het budget -net als dat van het Stadskantoor- beperkt is, heeft de architect Frits van Dongen in een helder concept een ambitieus ontwerp geleverd, dat aan heel Friesland een uitstraling kan geven. Ook in kleinere eigen projecten laten we zien dat er steeds weer specifieke keuzemogelijkheden zijn, die tot een eigen vormgeving leiden. De inspraak op het ontwerp van een basisschool of een wijkgebouw gebruik ik altijd om een grote groep gebruikers mee te nemen in het ontwerpproces. Het uiteindelijk resultaat wordt al snel als eigen ervaren, men weet beter gebruik te maken van het gebouw. Ik denk dat zo'n leereffect de bereidheid tot vernieuwing in de architectuur alleen maar positief kan beïnvloeden en dus bijdraagt tot een verbetering van het architectuurklimaat. 2

Hoe staat de politiek in Leeuwarden tegenover een te voeren architectuurbeleid? Vooruitlopend op de gemeenteraadsverkiezingen vond er onlangs in Leeuwarden een openbaar debat plaats met de zes fracties van de politieke partijen over een te voeren gemeentelijk architectuurbeleid. Wat daarin opviel is dat de discussie steeds weer ging ove r wát gebouwd is en minder over hóe er gebouwd is. Zo wordt de architectuur slechts een afgeleide en ze is zelden doel op zich is. Op een reeks getoonde dia's van gebouwen werd door de fracties verschillend met 'mooi ' of ' lelijk' gereageerd . Zoals in veel gemeenten hangt de bijdrage d ie de politiek levert aan het architectuurklimaat vaa k af van de persoonlijke affiniteit van raadsleden met het vakgebied . De een heeft er aardigheid in, de ander zegt er geen verstand van te hebben . Oppositiepartij Groen Links verweet de wethouder RO dat er te veel binnenskamers geregeld wordt en stelde dat de raad vooraf duidelijke randvoorwaarden moet vaststellen. Daarmee ontstaat een grotere vrijheid voor de ontwerpers en kan met meer durf ontworpen worden . Ook de VVD was voor een grotere vrijheid voor de arch itect . De PvdA en het CDA dachten de kwaliteit van de architectuur positief te kunnen beïnvloeden door beeld(kwaliteit)plannen op te stellen. Zij wensten meer kwalite it in nieuwe uitbreidingswijken, die momenteel overwegend met woningen uit de aannemerscatalogus worden volgebouwd. Een architectuurnota, waarin de raad zich uitspreekt over haar opvattingen over de na te streven kwaliteit, zag de PvdA niet als werkbaar. Zij zocht het meer in zorg en betrokkenheid van individuele raadsleden. De fractie D66 bleef wat in algemeenheden hangen. Zo moet het 'goed wonen' zijn in een 'fijne stad'. De bijeenkomst maakte mij weer duidelijk dat de politiek weinig stimulerend werkt op de kwaliteit van de architectuur. De stem van de politiek is het sterkst wanneer een project niet door mag gaan. Zo wees de raad een aanvraag af voor een brugggebouw in het bouwplan voor de uitbreiding van het Fries Museum van architect Gunnar Daan. Het plan deed de gemoederen hoog oplopen: 'het zicht op de Bonifatiustoren verdween, de stedebouwkundige structuur werd verstoord ' . Als er beleidsmatig weinig geregeld wordt, hoe kun je het architectuurklimaat dan bevorderen? Dat is inderdaad moeilijk. Je komt dan bij de projecten terecht, waarvan het uiteindelijke resultaat (ik bedoel de architectonische verschijningsvorm van een bouwwerk) in feite een zaak van opdrachtgever en architect is. Daar kom je niet tussen en dat moet je als lokale overheid ook niet willen. Wel kun je informatie aandragen waar opdrachtgever en architect gebruik van kunnen maken . Wanneer op lokaal niveau de architectuurdiscussie wat vaker gevoerd wordt, zal dat meer en meer betekeni s krijgen in bouwopdrachten. Zes jaar geleden is de stichting de Bouw/Kunst begonnen jaarlijks rond 1 juli een architectuur-manifestatie te organiseren. Voor de periode van een week zijn er dan tentoonstellingen, er wordt een prijsvraag georganiseerd onder architecten, de Leeuwarder Courant roept lezers op te reageren op vragen naar de waardering van het bouwen en wonen in Friesland, of drukt bijvoorbeeld de resultaten van studentenonderzoeken naar stadsbeleving af. Het hoogtepunt vormt de vrij toegankelijke Nacht van de Architectuur. Van acht uur 's avonds tot diep in de nacht vinden er dan in steeds een ander onaf gebouw discussies plaats over architectuur. Het programma, dat gedurende de avond met podiumactiviteiten steeds losser wordt, eindigt in een druk bezocht feest. De laatste keer trok het feest 1200 bezoekers. Wat je er mee bereikt is dat architectuur tot een fenomeen, een onderwerp van gesprek verheven wordt. Op een wat kleinere schaal zijn er ook maandelijks discussieavonden over actuele plannen voor de stad, waar de ontwerper een toelichting geeft op zijn plannen.

Basisschool Het Palet, architect Hans Heijdeman

t

Je legt de verantwoordelijkheid bij de opdrachtgever

en de architect? Ja, ik denk dat daar de kansen liggen . Bij een opdrachtgever, die zich bewust is van zijn verantwoordelijkheid voor de gebouwde omgeving . Maar de overheid kan daar wel een aktieve rol in spelen. Door bijvoorbeeld een terugkerende architectuurprijs toe te kennen beloont zij niet alleen een bouwproject, maar ook de inspanning van de opdrachtgever. Daar kan een enorm stimulerende werking vanuit gaan. Nog een voorbeeld van hoe je een rol in de architectenkeuze kunt spelen speelt toont het grondbedrijf, dat momenteel op de grond kavel een korting geeft als een beloond ontwerp van de afgelopen prijsvraag voor een vrijstaande woning gerealiseerd wordt. Er zijn meer creatieve mogelijkheden om de samenwerking tussen opdrachtgevers en architecten te stimuleren. Zo heeft een groep van acht architecten een stedebouwkundig ontwerp gemaakt met daarin de mogelijkheid voor een opdrachtgever individueel een woning te ontwerpen. Gedurende twee jaa r verkoopt de gemeente de grond pas nadat er een bouwvergunning is afgegeven op een plan dat door één van de acht architecten gemaa kt is. Zo kan een samenhangend geheel tot stand komen. Na de twee jaar vervalt de verplichte samenhang met de architecten en gelden de bebouwingsvoorschriften van het bestemmingsplan. Dit is een goed compromis tussen enerzijds het belang van het grondbedrijf, de grond zo snel mogelijk te verkopen, en anderz ijds de behoefte aan een stedebouwkundige samenhang.

Hoe ver is het met de plannen voor een permanent architectuurcentrum en wat verwacht je ervan? Die plannen verkeren al in een ver uitgewerkt stadium. De stichting de Bouw/Kunst krijgt van de gemeente de beschikking over een classicistisch paviljoentje in het Rengerspark . Het pavi ljoentje wordt in een nieuw te bouwen glazen kas van architect Bauke Tuinstra geplaatst, waarmee het nuttig oppervlak vergroot wordt. Zo ontstaat in, naast en op het paviljoentje een expositiemogelijkheid. Op het terras buiten kan zondag thee gedronken worden . Het geheel kan zo een trefpunt worden voor iedereen die in architectuur geïnteresseerd is. Het HBO onderwijs in Leeuwarden levert met stageplaatsen de personele bezetting. Dit centrum, dat voor diverse instellingen een platform kan worden, kan naast tentoonstellingen 'een p'e rmanente voorlichting geven. Zo kunnen opdrachtgevers informatie krijgen over gerealiseerde bouwprojecten en hun ontwerpers. Die ontwerpers kunnen weer deelnemen aan workshops. Een enquête onder architectenbureau's wees namelijk uit dat er onder de medewerkers nogal wat behoefte bestaat geïnformeerd te worden over ontwikkelingen op arch itectuurgebied . En wat is niet aardiger dan je ervaringen uit te wisselen . Vanuit het centrum zal een periodieke uitgave verschijnen die de lokale ontwikkelingen in beeld brengt. Uiteindelijk kan het centrum een netwerk worden.

Uitbreiding Fries Museum, afgewezen bouwplan Bruggebouw, architect Gunnar Daan

'Architectuurbeleid, hoe bereik je dat', hoe zou je dat samenvatten? Ik denk dat je, door de personen samen te brengen die een rol spelen in de totstandkoming van de gebouwde omgeving en door de discussie over het hoe en waarom van kwa liteit levend te houden, de basis legt voor een positief architectuurklimaat. Daarin ben je afhankelijk van de plaatselijke cultuur, maar die bepaalt tevens de plaatselijke kleur. Zo krijgt iedere plaats de arch itectuur die haar toekomt .

Architectuurcentrum st ichtin g de Bouw/Kunst , Lee uwa rden, architect Ba uke Tui nstra

3

De periferie centraal VINEX-Iokaties nader bekeken

Uit bezorgdheid over de te verwachten architectonische en stedebouwkundige kwaliteit van de VINEX-Iokaties is in november en december 1993 een inventariserend onderzoek gedaan naar de stand van zaken rond buitenstedelijke woningbouwlokaties van meer dan 2000 woningen. Deze studie is verricht op initiatief van het Stimuleringsfonds voor Architectuur, in samenwerking met Architectuur Lokaal en ArchitectuurMANAGEMENT, adviesbureau voor ontwerp, onderzoek en organisatie. De belangrijkste uitgangspunten van het onderzoek waren: wat zijn op dit moment de stedebouwkundige inspiraties en ambities bij de pIanontwikkeling voor de perifere VINEX-Iokaties? En: in hoeverre is er nagedacht over strategiën waarmee kan worden gewaarborgd dat deze kwalitatieve uitgangspunten ook daadwerkelijke gerealiseerd worden?

Informatie Het onderzoek De periferie centraal wordt eind maart door het Stimuleringsfonds voor Architectuur uitgegeven in boekvorm. De pocket is verkrijgbaar bij het Stimuleringsfonds, tel 010 - 4330525 voor ca. f. 35,00.

Structuurvisies voor Stadshagen, Zwolle, en Over de Donge, Tilburg. Hoewel in alle plannen gesproken wordt over het unieke karakter dat de te bouwen wijk zal bezitten, vallen veel van de plannen eerder op door de gelijkenis die ze met el kaar vertonen.

wtllfJ.

-~.

~~r

Architectonische en stedebouwkundige kwaliteit Ondanks het feit dat het begrip 'kwaliteit' in alle rapporten en nota's die de laatste jaren over architectuur(beleid) zijn verschenen de boventoon voert, lijkt vooralsnog de meeste aandacht rond het ontwikkelen van VIN EX-lokaties uit te gaan naar bestuurlijk-juridische en financiële vraagstukken. Dat de enorme bouwopgave -bijna 1 miljoen woningen tussen 1995 en 2015, waarbij woonwijken op zich bijna stedelijke proporties zullen aannemen- de· komende decennia het aanzien, de wooncultuur en het leefklimaat van Nederland voor een niet onaanzienlijk deel zal bepalen, heeft er tot nu toe niet toe geleid dat er daadwerkelijk stappen zijn ondernomen om de kwaliteit van de gebouwde omgeving in deze toekomstige woonwijken te garanderen. Op het moment van inventarisatie bevond de planvorming van de meeste lokaties zich in de fase van structuurvisies en globale bestemmingsplannen. De begeleidende rapporten staan netjes -conform de VINEX-eisen- vol met 'kwaliteitverhogende maatregelen', van behoud van bestaande groenstructuren tot hoogwaardige openbaar vervoer-verbindingen en bijzondere milieumaatregelen. Er staat echter meestal in kleine letters 'mits financieel haalbaar' bij. Voor geen enkel gebied was ten tijde van het onderzoek al een uitvoeringsconvenant met het Rijk getekend, voor verreweg de meeste lokaties zelfs geen startconvenant (Inmiddels, bij het ter perse gaan van deze publikatie, hebben de provincie Utrecht en het Regionaal Beraad Utrecht als eersten een convenant gesloten met het Rijk over de uitvoering van de VINEX en volgden kort daarop de VINEX-accoorden met de regio's Amsterdam en Haaglanden). Met andere woorden: de financiering is nog

D'Laine Camp

lang niet rond, en de ervaring leert dat de extra's het eerste sneuvelen in de bezuinigingsronden die zonder twijfel nodig zullen zijn om tot uitvoeringsconvenanten te komen. Het hoge ambitieniveau dat in de structuurvisies te bespeuren valt staat helaas geenszins garant voor het daadwerkelijk behalen van een hoge architectonische en stedebouwkundige kwaliteit in de verdere planvorming en de uiteindelijke realisatie van de VINEX-wijken. Ook het feit dat er grotendeels 'voor de markt' gebouwd wordt, met maar liefst 70% licht- of ongesubsidieerde bouw, en er dus samenwerkingsverbanden moeten ontstaan tussen gemeenten en een grote hoeveelheid particuliere opdrachtgevers, projectontwikkelaars en bouwbedrijven, maakt het bewaken van de -meestal door de gemeenten ontwikkeldekwaliteitseisen er niet makkelijker op. Problematische lokaties voor dure woningen Opvallend aan bijna alle bestudeerde VINEX-Iokaties is dat ze niet voor niets nog onbebouwd zijn. Het zijn gebieden die weliswaar hemelsbreed dicht bij bestaande (stedelijke) kernen liggen, maar tegelijkertijd sterk geïsoleerd zijn . Barrières in de vorm van snelwegen, waterlopen, spoorwegen en hoogspanningsmasten zijn nagenoeg bij elke lokatie te vinden . Vervuilde grond, bedrijvigheid die eerst verplaatst moet worden (kassen) en geluidhinderzones zijn ook aan de orde van de dag. Dat Nederland juist op deze 'restlokaties' haar bestand aan vrije sector-woningen uit wil breiden is op zijn minst merkwaardig te noemen. Met name vanwege de hoge aantallen dure woningen in de nieuw te realiseren wijken wordt in de structuurvisies geschermd met slogans als 'stedelijk

VINEX en ruimtel i jke kwa.l i t e i t r... '..... _

.""_~

__ ",,, .. ,-.·",·~·~T.r< ·4.1"," . 111:·'".....· ·...."".

~ . h,~

.... L.

SludC:'Jijko mHkudlrrcT"endlltie en V1NEX V INEX: d t'l 0Pln"

Vlt:IJc:ltedeUJkheld

wonen in het groen' en 'wijken met een tuinstadachtige allure'. In alle plannen wordt trots melding gemaakt van de bijzondere en voora l unieke eigenschappen van de te realiseren wijk . Maar één van de dingen die het duidelijkst uit het onderzoek naar voren is gekomen is de huiveringwekkende uniformiteit van de plannen voor de VINEX-uitbreidingswijken. Alle goede voornemens ten spijt, lijkt het er sterk op dat er in de komende twintig jaar overal in het land gelijksoortige 'ghetto's voor welgestelden' zullen verrijzen, die evenals de eenvormige sociale woningbouw-wijken uit de jaren zeventig en tachtig nagenoeg inwisselbaar zijn . Problemen met de planning Een verontrustende uitkomst van het onderzoek is de discrepantie tussen de planning in de tijd zoals die is aangegeven in de Vierde Nota voor de Ruimtelijke Ordening Extra (1991) en het Trendrapport Volkshuisvesting (1993), en de werkelijke stand van zaken. De VINEX-taakstelling, aangescherpt door die van het Trendrapport, zet flink druk op de ketel. De bebouwing van de aangewezen lokaties zou uiterlijk 1995 van start moeten gaan, maar dat zal hoogstwaarschijnlijk voor geen enkele VINEX-Iokatie haalbaar blijken te zijn. Bovendien hadden volgens diezelfde planning de eerste uitvoeringsconvenanten in 1993 getekend moeten worden, hetgeen niet gebeurd is. De moeilijkheden rond de vorming van stadsgewestelijke regiobesturen -voorwaarde voor het afsluiten van VINEX-uitvoeringsconvenanten met het Rijk- zijn hiervan mede de oorzaak. Daarnaast zijn ook de veranderde verhoudingen binnen de publiek-private samenwerkingsverbanden debet aan de vertraging . De

gemeenten zijn belangrijke sturingsmiddelen als contingenten en subsidies kwijtgeraakt, waardoor hun onderhandelingspositie ten opzichte van de private partijen verzwakt is. Kleinere gemeenten ondergesneeuwd Vooral voor kleinere gemeenten, die weinig ervaring hebben met de ontwikkeling van bouwlokaties van deze omvang, stapelen de problemen zich op. Ze bezitten noch de capaciteit, noch de benodigde kennis om zelfstandig hun VIN EX-lokaties te ontwikkelen. Ze krijgen de tijd niet om naar goede oplossingen te zoeken . De VINEX-eisen zijn te algemeen, maar het niet toepassen ervan leidt ertoe dat de financiering in het geding komt. In de samenwerking met grotere gemeenten worden de kleine gemeenten ondergesneeuwd. Het regionale vereveningsfonds en dreigende grenscorrecties ten gunste van de grootste gemeenten veroorzaken grote spanningen binnen de stadsgewesten . Met de cultuurverschillen tussen de grote steden en de omliggende kleinere kernen is in de VINEX onvoldoende rekening gehouden. Het uitbreiden van kleine gemeenten -soms zelfs de verdubbeling ervan- zou op zijn minst met veel meer zorgvuldigheid en inlevingsvermogen moeten gebeuren dan dat nu het geval is. De ambities van de VINEX zijn lovenswaardig. De uitvoering ervan laat echter te wensen over. Gezien de hoeveelheid en de omvang van de problemen die zich gaandeweg openbaren lijkt herbezinning op zijn plaats. Op zijn minst zijn er geldige gronden om te pleiten voor een minder rigide en meer lokatiegerichte toepassing van de in de VINEX gestelde eisen en voorwaarden .

VIN EX-lokatie Noordrand 11/111 veroorzaakt een verdubbeling van het aantal woningen in de gemeenten Berkel en Rodenrijs en Bergschenhoek in de komende twintig jaar. Hierdoor zal het landelijke karakter van deze kernen worden aangetast.

Opcn vcntcde nJld nc OnLWbrp<.: n op vl!nc hIU..:ndo OKhIwI"I"c -Iu) Doduu~est::l.d

Sch oonwOJtcr : de ....:atcr1cnl,lns VOmli'-"Vt: n l.IU1 mobiliteit

Se...... leo- sa.d: diehthNd l'ond ..... co nl""'ldf.

Vcct&Jid1rcr looa.tJc-pl'tllramm:t.'s Kluulrilla::rtcdeIlJkc: m lllcl,l' Sted" l ~k w ont'n

In lUihouw

Tu ln wlJkm 11leu. In tcJtl1ldo
H et

orpnl~'l'ltn

" lUl

~lItolt

VINEX en ruimtelijke kwaliteit Bij de Rijksplanologische Dienst is een publikatie verschenen over het project Stedelijke Milieudifferentiatie. Dit project, dat inmiddels is afgerond, moest meer inzicht opleveren in de voorwaarden voor het realiseren van een hoge ruimtelijke kwaliteit in de VINEXlokaties. Gedurende twee jaar zijn verschillende studies verricht, is discussie gevoerd en zijn er schetsdagen georganiseerd. Er is niet geprobeerd opnieuw het wiel uit te vinden maar er is een zoektocht ondernomen naar de wortels van de ruimtelijke kwaliteit die in Nederland en daarbuiten, recent en in het verleden is gerealiseerd. Dit alles met de bedoeling gemeenten, opdrachtgevers, stedebouwkundigen en architecten inspiratie te bieden. Binnen het project zijn zeer uiteenlopende onderzoeken en ontwerpstudies verricht, naar verschillende thema's en op verschillende schaalniveau's. Uit de hoofdstukken die steeds een thema behandelen en laten zien welke de achterliggende studies zijn, komt een beeld naar voren van ontwerpstrategiën en kansrijke milieutypen die op VINEX-Iokaties kunnen worden toegepast. Informatie

De publikatie is verkrijgbaar bij Rijksplanologische Dienst dhr. Hardy, IPC 351 Postbus 30940 2500 GX Den Haag tel. 070 - 3393222

~

o

500 1000.m. ·

o

p

e

n

b

Cultuuromslag in Apeldoorn 'Indachtig dat beschaving de grootste vijand is van de zuiverheid van de cultuur, zou ik beginnen met de ruimte uit te kleden, in plaats van aan te kleden, zoals al die domoren doen in steden met een grote mond'. Met deze prikkelende stellingname besloot Max van Rooy (redacteur NRC) zijn inleiding op de workshop Over (de inrichting van) de openbare ruimte, eind vorig jaar georganiseerd door de sector stadsontwikkeling van de gemeente Apeldoorn. Ook in Apeldoorn, geen stad met een grote mond, groeit het besef -steeds sterker wordend en bestuurlijk onderkend- dat de gemeentelijke overheid en belangrijke verantwoordelijkheid draagt voor de kwaliteit van de openbare ruimte. Om meer, beter en gestructureerd inhoud te geven aan het, zo langzamerhand inflatoire, begrip 'kwaliteit van de gebouwde omgeving' wordt geprobeerd een klimaat te scheppen waarin deze kwaliteitsdiscussie kan gedijen. De aanleiding van de workshop, welke in de eerste fase uit vier dagdelen bestond, kan o.a. worden gevonden in de opsomming van herkenbare problemen zoals verwoord door Liliane Geerling in haar artikel 'Het fenomeen glasbak', eerder gepubliceerd in Architectuur Lokaal (oktober 1993, nr.1). Een verslag van Harry Vos, een van de Apeldoornse organisatoren.

Informatie Harry Vos Sector 50, dienst ROIVH Marktplein 1 7300 ES Apeldoorn tel. 055 - 802413

Stadhuis met marktplein, met het plein als neutrale ruimte: meervoudig gebruik is mogelijk (een 'vloerkleed' moet nog w orden ontworpen) (foto rechts) Verbijzondering van de openbare ruimte: uitgaansgebied met café's, terrassen, podia, etc.

Was de workshop in eerste instantie bedoeld voor ambtelijke medewerkers van met name uitvoerende en beheersdiensten, tijdens de voorbereiding werd deze pragmatische opzet snel verlaten: de noodzaak werd ingezien om vooral een discussie te voeren over het belang en de betekenis -en daarmee de vorm(geving)- van de openbare ruimte in het functioneren van, in dit geval, de stad. In de Apeldoornse bestuurlijke en ambtelijke situatie gaat het op dit moment primair om de dààrwerking van de resultaten van zo'n workshop in het 'apparaat': hoe een cultuur, een klimaat en een organisatievorm te scheppen waarin het be lang van de openbare ruimte wordt ingezien en dus C.. ) het belang van het met zorg inrichten ervan . De bijeenkomsten krijgen een vervolg : een kritische kijk en een heroriëntatie op bestaande en dus ingerichte plekken in de stad: waarom staat het er zoals het er(bij) staat en zouden we het nu anders (=beter) doen? In de genoemde inleiding over 'de buitenboel' van Max van Rooy, als aftrap van de workshop, hekelde hij het verbale geweld als het gaat om de begrippen 'kwaliteit' en 'betekenis', omdat kwaliteit zou worden afgemeten aan economisch succes in plaats van aan de meer culturele en intellectuele benadering van de ontwerpopgave. De Kalverstraat en het nieuw ingerichte Damrak en Rokin in Amsterdam vormen z.i. de voorbeelden waarbij de ' nering ', de mercantilisering als grootste vijand van de ruimtelijke kwaliteit kan worden gezien; de openbare ruimte als plek voor amusement, de inrichting ervan als mode-artikel. Dezelfde trend, cosmetica, die Van Rooy ook bespeurt in stedebouw en architectuur. De maakbaarheid van de openbare ruimte Waar Van Rooy het met name had over de na te streven esthetische kwaliteit, met een tijdloze neutrale waarde, en daarbij de overtuiging heeft dat de gebruiker die kwaliteit op den duur herkent, ging het in de bijdrage van Wim Blauw vooral over de betekenis van de openbare ruimte. Blauw, als socioloog verbonden aan de Erasmus Universiteit van Rotterdam, stelde in een voor de doelgroep leerzaam betoog de 'maakbaarheid van de openbare ruimte' aan de orde. In zijn opvatting is de kwaliteit van de openbare ru imte van belang voor het functioneren ervan, waarbij continu de vraag gesteld moet worden of de ontworpen ruimte ook als zodanig gebruikt wordt. Wat is je norm? Als esthetische kwaliteit nagestreefd doel is, dan functioneert de Kalverstraat (als voorbeeld reagerend op Van Rooy) niet, als economisch functioneren het doel was, dan werkt deze straat uitstekend. De openbare ruimte dient uitdrukking te geven aan de waarden die wij eraan toe willen kennen: politieke, religieuze, symbolische, util itaire of communicatieve. Beslissend voor het gebruik van de openbare ruimte als ontmoetingsplaats is niet de aantoonbare, objectieve esthetische kwaliteit van die ruimte, maar de mate waarin het aanbod van georganiseerde activiteiten aansluit op de behoeften van het publiek . En dat is, ook in zijn ogen, meer dan vermaak, recreatie en consumptie. Waarom maken we nog plekken om elkaar te ontmoeten als technische communicatiemid-

a

r

e

Harry Vos

delen de fysieke en visuele contacten overbodig lijken te maken? In de opvatting van de Engelse architect Martin Pawley: 'C.) er is geen enkele aanleiding meer te praten over openbare ruimte en gemeenschapszin; we moeten vooral niets doen. We moeten toestaan dat afstandscommunicatie de fysieke beweging overneemt. De openbare ruimte heeft geen functie meer en is een gevaarlijke ruimte geworden zonder economische waarde'. De inhoud van de stad Behalve door Blauw werd deze stelling evenmin onderschreven door Maurits de Hoog, stedebouwkundige. Bijna vanzelfsprekend vroeg hij zich af hoe gewetensvol je als vormgever dient om te gaan met de openbare ruimte, daarbij -in navolging van Van Rooyde culturele component in ontwerp en inrichting onderstrepend. De nadruk in zijn verhaal lag met name op de strukturerende werking en daarmee de betekenis van de openbare ruimte in de stad die, mits goed vormgegeven, iets moet vertellen over de ' inhoud' van de stad, over de identiteit van plekken in de stad, over oriëntatie . Aan de hand van voorbeelden maakte hij duidelijk dat er bij het ontwerp een afweging dient plaats te vinden: àf de sterk gearticuleerde vormgegeven ruimte die een rol speelt in het beeld van de stad maar slechts enkelvoudig gebruik mogelijk maakt, àf de neutraal vormgegeven ruimte welke veelzijdig gebruik op kan nemen. De Dam in Amsterdam is volgens De Hoog zo'n voorbeeld van een neutrale vorm die veelzijdig gebruik mogelijk maakt. Dit voorbeeld maakt Z.i. ook duidelijk dat er als er een toekomst is voor het ontwerpen aan de stad, dat dan een toekomst is zonder per se een ontwerp van de arch itectuur. Immers, vorm en opbouw van het plein en daarmee het gebruik hebben geen relatie met de situering van het Paleis op de Dam: alles wat zich op het plein afspeelt onttrekt zich aan de rituele en symbolische waarde van het Paleis. Dit voorbeeld illustreert ook het spanningsveld tussen beoogd/verondersteld en feitelijk gebruik, daarbij refererend aan het betoog van Blauw. Volgens Maurits de Hoog speelt de architectuur een rol in de openba re ruimte van het publieke interieur; juist daar dient de overheid sturend op te treden : de bibl iotheken, postkantoren, stadhuizen, warenhuizen, dierentuinen, pretparken en manifestatiehallen. Een verrassende kijk op de problematiek tijdens deze workshop . In de in zwang zijnde beeldkwaliteitplannen moet de aandacht zich Z.i . sterker richten op de zelfstandige, sterke vorm van de openbare ruimte als structurerend element voor de stad en specifiek voor bepaalde lokaties, en minder op de architectuur. Zijn afsluitende stelling: 'de openbare ruimte is interessant voor zover we daarover praten als zelfstandige vorm en overheden moeten zich richten op het ontwikkelen van nieuwe ideeën over de vorm van het publieke interieur'. Kwaliteitsboeken Paul Achterberg, landschapsarchitect, was gevraagd in te gaan op de veronderstelde relatie tussen de

r

u

•

I

m

openbare ruimte, stedebouw en architectuur. In zijn opvatting ligt die relatie er wel degelijk. Aan de hand van het plan van aanpak voor de Kop van Zuid in Rotterdam werd duidelijk gemaakt dat de kwaliteit van de openbare ruimte doorwerking moet vinden in alle schaalniveau's. De voor dit plan ontwikkelde 'kwaliteitsboeken' voor architectuur, stedebouw en openbare ruimte dienen als toetsingskader: 'want er wil nog wel eens wat veranderen tijdens de loop van het proces'. Het formuleren van noodzakelijke kwaliteitskaders dient als houvast bij het bepalen van de ondergrens van de na te streven samenhangende kwali teit; een kwaliteit die onder druk komt te staan -zo leert ook Rotterdam- bij het dreigende teveel aan architectonische 'willekeur' en daarmee veranderende stedebouwkundige structuren en beelden tijdens zo' n langlopend proces met veranderende (politieke) programma 's en beschikbare financ iën. Waardevermeerdering vastgoed 'Een goede openbare ruimte verdient zichzelf terug, mits ..', aldus Rob Renshoff van Wilma Vastgoed. Aard en kwaliteit van de gebouwde omgeving worden steeds belangrijker in de waardebepal ing van het vastgoed. Maar hoe wordt die geldwaarde zichtbaar en aan wie komt die waardevermeerdering toe? Mag ook de gemeentelijke overheid daarvan profiteren als een goed vormgegeven en ingerichte openbare ruimte bijdraagt aan die waardevermeerdering, bijv. via de bepaling van differentiatie in de grondkosten? Met name in de kwaliteit van het publieke interieur, zoals gedefinieerd door Maurits de Hoog, bepa len gebruikers in belangrijke mate de (economische) waarde van deze ruimte . Een goede openbare ruimte, kwaliteit in architectuur en voldoen aan gebruikerseisen (veiligheid, begaanbaarheid, verblijfswaarde): die investering in de openbare ruimte verdient zich terug; voor de overheid in de grondprijzen, baatbelasting en onroerende zakenbelasting, voor de gebruikers en eigenaren van vastgoed in de vorm van huuropbrengsten en koopsommen. Het zou gemeentelijke overheden, i.c. grondbedrijfdiensten, moeten aansporen maximale ontwerpcapaciteit in te (doen) zetten, denk ik dan, onder het motto 'mag het ietsje meer zijn'. Ambtelijke organisatie Te weinig visie, te weinig beleid, een veelal gebrekkige organisatie, te veel(soortige) 'stoepgroente', dat was het beeld dat Liliane Geerling, industrieel ontwerper, schetste. Zij baseert deze conclusies op een door haar gehouden onderzoek naar de inrichting van de openbare ruimte (zie haar bijdrage in Architectuur Lokaal, nr. 1, oktober 1993). Alle goed bedoelde organisatie-modellen ten spijt, de vereiste coordinatie tussen alle partijen in het proces lijkt nog ver te zoeken en dat in een werkve ld waar steeds meer externe marktpartijen (bijv. reclamebedrijven) verschijnen en steeds meer produkten en typen. Aandacht werd gevraagd voor een goede afstemming tussen ontwerp, uitvoering en beheer. Inrichting die niet op het gebruik, en uitvoering die niet op het beheer is afgestemd resulteert in een tot mislukking gedoemde situatie.

t

e

Onmacht, onwil? In ieder geva l voor de deelnemers aan de workshops een feest van herkenning, zo bleek in de discussie. De wethouder kon dit slechts beamen. Straatmeubilair Consensus tussen de verschillende partijen is nod ig om de verschillende functies die een voetgangersgebied als openbare ruimte heeft, te kunnen vervullen. Bewustwording bij ondernemers oproepen dat de kwa liteit van de openbare ruimte geld oplevert, aanhakend op het verhaal van Rensdorff, is een noodzaak . Maar kwaliteit betekent niet dat de openbare ru imte een gebied is waar alles moet kunnen . Aldus Marlien van der Veen, verbonden aan bureau B+B te Amsterdam over het ontwerp voor het voetgangersgeb ied (= winkelgebied) in Apeldoorn, in opdracht van het gemeentebestuur. Een goed ingerichte ruimte kost geld, maar een goed ingericht en vervo lgens slecht onderhouden gebied is weggegooid geld . Deze m.i . terechte stelling geeft randvoorwaarden voor de inrichting van de openbare ruimte, maar stelt ook eisen aan de ambte lijke organisatie. Liliane Geerling had hier ook reeds op gewezen. De 'catalogus' van straatmeubi lair werd tenslotte nog eens doorgebladerd door Rob van Maarschalkerwaart, coördinator straatmeubilair van de dienst RO in Amsterdam . Over de toepassing en plaatsing van de veelheid van mogelijke elementen: waarom staat het er, wat moet je doen om het in goede conditie te houden en waarom heeft het die specifieke vorm. Z.i . noodzaakt de veel(soortig)heid van toenemende informatie- en communicatie-elementen naar het zoeken van nieuwe technieken en daarop gerichte ontwerpen, welke moeten leiden tot een nieuw 'meubelstuk' waarin deze communicatiemiddelen zijn ondergebracht. Cultuuromslag in Apeldoorn Gerrit Vosselman en Rien Wezen berg, medewerkers van de gemeente Apeldoorn , stelden de deelnemers op de hoogte van de laatste ontwikkelingen in het uitbreidingsplan Woudhuis en de vormgeving en betekenis van de openbare ruimte in dit gebied, resp. de ruimtelijke inpassing van de ontwikkelde (ecologische) groenstructuur in het stedelijk gebied als randvoorwaarde, cq . aandachtspunt voor verdere ruimtelijke ontwikkelingen. Lies Mulderij, verantwoordelijk wethouder, sloot de workshop (voorlopig) af. Zij erkende dat ook in Apeldoorn een cultuuromslag gaande is. Maar ook nodig, zowel in het politiek bestuur als in de ambtelijke organisatie: meer aandacht voor een integrale aanpak van en een visie op de (betekenis van de) openbare ruimte. Van 'niemandsgebied' naar 'allemansg eb ied'. Die openlijke erkenning van het probleem en de publieke toezegging op korte termijn verandering aan te brengen in de nu bestaande structuren en werkwijzen en verantwoordelijkheden duidelijker te beleggen, vormde een concreet resultaat van deze workshop. De doorwerking van de gehouden inleidingen zal hopelijk blijken in een andere werkhouding: bewuster omgaan met de inrichting van ons 'allemansgebied'.

Openbaar debat stationslokaties Op 28 januari jl. heeft de sectie SEIROV van het Nederlands Instituut voor Ruimtelijke Ordening en Volkshuisvesting NIROV een openbaar devat georganiseerd over de ruimtelijke kwaliteit van stationslokaties . De discussie werd gevoerd op basis van verkenning van de opgaven die in 6 lokaties is uitgevoerd . Behalve om kwaliteitsaspecten (functiemenging, inpassing in stedelijke context en een aantrekkelijke openbare ruimte) ging het daarbij tevens om de vraag met welke instrumenten en in welke rolverdeling tussen partijen kwaliteit kan worden georganiseerd . Aan het debat, onder leiding van Jan Tromp, redacteur van De Volkskrant, name deel : ir. H. Leeflang, directeur RO en Planvorming RPD, mr. P. Noordanus, wethouder RO/Stadsvernieuwing en Grondzaken Den Haag, P. van den Ende, wethouder Grondzaken Tilburg, mr. B. Boks, algemeen directeur Bouwfonds Vastgoedontwikkeling en ir. H. van Eys, directeur Bureau Ruimtelijke vormgeving Arnhem . Medio april verschijnt een special van Stedebouw en Volkshuisvesting (het vaktijdschrift van het NIROV) over stationslokaties. Een verslag van het debat zal hierin worden opgenomen. Informatie

Het themanummer 5tedebouw en Volks huisvesting over stationslokaties is te bestel/en bij het NIROV, tel. 070 - 3469652. Kosten f. 30,- excl. verzendkosten.

De 'stoepgroente' : mercantilisering van het openbare gebied en privatisering van de openbare ruimte (foto links) De openbare ruimte als uitsta lI ingsgebied

foto's: Roe i Vee nhui ze n, gemeente Apeldoorn

7

Het Stimuleringsfonds voor Architectuur na acht maanden en twee subsidierondes

Architectuur Lokaal en het Stimuleringsfonds voor Architectuur werden beide geconcipieerd in de Nota architectuurbeleid 'Ruimte voor Architectuur', door de Ministers van WVC en VROM uitgebracht in 1992. Beide hebben een stimulerende, inspirerende en ondersteunende taak ten aanzien van het klimaat op het gebied van architectuur en stedebouw in Nederland. Architectuur Lokaal richt zich op de gemeentelijke overheden, de doelgroep van het SfA is breder en bestaat onder meer uit de diverse sectoren, op verschillende niveaus, binnen het vakgebied, uit publieke en private opdrachtgevers en het grote publiek. Een ander onderscheid is dat het SfA, naast zijn functie als consulent, in tegenstelling tot Architectuur Lokaal, als belangrijkste taak het verlenen van financiële ondersteuning bij incidentele projecten architectuur heeft. Het gaat daarbij niet om bijdragen in bouw- of restauratieprojecten; het SfA is geen bouwfonds. Evenmin om structurele subsidiëring van langlopende programma's of exploitatiekosten. Het SfA onderscheidt een aantal typen projecten die in principe voor financiële steun in aanmerking komen. Dat zijn manifestaties in alle soorten en maten (congressen, symposia, tentoonstellingen, beurzen, seminars en lezingen), publikaties (een boek, rapport of brochure), tijdschriften (met name interessante themanummers) en gemeentelijke en provinciale architectuurbeleidsplannen. Deze laatste maken vooral een kans als ze betrekking hebben op lokaties met een bijzondere kwaliteit of problematiek, maatschappelijk en politiek worden gedragen en ook inderdaad als beleidsinstrument worden gehanteerd; anders is het weggegooid geld. Verder staan op het programma beeldkwaliteitplannen, lokatiegebonden inventarisaties en ontwikkelingsscenario's, deskundigheidsbevordering opdrachtgevers, voorbeeldprojecten, architectuurwedstrijden en meervoudige opdrachten, studies en onderzoek en audiovisuele produkties. Onder de titel Stimuleringsfonds in de strijd tegen de nikserigheid beschreef Noud de Vreeze, directeur van het SfA, eerder in Architectuur Lokaal drie prioriteiten die in het Beleidsplan 1993-96 zijn opgevoerd (1). De thema's zijn revitalisering van de stedebouwkundige discipline, interventies in historische context en integratie van milieubeheer in de bouwpraktijk. Voor projecten die passen in dit prioriteitenbeleid en ook voldoen aan de algemene en specifieke criteria wil het SfA, als het enigszins kan, de komende jaren tweederde van het subsidiebudget reserveren.

Informatie

Stimuleringsfonds voor Architectuur Schouwburgplein 30-34 3012 CL Rotterdam tel. 010 - 4330525 De eerstvolgende sluitingsdatum voor het indienen van subsidie-aanvragen is 1 mei a.s.; de daaropvolgende ronde sluit op 1 september.

Nederland heeft op dit moment 636 gemeenten. Daarvan zijn er in 1993 zestien op het idee gekomen, soms met meerdere projecten, een beroep op het Stimuleringsfonds voor Architectuur te doen. In de categorie gemeentelijk en provinciaal architectuu rbel eid ontving het SfA zeven projecten, waarvan er drie werden gehonoreerd. Van de acht beeldkwaliteitplannen kwamen er twee voor subsidie in aanmerking. Moet hieruit worden afge leid dat niet alleen het lokale architectuurbele id maar ook de lokale ambitie in het overgrote deel van Nederland nog in de kinderschoenen staat? Of is inmiddels overal het besef doorgedrongen dat kwaliteitsbeleid tot de normale taken behoort van de overheid, op eigen kracht en uit eigen middelen? Het is mogelijk dat twee passages in het Beleidsplan 1993-1996 van het SfA een contraproductief effect hebben gehad op een belangrijke doelgroep. De Adviescommissie wordt tot enige terughoudendheid gemaand waar het gaat om gemeentelijke en provinciale architectuurbeleidsplannen en beeldkwaliteitplannen, om de volgende reden. In het kader van één van de, bij het ministerie WVC gestationneerde voorgangers van het SfA, de Tijdelijke Regeling Incidentele Projecten Architectuur (TRIPA), is een groot aantal van dergelijke plannen gesubsidieerd (2). Voorts wordt gesteld dat alleen subsidiëring overwogen dient te worden als sprake is van 'aantoonbare vernieuwende bestuurlijke en thematische aspecten' waardoor het project uitstijgt boven de reguliere werkzaamheden van de overheid en een bijzonder voorbeeldeffect kan hebben op andere gemeenten of provincies. Misschien is dat in de ogen van veel lokale initiatiefnem ers, die best willen werken aan kwaliteit en daarbij financiële en morele steun nodig hebben, te veel gevraagd, denken zij, als zij deze passage lezen 'zo ver zijn wij nog lang niet, dus laat maar zitten' . Met het gevolg dat alles zo blijft als het was, terwijl juist die bouwculturele niemandslanden belangrijke hiaten in de euforie van het Nederlandse architectuurklimaat zijn. Niettemin vormden de gemeenten in 1993, na de non profit-organisaties, de grootste groep aanvragers, gevolgd door onderzoeksbureaus, architectenbureaus, onderwijsinstellingen, filmbedrijven, lokale architectuurinstellingen, profit organisaties, buurtorganisaties, opdrachtgevers en musea. De regionale spreiding geeft nog weinig aanleiding tot vreugde . De Randstad ging ver op kop, met 47 aanvragen uit Zuid-Holland (de Nederlandse architectuurprovincie) en 34 uit Noord-Holland. Daarna kwamen Noord-Brabant (10, waarvan er helaas niet één werd gesubsidieerd), Gelderland (8), Groningen, Friesland en Overijssel (elk 3), Utrecht, Drenthe en Limburg (2) en Flevoland (1). Zeeland liet geheel verstek gaan. Opmerkelijk is dat uit de provincie Utrecht, in het hart van Nederland, maar 2 subsidieverzoeken afkomstig waren, waarvan één uit de stad Utrecht, die toch behoort tot de vier grote steden. Gelet op de 44 gehonoreerde projecten worden de verschillen nog groter. 11 daarvan werden ingediend vanuit Amsterdam, 10 vanuit Rotterdam en 8 vanuit Delft. Groningen had in 2 gevallen succes en voor het overige staan, met elk één positief beschikte aanvraag, Haarlem, Leiden, Austerlitz, Wageningen, Ruinerwold, Schoonhoven, Den Haag, Est, Diepenheim, Maastricht en Amersfoort op de lijst. Dit betekent uiteraard niet dat de projecten ook altijd betrekking hebben op ond~rwerpen of objecten binnen deze gemeenten. De oogst van 1993 Verreweg het grootste bedrag ging naar de Stichting Europan, voor een tentoonstelling, een symposium en een publikatie met als thema 'Chez soi en ville - thuis in de stad - at home in the city'. Deze organisatie selecteert dan ook, door middel van prijsvragen, in in-

Lydia Lansink

ternationaal verband jong talent, waarbij Nederland als gastland fungeert (3). Twee aanvragen van de TU Delft betroffen een tentoonstelling met publikatie die het werk van de Tsjechische architectuurtheoreticus Karel Teige in Nederland introduceert, en een tentoonstelling van studentenp lannen voor de Rotterdamse wijk Alexanderpolder. De Rotterdamse Stichting Kunstprojecten organiseert de tentoonstelling 'Architectuur voor Kinderen'. De Delftse Stichting Indesem hield het internationale ontwerpseminar 'Dark is the Night', waaraan onder anderen de architecten Coop Himmelblau, Daniel Libeskind en Rem Koolhaas medewerking verleenden . Het onderzoek van De Hoog, Ontwerp + Onderzoek richt zich op vernieuwing in de planvorming voor de VINEX-Iokaties, een buitengewoon actueel onderwerp; het werd dan ook door de Adviescommissie van groot belang geacht als bijdrage aan de belangstelling voor en het inzicht in de architectonische en stedebouwkundige kwaliteit in Nederland . Van drie tijdschriften, die samen een breed scala aan onderwerpen belichten, wordt de jaargang 1994 mede door het Sf A bekostigd. 'OASE' beoogt prikkelende en provocerende impulsen te geven aan het architectuurdebat. 'De Omslag' is een opinietijdschrift ove r architectuur, cultuur en onderwijs en 'Blauwe Kamer Profiel ' is gewijd aan landschapsontwikkeling en stedebouw. De publikatie 'The Triumphant Entry of Renaissance Architecture into the Netherlands' van de Stichting Arent van 's-Gravesande in Leiden voorziet in een hiaat in de geschiedschrijving; het boek gaat over de Nederlandse architectuur van de zestiende en het begin van de zeventiende eeuw. De gemeente Groning en komt voor de dag met de publikatie 'Woningbouw in Groningen 1980-1993', die niet uitsluitend een 'successtory' wil zijn, maar ook een analyse bevat van mislukkingen; dubbel leerzaam voor andere gemeenten. Tot zover deze kleine greep uit de oogst van 1993. Opvallende projecten Iedere subsidieronde levert projecten op 'die je bijblijven' omdat ze zo perfect in elkaar zitten, opvallen door origin aliteit, zo authentiek zijn gemotiveerd; verhalen die sympatiek zijn of juist ergerlijk door arrogantie of gemakzucht, die imponeren of juist in alle eenvoud overtuigen . En onvermijdelijk wordt de Adviescommissie geconfronteerd met onpeilbare aanvragen, puzzels, de obsessies van het miskende genie. Hoogst indrukwekkend was, naar de mening van de commissie, het boekproject, aangevraagd door de Stichting Groszstadt, Rotterdam, omtrent Rem Koolhaas, 'SMLXL', gepresenteerd aan de hand van een dummy met een ongebruikelijk, zeer kloek formaat en een bijzondere grafische vormgeving. Van een Nederlands atelier in Londen, CHORA, kwam het voorstel voor de studie 'Proto-urbane processen'; vier dynamische processen die de ontwikkeling van actuele vormen van stad en stedelijk cultuur beïnvloeden uitvlakking, spoorvorming, transformatie en migratie - worden daarin herleid en gecombineerd tot architectonische denk- en werkmodellen. Geen gemakkelijke kost, maar vanwege de intrigerende en vernieuwende benadering door de Adviescommissie van wezenlijk belang geacht voor het publieke debat. Een even wonderlijk als wondermooi project werd ingediend door de Stichting De Beurs van Berlage in Amsterdam. De Amerikaanse architect Daniel Castor maakt een tekenstudie van de Beurs, niet als historisch monument, maar als object met een consequente, hiërarchische structuur. Aan de hand van een rekenkundige analyse die is gebaseerd op het tellen van de bakstenen, worden in reeksen minutieuze tekeningen het ex- en het interieur als het ware afgepe ld, zodat - citaat uit de toelichting - 'de hiërarchie schijnbaar verloren gaat in chaos en zich zo als vanzelfspre-

Het Stimuleringsfonds in getallen

kend oplost in schoon hei d'. De Stichting Architact combineert een video met een publikatie, beide in de boekhandel te koop, waarin architecten hun eigen werk presenteren. Zó origineel dat geen enkele van de SfA-categorieën van toepassing bleek, was de 'Leliman-plaquette' van de Vereniging Leliman, ontworpen door Bruno Ninaber van Eyben . Als een moderne gevelsteen op architectonische objecten verschaft dit kunstwerkje informatie over het gebouwen zijn architect; de geïnteresseerde voorbijganger wordt op zijn wenken bediend en de architectuurhistoricus wordt veel gewroet in archieven bespaard. Lokaal architectuurbeleid Ondanks de terughoudende opstelling van de Adviescommissie ten aanzien van aanvragen op het gebied van lokaal architectuurbeleid, zijn in 1993 twee beeldkwaliteitplannen gesubsidieerd, beide voor lokaties met een bijzonder karakter en een exemplari sche problematiek. Het College van Burgemeester en Wethouders van de gemeente Ruinerwold werd beloond voor zijn initiatief voor de Dokter Larijweg, een van de meest waardevolle wegdorpassen in Drenthe, met een cultuurhistorisch belangwekkende bebouwing en begroeiing, een 'breed gedragen' scenario te ontwikkelen, dat recht doet aan de bestaande kwaliteiten maar niettemin realistisch is. Het voorstel van de gemeente Schoonhoven, voor een 'Aktieprogramma ruimtelijk kwaliteitsbeleid' werd niet alleen gewaardeerd omdat het betrekking heeft op een beschermd stadsgezicht, maar ook vanwege de integrale aanpak, gericht op de politiek, de ondernemers en het publiek. Wat in Ruinerwold en Schoonhoven kan is natuurlijk niet in iedere gemeente mogelijk; wat echter blijkt uit deze voorbeelden is dat een aanvraag, om het overdreven te stellen, niet per sé uit Amsterdam of Rotterdam hoeft te komen om hoge ogen te kunnen gooien. De gezamenlijke boodschap van Architectuur Lokaal en het Stimuleringsfonds voor Architectuur aan de lokale overheid is: denk niet te gauw 'zo'n platform of zo'n Stimuleringsfonds is niks voor ons', omdat uw kwaliteitsbeleid niet vanuit Rotterdam gestimu leerd hoeft te worden of omdat u het al ingewikkeld genoeg vindt om überhaupt te bouwen en u nooit klachten krijgt over 'nikserigheid'. In het eerste geval zijn misschien mogelijkheden aanwezig de resultaten van het beleid te presenteren, als voorbeeld voor anderen. In het tweede geval wil het Sf A u graag aanspreken op uw professionele en maatschappelijke verantwoordelijkheid, u als het ware verleiden tot ambitie; tal van uw collega's die geschiedenis hebben gemaakt met hun beleid waren ook van mening dat het beste niet goed genoeg was voor hun gemeente en haar bewoners. Voor de goede orde: het gaat niet om het stimuleren van eeFl subsidie-klimaat, maar om - zo staat het herhaaldelijk in het Beleidsplan van het Sf A - het bevorderen van het inzicht in en de belangstelling voor architectuur, stedebouw, tuin- en landschapsarchitectuur en interieurarchitectuur. Aanvragen moeten wel degelijk, formeel en in houdelijk, van goeden huize zijn om een kans te ma ken; in ieder geval moet serieus blijk worden gegeven van de intentie iets extra's te doen, dat zonder aanvullende financiële ondersteuning niet, of niet op het gewenste niveau, haalbaar zou zijn.

Noten 1 Stimuleringsfonds in de strijd tegen de 'nikserigheid', Noud de Vreeze, Architectuur Lokaal 1, oktober 1993, p. 8 2 Beeldkwaliteitplannen? Marc A. Visser, Architectuur Lokaal 2, december 1993, p. 10-11 3 De oogst van Europan, Bob Geerling, Architectuur Lokaal 1, oktober 1993, p. 2

In totaal kwamen in 1993129 verzoeken binnen, waarvan er 114 in behandeling werden genomen . De aangevraagde som bedroeg circa f 9 miljoen op een beschikbaar budget van maximaal f 3,8 miljoen. Uiteindelijk werd in 44 gevallen positief geadviseerd en beschikt, voor een bedrag van ruim f 2,5 miljoen. Ongeveer éénderde van de financiële ruimte bleef dus onbenut. Wat de ingediende projecten betreft, was het aantal studies en onderzoek en publikaties het grootst: 31 en 26, maar hiervan werden respectievelijk 9 en 11 initiatieven gesubsidieerd. In de categorie manifestaties lag de score beduidend hoger. Van de 14 verzoeken werden er 11 gehonoreerd. 5 van de 16 audiovisuele produkties werden in relatie tot de doelstelling van het Sf A de moeite waard bevonden. Van de 4 aanvragen voor tijdschriften werden er 3 gehonoreerd. Zowel qua aantal als kwaliteit waren de ingediende architectuurwedstrijden en voorbeeldprojecten aan de magere kant: over de enige prijsvraag werd negatief beschikt, evenals over het enige voorbeeldproject. Alleen in de eerste ronde kwamen 4 aanvragen binnen met betrekking tot de bevordering van de deskundigheid van opdrachtgevers . Slechts de publikatie van de Stichting Q, 'Portretten van goed opdrachtgeverschap' kreeg subs idie. Toegekende subsidi es in 1993

Manifestaties Stichting Kunstprojecten, Rotterdam: tentoonstelling 'Architectuur voor Kinderen' Rotterdamse Kunststichting, Rotterdam: tentoonstelling Air Alexander Tentoonstellingsruimte De Veemvloer, Amsterdam: tentoonstelling 'Bouwkunst in het Veem' Stichting Indesem, Delft: ontwerpseminar 'Dark is the Night' Architectuur Bouwhistorisch Centrum (ABC), Haarlem: serie lezingen 'Ontwerpexpertise' en 'USA' TU Delft, Faculteit Bouwkunde, Vakgroep GTMI, Delft: tentoonstelling met publikatie 'Karel Teige' Stichting Vedute, Amsterdam: presentatie van ruimtelijke manuscripten TU Delft, Faculteit Bouwkunde, Vakgroep Stedebouw, Delft: tentoonstelling 'Studentenplannen Alexanderpolder' Stylos, Delft: cong res 'Stylos' Hotel New York Conferences' Stichting Europan Nederland, Rotterdam: tentoonstelling, symposium en publikatie 'Chez soi en ville - thuis in de stad - at home in the city' Publikaties Stichting Architectuur Centrum Amsterdam (ARCAM), Amsterdam: publikatie n.a.v. project rond Rudy Uytenhaak Stichting Arent van 's-Gravesande, Leiden : 'The Triumphant Entry of Renaissance into the Netherlands'

rr,r::1

~~

9

Gemeentelijk Woningbedrijf Rotterdam (GWR), District Kralingen, Rotterdam: publikatie 'Oud/Ta ut' Stichting Publikaties Oud-Utrecht (SPOU), Austerlitz: publikatie in een reeks over de stedebouwkundige en architectonische gesch iedenis van Utrechtse gemeenten Stichting Groszstadt, Rotterdam: boekprojekt Rem Koolhaas Amsterdamse Raad voor de Monumentenzorg, Amsterdam: publikatie 'De vijfde gevel' Gemeente Groningen, Dienst RO/EZ: boek 'Woningbouw in Groningen 1980-1993' Stichting Academie Cursussen en Projecten, Rotterdam: publikatie in het kader van de manifestatie 'Workship ms Holland'

Tijdschriften Stichting OASE, Delft: tijdschrift 'OASE' Stichting De Omslag, Delft: tijdschrift :De Omslag' Stichting Lijn in Landschap, Wageningen: tijdschrift 'Blauwe Kamer Profiel' Gemeentelijke en provinciale architectuurbeleidsplannen Stadsdeel SlotervaartlOvertoomse Veld, Stichting De Driehoek, Amsterdam: audiovisuele produktie 'Wonen rond de Sloterplas 1974 - 1994, de midlife cri sis van een tuinstadconcept' Beeldkwaliteitplannen Gemeente Ruinerwold: beeldkwaliteitplan 'Dokter Larijweg Breed Gedragen' Gemeente Schoonhoven: 'Aktieprogramma ruimtelijk kwaliteitsbeleid gemeente Schoonhoven' Deskundigheidsbevordering opdrachtgevers Stichting Q, Den Haag: publikatie 'Portretten van goed opdrachtgeverschap' Studies en onderzoek Stichting Architectuur en Stede bouw in Indonesië (ARSI), Est: onderzoek, voor zover in Nederland Stichting Beurs van Berlage, Amsterdam : tekenstudie Beurs van Berlage door Daniel Castor Kunstvereniging Diepenheim, Diepenheim: onderzoek 'De ontwikkeling van een visie op het landschap van Diepenheim als kader voor het situeren van kunst' Gemeente Maastricht: historisch kleurenonderzoek Maastricht De Hoog, Ontwerp + Onderzoek, Amsterdam: inventarisatie van en onderzoek naar vernieuwing in de planvorming voor de VINEX-Iokaties CHORA, atelier voor stedebouwkundig onderzoek, Londen: studie 'Proto-urbane processen' Audiovisuele produkties Gemeente Amersfoort: videofilm Kattenbroek Dutch Angle Films, Amsterdam: film 'A sense of place' Kool, De Smeth en anderen, Groningen: TV-documentaire 'Groninger Museum' Stichting Architact, Delft: haalbaarheidsonderzoek audiovisuele produktie en publikatie 'Architectuur in Beeld' Snoek & Baaij, Amsterdam: architectuurfilm over de architecten Bosch, De ley en lafour en de ontwikkeling van de sociale woningbouw Overige aanvragen Vereniging Leliman, Rotterdam: lelimanplaquette

J.J .P. Oud, Hoek van Holland, arbeide rshuizen in rij, 1924-1927 © NAi, coll. Oud/Fvd4, repro RETINA

Lokale architectuurcentra in Eindhoven, Den Haag en Diepenheim

Begin 1993 is het OLA Overleg Lokale Architectuurcentra opgericht. De verschillende, particuliere of lokale, initiatiefnemers van tentoonstellings- en discussiecentra die de belangstelling en gedachten over de ontwikkelingen op het gebied van architectuur en stedebouw in hun gemeente onder de publieke aandacht brengen, informeren elkaar over hun activiteiten en over de plannen in hun stad. In de vorige krant van Architectuur Lokaal werden ARCAM Amsterdam, ABC Architectuurcentrum Haarlem, RKS Rotterdam en het CAS Groningen belicht. Andere, recenter opgerichte instellingen zijn o.a. Stichting Q Eindhoven en Wils & Co (sedert 1994) in Den Haag. De achtergronden van de Kunstvereniging Diepenheim zijn weer van geheel andere aard.

Jan Wils, 1935 foto: collectie NAi

Gebouw De Witte Dame, Eindhoven (detail) foto: Eric Poell

Stichting Q Eindhoven De Stichting Q Eindhoven is eind vorig jaar opgericht en is een vervolg op de Werkgroep Q Eindhoven. Deze werkgroep werd in 1990 opgericht op initiatief van de Stichting Witte Dorp de Burgh en enkele enthousiaste bewoners van Eindhoven. Hoewel de naam dat wellicht doet vermoeden, bestaat er geen relatie met de stichting Q die met ruim 20 Nederlandse gemeenten een tweejarig projekt uitvoerde en na afloop daarvan in decemper vorig jaar werd opgeheven (zie pag 25). De werkgroep Q Eindhoven legde de doelstellingen vast in een startnotitie met een verwijzing naar de Vierde Nota Ruimtelijke Ordening: daarin legde de regering sterk de nadruk op verhoging van de ruimtelijke kwaliteit. Begrippen als belevingswaarde, gebruikswaarde en toekomstwaarde werden in de nota gedefinieerd om 'kwaliteit' te omschrijven. De praktische vertaling van dit moeilijk te omschrijven begrip en daarmee ook te beschrijven beleid maakte het voor de werkgroep Q gewenst hieraan regionaal meer aandacht te besteden. In het verlengde van de doelstelling van de inmiddels opgeheven Werkgroep SxS, kwaliteit in de volkshuisvesting heeft Q Eindhoven als doel gesteld, (de discussie over) de ruimtelijke kwaliteit van de gebouwde en onbebouwde omgeving te bevorderen en te stimuleren. Q Eindhoven acht het van belang dat er vanuit een brede maaatschappelijke basis een aanzet wordt gegeven tot een ander, beter beleid waarin kwaliteit, visie, samenhang, cultureel bewustzijn en een evenwichtige integratie voorop staan. Dat zou tot gevolg kunnen hebben dat er meer aandacht onstaat voor de samenhang in de verschijningsvorm van de stad, zowel op bestuurlijk en ambtelijk niveau als bij de bewoners, dat er een weloverwogen gemeentelijk beleid komt met betrekking tot (vervangende) nieuwbouw en het behoud van karakteristieke stadsdelen en gebouwen (bijv. functieverandering) en tenslotte, dat de gewenste aandacht voor kwaliteit ook wordt doorgevoerd tot het niveau van het wonen en de woonomgeving, bijvoorbeeld zelfbeheer van het onderhoud van de schil van de woning en de openbare ruimte (o .a. terug te vinden in het begrip sociale vernieuwing). De stichting Q Eindhoven bestaat inmiddels uit een werkgroep van ongeveer 15 personen, op persoonlijke titel. Men wil voorkomen dat Q een 'instituut' wordt en onafhankelijk blijven. Desondanks maken ambtenaren en een wethouder deel van de werkgroep uit. Behalve werkbijeenkomsten van deze groep vinden sinds 1993 ook in groter verband gedachtenwisselingen plaats onder de noemer Q Salon. Met als doel, andere instituten zoveel mogelijk vertegenwoordigd te zien in de werkgroep Q of in de Q Salon, wordt zoveel mogelijk met hen samengewerkt. Zo is de TU Eindhoven vertegenwoordigd in de decaan van de afdeling Bouwkunde, worden de activiteiten afgestemd met de BNA en bestaan er contacten met de Academie voor Industriële Vormgeving. Onlangs is een overleg gestart waaraan behalve Q ook andere plaatselijke initiatieven, van de architecten van de Eindhoven Connectie en van boekhandel Motta, die kleine tentoonstellingen organiseert, deelnemen. Daarbij wordt informatie over elkaars activiteiten uitgewisseld en het biedt de mogelijkheid om gezamenlijk programma's te maken. In de startperiode kon Q vergaderen bij de gemeentelijke dienst Stadsontwikkeling en werden de uitnodigingen voor een reeks openbare discussies onder de

naam QAFE door de gemeentelijke dienst Cultuur verzonden. De discussies werden gehouden in de theaterzaal van Plaza Futura. Tot eind 1992 waren er geen financiële middelen, er is daarom aansluiting gezocht (en gevonden) bij de manifestatie Stad Beeld Eindhoven die door de afdeling Cultuur van de gemeente werd georganiseerd. In 1993 stelde de gemeenteraad de Eindhovense architectuurnota Ruimte voor Architectuur vast en op grond daarvan beschikt de werkgroep over een bescheiden jaarbudget voor activiteiten. In 1991 werd als eerste tentoonstelling Glanzende scherven in een zee van groen georganiseerd, waarbij ook het eerste openbare symposium annex discussie plaatsvond. De resultaten van deze discussie zijn opgenomen in de Eindhovense architectuurnota. Ook heeft de werkgroep bijgedragen aan een openbare gedachtenwisseling met de plaatselijke pers en er wordt, als voortzetting op de manifestatie Stad Beeld Eindhoven, een architectuuragenda (folder) uitgegeven in samenwerking met de dienst Cultuur. In 1994 staat onder meer het project Meeneemstad op het programma, met als doel een concreet kader te scheppen voor een hernieuwde omgang met hedendaagse stedelijkheid. Aan 15 schrijvers, kunstenaars, filmers en architecten is gevraagd hun visie op de stad Eindhoven in een project om te zetten. Er worden 3 reeksen van 5 solo-tentoonstellingen gehouden, er worden publikaties uitgebracht en symposia gehouden . De reeksen dragen de thema's media, kunst en architectuur. De architectuurreeks wordt in 1995 gerealiseerd. De stichting Q is in overleg over huisvesting in 'De Witte Dame', een onderdeel van de Philipsgebouwen dat grenst aan de witte toren van Philips (hoek Emmasingel-Spoorlijn); het meest karakteristieke beeld van het complex dat als het gezicht van het concern wordt beschouwd. De toren blijft dan ook als Philipskantoor gehandhaafd. Voor het leegstaande gedeelte, in de volksmond 'De Witte Dame' genaamd, heeft de stichting Emmasingel ideeën voor culturele bestemmingen ontwikkeld om het pand te behouden voor de stad als een centrum van innovatie, dynamiek, technologie, kunst en cultuur ter uitbreiding van de binnenstad. Inmiddels zijn plannen ontwikkeld in overleg tussen Philips, marktpartijen en de gemeente om deze invulling mogelijk te maken. De stichting Q-Eindhoven wil graag in deze 'Witte Dame' het Eindhovense Architectuurinstituut vestigen. Deze pogingen worden door het ministerie van WVC en het Cultuurfonds van het Bouwfonds Nederlandse Gemeenten voor 1994 financieel ondersteund . Op 7 februari werd een door de private partijen ontwikkeld haalbaarheidsonderzoek van hergebruikmogelijkheden van de 'Witte Dame' aangeboden aan het College van B&W. Inmiddels is Jo Coenen benoemd als supervisor voor het herstructureringsproject van de stedebouwkundige kavel waarin de 'Witte Dame' is gesitueerd. Wils & Co (sedert 1994) Den Haag De stichting Wils & Co (sedert 1994) is de nieuwe benaming van voorheen het Haags Architectuur Platform. De bedoeling van Wils & Co is het publieke debat over architectuur en vormgeving in het algemeen en van Den Haag in het bijzonder te ondersteunen, te bundelen, te initiëren en over de diverse activiteiten te informeren. Het is niet de bedoeling dat Wils & Co in de plaats komt voor de 'Haagse kamertjes'; het bestaan van verschillende clubjes met hun verschillende

OLA Overleg lokale architectuurcentra Gemeente ALKMAAR E. Diepenmaat, sector RO Postbus 773 1800 AB Alkmaar tel. 072 - 191873 Gemeente ALMERE Hans Spaans Postbus 200 1300 AE Almere tel. 036 - 5399911 ARCAM AMSTERDAM Maarten Kloos, Jeanine van Pinxteren Waterlooplein 211 -213 1011 PG Amsterdam tel. 020 - 6204878 Architectuur centrum ARNHEM/NIJMEGEN i.o. Daphne Kaffka, Ap van Dam Coehoornstraat 2 6811 LA Arnhem tel. 085 - 515711

opvattingen en vormen van activiteiten zijn waardevol voor een levend(ig) architectuurklimaat. Het gaat om zaken die de activiteiten van de 'kamertjes' overstijgen: om het adequaat volgen, inzichtelijk en bespreekbaar maken van de actualiteit en om die activiteiten te organiseren waarvoor geen van de 'kamertjes' is toegerust. Op de Dag van de Architectuur 1993 is bekend gemaakt dat de stichting HAP werd opgericht. Wethouder Noordanus van ruimtelijke ordening en stadsvernieuwing zegde in een reactie daarop een startsubsidie toe . In die periode was in Den Haag het Haags Architectuur Debat gaande, een serie openbare symposia en discussies omtrent een aantal actuele architectonische en stedebouwkundige ontwikkelingen . Het HAP zegde in zijn bekendmaking toe deze discussie in de toekomst voort te zetten en daarvoor de benodigde infrastructuur te helpen uitbouwen: 'Een stad als Den Haag is voortdurend in beweging, een debat over zoiets belangrijks als onze dagelijkse leefomgeving kan niet een eenmalig gebeuren zijn'. Alle voorbereidingen leidden ertoe dat de stichting Wils & Co, Architectuur Platfor.m Den Haag in februari jl. officieel gevestigd werd in het Theatercentrum aan het Spui en sindsdien dagelijks voor publiek toegankelijk is. Vanaf begin maart is er een permanente tentoonstelling te zien over het veranderende Haagse stadsbeeld en er is documentatiemateriaal aanwezig. Met de expositie, die te zijner tijd een plaats krijgt in het atrium van het nieuwe stadhuis, wil Wils & Co bij het publiek de belangstelling en het kritisch bewustzijn vergroten ten aanzien van het proces van constante verandering van de stad en de regio. Langs deze en andere wegen gaat Wils & Co de komende jaren meebouwen aan de infrastructuur van een Haags 'architectuurkl imaat'. Er is begonnen met het opzetten van een netwerk van contactpersonen van diverse in en rond Den Haag actieve en minder actieve (architectuur)circuits. Het resultaat van die contacten zal te zien zijn in de agenda van een nieuwsbulletin dat vijfmaal per jaar wordt uitgebracht. Daarbij kan iedereen die in de regio Haaglanden activiteiten organiseert over de vormgeving van stad en land bij Wils & Co vrijelijk de beschikking krijgen over verzendlijsten van geïnteresseerden . Door het bijhouden van de Haagse architectuuragenda kan bovendien een samenwerking worden geactiveerd tussen de verschillende activiteiten die plaatsvinden en voor Wils & Co is daarbij een coördinerende functie weggelegd. Als bijkomstig effect wordt verwacht dat door deze regelmatige contacten sluimerende initiatieven worden geactiveerd. Wils & Co wil, zoals gezegd, zorgdragen voor een verbreding en verdieping van het Haagse architectuurklimaat. Het voornemen is om tentoonstellingen, workshops, excursies en discussie rond actuele thema's te entameren en zo nodig zelf te organiseren. Aan het programma voor 1994 wordt hard gewerkt. In samenwerking met onder andere de BNA wordt momenteel de Dag van de Architectuur voorbereid. Als vervolg op het thema 'de openbare ruimte', dat vorig jaar werd aangesneden; zal het thema dit jaar 'de besloten ruimte' zijn . De mogelijkh eid is aanwezig dat het in de ruwbouw staande atrium van het nieuwe stadhuis hierin een centrale rol gaat spelen. Gewerkt wordt aan excursies langs gebouwen met bijzondere ruimtelijke effecten. Wils & Co zal ook het in 1993 ingezette Haags Architectuur Debat continueren met debatten en lezingen over de Haagse identiteit, de sky-line van de stad, het internationale vestigingsklimaat van Den Haag, de 'onderwereld', het buiten als

bron, zeerandstad, de jaaglanden, VIN EX-lokaties en nieuwe periferie. Onder het thema 'Reparatie van de stad, terug bouwen wat er nog niet heeft gestaan' zal in 1994 een aantal onderzoekende activiteiten worden georganiseerd waaraan diverse organisaties zuIlen meewerken. Kunstvereniging Diepenheim In opdracht van de Kunstvereniging Diepenheim wordt door de Haarlemse landschapsarchitect Alle Hosper een ruimtelijke visie ontwikkeld op de toekomst van het Diepenheimer landschap. Het streven is, het landschap als object van ontwerp en vormgeving, als cultureel fenomeen, te betrekken bij de discussie over 'kunst en openbare ruimte' . De te ontwikkelen visie zal daarom ook een beeld moeten geven van de wijze waarop beeldende kunst een betekeni5volle bijdrage zal kunnen leveren aan het landschap. Diepenheim is een begrip in de kunstwereld. Dat is te danken aan een reeks inspirerende initiatieven, ontplooid door kunstliefhebbers die hedendaagse kunst van hoog niveau voor een breed publ iek toegankelijk willen maken . De basis daarvoor werd gelegd door de in 1981 opgerichte vereniging Vrienden van de Galerij 1881 . De activiteiten van deze vereniging concentreerden zich oorspronkelijk op het organiseren van exposities op de zolder van het voormalige gemeentehuis, maar al spoedig werd ook de aandacht gericht op het landschap in en om Diepenheim. Dit leidde in 1983 tot de stichting Beeld-en-Route en daarmee tot een reeks van jaarlijkse beeldenroutes, later gevolgd door projectmatige buitenexposities met op lokatie gemaakt ruimtelijk werk. In 1990 was het mogelijk om een nieuw tentoonstellingsgebouw te realiseren . Tegelijkertijd werden de uitgangspunten van Galerij 1881 en Beeld-en-Route opnieuw geformuleerd, hetgeen leidde tot de oprichting van de Kunstvereniging Diepenheim. De ervaringen van de afgelopen jaren gaven aanleiding tot een diepgaande discussie over de mogelijkheden om op een nieuwe en vernieuwende manier kunst een bijdrage te laten leveren aan de betekenis van het landschap. Dit leidde tot een door het Stimuleringsfonds voor Architectuur ondersteunde opdracht aan Bureau Alle Hosper, landschapsarchitectuur en stedebouw. Aan dit bureau werd gevraagd om een visie te ontwikkelen op het landschap als basis voor de wijze waarop mogelijk in de toekomst daarin met beeldende kunst zou kunnen worden omgegaan. Om tot een antwoord op deze vraag te komen heeft het bureau een aantal stappen onderscheiden. Allereerst werd het landschap, zoals zich dat nu aan de beschouwer voordoet, grondig onder de loep genomen. Aan de hand van veldwerk, kaarten en literatuur is het landschap geanalyseerd. De resultaten van de analyse werden samengevat in een atlas van Diepenheim. Vervolgens werd door middel van 15 interviews getracht grip te krijgen op de betekenis van het landschap. Aan de geïnterviewden werd gevraagd om een 'mental map' te tekenen van Diepenheim, waarna ingegaan werd op bijvoorbeeld de veranderingen in het landschap en de activiteiten van de Kunstvereniging . Met behulp van de resultaten van de twee voorafgaande rondes en inzichten, opgedaan tijdens gesprekken met o.a. kunstenaars en een theatermaker, wordt momenteel gewerkt aan een visie op de toekomst van het landschap.

11

Gemeente BREDA Willem Oomens, Paul van der Grinten, coördinatie architectuurbeleid Postbus 3920 4800 DX Breda tel. 076 - 293000 Toren van Oud DElFT Ton Voets Van Leeuwenhoeksingel 69 2611 AE Delft tel. 015 - 143941 Gemeente DEN BOSCH Gert Jan Arts, sector stadsontwikkeling Postbus 12345 5200 GZ Den Bosch tel. 073 - 155399 Wils & Co (sedert 1994), Architectuur Platform DEN HAAG Victor Freijser St. Jacobsstraat 129 2512 AN Den Haag tel. 070 - 3534294 Kunstvereniging DIEPENHEIM Joop Hoogeveen, Harrie ten Dam Grotestraat 17 7478 AA Diepenheim tel. 05475 - 2143 Stichting Q EINDHOVEN Cees Donkers, Ton Langenberg St. Odulphusstraat 35 5614 AN Eindhoven tel. 040 - 386403 CAS, Centrum voor Architectuur en Stedebouw GRONINGEN Sjoerd Cusveller, Anke Kroeze Gedempte Zuiderdiep 98 9711 HL Groningen tel. 050 - 673558/672199 ABC, Architectuurcentrum HAARLEM Piet Roos, Ellen Siebert Groot Heiligland 47 2011 EP Haarlem tel. 023 - 340584 Stichting de Bouw/Kunst LEEUWARDEN Hans Heijdeman, Bauke Tuinstra Arnold Feijstraat 21 8921 SJ Leeuwarden tel. 058 - 157172 Stichting Topos MAASTRICHT Niek Bisscheroux Hertogsingel 68 6214 AE Maastricht tel. 043 - 218705 ZAp' Zeeuws Architectuur Platform MIDDELBURG Joos Nijsse, Johan de Koning Bleek 26 4331 EZ Middelburg tel. 01180 - 11106 RKS, Rotterdamse Kunststichting, ROTTERDAM Anne-Mie Devolder, sectie architectuur Mauritsweg 35 3012 JT Rotterdam tel. 010 - 4141666 Post Planjer UTRECHT Bettina van Santen, Daphne Kaffka, Ko Jacobs J.P. Coenstraat 27 3531 EL Utrecht tel. 030 - 936129 Coördinatie Overleg Lokale Architectuurcentra OLA Architectuur Lokaal Cilly Jansen

', ----

Agenda

Architectuurprogramma's in Nederland, april t/m juni 1994

J.J .P. Oud, Oud-Mathenesse, semi-permanente wo ningen, 1922 . © NA i, coll. Oud/A4.9, repro RETI NA

J.J.P. Oud, Hoek van Holland, woonwijk Tusschend ijken, 1920 © Nai, coll. Oud/Al.9, repro RETINA

ALMERE

16/5 tlm 19/5 Stedebo uw en kleur In Almere Bu iten wordt eind 1994 begonnen met de bouw van de Regenboogbuurt. Bijzonder is dat door het formuleren van ei sen op stedebouwkundig niveau mbt de toepassing van kleur, de verwachting is dat deze buurt een kwalitatieve meerwaarde zal krijgen . Het stedebouwkundig concept van de buurt en van de bouwp lannen zullen worden gepresenteerd op een speciaal voor dit doel door Sjoe rd Soeters ontworpen gemeentestand op de BouwRAl (16-19/5) . In de expositiepaviljoens van A lmere wordt op 14 oktober een grote tentoonstelling geopend over conceptuele toepassingen van kleur in de stedebouw. Informatie: 03240-99911, Hans Spaans

AM STERDAM permanent Nieuw Sloten, Oostelijk Havengebied, IJ-Boulevard Permanente expositie van nieuwe bouwplannen Zuiderkerk, Zu iderkerkhof 72, ma tlm vr 12-17, do 12-18, toegang vrij

de, maar ook minder geslaagde architectuu r en stedebouw in een van de westel ijke delen van Amsterdam. Er wo rden vijf thema's aan de orde gesteld: stedebouw, bouwplannen, architectuur, toekomstige plannen en beheer. Zuiderkerk, Zuiderkerkhof 72, ma tlm vr 12-17, do 12-20, toegang vrij

23/4 tlm 28/5 Piet Blom is terug Maquettes en tekeningen van recent werk van Piet Blom ARCAM, di tlm za 13-17, toegang vrij 25/5 Prijsvraag Diemerzeedijk Prijsuitreiking en studiedag naar aanleiding van de Prijsvraag Diemerzeedijk, vm. stortplaats. Organisatie: ministerie VROM en gemeente Amsterdam. Informatie: dhr. Akerboom (VROM), tel. 070 - 3393343 . Zuiderkerk, Zuiderkerkhof 72, ma tlm vr 12-17, do 12-20, toegang vrij

DEN HAAG

4/6 tlm 9/7 De volgende Merkelbachprijs Een expositie met bouwplannen voor Amsterdam, te realiseren in de periode 1994-1997 ARCAM, d i tlm za 13- 17, toegang vrij

12/3 tlm 16/4 Havens vo l w o ningen Een confrontatie tussen de stedebouwkundige uitgangspunten van het KNSM-eiland (stedebouwkundig plan: Jo Coenen), Javaeiland (Sjoerd Soeters) en Borneo/Sporenburg (Adriaan Geuze); alle lokaties in het Oostelijk Havengebied Amsterdam ARCAM, di tlm za 13-17, toegang vrij

18/3 tlm 30/4 Ir. Jacoba Mulder (1900-1988) Architecte, stedebouwkundige en landschapsarchitecte; in 1930 in d ienst getreden bij de gemeente Amsterdam. Ontwerpster van het Amsterdamse Bos, belangrijk medewerkster aan het Algemeen Uitbreidingsplan en drijfveer achter nieuwe verkavelingsvormen in m.n. de stadsuitbreidingen Buitenveldert en Amsterdam-West. Zuiderkerk, Zuiderkerkhof 72, ma tlm vr 1217, do 12-20, toegang vrij tot 20/3 Architectuur en stedebouw in Bos en Lo mmer Tentoonstelling van waardevolle, opvallen-

22/10 tlm 5/11 Architectuurreis Mexico De Toren van Oud heeft in het verleden specialistische architectuurreizen georga niseerd naar London, naar de Duitse musea, naar de Oost- en Westkust van de USA en naar de Zuidelijke Amerikaanse staten. Dit jaar staat een architectuurreis naar Mexico op het programma. De reis voert o.a. naar MexicoCity (projecten Luis Baragan), Acapulco (John Lautner) en Yucatan (Maya-cultuur). In samenwerk ing met de Universiteit van Mexico vinden gesprekken plaats met arch itecten over de grootscha lige architectuur van de 60-er jaren, er worden diverse architectenbureau's bezocht en met gemeente lijke stedebouwkundige diensten wordt gesproken over de Mexicaanse volkshuisvesting . De reissom bedraagt f . 3.500,- en er kunnen maximaal 30 deelnemers mee. Reisleiding, informatie en programma: Ton Voets, tel. 015 - 143941 .

DELFT 6-7/5 2-daagse excursie Maastricht Bezoek aan o.a. Sphinx-Céramique, Artifort en Thermen 2000. Aanmelding bij Delft Design, Martine Mulder, tel. 015 - 132981. 18/5 Industrieel ontwerpen/straatmeubilair Lezing Delft Design, VAK-gebouw, Westvest 9,20.30 uur, toegang vrij.

vanaf maart Veranderend Stadsbeeld Den Haag Wils & Co, ma tlm vr 9.00 - 17.00 uur, toegang vrij 12/4 De toekomst van de Derde Ambachtsschool van Duiker en Bijvoet Een door de BNA kring Den Haag georganiseeerde bijeenkomst in een van de meest functionalistische gebouwen die Den Haag bezit. Met toelichtingen over geschiedenis, restauratie en toekomstig gebouw van Marieke Kuipers (Rijksdienst Monumentenzorg), Gerrit van Esch en Cees van Harmelen (HTV). De Derde Ambachtsschool, Zwaardstraat 17 Scheven ingen, aanmelding : tel. 070 - 3256662.

Medio juni Het spoor in Delft Lezing Delft Design n.a .v het stedebouwkund ig plan van Frits Palmboom e.a. voor de herinrichting van het Delftse stationsgebied. VAK-gebouw, Westvest 9, 20.30 uur, toegang vrij . 12

20/4 Berichten van het front Ontwerpersoverleg over de stedebouwkundige ontwikkeling van Ypenburg , georgani seerd door de gemeentelijke dienst Ru imtelijke en Economische Ordening REO en mmv Frits Palmboom, stedebouwkundige . REO, Laan van Meerdervoort 70, toegang vrij.

DIEPENHEIM

19/5 tlm 12/6 Visie op de t oeko mst van het Diepenheimer landschap Tentoonstelling van resultaten van analyse, interviews en visievorming, ontwikkeld door Alle Hosper iov de Kunstveren iging Diepenheim . Op 27/5 zal bureau Alle Hosper de plannen toelichten tijdens een openbaar debat (zie pag. 11).

EINDHOVEN 12/4,10/5,14/6 Lezingen: 12/4 Harrie Eltink, architect te Eindhoven 10/5 Frans Compen, architect te Eindhoven 14/6 Sjef van Hoof, architect te Middelbaars Eindhoven Connectie, Dommelstraat 11, 20.00 uur, toegang vrij maart/juni Reeks exposities in het kader van het project Meeneemstad

tlm 26/3 18/4 tlm 29/4

3/6 Wim Crouwe\, ontwerper Atelierbezoek, aanvang 17.00 uur, deelname kosteloos, aanmelding bij Delft Design, Martine Mulder, tel. 015 - 132981.

19/4 Scheveningen Haven Discussie over de transformatie van de Scheveningse haven, georganiseerd door het Haags Architectencafé . Filmhuis, Spui 121, 16.30 - 19.00 uur, toegang vrij. Informatie: 070 - 3505044.

The unbearable Iightness of being Ter ge legenheid van het 200 jarig bestaan van het Delfts Bouwkundig Studentengezelschap Stylos organiseert Stylos ism de Stichting Nederlandse Architectuurmanifestatie SNAM een eeuwfeest onder het motto Fin de Siecle met debatten en workshops. Woordvoerders zijn O.m . John Körmeling, Architectengroep Mecanoo, Kees Christiaanse en Carel Weeber. Informatie: SNAM, tel. 015 - 561531.

Het werkveld, schetsen van Annette Marx en Ady Steketee, architecten

2/4 tlm 23/4 Bilwet, schrijvers/schilderscollectief

30/4 tlm 21/5 De simultane stad Rong w rong Videoproduktie

28/5 tlm 18/6 Locus Velocitas, architectuur/kunstproject

25/6 tlm 16/7 Nox architecten, Lars Spuybroek en Maurice Nio Motta Kunstboekhandel/Galerie, Bergstraat 35, toegang vrij

Affiches van de talkshows van de Toren van Oud in 1993

GRAVE

4/5 tlm 15/5 Erskine in Grave Tentoonstelling. Ontwerpen van Ralph Erskine voor een nieuw stadshart in Grave, later te zien in het Provinciehuis NoordBrabant, Den Bosch, en in de TU-Eindhoven. Opening en presentatie publikatie (voorbeeldplan) op 4 mei. Protestantse kerk Grave, dagelijks 10-17, toegang vrij Informatie: gemeentehuis Grave, tel. 08860-78911

GRONINGEN tlm 8/4 Uitbreidingsplan Berlage: vervolg of vernieuwing Tentoonstelling en heruitgave van de publikatie Uitbreidingsplan Berlage 1928-1932 CAS, ma tlm vr 9-17, toegang vrij

7/6 tlm 1/7 Ontwerpen voor de academie Tentoonstelling van de prijsvraagresultaten voor een nieuwe Academie van Bouwkunst CAS, ma tlm vr 9-17, toegang vrij

LEEUWARDEN

11/3 Kleur in de stad Discussie in de reeks Attiek bijeenkomsten, de Blauwe Stoep, Gouverneursplein 36, 20.15 uur, toegang vrij. Informatie: stichting de Bouw/Kunst 8/4 Nieuwbouw Leeuwarder Courant Discussie in de reeks Attiek bijeenkomsten, Leeuwarder Courant, Sixmastraat 15, 20.15 uur, toegang vrij. Informatie: stichting de Bouw/Kunst

architectuur. Meer dan 90% van het Zweeds architectonisch erfgoed kwam in de afgelopen honderd jaar tot stand. NAi, di-za 10-17, zo 11-17, toegang f . 6,00

19/2 tlm 1 5/5 Avantgarde: Sovjetarchitectuur 1924-1937 Tentoonstelling: een beeld van de bloeiperiode van de avantgarde in de Sovjetarchitectuur en de bouwproduktie in deze periode. Nieuwe bouwo pgaven in de nog jonge socialistische maatschappij aan het begin van de eeuw: gemeenschappe lijke woongebouwen, arbeidersclubs, openbare gebouwen en compleet nieuwe steden van o.a. Leonidov en Melnikov. NA i, di-za 10-17, zo 11-17, toegang f. 6,00 25/3 Kleur in de stad Symposium Gemeentelijk Woningbedrijf ism het NAi, waarbij het kleurgebruik in de hedendaagse architectuur centraal staat. Presentatie van het rapport van de GWR-Jubi leum-Kleurcommissie olv prof. ir. Tj. Dijkstra en de publikatie va n de we lstandscomm issie Geen materiaal zonder kleur; geen kleur zonder materiaal. Ook wo rden kleurvoorschriften in een historisch stadscentrum vergeleken met die in een modern stadsbee ld en komen diverse kleur-renovatie-, restauratie- en nieuwbouwp roj ecten aan de orde. Rostra Congrescommunicatie, tel. 070 - 3648703 6/4 Herman Moscoviter, journalist, en Pi de Bruyn, architect in de lezingenreeks van de RKS Ontwerpen voor de stedelijke vern ieuwing van Rotterdam. Moscoviter spreekt over de begrippen mooi en lelijk in de Rotterdamse architectuur; De Bruyn licht zijn ontwerp voor het Beursplein en de ondertunneling van de Coolsingel toe. Zaal de Unie, Mauritsweg 34, 20.30 uur, toegang f. 10,00/7,50, reserveringen : tel. 010 - 4333534

13/4 Adriaan Geuze, landschapsarchitect in de lezingenreeks van de RKS Ontwerpen voor de stedelijke vernieuwing van Rotterdam, over zijn ontwerpen voor de herinrichting van het Schouwburgplein en de Binnenrotte. Zaal de Unie, Mauritsweg 34, 20.30 uur, toegang f. 10,0017,50, reserveringen: tel. 010 - 4333534 19 en 20/4 Internationaal symposium Naar aanleiding van de tentoonstelling Avantgarde in het NAi, georganiseerd in samenwerking met de afdeling Bouwkunde, TU-Delft Informatie en aanmeldingen: NAi, tel. 010 - 4401201 21/4 Architectuurkritiek en beeldproduktie Talkshow van de Toren van Oud, Delft, te gast in het NAi (zie BeeldenSTORM of BeeldenHONGER). Janny Rodermond (De Architect), Geert Bekaert (Archis), Gerda ten Cate (Bouw) en Endry van Velzen (Oase), olv Ton Voets. K.P.C. De Bazelzaal, NAi, 20.30 uur, toegang f. 10,00 23/4 tlm 19/6 Europan Nederland Overzicht van de ontwerpen voor Europan 3 op lokaties in Haarlem, Den Bosch, Groningen en Dordrecht. Deze gemeenten tekenden een intentieverklaring tot het streven, de winnende ontwerpers daadwerkelijk een bouwopdracht te verstrekken. NAi, balkonzaal, di-za 10-17, zo 11-17, toegang f. 6,00 23/4 Archiprix 1993 De beste afstudeerplannen van de negen Nederlandse architectu uropleidingen uit 1992/93. NAi, zolderzaal, di-za 10-17, zo 1117, toegang f. 6,00. Prijsuitreiking 23/4, 11.00 in de Kunsthal, Museumpark.

ROTIERDAM tlm 10/4 J.J.P. Oud - Bruno Taut Tentoonstelling van ontwerpen voor een nieuwe stad - Rotterdam/Berlijn NAi, di-za 10-17, zo 11-17, toegang f. 6,00

11/2 tlm 3/4 Zweedse bouwkunst in de twintigste eeuw Overzichtstentoonstelling van de Zweedse

10/4 Bernard Huisman, redacteur NRC Handelsblad Lezing over de doorwerking van avantgardistische principes in de socialistisch-realistische architectuur naar aanleiding van de tentoonstelling Avantgarde in het NAi. NAi, 14.30 uur, reserveringen tel. 010 - 4401201

30/6 Beeldenstorm Talkshow van de Toren van Oud, Delft, te gast in het NAi (zie BeeldenSTORM of BeeldenHONGER). Robert Venturi (uitbreiding Stedelijk Museum Amsterdam), Alessandro Mendini (nieuwbouw Groninger Museum) en Wim Quist (uitbreiding Haags Gemeentemuseum). K.P.C. De Bazelzaal, NA i, 20.30 uur, toegang f. 10,00 13

BeeldenSTORM of BeeldenHONGER

Het overkoepelende thema van de Toren van Oud voor 1994 luidt BeeldenSTORM of beeldenHONGER in de hedendaagse stad. De na-oorlogse tabuia rasa-stedebouw en moderne dogmatische architectuur, gebaseerd op toekomstidealen, maatschappijmodellen en welvaartsstreven is vanaf de jaren zeventig langzaam maar zeker ingehaald door de werkelijkheid van de begrensde groeimogelijkheden, verzet tegen kaalslag, strijd voor behoud van de bestaande omgeving en politieke realiteitszin. Daardoor is er ruimte ontstaan voor totaal andere architectuur- en stedebouwopvattingen en praktijken. In de stedebouw is met name het stadsontwerp met grote aandacht voor de karakteristieke stadsstructuur naar voren gekomen. Daarnaast werd de mogelijkheid van een objectieve stedebouw geponeerd, die de stadsuitleg wil ordenen door middel van neutrale geometrische patronen. Een nieuwe loot aan de stam vertegenwoordigt de tapijtstad, waarin juist wordt afgezien van het voorschrijven van vaste formele ka ders en ruim baan wordt gegeven aan onverwachte, spontane ontwikkelingen. Veel aanhang verkreeg de metaforische stedebouw. een stadsplanning waarin de plekken zelf door middel van fleurige stedebouwkundige beelden herkenbaar moet worden en getuigen van een optimistische levensstijl die er voor het oprapen ligt. In al deze benaderingen speelt de rol van het uiteindelijk gewenste beeld een hoofdrol. Ambitieuze stadsbestuurders, opdrachtgevers met gevoel voor beeldtaal, ontwerpers die zich in de kijker willen plaatsen en voor concurrentie beduchte redakties van architectuurbladen ontketenen een ware beeldenstrijd. De vraag is of dat wel zo profijtelijk is voor de uiteindelijke verschijningsvorm van de stad, of de beeldenhonger niet op een minder geschikt medium, de stad, wordt gebotvierd. Aan de hand van concrete voorbeelden uit de aktuele praktijk worden deze vragen in 1994 gesteld aan stedebouwers, architecten en critici met uitgesproken opvattingen hierover.

Architectuur Lokaal nr. 4 verschijnt medio juni. De sluitingsdatum voor inzending van programma's voor de periode juli, augustus en september is op 6 mei.

The sky is the limit of hoe men tegenwoordig uit zijn dak gaat

Het boekje De vijfde gevel met ca. 125 foto's is in maart uitgebracht naar aanleiding van de ergernis en verbazing van enkele bewoners van Amsterdam die actief zijn op het gebied van monumentenzorg, welstandstoezicht en stadsontwikkeling. Hun ergernis slaat op de verslonzing van de daken bij nieuwbouw en verbouw in de stad. Eén van hen, Dick Schuiling, planoloog en tot voor kort voorzitter van de Amsterdamse Raad voor de Stadsontwikkeling, geeft in De vijfde gevel een uiteenzetting van de aantasting van het stedelijk daklandschap die naar zijn mening bepaald niet tot Amsterdam beperkt is. Het boekje beoogt een aanleiding te zijn om beter om te gaan met de vijfde gevel. Het zou Bouw- en Woningtoezicht moeten aansporen tot actievere controle op de illegale uitwassen aan de bovenkant van de stad. Het zou de beleidsmakers moeten leren niet zo snel en generiek te streven naar het loslaten van de huidige bouwhoogtebepalingen en zeer omzichtig om te springen met vrijstellingen op dit vlak. Ontwerpers en opdrachtgevers zouden zich moeten schamen over de manier waarop zij nu hun bouwwerken afronden als betrof het losse eindjes: laten zij de uitdaging opnemen om net als vroeger deze dakelementen tot integraal onderdeel van het ontwerp te maken, als 'kroon op hun werk'. Schuiling besluit met een aantal aanbevelingen.

Informatie De vijfde gevel, de aantasting van het stedelijk daklandschap (maart 1994) is een uitgave van de Amsterdamse Raad voor de Monumentenzorg. Het boekje is te bestellen onder tel. 020 - 5523523 en kost f. 22,50. ISBN 9063523211.

Het dak, ook wel de vijfde gevel genoemd, is van bekroning van het bouwwerk veelal tot sluitpost verworden . Overal op de Nederlandse daken verschijnen pijpen, kasten, dozen, bouwsels, antennes, schuurtjes, terrassen, hekwerken tot complete bungalows aan toe zonder dat er sprake lijkt te zijn van beleid, controle en doelbewuste vormgeving . Dat is verbazend, omdat de daken van groot belang zijn voor het silhouet van de bebouwing en dus voor de beleving van de openbare ruimte. Hoewel het dak de vijfde gevel heet, is het - in de vaak voorkomende gesloten bouwblokken - naast de voorgevel de enige die voor iedereen zichtbaar is. In vroeger eeuwen werd een (voor)gevel van een gebouw veela l ontworpen volgens een driedeling: onderaan een basement, daarboven het middendeel en bovenaan de afronding met een bijzondere geveIbeëindiging. De top was het gedeelte waarvoor bij uitstek decoratieve elementen werden ontworpen, de 'kroon op het werk'. Niet voor niets wordt (architectuur)toerisme ook weleens aangeduid als 'geveltjes kijken' en leren in grachtenpanden geïnteresseerden al snel het verschil tussen klok-, hals- en trapgevels, aanduidingen die alleen op de vorm van de top slaan . Kennelijk was de voorgevel, de façade, van grote betekenis om te imponeren, te behagen, te communiceren met al degenen die op straat voorbijkwamen. Ook later en bij gebouwen die niet alleen aan de voorkant kunnen worden waargenomen, blijken de gevel beëindiging en het dak goede mogelijkheden tot architectonische verbijzondering te bieden. Kapverdiepingen, dakkapellen, gootondersteuningen, schoorstenen en dergelijke vormden een uitstekende kans voor de expressie van de architect. Daaraan werd veel geld besteed en de resultaten zijn er dan vaak ook naar. Het economisch nut van die bovenkant was dikwijls minimaal, omdat die hooguit gebruikt werd als berging, droogzolder of dienstbodekamertje . In onze tijd lijkt het precies andersom te zijn: (voor)gevels kennen vaak geen onderscheid meer tussen onder, midden en boven en eindigen bovenaan abrupt met een simpele daklijst van bijvoorbeeld trespa, waarboven nog allerlei ongeregelds uitsteekt dat kennelijk niet mee ontworpen is en al helemaal geen bekroning vormt. De in het bestemmingsplan of bouwverordening toegelaten bouwhoogte wordt maximaal benut om verdieping op verdieping te stapelen voor de huisvesting van zoveel mogelijk bewoners of werknemers. Daarbovenuit wordt het platte dak gebruikt of misbruikt voor allerhande overschrijdingen als pijpen, dozen, cv- en luchtbehandelingsinstallaties, antennes, liftschachten en terrassen. Maar ook worden dakverdiepingen dikwijls tegen de hoogste prijzen als 'penthouse' verhuurd en verkocht, omdat vandaar het uitzicht over de stad zo mooi is ('a room with a view'). Dat uitzicht wordt overigens meer en meer een zicht op andermans dakpijpen en installatiecontainers, die soms ook nog veel lawaai kunnen veroorzaken. Waar de architect als ontwerper kennelijk is opgehouden bij de gootrand, daar nemen de installatietechnici het werk over. Het kan natuurlijk ook zo zijn dat de architect zelf maar wat aanrommelt op het dak in de gedachte dat niemand dat ziet vanaf beneden. Dat blijkt echter vaak een misvatting te zijn, want het silhouet van menig gebouw of gevelwand wordt meer en meer verstoord door allerlei misbaksels erboven, die goed zichtbaar zijn vanaf de straat. En al zijn ze niet te zien als je er recht voor staat op straat, dan zijn ze vaak vanaf meerdere plekken verder weg des te nadrukkelijker in beeld. Ze worden gezichtsbepalend, maar de aandacht van ontwerpers, planbeoordelaars en bestuurders lijkt daar omgekeerd evenredig aan.

14

Dick Schuiling

De verdozing en verpijping van het dakenlandschap In vroeger tijden staken slechts (soms heel fraaie) schoorstenen en dakkapellen uit het puntvormige dak van het gebouw. Ventilatie geschiedde via de ramen, liften waren niet aanwezig en de verwarmingsketels stonden beneden, waar ook de kolen lagen opgeslagen. Tegenwoordig stookt men op gas; bij woningen meestal individueel - met alle rookafvoerkanalen vand ien - en bij bedrijven collectief - met de grote cv-kete l, mede om veiligheidsredenen, op het dak -. Ook zijn kleinere of grotere luchtbehandelingsinstallaties voor ventilatie en/of complete airconditioning op de daken te zien. De grotere installaties worden geplaatst in containers of dakdozen, dikwijls met een damwand-profiel en in een afwijkende kleur. Daarnaast behoeven de steeds hogere gebouwen een lift, waarbij de machinekamer zich meestal in een gebouwtje of doos bovenop de hoogste verdieping bevindt. Kleinere pijpen worden steeds meer gebundeld en van een (vaak zwarte) kastomhulling voorzien. Grotere pijpen zijn vaak dubbelwandig dus extra dik, en meestal van blinkend aluminium. Terwijl de vroegere schoorstenen een integraal en vaak belangrijk onderdeel van het ontwerp vormden zij n de pijpen, kasten, dozen en containers voor de ontwerpers van nu kennelijk niet meer de moeite van het vormgeven waard . Het lijkt erop of het niets mag kosten. Rechthoekig en plat zijn de enige oplossingen, waarbij de kleur bovendien vaak enorm detoneert bij de rest van het dak. Er wordt geen enkele moeite gedaan de dozen te incorporeren in de daken. Het is overigens een ontwikkeling die niet alleen tot verbouwingen beperkt is maar op nog veel grotere schaal in nieuwe woningbouwen bedrijfsgebouwen oprukt. Dan maar de lucht in? De kortste definitie van gevoelloze projectontwikkeling luidt: lengte x breedte x hoogte = geld . Omdat in bijvoorbeeld dichtbebouwde grote (binnen)steden weinig extra ruimte uit de (al bebouwde) lengte of breedte kan worden geperst, worden de winstmogelijkheden vooral in de hoogte gezocht. Bij verkoopprijzen van 2000 à 4000 per m2 vloeroppervlak wordt snel duidelijk welke bedragen hiermee te verdienen zijn, overigens ook voor de huidige eigenaren. Het gaat daarmee steeds meer lijken op het verkopen van (andermans) lucht en licht. Zo'n ontwikkelaar of woningeigenaar kan stellig wel een architect vinden, die daarvoor een ontwerp levert. Tegengas zal daarom moeten komen van de gemeente, die daarvoor bestemmingsplannen, Bouwbesluit, Bouwverordening en het Welstandstoezicht ter beschikking heeft. En van omwonenden of stadsminnende organisaties - die dan wel op tijd moeten worden ingelicht over de bouwplannen. Voor veel gebouwverhoging en dak-

beste zijn neerslag krijgen in een richtlijnennota, zoals dat voor reclametoestellen, terrassen en rolluiken is gebeurd. Die nota moet dan bestuurlijk worden bekrachtigd, waarna het welstandstoezicht iedere bouwgegadigde naar deze nota kan verwijzen en strijdige voorstellen kan terugsturen. Bij die welstandstoetsing dient echter ook veel meer aandacht aan het fenomeen gegeven te worden door geen genoegen te nemen met vage stippellijnen als aanduiding van dozen en pijpen. Ook de plaats, vorm, grootte, kleur, het materiaal en de zichtbaarheid van verre zijn daarbij van belang.

opbouwen is nu nog één of andere vrijstelling nodig . Het nieuwe Bouwbesluit en de daaraan aangepaste Bouwverordening maken overigens nu al kleinere veranderingen 'vergunningvrij' of slechts 'meldingplichtig'. Bouwtoezicht heeft, evenals het Welstandstoezicht, daardoor minder controlemogelijkheden. Alle bouwactiviteiten aan een monument zijn overigens bouwvergunningplichtig. Maar als je ziet wat er soms aan de bovenkant van monumenten is gewijzigd, dan ontstaan twijfels over de effectiviteit van al die controle, hoewel onzichtbaar is wat allemaal niet is doorgelaten. Hele dakbungalows, compleet met schuifpui een aanliggende daktuin torenen - duidelijk vanaf de straat zichtbaa r - boven de oorspronkelijke gevelbeëindiging van monumenten uit.

-I

.1

Tuinieren op niveau Amsterdam is vooral in de oude stadsdelen arm aan groen. Ook bezit menig appartement aan de grachten of in de oude wijken geen balkon of buitenruimte, terwijl dat voor de nieuwere woningen verplicht is. Op zich is het maken van daktuinen en dakterrassen een begrijpelijke en positieve ontwikkeling in een compacte stad. Een probleem ontstaat echter wanneer de vorm en de plaats ervan totaal in disharmonie met het gebouw of de omgeving zijn. De zware hekken die vereist zijn, de hoge schuttingen die om privacy-redenen worden opgetrokken op de hoogste verdieping, kunnen tot ernstige ontsiering leiden. Er zijn zelfs hier en daar voorbeelden van gigantische horizontale tuinplatforms op poten op een puntdak. De daktuinier maakt het dan echt te bont. Ook worden soms balkons op grove wijze uit een schuine kap gesneden of daaraan geplakt. Het lijkt erop dat te veel wordt toegelaten of dat controlehandhaving niet wordt uitgeoefend.

Aanbevelingen bewustwording en probleemsignalering Opdrachtgevers, architecten, installateurs, bouwers, ambtenaren, plantoetsers en bestuurders moeten zich weer bewust worden van de visuele milieuverontreiniging en aantasting van het erfgoed, die bijna overal aan de orde van de dag zijn. Soms gaat het onbewust, soms opzettelijk zonder rekening te houden met andere belangen. Via publikaties em dia voorstelIingen voor betrokkenen moet het probleem van de aantasting van het daklandschap hoger op de politieke agenda worden gebracht. welstandstoezicht Een flink deel van de geregistreerde problemen valt nog steeds onder het welstandstoezicht nieuwe stijl. Er moeten objectieve criteria met betrekking tot het daklandschap vooraf worden opgesteld. Dat kan het

bouwtoezicht De buitendienst van het bouwtoezicht is het speurend oog van de gemeente. De inspecteurs moeten alert gemaakt worden voor dat onderdeel van hun taak en aangespoord worden tot tijdige en doeltreffende actie. Juist de niet-ingediende veranderingen moeten door hen gesignaleerd worden. Ook bij de wel-goedgekeurde veranderingen wordt er soms niet-conform uitgevoerd. Als de inspecteurs bij de opsporing en uitvoeringscontrole niet gesteund worden via handhavingssancties komt er van de richtlijnen in de praktijk niets terecht. monumententoezicht Dat het toezicht op verbouwingen aan monumenten veel strenger is moge zo zijn, maar veel voorbeelden van waar het mis gaat hebben toch betrekking op monumenten. Kennelijk werkt dat toezicht onvoldoende en worden met veel overheidsgeld instandgehouden of gerestaureerde monumenten ontsierd door ontoelaatbare ingrepen. De monumentencommissies moeten hier dan ook veel meer aandacht aan besteden. Wellicht kunnen ontoelaatbare ingrepen een reden zijn voor het intrekken van subsidie.

(~

bestemmingsplannen Bijna alle bestemmingsplannen voor de Amsterdamse binnenstad (en vele andere), gemaakt sinds 1983, kennen een standaardbepaling die B& W de bevoegdheid geeft om vrijstelling te verlenen van de hoogtebapalingen, 'in dier voege dat de in de voorschriften toegestane maximale bouwhoogten ten hoogste 5 meter worden overschreden ten behoeve lift- en trappehuizen en cv-installaties en ten hoogste 8 meter ten behoeve van schoorstenen, ventilatie-inrichtingen, antennes en reclametoestellen'. Deze bepaling zet de sluizen wijd open voor gemakzucht van ontwerpers, installateurs en plantoetsers, doordat de prikkel wordt weggenomen de uitsteeksels meer binnen de bebouwing en onder de hoogtelijn te integreren. Bovendien is 5 of 8 meter overschrijding in het ene gebied veel desastreuzer dan in het andere en maakt het nogal wat uit of de overschrijding bovenop 16 of 60 meter komt. De standaardbepaling dient te verdwijnen en vervangen door maatwerk per bestemmingsplan. beeldkwaliteitplannen In de beeldkwaliteitplannen of stadsbeeldplannen die nu voor diverse buurten worden gemaakt dient het daklandschap als belangrijk onderdeel te worden opgenomen. bestuursdwang Veel aantastingen worden wel gesignaleerd maar het handhavingstraject kan niet succesvol zijn als er geen ambtelijke en bestuurlijke steun voor is. Inspecteurs en toetsende commissies voelen zich dan alleen staan. Dat schept precedenten en raakt bekend bij potentiële aantasters. Op grond van het gelijkheidsbeginsel kan dan in het vervolg moeilijk worden opgetreden. Dat was vroeger met de terrassen ook zo en het heeft bestuurskracht gevraagd om die trend te doorbreken . 15

foto's: Fred Schoen, Dick Schuiling

-

~

Architectuurbeleid geen lokaal hobbyisme Regionale discussiebijeenkomsten VNG Architectuur is een verantwoordelijkheid van opdrachtgevers, stedebouw van de gemeente. Om die reden hebben gemeenten juridisch niet veel mogelijkheden om de architectuur van een gebouw te beïnvloeden. Het aanzien van woningen en gebouwen gaat ons allemaal aan. De vele mislukkingen van de voorbije decennia maken dat gemeenten zich intensiever met de vormgeving van onze gebouwde omgeving gaan bemoeien. Er verschijnen arch1tectuurnota's, er worden prijsvragen georganiseerd en beeldkwaliteitplannen opgesteld. Dat architectonische kwaliteit iedere keer opnieuw bevochten moet worden op ongeïnteresseerde opdrachtgevers, ondeskundige bewoners of eveneens ongeïnteresseerde diensten van gemeenten bleek op drie bijeenkomsten die de VNG als vervolg op de publikatie Meer dan mooi alleen uit 1992 over lokaal architectuurbeleid georganiseerd heeft. Op deze bijeenkomsten bleek nog eens het belang van een goed stedebouwkundig ontwerp om de (architectonische) invulling te kunnen dragen. Goede architectuur in een slecht stedebouwkundig ontwerp werkt niet, en de stedebouwkundige structuur van een wijk gaat langer mee dan de afzonderlijke gebouwen. Op de regionale bijeenkomsten, waarover in de vorige Architectuur Lokaal door Peter Roelofs al werd bericht, stonden informatie-overdracht en het uitwisselen van ervaringen centraal. Oud-gedienden als de voormalige wethouders Gietema en Wevers leverden commentaar op projecten en opvattingen van andere gemeenten. Uit de inleidingen en de discussies bleek dat er voor gemeenten mogelijkheden zijn als er maar een wil is. Die wil moet duidelijk ook van de politiek komen. Zonder rugdekking van de politiek lukt het niet. Andere belangen (tijd, geld) kunnen dan gemakkelijk domineren. De VNG vindt het belangrijk dat goede architectuur niet alleen in enkele voorhoedegemeenten tot stand komt maar een breed draagvlak onder alle gemeenten krijgt. Daarom waren de bijeenkomsten georganiseerd in gemeenten die bij 'het grote publiek' niet direct bekend staan om een vooruitstrevend architectuurbeleid. Dat de werkelijkheid ook anders kan zijn, bleek overigens in Tilburg. Op elke bijeenkomst stond een op de gastgemeente toegespitst thema centraal. De thema's werden steeds geillustreerd met een concreet project. De beschrijving hiervan werd verzorgd door DE LIJN. De gastgemeente gaf een toelichting waarna twee externe deskundigen een reactie gaven. Na deze inleidingen vond discussie plaats met de zaal. Een verslag van Theo Strijers, één van de organisatoren van de VNG.

De Grijze Kraai (donkere plandeel), onderdeel van het zgn. 'Salami-project' in de Rietlanden, Emmen

Supervisoren Over het stadsbeheerplan van Tilburg heeft u kunnen lezen in Architectuur Lokaal van december vorig jaar. Dit beheerplan, een structuurplan voor de hele stad, biedt een strategie om aanwezige kwaliteiten te behouden en nieuwe kwaliteiten te realiseren. Voor wijken waar het niveau te laag gevonden wordt, ontwikkelen externe stedebouwkundigen en architecten visies voor de aandachtsgebieden. De deskundigen worden ook belast met de bewaking van de stedebouwkundige en architectonische kwaliteit middels een supervisorschap. Tevens is een beeldkwaliteitplan voor de hele stad van kracht. Wethouder Van Eijkeren en stedebouwkundige Gijsbers geloven in hun zaak. Dat blijkt uit het enthousiasme waarmee ze over hun stad en over de plannen praten. Er is - daardoor? - in Tilburg actieve politieke steun voor een stimulerende rol van de gemeente. De gemeente speelt een sterke rol tegenover de opdrachtgevers door de aanwijzing van supervisoren die ook verantwoordelijk zijn voor de stedebouwkundige visie en door deze supervisoren actief te steunen . Door de aanwijzing van deskundigen die het stedebouwkundig plan ontwerpen en die vervolgens optreden als supervisor voor de afzonderlijke ontwerpen, kan ook worden bereikt dat de samenhang bewaard blijft tussen stedebouwkundig plan en architectonisch ontwerp. Ook wordt er veel aandacht besteed aan het overdragen van het beleid. Het stadsbeheerplan is geen statisch gegeven maar wordt periodiek aangepast en geëvalueerd. Door deze permanente aandacht, ook van de bevolking, ontstaat een goed klimaat in de stad om behoud van het waardevolle en stimuleren van vernieuwing hand in hand te laten gaan. Het beeldkwaliteitplan fungeert als toetsingskader voor het welstandstoezicht . Vrij bouwen In Emmen stond het thema 'het vrije bouwen' centraal. Daarmee wordt gedoeld op het bouwen op vrije sectorkavels in opdracht van de toekomstige bewoner. W. Beeksma, stedebouwkundige van de gemeente Emmen, gaf de toelichting. Y. Gietema (voorzitter welstandscommissie van de gemeente Groningen) en J. Stadhouder (ambtenaar van de gemeente Deventer) waren de 'sparring partners'. Een expliciet kwaliteitsbeleid is slechts gericht op strategische lokaties bij de binnenstad (daarvoor worden prijsvragen georganiseerd en worden bij de gronduitgifte voorwaarden gesteld). Beeksma: "De politiek wilde een grotere vrijheid bij het bouwen op eigen kavels vanwege de gevoelde concurrentie van omliggende gemeenten. In een deelgebied, De Grijze Kraai, werd een experiment uitgevoerd met een bijzonder grote mate van vrijheid voor de bouwers met uitschakeling van het welstandstoezicht. Door een goed stedebouwkundig plan wil men ervoor zorgen dat de consequenties van de indi-

Theo Strijers

viduele ontwerpen passen in het ruimtelijke totaal". Stadhouder: "In Deventer bestond angst voor een mengelmoes van op zichzelf misschien waardevolle ontwerpen". De verschillende ontwerpen werden daarom in vlekkenplannen thematisch gegroepeerd (wit en zonder dakpannen bijvoorbeeld of uitsluitend baksteen). Deventer stuurt dus in samenspraak met de toekomstige bewoners. Er is een beeldkwaliteitplan om de individuele bouwers op het spoor te houden. In Tilburg werd hiervoor juist een supervisor ingehuurd. Gietema vindt het maar niks, dat vrije bouwen: "In steden moet je stedelijk bouwen; je moet je zo min mogelijk aanpassen aan 'de markt'. Vrij bouwen alleen binnen strenge stedebouwkundige randvoorwaarden en liefst ommuurd zodat je het niet hoeft te zien" . In Groningen wordt veel sterker gestuurd door de gemeente. De druk op de woningmarkt is daar echter ook groter, zodat de gemeente zich dat ook kan permitteren. Het resultaat in Emmen is veel traditionele bouw (geen Belgische toestanden maar ook geen staalkaart van experimentele bouw). Voorwaarde is dat de stedebouwkundige structuur invloed van consumenten kan verdragen . De aanpak in De Grijze Kraai laat zien dat ook zonder stringent architectuurbeleid Nederlanders acceptabele woningen kunnen bouwen mits het stedebouwkundig plan maar afgestemd is op de ambities van de (toekomstige) bewoners. De gemeenteraad trad hier duidelijk sturend in op: het experiment was het antwoord op druk uit de raad om de concurrentie met de regiogemeenten aan te kunnen gaan. Kenmerkende stadsbeelden Deventer oefent in vergelijking met Emmen meer invloed uit terwijl ook in Deventer sprake is van 'vrij bouwen'. In Deventer probeert men de bouwers bewust te maken van de effecten van hun keuzes op de omgeving. In Emmen accepteert de gemeente dat deze risico's bewust door de bouwers genomen worden. Men weet immers zelf ook niet wat de buurman gaat doen . Wel is de buurt met een groene haag afgeschermd, zoals door Gietema gevraagd. De tevredenheid achteraf bij de bewoners is hoog: 100% vindt het experiment herhaalbaar. Hoever kan een gemeente daarmee gaan? In Tilburg werd juist uitvoerig gediscussieerd over het kenmerkende beeld van een stad (bijv. Haarlem, met veel laagbouw in de histori sche stad). Wil men deze kenmerkende stadsbeelden handhaven (of scheppen) dan zal er actiever moeten worden opgetreden. Ook voor historische dorpen zuIlen er grenzen gesteld moeten worden aan het vrije bouwen. De aanpak van Emmen kan daarentegen nagevolgd worden in gebieden die minder risico lopen . De grote uitbreidingslokaties die de woningbehoefte moeten opvangen (de VINEX-Iokaties) moeten voldoen aan hoge kwaliteitseisen: enerzijds moeten ze

'Vrij bouwen' betekent: aanvaarden van confrontaties (Emmen)

voldoen aan de woonwensen van hui shoudens die suburbaan willen wonen, anderzijds moeten ze voldoen aan hoge milieunormen en mogen ze het landelijk gebied niet teveel aantasten . De Rijksplanologische Dienst voert daarom het project Stedelijke milieudifferentiatie uit (zie pag. 5) . De uitbreidingswijk De Buitenstad in Dordrecht maakt deel uit van de VIN EX-lokaties. De wijk ligt ver van het centrum en van overige voorzieningen verwijderd maar is zelf te klein om een volwaardig voorz.ieningenniveau te realiseren. De gemeente wil een gedifferentieerde wijk realiseren, terwijl de markt vooral geïnteresseerd is in eengezinswoningen . De gemeente geeft ook expliciet aandacht aan de vormgev ing en de inrichting van de openbare ruimte . Tot en met de ontwerpfase zal een stedebouwkundige ingeschakeld blijven . De grond is in eigendom van speculanten.

Samenwerking De heer A. te Kiefte uit Dordrecht lichtte toe dat de gemeente van oordeel is dat bij de toekomstige uitbreidingswijk de kwaliteit belangrijker is dan de kwantiteit. Een van de kwaliteitsaspecten waar bijzondere aandacht aan wordt besteed betreft de milieukwaliteit. Het moet een stedelijke wijk worden met een sterke functiemenging en hoge dichtheid van bebouwing. Volgens A. Reijndorp (Andriessen en Reijndorp) is het bouwen in hoge dichtheid niet hetzelfde als stedelijkheid . Stedelijkheid is een sociaal cultureel begrip waarvan met name de verscheidenheid (naar woningtypen), de openbaarheid en de relaties tussen wijken onderling deel uitmaken. Openbaarheid wil zeggen dat de openbare ruimte (pleinen) niet naar binnen gekeerd maar juist naar buiten gericht zijn. Pleinen kunnen in een stad niet de huiskamer van de buurt zijn omdat ze teveel functies moeten vervullen voor verschillende groepen . Als wijken via verschillende ontsluitingen, en niet slechts door één ontsluiting, met andere wijken verbonden zijn, kunnen er ook verschillende (wijk)centra ontstaan en hoeven deze centra niet uitsluitend buurtgebonden functies te herbergen, aldus Reijndorp . Hij legde ook de nadruk op de duurzaamheid van het stedebouwkundig ontwerp: dat gaat langer mee dan de architectonische invulling ervan en bepaalt in hoge mate de levensvatbaarheid van een wijk. Goede stedebouwkundige plannen kunnen veranderingen die in de loop van de tijd ontstaan, opvangen. In Dordrecht wordt ook veel belang toegekend aan samenwerk ing tussen partijen omdat de ervaring leert dat het ontbreken daarvan leidt tot kwaliteitsverli es, bijvoorbeeld de nutsgebouwtjes of de inrichting van het openbaar groen . Als voo rbeeld van samenwerking tussen partijen, schet ste Roelofs (DE LIJN) de samenwerking in het Ooste lij k Havengebied in Amst erdam . Dit betreft een samenwerki ngsvorm t ussen vier w oningbouwvereni gingen en drie ontwikkelende bo uwbed rijven om een

De (groen)structuur moet de w oonomgeving dragen (Emmen)

hoogwaardig woonmilieu te realiseren . Deze samenwerking kan als voorbeeld dienen voor andere projecten. Kenmerkend voor deze samenwerking is dat planontwikkeling en uitvoering in één hand blijven en dat de projectontwikkelaar voor de koopwoningen buiten de deur wordt gehouden. New Deal, zoals het samenwerkingsverband heet, is volgens Roelofs meer dan een optelsom van zeven participanten. Op deze wijze kan zowel een maatschappelijke en economische als esthetische kwaliteit gerealiseerd worden . Ook kunnen bijvoorbeeld woningen gerealiseerd worden in een tussenvorm tussen huren en kopen .

Conclusies Uit deze discussiebijeenkomsten kunnen voorzichtig een aantal conclusies getrokken worden . De eerste conclusie is dat architectuurbeleid in de gemeentelijke wereld leeft. De aandacht ervoor is niet incidenteel of gericht op 'scoren' met mooie projecten maar gericht op verhoging van de gemiddelde kwaliteit. Dat was ook precies de doelstelling van de VNG: niet de voorhoede te bereiken maar de gemeenten die ' iets' willen met architectuur. Er is meer oog voor het belang van architectonische en stedebouwkundige kwal iteit voor het functioneren van de gemeente als geheel. Zoals iedere wijk deel uitmaakt van de gemeente, zo maakt de kwaliteit van de wijken deel uit van de kwaliteit van de gemeente. Een tweede conclusie is dat de 'gouden regels' die in de publikatie Meer dan mooi alleen door VNG en Stichting Q werden gepresenteerd, blijken te werken . Enkele van die regels hadden onder meer betrekking op de rol van sleutelfiguren, de rol van de politiek en het belang van draagvlak in de lokale samenleving. Een andere gouden regel is minder herkenbaar: maak een opdrachtgever medeplichtîg. Deze regels zijn in geconcentreerde vorm ook terug te vinden in de re ceptuur voor kwaliteit die de Stichting Q ontwikkelde (zie pag. 28). Een derde conclusie is dat de subjectiviteit die onvermijdelijk met het onderwerp verbonden is, niet hoeft te leiden tot onbegrijpelijke taal of tot puur persoonlijke voorkeuren. Het is mogelijk om kwaliteiten te omschrijven en over te dragen. Beleidsmatig bl ijkt de rol van sleutelfiguren van strategische betekenis: wie stel je aan, wie geef je de verantwoordelijkheid en de nodige bevoegdheden? Goede woonwijken en bedrijventerreinen ontstaan niet vanzelf; kwal iteit moet steeds bevochten worden op korte termijn belangen en op particuliere belangen. Omdat dat niet vanzelf gebeurt, moet de bewaking van kwalite it een vast punt in het ontwikkelproces worden, vanaf het allereerste contact met de gemeente.

17

Informatie

Va n de bijeenkomst en is een verslag gemaakt dat aa n alle gemeente n en aan de deelnemers aan de discussiebij eenkomsten is toegezonden. Het verslag is te verkrijgen bij de VNG /BIDOe. tel. 070 - 3738548

Cultuurhistorische verkenningen "Ik wil mij ervoor inzetten dat de cultuurhistorische verkenningen zich in de komende vier jaar tot 'cultuurhistorisch argument' in het ruimtelijk ordeningsproces kan ontwikkelen" aldus de Minister van WVC in de nota Investeren in Cultuur van 1992. Bezielende woorden op een moment dat het technisch gezien nog niet vaststond hoe een dergelijke verkenning er uit zou gaan zien. Laat staan dat er enig inzicht bestond op de daadwerkelijke invloed van een dergelijke verkenning op het ruimtelijk ontwerpproces. Want dat het ontwerpproces (en niet het instandhoudingsprocesJ beïnvloed moest worden stond wel vast. Sinds de geciteerde uitspraak is wel het een en ander gebeurd, met name op het gebied van de mentale acceptatie van cultureel erfgoed als inspiratiebron voor vernieuwing. Ter verduidelijking van de hierbij plaatsgevonden omslag is enig zicht op de ontwikkeling van de monumentenzorg in Nederland noodzakelijk, en wordt hier geboden door Peter van Dun, werkzaam bij de Rijksdienst voor de Monumentenzorg.

Monumentenzorg De klassieke, objectgerichte monumentenzorg heeft na het tot stand komen van de Monumentenwet 1961, te maken gehad met inhoudelijke (lees beschermings-) en bouwtechnische achterstanden, gebrek aan kennis en inzicht. Schade tengevolge van oorlogshandelingen en natuurrampen, verlies van functionaliteit en technisch verval. Daar restauratiebeleid volgens de moderne architectuurvisie niets te maken had met cultuurschepping, werd de afstand met de reguliere ontwerp- en vernieuwingsopgave steeds groter. Monumentenzorg bestond volgens velen slechts uit overheidsbemoeienis met een beperkte voorraad geselecteerde gebouwen. Echter, ten aanzien van de aangewezen beschermde stads- en dorpsgezichten ontwikkelde zich, tengevolge van het verplichte bestemmingsplan als rechtsgevolg van de aanwijzing, een volledig andere visie. Hierbij is ervaring opgedaan met het integreren van cultuurhistorische waardevolle zaken (dus niet alleen beschermde objecten) in het reguliere bouw- of stadsvernieuwingsproces en de ruimtelijke ordening. Deze vorm van 'integrale' monumentenzorg wordt daarom bij het te voeren overheidsbeleid met betrekking tot de verbetering van de sociaal-culturele, functionele en visue le kwaliteit van de gebouwde omgeving, van sturend en stimulerend belang geacht. Deze functie is nog versterkt door het in 1986 gestarte Monumenten Inventarisatie Project (MIP), waarbij een groot aantal cultuurhistorische waarden uit de periode 1850 - 1940 zijn geïnventariseerd en in kaart gebracht. Hiermee is bij lokale bestuurders bewustwording van de stedebouwkundige en architectoni sche waarden in de dagelijkse leefomgeving opgeroepen, hetgeen de motivatie tot het meewegen van deze waarden bij besluitvorming op het gebied van de ruimtelijke ordening, de stadsvernieuwing, het welstandstoezicht en uiteraard ook bij het samenstellen van aanvullende monumentenlijsten, heeft vergroot. Door de brede publikatie van de resultaten van het MIP is de cultuur van de bestaande gebouwde omgeving ook als inspiratiebron voor nieuwe ontwikkelingen toegangkelijk gemaakt. Vast te stellen is dat de resultaten van de - wettelijk vastgestelde - bescherming van stads- en dorpsgezich ten en het MIP het werkterrein van de monumentenzorg in opvallende mate hebben verbreed. Hierbij wordt enerzijds de integratie van de bestaande cultuur in het veranderingsproces van de gebouwde om-

Deurne: kaart van identiteitsbepalend gebied

~

BASISKAART

Informatie Rijksdienst voor de Monumentenzorg Peter van Dun Postbus 1001 3700 BA Zeist tel. 03404 - 83211 18

Peter van Dun

geving en het landelijk gebied bevorderd, anderzijds het belang van culturele continuïteit benadrukt. In het vakjargon is voor deze vorm van monumentenzorg de term 'cultuurhistori sch kwaliteitsbeheer' geïntroduceerd . Cultuurhistorische Verkenningen zijn hiertoe als een instrument ter ondersteuning van het provinciaal en gemeentelijk beleid ten aanzien van ruimtelijke kwaliteit aan te merken. Cultuurhistorische verkenningen Het instrument laat zich als volgt definiëren: Een kartografische weergave van de cultuurhistorische essentie van een gebied, streek of structuur en de daarmee samenhangende (sociaal economische) ontwikkelingspotentie, die mede de basis vormt voor het provinciale, regionale of gemeentelijk planningsproces. Met deze instrumentele operationalisering van integraal kwaliteitsbeleid wordt bereikt dat aanwezige culturele waarden en de daarmee samenhangende ontwikkelingspotenties op volwaardige wijze meegewogen kunnen worden in de gemeentelijke of provinciale besluitvorming op het gebied van ruimtelijke ontwikkelingen . Daarmee richten de cultuurhistorische verkenningen zich in eerste instantie op ruimtelijke planvormen, doch ze kunnen even goed een hulpmiddel zijn bij de stadsvernieuwing in de jaren negentig en de programmatische onderbouwing van een architectuur-opdracht. Op dit moment zijn cultuurhistorische verkenningen ontworpen voor Zeeuwsch-Vlaanderen, het Oldambt in de provincie Groningen en het stedelijk Knooppunt Arnhem-Nijmegen. Hierbij zijn de planologische ontwikkelingsmogelijkheden weergegeven . Specifieke zaken komen aan de orde bij de cultuurhistorische verkenningen voor Hilversum (economische kansen en risico's), de kasteelsituatie te Deurne (onderbouwing van een meervoudige architectuuropdracht) en Wageningen (referentiekader voor een beeldkwaliteitplan). Alle cultuurhi storische verkenningen bestaan in beginsel uit een kaart (meestal meerdere elkaar aanvullende doorzichtige kaarten), aangevuld met een beknopte schriftelijke toelichting. Teneinde zicht te bieden op mogelijkheden tot 'benutting' van de cultuurhistorische component in het kwaliteits- en ruimtelijke ordeningsbeleid, wordt een aparte kaart van zgn . ontwikkelingskansen en -risico's toegevoegd. Kartografisch worden weergegeven:

Raad voor de Kunst pleit voor meer invloed Rijksbouwmeester, minder conformatie aan ontwikkelaars

- de geografische structuur van het gebied en het daarbij behorende sociaal-economische gebruik, zaken zoals een kenmerkende infrastructuur en opvallende objecten (landmarks), structurele kenmerken van het gebied zoals silh ouetwerking van steden en dorpen, hoogteverschillen, zichtlijnen, archeologische data enz . ontwikkelingskansen en -risico's. Op gemeentelijk planniveau kunnen hieraan nog toegevoegd worden: de essentie van de architectonische en stedebouwkundige verschijningsvorm. economische kansen en -risico's.

"

Wageningen Tijdens de voorbereidingen voor een Cultuurhistorische Verkenning Wageningen, ontworpen op verzoek van het gemeentebestuur ter onderbouwing van een nog te formuleren gemeente lijk architectuurbeleid, stuitten de onderzoekers op het verschijnsel van de wederopbouw uit het begin van jaren veertig. Daar aan de hand van vroege prentbriefkaarten niet anders kon worden vastgesteld dan dat het vooroorlogse stedel ijk beeld van Wageningen zich in alle opzichten kon meten met andere, middelgrote Gelderse steden, moest geconstateerd worden dat de 'ambachtelijke architectuur' (want onder die noemer is deze aan de historische omgeving aangepaste bouwwijze veel al gepresenteerd) in opvallende mate heeft ingegrepen in de stede lijke verschijningsvorm. Door de introductie van de zgn. Delftse School is het 19de/vroeg 20ste eeuwse Wageningse stadsbeeld vervangen door een architectuur van academisch, hollands-nationalistische signatuur. Zonder dat functionele wijzigingen plaatsvonden, onderging het architectonisch aanzien van de stad Wageningen een 'vertraditionalisering', waardoor de visuele culturele continuïteit werd verbroken . De cultuurhistorische verkenn in g maakt duidelijk dat een referentiekader, gebaseerd op functionaliteit en continuïteit van meer belang is bij het ontwikkelen van architectuurbeleid, dan het formuleren van een algemene welstandseis van 'aan de omgeving aangepaste architectuur'. Stedebouwkundige en architectonische vormgeving zijn van groot belang voor de belevingswaarde van een stad, doch zonder functionaliteit, identiteit en creativiteit ontstaan slechts decors. De gemeente Wageningen is aanbevolen een structuurplan te ontwikkelen teneinde daaraan het architectuurbeleid te koppelen.

Deurne Bij het gemeentebestuur van Deurne leeft de wens de zgn . kasteelsituatie, op dit moment bestaande uit een kasteelruïne (het kasteel is na de oorlogsverwoesting niet meer herbouwd), gelegen in een parkachtige omgeving met omringende bebouwing van histori sche waarde, te revitaliseren als centrum voor culturele aktiviteiten. Hoofdrichting van de Cultuurhistorische verkenning kasteelsituatie Deurne was (her)ontwikkelingperspectief te bieden voor een gebied dat onmiskenbaar van historisch en landschappelijk belang kan worden geacht, maar door zijn perifere ligging enigszins 'in de vergetelheid' is geraakt. De cu ltuurhistorische verkenning geeft aan dat de 'perifere' situering, tesamen met de specifiek landelijke omgeving en de mystieke (of romantische) uitstraling van een kasteelrune mogelijkheden biedt voor allerlei culturele aktiviteiten . Maar daarnaast, om het gebied ook in economische zin enig houvast te bieden, de specifieke karakteristiek eveneens te benutten voor huisvesting van congressen op kleine schaal, stud ieweekenden enz. In een regio met in de directe omgeving meerdere internationale bedrijven kan een dergelijke werklokatie in een 'echt Brabantse omgeving' aantrekkelijk en exploitabel zijn. De plaatselijke werkgelegenheid (horeca, catering) kan er door gestimuleerd worden, waarbij het goed mogelijk is in de directe omgeving van ruïne en park de benodigde (aanvullende) accomodatie te realiseren zonder de culturele essentie van het gebied in negatieve zin te beïnvloeden. De Cultuurhistorische Verkenning kasteelsituatie Deurne tracht aanknopingspunten te bieden voor een kwaliteitsbeleid dat het nadeel van afgezonderde li gging en nagenoeg functieloos monumentenbezit wil omzetten in ontwikkelingsperspectief. Inmiddels is de cultuurhistorische verken ning opgenomen in een meervoudige architectuuropdracht. Deze voorbeelden overziend, kan gesteld worden dat het instrument van de cultuurhi storische verkenningen het in zich heeft om beleidsmakers en ontwerpers inzicht te bieden op (her)gebruiksmogelijkheden van de gebouwde cultuur. Het instrument pretendeert evenwel meer. Namelijk het oproepen van interesse voor de kwaliteit van de dagelijkse leefomgeving, met het oogmerk (ontwerp) creativiteit te sti muleren.

Deurne: kaart van visuele kenmerken en waardering

~

BASISKAART

'Sl VISUELE ~

@

KENMERKEN EN WAARDEN

82

VISUELE SCHEIDINGSFRONTLIJNEN

GEBIED MET HOGE VISUELE KWALITEIT

BELANGRIJKE ZICHTLIJNEN

~

VISU EEL GESLOTEN GEBIEO

LANDMARKS

fVY

ZICHTBAAR BEBOUWINGSFRONT

IDENTITEITSBEPALEND

o D D

GEBIED

STERK IOENTITEfTSBEPALEND GEBIED. IDENT ITEITSBEPALEND GEBIEO. IN MINDERE MATE JOENTITEfTSBEPALEND GEBIED: 19

In een advies dat op 21 februari werd uitgebracht aan VROM en WVC geeft de Raad voor de Kunst aan hoe de invloed van de Rijksbouwmeester, die de zorg heeft voor de architectonische kwaliteit van gebouwen voor de rijksoverheid, vergroot kan worden. In de huidige bouwpraktijk, aldus de Raad, laat de Rijksbouwmeester het opdrachtgeverschap grotendeels over aan projectontwikkelaars. Dat dreigt afbreuk te doen aan de culturele opdracht van de rijksoverheid. De Raad vreest dat de Rijksgebouwendienst zich in de samenwerking met projectontwikkelaars te veel conformeert aan de voorkeur van financiers voor standaard kantoorgebouwen. Dat beperkt de ruimte voor het architectonisch ontwerpen als uitingsvorm van cultu rele waarden. De publieke rol geeft overheidsgebouwen een bijzondere betekenis. Vanuit de culturele invalshoek is het bouwen niet los te zien van maatschappelijke ontwikkelingen, zoals opvattingen over de openbaarheid en toegankelijkheid van rijksdiensten . Van de Rijksbouwmeester verwacht de Raad dat hij zich sterk maakt voor architectuur als cultureel medium. Zijn uitgangspunt dat architecten volledige opdrachten moeten krijgen verdient ondersteuning. Indien een architect alleen ingeschakeld wordt voor de uiterlijke vormgeving van het gebouw zal de culturele betekenis van architectuur gereduceerd worden tot een formele kwaliteit, of zelfs tot een façade. Architectuur is juist van zichzelf een uitingsvorm van cultuur, zij kan laten zien door welke inspiraties en ambities de samenleving gedreven wordt. Het opdrachtgeverschap dreigt in de samenwerking tussen rijksoverheid en projectontwikkelaars anoniem te worden. Juist de dialoog tussen architect en opdrachtgever is van essentieel belang voor de realisering van architectonische kwaliteit. Een opdrachtgever met inhoudelijke visie is extra noodzakelijk omdat architectonische kwaliteit, anders dan bijvoorbeeld energieverbruik in een gebouw, niet via objectieve normen te toetsen is. Voor een groot aantal projectontwikkelaars is architectonische kwaliteit echter niet meer dan een toegevoegde waarde . De Raad pleit voor een prominentere rol van de Rijksbouwmeester in het signaleren van conflicten tu ssen projectontwikkelaar en architect en in het bewaken van architectonische kwaliteit in het totale ontwerp- en bouwproces. De rijksoverheid heeft zich grotendeel s teruggetrokken als opdrachtgever terwijl er onder marktpartijen nog te weinig oog is voor architectonische kwaliteit. Indien de rijksoverheid haar gebouwen op langere termijn wil realiseren via samenwerking met projectontwikkelaars, dient deskundigheidsbevordering van opdrachtgevers onder marktpartijen meer aandacht te krijgen. Voorlopig kan worden uitgegaan van het bestaand instrumentarium van o.a. het NAi, het Stimuleringsfonds voor Architectuur en het platform voor lagere overheden Architectuur Lokaal, zo stelt de Raad .

!!!"!!"

K WAL

T E

T S BEL E

D

B

J

S T EDE L

J K E

Van ambitie tot allure Het organiseren van kwaliteit Annius Hoornstra, planoloog en werkzaam bij de Stichting Architekten On derzoek Wonen en Woonomgeving STAWON, onderzocht het kwaliteitsbeleid bij stedelijke vernieuwingsprojecten. Het volledige onderzoek zal naar verwachting deze zomer worden gepubliceerd. In een vierdelige artikelen reeks haalt Hoornstra een achttal stedelijke vernieuwingsprojecten voor het voetlicht waarbij steeds een kenmerkend element in de aanpak van de desbe treffende projecten nader wordt toegelicht. De vorige keer besteedde Hoornstra aandacht aan het succes van de samenwerking tussen gemeente, belegger en architect bij het Sphinx-Céramique project in Maastricht, en voor het Centraal Stadsgebied Amersfoort met enerzijds ontbrekende ambities en anderzijds een creatieve inzet van wettelijke middelen met als doel de financiering van kwaliteit. In de volgende artikelen worden aan de hand van verschillende projecten beleidsmatige en juridische middelen (Oostelijk Havengebied Amsterdam en Kop van Zuid Rotterdam) aan de orde gesteld, en belicht Hoornstra aspecten van welstand en communicatie (IJ-oevers Amsterdam en Verbindingskanaalzone Groningen). In deze aflevering aandacht voor organisatorische aspecten als middel van kwaliteitsbeleid (Utrecht-City project en Den Haag-Nieuw Centrum).

Vogelvlucht Utrecht City Project

Informatie Masterplan Utrecht City Projekt, mei 1993, uitgebracht onder verantwoordelijkheid van de stuurgroep UCP: Gemeente Utrecht, NV Nederlandse Spoorwegen. Algemeen Burgerlijk Pensioenfonds en Koninklijke Nederlandse Jaarbeurs. Masterplan LAVI-kavel, 1992. Informatie: projectbureau BANK, tel. 070 - 3453517. Workshop LAVI-kavel, R. Stringa en P. Verschuren, Den Haag 1991 (publikatie)

Utrecht City project Bij de stedelijke vernieuwing van tegenwoordig staat menigeen de schrikbeelden voor ogen van de functionele vernieuwing uit de jaren zestig . Beruchte voorbeelden van hoe het mis kon gaan zijn de Wibautstraat in Amsterdam en Hoog Catharijne in Utrecht. Het is dan ook niet verwonderlijk dat, nu men opnieuw de stedelijke leegte (hoe vol ook) probeert vorm te geven, hetzelfde Hoog Catharijne onderwerp van vernieuwing is. Tegenwoordig heet het project het Utrecht City project en het beslaat naast Hoog Catharijne ook het Centraal Station en omgeving en de Jaarbeurs. Tot voor kort waren bij het project betrokken de gemeente Utrecht, de NS, het ABP en de Jaarbeurs. Inmiddels zijn er andere partijen aan het werk, maar daarover later meer. Het onlangs door de gemeenteraad vastgestelde masterplan gaat uit van een programma van 945-975 woningen, 268-332.000 m2 kantoren en 23-28.000 m2 voorzieningen en forse investeringen in de openbare ruimte . Vooral op dit laatste aspect heeft voor de gemeente het accent gelegen, men wilde de fouten uit het verleden zo goed mogelijk uitwissen . Of dit gaat lukken is nog maar de vraag . De gemeente Utrecht kan maar met moeite uit de slangenkuil rond het Centraal Station klimmen. Nu is de opgave ook niet gemakkelijk, de belangen zijn groot en de gemeente heeft weinig middelen om haar belangen te realiseren. Deze positie heeft men vooraf onvoldoende beseft en men is op de golf gesprongen van PPS (publiek-private samenwerking) en stedelijke vernieuwing. Men dacht de partijen te kunnen overtuigen van het gemeenschappelijk belang. Wat bij de keus voor PPS ook meespeelde was dat het rijk samenwerking met private partijen als eis aan eventuele steun verbond . Ook het rijk wilde graag voor een dubbeltje op de eerste rang zitten. Misschien hoopte men in Utrecht wel dat het ABP de kip met de gouden eieren (Hoog Catharijne) vrijwillig wilde slachten. De hoop was tevergeefs. Het ABP sprak het veto uit over het Masterplan, de Nederlandse Spoorwegen vonden dat projectontwikkeling toch niet hun vak was en de Jaarbeurs zag haar wensen vervuld. Men heeft de partijen klaarblijkelijk niet kunnen overtuigen . Een oorzaak is natuurlijk gelegen in de

Annius Hoornstra

belangentegenstellingen, een andere oorzaak, daarmee verband houdend, is dat men nooit toegekomen is aan het organiseren van kwaliteit . Sinds 1988 is veel energie gaan zitten in programmatische discussies en het instandhouden van de lieve vrede. Men is niet toegekomen aan het visualiseren van de kwaliteit zoals men die voor ogen had . De verleiding van het beeld is achterwege gelaten. Meer in het algemeen had de gemeente aandacht moeten besteden aan de middelen die haar ter beschikking stonden. Nog steeds is bij het masterplan weinig duidelijk over het na te steven stedebouwkundig-architectonisch ambitieniveau, met uitzondering van een aantal wollige nietszeggende artist-impressions. Wiens rol men ook over het hoofd heeft gezien en zelfs tegen de haren heeft ingestreken, zijn de bewoners van Utrecht. De gemeente had zijn positie ten opzichte van private partijen kunnen verbeteren door de bevolking te winnen voor de plannen . In essentie had men ook een gezamenlijk doel: het doen vergeten van Hoog Catharijne. Wanneer men meer aandacht had besteed aan het creëren van een draagvlak, van een positief klimaat, waren de private partijen naar alle waarschijnlijkheid eerder geneigd geweest te investeren, alleen al omdat de partijen zich verzekerd zagen van een bepaalde continuïteit in het project. De steun van het volk geeft nog altijd meer zekerheid dan de bedoeling van een masterplan. Inmiddels is het masterplan vastgesteld en is de gemeente met de ontwikkelaars MBO en Wilma begonnen aan de uitwerking. De gemeente gaat het nog eens proberen, maar nu met andere partijen via een andere weg . Er rest de gemeente Utrecht weinig anders toe te wensen dan veel succes en een creatieve inval. Den Haag Nieuw Centrum Ook Den Haag zit met een aantal erfenissen uit het verleden: grote infrastructurele projecten en introverte kantoo rkolossen ontsieren het centrum. Met het project Den Haag Nieuw Centrum heeft de gemeente Den Haag geprobeerd het gebied een nieuwe impuls te geven. Het project bevat drieëndertig elementen, verdeeld over vier deelprojecten, te weten de ontwikkeling van het zakencentrum rond het station (het eerdere PPS-voorbeeldproject BANK-gebied, inclusief de LAVI-kavel), de ontwikkeling van de Grote Markt-

VER N

E U W

NGSPROJECTEN

straat, een belangrijke winkelstraat, de nieuwbouw rond het Spui (onder andere het nieuwe Stadskantoor en de nieuwbouw van de Tweede Kamer) en de herinrichting van de openbare ruimte. De projecten tezamen omvatten 1.200 woningen, 200.000 m2 kantoren, 127.000 m2 voorzieningen en een groot bedrag aan investeringen in de infrastructuur. Per project is de gemeente in zee gegaan met de betrokken partijen. Een prominente rol is hierbij weggelegd voor de Rijksgebouwendienst, met name bij de ontwikkelingen rond het Spu i en het Bank-gebied. De vele partijen en de vele projecten brengen het gevaar met zich mee dat Den Haag Nieuw Centrum een verzamelnaam wordt van versch illende projecten. Er zijn twee ontwikkelingen die aanknopingspunten bieden voor een goed resultaat. De herinrichting van de openbare ruimte (De Kern Gezond) en de ontwikkeling van het overgangsgebied tussen de binnenstad en het Centraa l gebied (de LAVI-kave l). Het project De Kern Gezond maakte enige jaren geleden furore . Op verschillende niveaus werd heel nauwkeurig aangegeven hoe de kwaliteit van de vaak verloederde buitenruimte zou kunnen worden verbeterd. Door de ruimtelijke schaal van het project had het zoveel kunnen betekenen voor de samenhang tussen de drieëndertig deelprojecten. Temeer daar de openbare ruimte één van de weinige middelen van de gemeente is om te sturen op kwaliteit en ze lf een kwaliteitsstandaard aan te geven. Dit heeft echter niet mogen lukken als gevolg van het te lage ambitieniveau, de daardoor weinig inspirerende werking van het project, het ontbreken van aanknopingspunten voor de nog te ontwikkelen lokaties en de afwezigheid van architectonische richtlijnen (alsof de kwali teit van de openbare ru imte niet een directe relatie heeft met de kwaliteit van de bebouwing). Een belangrijke oorzaak voor het ontbreken van succes is ook de sterke verkokering binnen het project Nieuw Centrum. Het project is verdeeld over twee gebiedsgerichte bureaus en één sectoraal gericht bureau (De Kern Gezond), waarb ij de eerste worden aangestuurd door de Dienst Ruimtelijke en Economische Ontwikkeling en de laatste door de dienst Stadsbeheer. Het project ressorteert daardoor ook onder verschillende wethouders. Vaak is dan ook de situatie ontstaan dat bij nieuwbouw het projectbureau De Kern Gezond wel geraadpleegd werd, maar de openbare ruimte geheel in afwijking van de huisstijl door de verantwoordelijke stedebouwe r of architect werd ingevuld. Meer hoopvoll e ontwikke ling en doen zich voor op de LA VI-ka vel. Daar is in 1991 op initiatief van de gemeente en de Rijksbouwmeester een workshop georganiseerd. Men wilde zo een halt toe roepen aan de fragmentatie die in het BANK-gebied aan het onstaan was. Uit de workshop moesten kwaliteitscriteria komen voor de stedebouwkundige inrichting om zo ontwikkel ing en vast te leggen en te komen tot een inzetbaar plan. Dit lijkt te lukken. Inmiddels zijn een aantal architecten uitgenodigd om samen met hun collega's uit de workshop de plannen verder uit te werken . Hierbij worden de samenhangende onderdelen in één hand gegeven en zijn Krier en Soeters aangewezen als supervisor. De ambities van de Rijksbouwmeester lijken vruchten af te werpen en maiken dat het project Nieuw Centrum misschien net iets meer wordt dan een verzameling mooie en lelijke gebouwen.

2

breed gedragen, door de politiek ondersteund klimaat voor kwaliteit is. Een tweede les is dat de gemeente van te voren moet weten wat zij wil, de opgave goed moet analyseren en daarop de organisatie van het proces moet afstemmen. Vanuit een zo sterk mogelijke positie moet de gemeente het gevecht om de kwaliteit aan gaan, niet gericht op compromissen, maar met respect voor elkaars opvattingen, zoekend naar synthese. In het algemeen geldt dat kwaliteit valt of staat met de kwaliteit van de organisatie, niet alleen met de structuur maar, zo blijkt in de praktijk, met de kwaliteit van individuele personen. Vaak blijkt een kwaliteitsbeleid slechts op het conto te schrijven zijn van een enkel persoon. Hier ligt de achilleshiel van het kwaliteitsbeleid. Wanneer deze of gene is vertrokken, is het nog maar de vraag hoe sterk het fundament van het kwaliteitsstreven is en daar helpt geen constructie of stadsarchitect aan. Voor een breed gedragen besef zouden gemeenten meer moeten investeren in de eigen organisatie, niet alleen bij de dienst ' Ruimtelijke Ordening, maar juist ook bij het Grondbedrijf, Economische Zaken, de nutsbedrijven enzovoort.

Architecten en clusters LAVI-kavel Den Haag clusters

projecVomschrijving

architect

1 2

Muzenstraat Zürichstraat

Bert Di rrix Cesa r Pelli

3 4

Transitorium Turfmarkt

5

Turfmarkt

ca. 54 woningen ca. 24.000m2 bvo kantoren parkeergarage met ca. 205 plaatsen ca. 30 .000m2 bvo kantoren ca. 26.000m2 bvo kantoren parkeergarage met ca. 207 plaatsen ca. 2300 m2 bvo w inkels ca . 42 wo ningen ca. 205 m2 bvo wi nkels ca. 22.600m2 bvo kantoren ca. 530 m2 bvo winkels ca . 46 wo ningen ca. 548 m2 bvo winkels ca . 34 woningen ca. 29 woningen ca. 690 m2 bvo winke ls parkeergarage met ca. 380 plaatsen

6

Muzentoren, Fluwelen BurgwalfTurfmarkt 6a Staatsdrukkerij 7.1 Nieuwe Straat 7.2 Nieuwe Straat 8 Muzenplein

Michael Gra ves Sj oerd Soeters

Bert Dirri x Rob Krier Peter Drijver & Rob Krier Karelse Vd Meer Gunnar Da an Natalini

Conclusie Uit voorgaande projecten zijn een aantal lessen te trekken . Ten eerste dat een slechte organisatiestructuur, vastgeroeste rolpatronen, verkokering en bureaucratie een moeras scheppen waar alle goede bedoelingen in wegzakken. Van belang is dat er een 21

Beeldkwaliteitplan: instrument ter vergroting draagvlak gemeentelijk architectuurbeleid Jan H. van Rijn

Het fenomeen beeldkwaliteitplan (BKP) staat enorm in de belangstelling. Kritische geluiden ontbreken daarbij niet. Eerder publiceerde Architectuur Lokaal een uiteenzetting van de wijze waarop het Gelders Genootschap met beeldkwaliteitplannen om gaat. Vervolgens analyseerde Marc Visser de kwaliteit van voorgenomen beeldkwaliteitplannen, waarvoor gemeenten subsidie aanvroegen bij de rijksoverheid. Alle kritiek op de beeldkwaliteitplannen komt naar de mening van Jan van Rijn in het kort gezegd neer op te geringe betrokkenheid van opdrachtgevers, te eenzijdige aandacht voor visuele kwaliteit waardoor er nauwelijks sprake van een bijdrage aan de stad als dynamisch geheel is, en er zou gewaakt moeten worden voor pseudo-regelgeving en te ingewikkelde procedures. Van Rijn zou het betreuren wanneer de kritiek ertoe leidt dat het 'BKP-kind' met het badwater wordt weggespoeld. Want, vindt hij, "één ding is zeker: discussie over het fenomeen beeldkwaliteitplan bevordert de aandacht voor de kwaliteit van de gebouwde omgeving, architectuur in het bijzonder. Dat is winst!"

Een aantal aspecten van beeldkwaliteitplannen is tot nu toe onvoldoende belicht. Deze aspecten hebben betrekking op status, draagvlak, en initiatief en uitvoering. Status Artikel 8, lid 6 van de Woningwet bepaalt dat de gemeentelijke bouwverordening 'criteria dient te bevatten omtrent redelijke eisen van welstand', waarop wordt bezien of een te bouwen bouwwerk niet in strijd is met die eisen . Die criteria kunnen een integraal onderdeel vormen van het te formuleren welstandsbeleid. Een BKP is een instrument waarmee zo'n beleid gevoerd kan worden. Een BKP geeft zowel de uitgangspunten voor het stedebouwkundig ontwerp aan, als het referentiekader voor welstandsadvisering. Het BKP heeft echter geen juridische status. Daarom kan het plan dus niet meer zijn dan een richtingwijzer ter illustratie van de (gebied- en lof 10katiegebonden) welstandscriteria uit de bouwverordening, zonder dat er oplossingen worden voorgeschreven . In een beeldkwaliteitplan wordt in de vorm van beelden de denkrichting aangegeven waarin de grote marges dienen te zitten. Improviseren op het thema dat is aangereikt behoort tot de taak van de stedebouwkundige/architect. De suggestie die wel wordt gewekt, dat het BKP ook als toetsingskader voor welstand dient berust op een misverstand. De criteria voor welstandstoetsing dienen te zijn opgenomen in de bouwverordening en dat is een gemeentelijke verantwoordelijkheid. Er is geen behoefte aan pseudo-regelgeving . Duidelijkheid over de in de bouwverordening opgenomen criteria versterkt de rechtspositie van de planindiener en biedt hem de gelegenheid om in een vroeg stadium op de gestelde eisen te anticiperen . Aan het beeldkwaliteitplan moeten niet meer waarden worden toegekend dan eraan kunnen worden ontleend . Een beeldkwaliteitplan is een richtinggever en een communicatiemiddel. Draagvlak Juist vanwege het feit dat een BKP geen juridische status heeft is het zo belangrijk, wil het serieus genomen worden, dat er een breed maatschappelijk en politiek draagvlak voor ontstaat. Met andere woorden: een niet-vrijblijvende betrokkenheid van politiek, gemeentelijke diensten, opdrachtgevers/burgerij en stedebouwkundigen/architecten. Dat is niet af te dwingen, maar dat moet georganiseerd worden. Gemeenten zullen dus een actief beleid moeten voeren

om bewustwording van de kwaliteit van de gebouwde omgeving te bevorderen . Hiervoor is een, met andere beleidsvelden geïntegreerde, gemeentelijke visie op de toekomst van de gebouwde omgeving en een planmatige aanpak voor een reeks van jaren, inclusief een daaraan gekoppeld budget, onontbeerlijk. De Dag van de Architectuur, 1 juli 1994, zal dit jaar naast de primaire doelgroep (het publiek) gericht zijn op lokale bestuurders. Door bewustwording kan worden bereikt dat gunstige voorwaarden ontstaan voor de realisatie van projekten met een hoge stedebouwkundige en architectonische kwaliteit. Initiatief en uitvoering Een welstandscommissie kan de gemeente gevraagd en ongevraagd advies geven over het welstandsbeleid en de welstandscriteria in de bouwverordening . Het welstandsbeleid dient niet op zichzelf te staan, maar moet geïntegreerd zijn met andere beleidsvelden zoals ruimtelijke ordening en monumentenbeleid. De gemeenteraad stelt uiteindelijk het welstandsbeleid en de bouwverordening vast. De welstandscommissie toetst bouwaanvragen op die criteria. Beeldkwaliteitplannen kunnen ontwikkeld worden door gemeentelijke, provinciale en regionale welstandscommissies, gemeentelijke diensten en particuliere stedebouwkundige/architectenbureaus. Mijn voorkeur gaat uit naar inschakeling van een gemeentelijke dienst en/of particulier stedebouwkundig/architectenbureau. Gemeentelijke diensten vanwege de inbedding in het gemeentelijk welstandsbeleid en, in relatie tot een gemeentelijk architectuurbeleidsplan, een goede uitgangspositie voor verbreding van het draagvlak. Stedebouwkundige/architectenbureaus vanwege de professionele deskundigheid en de 'feeling' met de praktijk, het maatschappelijk draagvlak. Vanwege de principes van de wettelijk vastgelegde onafhankelijkheid van welstandscommissies is het ongewenst dat de welstandscommissies zelf beeldkwaliteitplannen ontwikkelen. De neiging is groot om een BKP te hanteren als in strument bij plantoetsing, maar het instrument wordt dan oneigenlijk gebruikt. Als wel standscommissies zowel een BKP ontwikkelen als een BKP als individuele bouwaanvragen daarop beoordelen, wordt aan een essentiële voorwaarde voor acceptatie door een breed draagvlak niet voldaan . Die voorwaarde is het zorgvuldig onderscheiden van het initiëren en vaststellen van beleid, het uitvoeren daarvan en de controle.

Nieuwe scholen in oude wijken

Het Kompas/Het Speels Begin, een basisschool met kinderdagverblijf aan de Da Costastraat (1992). Architect: Brasser, Teeuwisse, Pauwen Willems, Den Haag .

Stadsvernieuwingsgebieden worden vaak geken merkt door monofunctionaliteit. Vooral in de vroege stadsvernieuwing lag de nadruk nagenoeg geheel op het creëren van zo veel mogelijk goede woningen. De laatste jaren wordt de waarde van meer multifunctionele wijken en de verhoogde levendigheid en daarmee gepaard gaande leefbaarheid erkend. Bijzondere gebouwen kunnen als visuele bakens in de wijk dienen en zijn ook sociaal van groot belang . In deze kader is het boekje Nieuwe scha/en in oude wijken dat door de gemeente Den Haag is uitgegeven als catalogus bij de gelijknamige tentoonstelling, een voorbeeld van de veranderende denkwijze. Het boek geeft een beeld van de realisatie en renovatie en/of uitbreiding van scholen in Haagse stadsvernieuwingswijken in de laatste vier jaar. De documentatie van de scholen wordt afgewisseld met fragmenten uit interviews met de verantwoordelijke wethouders, Anke van Kampen (Onderwijs, Emancipatieza-

ken, Sociaal Cultureel Werk en Migrantenbeleid) en Peter Noordanus (Ruimtelijke Ordening en Stadsvernieuwing). De samenstellers willen in de eerste plaats hun collega bestuurders en ambtenaren die met onderwijs en stadsvernieuwing te maken hebben overtuigen van het belang van goede randvoorwaarden waarbinnen gemeenten flexibel en daadkrachtig op snelle ontwikkelingen kunnen inspelen.

Informatie

Het boekje is verkrijgbaar door overmaking van f. 14,95 op postbanknr. 21756, t.n.v. Afdeling Voorlichting, verkoop drukwerk, gemeente Den Haag, o. v. v. Nieuwe scholen in oude wijken.

Wat kost de architectonische kwaliteit in de sociale woningbouw?

2

4

1 Hoekwoning met dakopbouw, v. Hessel-Kasselstraat. Bedaux Architecten bv, J.J.M. Brouwer, iov Tilburgsche Bouwvereeniging 2 Hoekwoning aan de Zielhorsterlaan . Architectengroep Loerakker, Rijnboutt, Ruijssenaars, Hendriks bv, ir. H. Ruijssenaars, iov Stichting Centrale Woningzorg Amersfoort 3 Ontsluiting van de woningen, begane grond, pleinzijde. Dobbelaar, De Kovel, Vroom Architecten iov Patrimonium's Woningstichting Delfshaven 4 Woontorens aande Kostverlorenvaart. Architectenbureau L. Lafour en R. Wijk iov Woningstichting 's Zomers Buiten Amsterdam

De zes geselecteerde projecten zijn voorgelegd aan een panel van zes deskundigen: vertegenwoordigers van de BNA en genodigden op persoonlijke titel. Dit panel heeft een mening gegeven over de arch itectonische kwaliteit van de zes projecten enerzijds en de bijzondere kwaliteitsaspecten per plan anderz ijds. Projecten die in de uiteindelijke rangschikking het hoogste scoorden waren achtereenvolgens Ziel horstC, Ammersooiseplein en Werfterrein. Het architectenpanel is ook geconfronteerd met de uitkomsten van een mondelinge enquête die is gehouden onder een aantal bewoners van de complexen. De waardering door deskundigen en bewoners bleek op een aantal punten sterk uiteen te lopen . De bewoners baseerden hun oordeel over de plankwaliteit toch vooral op de mate waarin de woning en woonomgeving tegemoet komt aan de eigen woonwensen . Ruimtelijke of technische tekortkomingen bleken van doorslaggevende betekenis te zijn op het eindoordeel van de bewoners. De deskundigen richtten zich in hun oordeel meer op de ruimtelijke en visuele kwaliteiten van het plan. Van elk plan is op basis van bestek en tekeningen een onafhankelijke begroting opgesteld van bouw- en bijkomende kosten . Deze diende als basis voor vergelijkingen met andere kosten gegevens en voor het bepalen van de kosten van onderdelen van het plan. Per plan zijn de referentiekosten vergeleken met het totaal van normbouwkosten, kopkosten en overige bijdragen en met de feitelijk opgevoerde kosten bij de aanvraag voor geldelijke steun. Bij twee van deze plannen zijn daarbij substantiële verschillen geconstateerd. De referentiekosten per woning liggen bij de projecten Kempstraat en Werfterrein ruim f. 4.000,hoger dan de opgevoerde kosten en deze liggen zelf weer aanzienlijk hoger dan de genormeerde kosten die in eerste instantie beschikbaar werden gesteld. De indruk bestaat dat de kosten fictief zijn verlaagd door een andere wijze van toerekening van kosten naar onderdelen van het project buiten de sociale huursector. In deze gevallen is de budgettaire ru imte ogenschijnlijk te gering geweest voor de beoogde plankwaliteit. In de overige plannen zijn geen grote significante afwijkingen geconstateerd . De bouw- en bijkomende kosten van vijf van de zes projecten (de Kempstraat is buiten beschouwing gelaten) liggen ongeveer f. 1.400,- per woning hoger dan het kostenniveau dat gemiddeld in soortgelijke projecten voorkomt. Het bedrag is relatief laag als dit wordt vergeleken met de kosten die moeten worden uitgetrokken voor bijzondere planelementen. De kostenanalyse wijst uit dat het binnen het totaal van bouw- en bijkomende kosten gemiddeld gaat om f. 6.200,- per woning voor de vijf plannen. De kosten voor de bijzondere architectonische kwaliteit leiden dus niet tot een evenredige verhoging van het gemiddelde kostenniveau. Het feit dat de overschrijding van de gemiddelde kosten relatief gering is moet vooral toegeschreven worden aan de betrokkenheid van de bouwparticipanten en de deskundigheid van de ontwerper. De extra kosten voor bijzondere vormgeving worden vaak gecompenseerd door een zeer beheerste en zorgvuldige wijze van ontwerpen met een hoge graad van standaardisatie. In de laagbouwprojecten waar de financiële marges beperkt zijn, worden de extra kosten voor esthetische kwaliteit van het exterieur soms gecompenseerd door een vermindering van de woningbreedte of door de woningvariatie tot een minimum te beperken. De grenzen van de kosten van de architectonische kwaliteit tekenen zich hierbij duidelijk af.

23

De vraag naar de kosten van architectonische kwaliteit in de sociale woningbouw wordt regelmatig gesteld bij discussies over de budgettaire ruimte voor woningbouwplannen. Sommigen menen dat kwaliteit niet per sé meer geld hoeft te kosten; anderen ervaren de budgetten als te knellend om kwalitatief bijzondere projecten te kunnen realiseren. In een onderzoek van het Ministerie van VROM (Directoraat Generaal Volkshuisvesting) werd getracht om, aan de hand van zes recent gebouwde woningbouwprojecten, een beter inzicht te krijgen in dit kostenvraagstuk. De onderzochte projecten zijn geselecteerd uit een reeks plannen die indertijd ingediend zijn in het kader van de rijksprijs voor opdrachtgevers, de Bronzen Bever: Zielhorst-C Amersfoort, Merodeplein Tilburg, Kempstraat Den Haag, Werfterrein Amsterdam, Ammersooiseplein Rotterdam en Tiendplein Rotterdam. Het zijn alle woningbouwplannen uit de periode 1988-1990, die ook alle doordrongen tot de eindronde van de prijsvraag. De eerste twee projecten bestaan uit laagbouwwoningen; de vier projecten in de grote steden zijn alle meergezinswoningen op een binnenstedelijke lokatie. In het integrale rapport is een uitgebreide projectbeschrijving van de plannen opgenomen.

Informatie Het onderzoek Wat kost de architectonische kwaliteit in de sociale woningbouw is uitgevoerd door DHV Bouw Amersfoort, in opdracht van het Ministerie van VROM. De gelijknamige rapportage werd in oktober 1993 uitg egeven in de reeks DGVHIDOK rapporten (nr. 93115) en is verkrijg baar bij Distrib utiecent rum VROM Postbus 351 2700 AJ Zoetermeer

Angst voor nieuwe architectuur in oude stad In de landelijke pers werd begin dit jaar kritiek geuit op de plannen voor het Enschedé-complex in Haarlem. In De Volkskrant werden daarbij zowel de Haarlemse architectuurnota als de stadsarchitect gehekeld. Op grond daarvan verzocht Architectuur Lokaal Thijs Asselbergs, stadsarchitect Haarlem, om een reactie.

Stedebouwkundig ontwerp prof. Joan Bus· quets, 1993. Herontwikkeling Enschedécomplex Haarlem: rechtbank, schouw burg, Toneelschuu r, hotel, win kels, openbare ruimte, ondergrondse parkeergarage (ter oriëntatie: Spaarne linksboven)

(/

I

On langs haalde De Volkskrant bij monde van zijn architectuurmedewerkers Hilde de Haan en Ids Haagsma onder de kop De uitverkoop van stadsharten aan vandalen fel uit naar Haarlem . Zij waarschuwden de rest van Nederland dat architectuurnota 's en stadsa rchitecten gebru ikt worden om een Judasmentaliteit te versluieren . Di recte aanleiding voor het ongenuanceerde en insinuerende artikel is de herontwikkeling van het Enschedécomplex in het stadshart van Haarlem. Zonder één inhoudelijk onderbouwd argument geven de auteurs blijk van hun angst voor nieuwe architectuur in de oude stad . Geste ld wordt dat de Haarlemse architectuurnota de prullenbak in kan en dat de stadsarch itect als 'een woedende en tierende buldog' zijn stad had moeten verdedigen . Afgezien van het feit dat buldogs bij mij een weinig esthetisch verantwoord beeld oproepen sch iet deze barbaa rse stelling in het verkeerde keelgat . Het dwin gt mij enige feiten helder te maken . In de Haarlemse architectuurnota staan aanbeve lingen en conclusies waar het college van Burgemeester en Wethouders zich achter heeft geschaard. Kort samengevat komen die aanbevelingen neer op: draag

-:)\

P ~/. ·

/ '/' /,:'

'' .

~ -<, '

\

'"

' ,~

I

~

(

/

...

/

",

A

". '

.

. '

~

Thijs Asselbergs

zorg voor zorgvu ld ige planontwikkeling en formuleer goede uitgangspunten vooraf, betrek welstand en monumentenzorg in een zo vroeg mogelijk stadium en draag zorg voor geïntegreerde adviezen, stel gebiedsgerichte ri cht lij nen op en besteed vee l aandacht aan de openba re ruimte, zorg dat bekwame architecten worden ge kozen en volledige opdrachten krijgen. Ik ben van mening dat de huidige planontwikkeling van het Enschedécomplex hierin past . Het stedebouwkundig model is opgeste ld, beschreven, getekend en vastgelegd in een dik A3-boek . Het bevat zorgvuldig geformu leerde planontwikkeling en uitgangspunten. Daarnaast is zeer consciëntieus een groot aanta l zichtlijnstudies (fotomontages met ingemonteerde bouwmassa's) gemaakt. Welstand en monumentenzorg hebben in een vroeg stadium geadviseerd over het stedebouwkund ig plan. Zo sprak de Rijksd ienst voo r de Monumentenzorg in haar advies van augustus 1993 waarderend over de inspirerende pIanaanpak die een goede bas is vormt voor verdere uitwerking in bebouwingsplannen. Ook de Schoonhe ids- en Monumentencommissie spreken van een duidelijke visie en een plan van hoge kwaliteit. De adviseurs geven op hoofdlijnen een positief advies en vragen aandacht voor verscheidene probleempunten. Op een groot aanta l van deze probleempunten is inmiddels ingegaan . Daarnaast zijn de opdrachtgevers en ontwerpers zich bewust van de zware hypotheek die wij in de vervo lgfase van de uitwerking van adviseurs en raad hebben meegekregen . In het stedebouwkundig plan ligt een aantal richt lijnen vast ('building guide lines') waarbinnen architecten hun plannen verder zullen uitwerken . Het stedebouwkundig plan dient als onderlegger. En inderdaad is het juist zoals De Haan en Haagsma stellen dat de stadsarchitect niet als een terriër aan de zij lijn is gaan staan maar (citaat) 'zich slechts heeft ingespannen het plan mogelijk te maken ' . Bij deze gecompliceerde bouwopgave heb ik bewust gekozen actief aan de planontwikkeling deel te nemen. Het gevolg daarvan is dat je in die rol deelgenoot van een planproces wordt waarbij je je volledig inzet om een zo optimaa l mogelijk resultaat te behalen opdat straks een gebouwencomplex ontstaat met èn een goede openbare ruimte èn een duidelijke verbinding tu ssen de binnenstad (Grote Markt e.o.) en het verder te ontwikkelen Spaarneplan (verbetering gebruik van de openbare ruimte langs het Spaarne). De stadsarch itect is de trait-d'un ion voor (het ontwerp van) Joan Busquets, de adviseurs en het po litieke krachtenveld. Daarmee ben ik de waakhond van een (zoals Max van Rooij het in NRC Handelsblad het noemde) 'aantrekkelijk stedebouwkundig plan' geworden dat bekritiseerd wordt vanwege de bouwhoogte. Dat er angst is voor lelijke nieuwbouw in een oude stad kan ik begrijpen. Ik ken de voorbeelden ook in Haarlem. Maar om met slechts één argument - te massaal - een plan van tafel vegen dat nog alle procedures door moet en daaraan gekoppelde architectuurnota's naar prullenbakken te verwijzen en mij als een d roogstoppe lige boekhouder af te schilderen vind ik infaam. Er liggen ambitieuze uitgangspunten op tafel. Probleem met een dergelijk plan is wel: goede communicatie en inspraak. Hoe maak je voor een ieder duidelijk waar je mee bezig bent, hoe gaat het er werkelijk uitzien, hoe kan men erover meepraten en in welk stad ium van het planproces ben je? Dat is een vak apart. Daar staat nauwelijks iets over in onze architectuurnota. En is dat een omissie? Want om met Riek Bakker te spreken, 'als een idee in een stad niet aanslaat, heb je een groot probleem' (Kerstnummer Vrij Nederland 1993). En als architectuurcritici als epigonen van Gerrit Komrij verworden tot papegaaien van actieve actievoerders zal elke ambitieuze planontwikkeling direct naar een grijs gemiddelde worden geblaft. Gemeenten en stadsarchitecten, u bent gewaarschuwd! Haarlem, 28 januari 1994

De Polders Volkshuisvestingsexperiment in Veldhoven Het gemeentebestuur van Veldhoven heeft het volkshuisvestingsproject De Polders in gang gezet, met als doel 'het ontwikkelen en realiseren van eeen volkshuisvestingsproject, waarin volledige integratie van de functies (wonen, voorzieningen, vervoer) wordt bewerkstelligd en dat past in het Veldhoven van de 21ste eeuw'. Zeven ontwerpteams leverden een plan; de plannen werden in twee sessies door een deskundige jury beoordeeld. Deze jury bestond uit drs. A. Asselbergs (directeur Rijksdienst voor de Monumentenzorg), ir. S. Soeters (architect), ir. R. Geurtsen (stedebouwkundige gemeente Maastricht), drs. J. Schuyt (directeur Stuurgroep Experimenten Volkshuisvesting), mw. S. Karmiggeit (Vrouwen Advies Commissie) en ir. L. Kaiser (hoofd Stedelijke Ontwikkeling gemeente Veldhoven). In februari is, in een gezamenlijke commissievergadering van de diensten ROVen MVS van de gemeente Veldhoven, het juryrapport gepresenteerd.

,

De belangrijkste vraag voor de jury was: wat is de essentie van het volkshuisvestings-experiment De Polders te Veldhoven en, in het verlengde daarvan, waarin dient het experimentele tot uitdrukking te komen. In het juryrapport wordt benadrukt dat het begrip 'experiment' in om nuancering vraagt: 'er is niet zozeer sprake van een experiment in de zin van toetsing van nieuw ontwikkelde zaken op realiteitsgehalte, of introductie van een geheel nieuw concept met innoverende elementen met (landelijke voorbeeldwerking. Het experimentele ligt op een ander vlak, en wel: (1) bij de opdrachtgever: het is de eerste keer dat voor een dergelijke bouwopgave het middel van een prijsvraag/meervoudige opdracht wodt aangegrepen om tot een optimale invulling te komen, en (2) in de complexiteit van de opdracht: indien binnen de gegeven randvoorwaarden een ontwerp zou kunnen worden gerealiseerd dat op alle beoogde kwaliteitsaspecten een goed antwoord weet te geven, zou dat alleen al een uniek iets zijn, niet allen voor Veldhoven, maar ook voor Nederland. Met andere woorden, de verschillende ·aspecten van de opdracht kunnen niet als 'experimenteel' aangemerkt worden. Het nieuwe is vooral gelegen in het op een verantwoorde wijze afstemmen van de verschillende aspecten'. Vooraf aan de beoordeling van de plannen heeft de jury onduidelijkheid in de opdrachtformulering ten aanzien \(an stedebouwkundige aanpassingen, en isolatie van de opdracht ten aanzien van aangrenzende planvorming bekritiseerd . Op grond daarvan deed zij de aanbeveling, het te selecteren ontwerpteam nauw te betrekken bij de uitwerking van de stedebouwkundige structuur. In de jurering van elk van de plannen van de bouwteams (Heiniek, Jongen, Muwi, Van Santvoort, Bouwfonds, Proper-Stokgroep en Vannel) zijn telkens de stedebouwkundige en architectonische kwaliteit aan de orde gesteld, evenals uitgangspunten van duurzaam en aanpasbaar bouwen en oplossingen voor de uitgifte van particuliere bouwkavels. De gehanteerde beoordelingscriteria zijn per project gedetailleerd weergegeven in een heldere matrix en werden, evenals een uitgebreide doorlichting van de plannen voor aanpasbaar bouwen, opgenomen in de bijlagen van het rapport. De jury kwam tenslotte tot de constatering dat geen van de inzendingen volledig aan de gestelde eisen kon voldoen, doch wanneer haar aanbevelingen zouden worden opgevolgd, de beoogde situatie 'aardig kan worden benaderd'. Het plan-Vannel werd geselecteerd als het plan dat de geformuleerde doelstelling het meest benadert. De aanbevelingen betroffen het opstellen van een aangepaste structuurvisie voor het omringende gebied, aanpassing van de plattegronden in relatie tot de uitgangspunten van aanpasbaar bouwen en nieuwe architectonische voorstellen voor de hoogbouw. Een unieke situatie is nog niet bereikt.

Informatie

\

Volkshuisvestingsexperiment De Polders Juryrapport, januari 1994 Gemeente Veldhoven Stafafdeling Stedelijke Ontwikkeling tel. 040 - 584330

Bronzen Bever 1993 naar Wehl De Bronzen Bever, Rijksprijs voor bouwen en wonen, wordt uitgereikt aan de opdrachtgever van één of meer projecten op het terrein van utiliteitsbouw, woningbouw en ruimtelijke ordening -in afwisseling per categorie- 'die de aandacht trekken door hoge kwaliteit, tot stand gebracht door een combinatie van professioneel. geïnspireerd opdrachtgeverschap en doelmatige samenwerking met participanten'. In 1993 stond de utiliteitsbouw centraal. Door de jury, dit jaar bestaande uit mw. H. de Haan, prof. ir. J. de Boer, ir. W. Crouwel. P. Grondel, L. Maas, J. van Tijn en H. Visch werden onder meer de opdrachtgevers genomineerd van de Kunsthal te Rotterdam (Rem Koolhaas), het Circus te Zandvoort (Sjoerd Soeters), de Maranathakerk in Deventer (Aldo en Hannie van Eijck) en het Gemeentehuis van Wehl (Hubert Jan Henket). De prijs viel eind februari te beurt aan de Gelderse gemeente Wehl, die als voorbeeldig opdrachtgever bij de bouw van het eigen gemeentehuis, naar ontwerp van de architect Henket, optrad. Burgemeester R. van de Boorn over het gemeentelijk opdrachtgeverschap: 'Ik vind dat een gemeente als overheid baanbrekend te werk moet gaan. Dat kan bijvoorbeeld in de architectuur. Er waren mensen die voorstelden het oude gemeentehuis opnieuw te bouwen, maar dan een maatje groter. Dat vind ik geen vernieuwing . Bouwen moet vooral een uitdaging zijn (.. ). Een van de moeilijkste opgaven van dit project vond ik wel het overbruggen van smaakverschillen. Zo hebben we intern veelvuldig de discussie gevoerd over wat we nu eigenlijk willen: een architectonisch interessant gebouw of een gebouw dat ons wat betreft onderhoud minimale inzet en kosten oplevert. Maar het leven is meer dan alleen efficiëntie. Een gebouw moet ook een beleving hebben waar je je prettig bij voelt'. De jury had vooral waardering voor het gemeentebestuur, dat 'zelfbewust koos voor een vernieuwende architectuur waarbij de architect grote ontwerpvrijheid kreeg. Daarnaast had het gemeentebestuur uitgesproken eisen en wensen over het gebruik van het gebouwen de rol van het gemeentehuis voor de bevolking van Wehl, waaraan op geen enkele wijze kon worden getornd. Het uiteindelijke resultaat is een gebouw dat in contrast lijkt te zijn met zijn omgeving, maar het gebruik laat zien dat er een degelijke ruimtelijke en functionele relatie bestaat tussen Henkets gebouwen de gemeente Wehl ' . Bronzen Bever 1994: Woningbouw in de marktsector De belangstelling voor de kwaliteit van de woningbouw is de laatste jaren sterk gegroeid. Met het centraal stellen van 'woningbouw in de marktsector' bij de Bronzen Bever 1994 wil het Ministerie van VROM deze ontwikkeling ondersteunen . In te zenden projecten dienen geheel of gedeeltelijk te bestaan uit koop- of huurwoningen die zonder rijkssubsidie of slechts met een eenmalige bijdrage tot stand zijn gekomen. Met deze voorwaarde sluit de prijs aan op het actuele volkshuisvestingsbeleid. Gelijktijdig met de prijsuitreiking, in het najaar van 1994, is er een tentoonstelling van de beste ingezonden projecten en er verschijnt een publikatie. Voor de prijs kunnen alle grotere woningbouwprojekten, opgeleverd in de jaren 1991 tot en met 1993, worden aangemeld tot 31 maart 1994. Daarbij kan het zowel om koop- als huurwoningen gaan. Deelnemende projecten moeten tenminste 25 woningen omvatten waarvan tenminste een deel in de vrije sector, of eventueel met een eenmalige rijkssubsidie, gerealiseerd is. Ook renovatie en hergebruiksprojekten kunnen, onder bepaalde voorwaarden, meedingen. Hoofdzaak is dat het project een voorbeeldfunctie heeft voor de ontwikkeling van woningbouw in het algemeen. Iedere betrokkene bij een project kan het initiatief nemen om een project aan te melden. Projecten moeten echter officieel worden ingezonden door opdrachtgevers en gemeenten. Opdrachtgevers kunnen projecten inzenden aan de gemeente. Die beslist vervolgens welk(e) projekt(en) zij nomineert voor beoordeling door de Bronzen Bever-jury. Bovendien motiveert de gemeente bij de nominatie waarom zij een project belangrijk vindt voor het actuele volkshuisvestingsbeleid. Daarbij gaat het om aspecten als woonruimteverdeling, ruimtelijk beleid en bevordering van het eigen woningbezit. De jury staat onder voorzitterschap van de Rijksbouwmeester; de andere juryleden zijn op dit moment nog niet bekend. 25

...-

~.;.~

L~~ ~~ Gemeentehuis Wehl, Raadhuisplein 1, 1992, ontwerp Hubert Jan Henket

Axonometrie

Informatie Publikatie Bronzen Bever 1993: Schiftelijk aan te vragen bij het Bureau Rijksbouwmeester Postbus 20952 2500 EZ Den Haag (beperkte oplage) Jury-secretariaat Bronzen Bever 1994: mw. Y. Schul, mw. J. van de Sande pla Postbus 74714 1070 BS Amsterdam tel 020 - 6766902 fax 020 - 6623122

A

R

platform

Nieuwe voorzitter Architectuur lokaal Dr. P.G.J. Zelissen is benoemd tot voorzitter van de stichting Architectuur Lokaal. Hij volgt hiermee mr. C.J .D. Waal, voormalig burgemeester van Deventer, op. Zelissen is sinds 1966 actief in bestuurlijke organen en werd in 1987 burgemeester van Grave, een Brabantse gemeente met ca 12 .000 inwoners. Vanuit deze situatie is Zel issen goed bekend met de problematiek van de inrichting van de gebouwde omgeving in een kleinere gemeente. De gemeente Grave heeft interessante initiatieven ondernomen op het gebied van de stedebouw zoals bijvoorbeeld het project voor een nieuw stadshart, naar ontwerp van de Zweedse architect Ralph Erskine (zie ook Agenda, pag. 13).

Platform Architectuur Lokaal Stichting Archiprix Koninklijke Maatschappij tot Bevordering der Bouwkunst Bond van Nederlandse Architekten BNA Bond van Nederlandse Stedebouwkundigen BNS Federatie Welstandstoezicht FW Nederlands Architectuurinstituut NAi Nederlands Instituut voor Ruimtelijke Ordening en Volkshuisvesting NIROV Nederlandse Vereniging voor Tuin- en Landschapsarchitectuur NVTL Vereniging Nederlandse Gemeenten VNG Bestuur Architectuur Lokaal dr P. G.J. Zelissen, voorzitter ir C. E. van Esch A. Th . Duivesteijn drs. P. Dordregter mr. D. van der Veer Bureau Architectuur Lokaal Cilly Jansen, coördinator José van Campen Schouwburgplein 30-34 3012 CL Rotterdam tel. 010 - 4332859 fa x. 070 - 4136666

c

H

voo r

1

T

gemeente I

Wat moet een wethouder? Een nieuw gekozen lokale bestuurder vraagt zich binnenkort af hoe hij/zij meer kwaliteit in architectuur, openbare ruimte en stedebouw kan realiseren. Wat moet de kersverse wethouder doen? Voor ik daar een antwoord op geef, eerst drie vragen vooraf: Gaat het niet al de goede kant op met de kwaliteit van de architectuur, openbare ruimte en stedebouw in Nederland? Het zal niemand verbazen als ik hier vermeld dat de Spraakmakende gemeenschap het over het antwoord op deze vraag (nog) helemaal niet eens is en voorlopig ook niet zal worden. Volgens HaagsmalDe Haan van De Volkskrant wordt het, prijzen, tentoonstellingen en andere uitbundig- heden ten spijt, alleen maar erger. Duivesteijn (NA!) is optimistisch maar volgens De Vreeze (Stimuleringsfonds voor Architectuur) kan in het beste geval maar 10% van de nieuwe bouwwerken door de beugel. Tijdens de slotmanifestatie van Q (kwaliteit in de volkshuisvesting) werd vastgesteld dat lokale bestuurders nu in ieder ge val weten wat ze niet (moeten) willen. Aan deze geluiden zijn nog veel meer toe te voegen. Ik houd het erop dat er nog een wereld aan kwaliteit te winnen is en een enorme inspanning te gaan. De startpositie, met een geweldige opleving aan instituties en activiteiten op dit terrein, is in elk geval gunstig. Staan we wat dit betreft voor een moeilijker opgave in de komende jaren? Deze vraag kan ondubbelzinnig bevestigend beantwoord worden. Waar liggen in de komende jaren de grote opgaven? Laten we eens kijken naar drie beeldbepalende uitdagingen: a grote bouwlokaties in de stadsgewesten; b stationslokaties; c na-oorlogse woonwijken. Elk van deze drie planopgaven vraagt om aanpakken waar we nog niet veel ervaring mee hebben. VINEXlokaties moeten op moeilijke plaatsen gerealiseerd worden (aanwezige bebouwing en infrastructuur en bodem- vervuiling) en met minder overheidsgeld. Bovendien moeten ze aan veel meer en hogere eisen voldoen (mobiliteitsdoelstellingen, duurzaamheid). Een recente inventarisatie van de planontwikkeling door Architectuur Lokaal en het Stimuleringsfonds voor Architectuur geeft nog weinig aanleiding voor voldoening over de stedebouwkundige kwaliteit en de aansluiting op mobiliteitsdoelstellingen. Over de herstructurering van de stationslokaties (zo'n 40) wordt nu al voorspeld dat het mono-functionele kantoorgebieden worden waar de rekenmachine van de ontwikkelaar de ratelende boventoon voert. Misschien is de noodzakelijke aanpak van de na-oorlogse woonwijken (de stadsvernieuwing van de 90-er jaren) nog wel de enige categorie waar op dit moment een beetje muziek zit ook al vinden sommigen dat er veel meer gesloopt zou moeten worden. Maar hier krijgt de nieuwe bestuurder het ook niet voor niks. In deze gebieden is de overheid speler geworden temidden van vele anderen. Natuurlijk is er veel meer dan grote bouwlokaties, stationsgebieden en na-oorlogse woonwijken. Centrumgebieden die vragen om een nieuwe aanpak, kleine woningbouwplannen, ete., ete. Maar duidelijk is wel dat de echt grote opgaven zich afspelen op terreinen waar we heel snel nog heel veel moeten leren. Wie maakt uit wat kwaliteit is? Wie moet uiteindelijk eigenlijk uitmaken wat kwaliteit is? Kan de lokale bestuurder dat niet beter overlaten aan de stedebouwkundigen, aan de architecten, aan de kiezers? Volgens sommige architecten is dat laatste in ieder geval een doodzonde. Carel Weeber meent dat de smaak van het publiek onderontwikkeld is. Wie zijn Zwarte Madonna in Den Haag niet 26

c

E

jk

arch

T

u

u

tectuurbele

R

d

mooi vindt, moet maar een straatje omlopen! Deze architect is waarschijnlijk niet representatief voor de architectenstand maar velen zullen het stiekem wel een beetje met hem eens zijn. Moeten we de kwaliteit van onze leefomgeving dan maar aan de deskundige en creatieve ontwerper overlaten? Ik denk het niet. De oogst van de laatste 25 jaar geeft niet veel aanleiding om hier het primaat te leggen. Vraag is natuurlijk of dat de schuld van de ontwerpers is of dat opdrachtgevers, bestuurders en burgers de in aanvang zo fraaie ontwerpen verziekt hebben. Ook dit is een vraagstuk waarover 'we' het niet snel eens zullen worden. Het ligt natuurlijk het meest voor de hand voor dit type beslissingen lokale bestuurders het primaat te geven. Zij hebben immers de democratische legitimatie en als zij het niet goed doen kunnen ze weggestuurd worden. En als ze het wel goed doen kunnen zij hun (kiezers)publiek overtuigen van goede smaak, waaraan volgens Weeber nog zoveel gebrek is. Meer dan tot dusverre zouden we echter spelregels moeten maken die ertoe leiden dat plannen onderwerp zijn van een publiek en professioneel debat alvorens erover beslist wordt. Daarover hieronder meer. Wat wat moet die nieuwe wethouder nu? In essentie is het heel eenvoudig. De bestuurder dient twee uitgangspunten te hanteren: kwaliteit kost geld én kwaliteit is een proces. Kwaliteit kost geld Laten we er maar niet om heen draaien: kwaliteit kost geld. Bestuurders zullen bereid moeten zijn onder andere publieke middelen in te zetten om kwaliteit te genereren. Ze zullen ook bereid moeten zijn te accepteren dat koop- en huurprijsniveau's als gevolg van extra kwaliteit wat hoger zullen uitkomen. De gevolgen zijn niet dramatisch. Recent onderzoek (DHV i.o.v. VROM) laat zien datje met 2 tot 6% hogere bouwkosten kwaliteitsverbeteringen kunt financieren die de kosten meer dan lonen. Betreft dit de architectuur van de woningbouw, de kwaliteit van de openbare ruimte vraagt ook om extra middelen. Een aardig voorbeeld (in meer dan één opzicht) is de wijk Nieuw-Sloten in Amsterdam. Daar is gewerkt met een zogenaamd kwaliteitsfonds waaraan per woning f. 2.000, - werd toegevoegd om m.n. de overgangen tussen privé en publiek domein goed vorm te geven (van tuinmuren en stoepen tot portieken en hoekoplossingen). Overbodig te vermelden dat dergelijke fondsvorming helemaal aan het begin van het planproces geregeld moeten worden. Kwaliteit is een proces Een bestuurder wil wat. Hij vraagt om een nota. Over de kwaliteit van onze fysieke omgeving worden nogal wat nota's geschreven. Meestal blijven ze steken in onbeholpen pogingen kwaliteit te definiëren. Het komt er meestal op neer dat woningen mooi moeten zijn en zorgvuldig ingepast in de omgeving. Over kwaliteit kan je het beste discussiëren als het ook concreet is. Wie kwaliteit wil toevoegen aan een stad of dorp moet eerst een beeld hebben van de bestaande kwaliteit. Een bestuurder die dat niet heeft moet die discussie eerst voeren; met de gebruikers van de stad en met professionals. Hetzelfde geldt voor nieuwe opgaven in de ruimtelijke inrichting. De organisatie van het planproces is de belangrijkste voorwaarde voor kwaliteit. Een bestuurder moet vooral de tijd nemen bij het begin van dat proces en zich verzekeren van een breed palet aan oordelen over aanwezige en te realiseren kwaliteiten. Bestuurders worden veel te vaak geconfronteerd met een door hun adviseurs opgesteld kwantitatief programma van eisen. Van daaruit wordt gewerkt naar een plan. Dat is te snel door de bocht en leidt veelal niet tot kwaliteit. De discussie entameren met ambte-

Summer course architectuur- en stedebouwkundig beleid 22-25 juni

naren, externe beoordelaars, bewoners, welstandsen monumentencommissie, is de eerste goede stap. Van daaruit ontstaat een beeld van de kwaliteit die moet worden nagestreefd. De neerslag daarvan moet begrijpbare woorden en idem (referentie)beelden bevatten. Is eenmaal duidelijk welk kwaliteitsbeeld wordt nagestreefd dan is het zaak alle betrokkenen bij het planproces (ook diegenen die meestal aan het eind betrokken worden zoals beheerders, nutsbedrijven, etc.) te binden aan de doelstellingen. Het organiseren van een kwaliteitsdiscussie, dat is het eerste. Is de planvorming eenmaal aan het rollen dan is het voor een bestuurder zaak de organisatie klein en de lijnen kort te houden. Veel fraaie plannen sneuvelen in de volgende fasen onder het gewicht van veel teveel beslissers. Twee functies dient de bestuurder goed in de gaten en in de buurt te houden: procesbewaking en stedebouw- kundige pIanvorming. Bestuurders hebben nogal eens de neiging zich te snel met de architectuur bezig te gaan houden. Oskam (directeur R.O., Amsterdam) zei daar laatst het volgende over: 'Goede stedebouw kan slechte architecten hebben maar goede architectuur gaat ten onder onder beroerde stedebouw'. Het stedebouwkundig concept is de belangrijkste basis voor een goed plan. Organisatie van het kwaliteitsdebat en een overzich. telijke organisatie van proces en o(1twerp, dat zijn twee zeer belangrijke peilers voor kwaliteit. De derde peiler sluit daarbij aan en betreft de uitvoering. Hier gaat het meeste mis en valt veel kwaliteit over de rand. Zware bewaking is hier op z'n plaats. Benoem één supervisor die heeft bewezen over kwaliteitsgevoel, overzicht en sociale vaardigheden te beschikken. En roep elke week dat u hem/haar door dik en dun steunt als het om kwaliteit gaat. Voorwaarden scheppen Een bestuurder dient dus vooral goede randvoorwaarden te scheppen voor kwaliteit: financiële middelen en een goed geordend en beheerst proces. Terzijde zij nog opgemerkt dat het opvallend is dat zoveel bestuurders zo weinig belangstelling hebben voor de selectie van nieuw personeel. Kwaliteit begint niet met nota's maar met mensen: enthousiaste, breed georiënteerde ontwerpers en managers met gevoel voor kwaliteit. De nieuwe wethouder die het zo aanpakt ontwikkelt vanzelf ook gevoel voor kwaliteit. In interactie met z'n adviseurs. Daarnaast moet hij/zij natuurlijk vooral goed om zich heen kijken, naar buiten, naar z'n collega's. Een dan zijn er natuurlijk boeken en tijdschriften te over. Het Q-werkboek bijvoorbeeld, bijna 200 pagina's woorden en beelden als resultaat van een discussie onder bestuurders en ambtenaren over kwaliteit in de volkshuisvesting. Ik eindig met een persoonlijke noot. Een waarschuwing aan het adres van de nieuwe wethouder. Hoedt u voor die ontwerpers die zich niets aantrekken van het al gevormde landschap waar vrijwel elk nieuw plan mee te maken heeft. Wantrouw ontwerpers die alles aan landschapselementen en bestaande bebouwing met hun vlakgom doen verdwijnen. Ze vinden hun eigen ontwerp zo belangrijk dat alles ervoor moet wijken. Doe niet mee met het wegvagen van de bestaande identiteit van een plangebied maar houdt dat vast en voeg zorgvuldig nieuwe kwaliteit en identiteit toe. De nieuw gekozen bestuurder moet niet alleen gasgeven als het om kwaliteit gaat. Af en toe flink remmen kan ook veel kwaliteit opleveren! Uw kiezers zullen u dankbaar zijn. Jaap Modder directeur en algemeen secretaris van het NIROV

Architectuur Lokaal organiseert van 's avonds 22 juni tlm 's morgens 25 juni in samenwerking met het NAi een intensieve summer course architectuur- en stedebouwkundig beleid. Het doel is informatieoverdracht aan nieuw aangetreden wethouders over het voeren van een insp irerend architectuur- en stedebouwkundig beleid op gemeentelijk en regionaal niveau. De werkconferentie is gericht op bestuurders die betrokken zullen zijn bij gemeentelijk en regionaal beleid op het gebied van ruimtelijke ordening, woningbouw en stadsvernieuwing, bedrijventerreinen, monumentenzorg, welstandstoezicht en grondbeleid: die bestuurders die straks mede-verantwoordelijk zijn voor het daadwerkelijk tot stand brengen van overwogen lokaal beleid en, in het verlengde daarvan, goed doordachte stedebouwkundig plannen en betekenisvolle architectuur. De aanleiding tot dit project ligt in de Nota Architectuurbeleid, waarin aandacht voor de ontwikkeling van lokaal architectuurbeleid hoog genoteerd staat. De cursus ligt in het verlengde van het project Kwaliteit als opdracht voor openbaar bestuur waarmee het NAi in het verleden ervaring heeft opgedaan met kennisoverdracht aan bestuurders en opdrachtgevers. Het Stimuleringsfonds voor Architectuur, VROM en de VNG zijn betrokken bij de programmering vanwege de specifieke kennis en ervaring op het gebied van architectuurbeleid . Uitgangspunt voor het programma vormt de behoefte van de lokale bestuurders in de dagelijkse praktijk aan kenni sverwerving met betrekking tot de bouwopgaven. Het programma behelst op grond daarvan een koppeling tussen theoretische informatie-overdracht over mogelijkheden tot het ontwikkelen van een visie op lokaal architectuurbeleid enerzijds en de praktische instrumenten tot het vertalen van een visie in de praktijk anderzijds. De hoofdlijnen, waarop het programma gestructureerd zal worden zijn de volgende: 1 Overzicht van beleidsontwikkelingen en beleidsachtergronden, van waaruit de bouwopgaven op lokaal niveau geformuleerd worden. Informatie over de bouwopgave: perifere en binnenstedelijke (VINEX)lokaties, monumentenzorg, Nota Volkshuisvesting in de jaren negentig . 2 Wervende voorbeelden en teleurstellende resultaten uit het recente verleden. Deze concrete voorbeelden kunnen op beeldende wijze ter discussie worden gesteld door lokale bestuurders en stedebouwkundig ontwerpers. 3 Thematische kennisoverdracht door gezaghebbende deskundigen van verschillende disciplines op het gebied van openbaar bestuur, ruimtelijke ordening, stedebouw, architectuur, woningbouw en projectmanagement. Het totale programma moet een inspirerende combinatie opleveren van de drie hier genoemde invalshoeken. Bij de programma-opzet wordt gebruik gemaakt van de resultaten van eerdere, succesvolle projecten, gericht op het ontwikkelen van lokaal architectuurbeleid. Hierboven is het programma Kwaliteit als opdracht voor openbaar bestuur genoemd, maar ook wordt gebruik gemaakt van de resultaten van de werkgroep 5x5, de stichting Q en symposia in bijvoorbeeld de gemeenten Den Haag en Groningen. Voor de deelnemers aan de cursus zal allereerst een reader worden samengesteld. Na afloop van de werkconferentie zullen de resultaten gebundeld worden in een echt 'gebruiksboek', een handboek voor alle gemeenten, zodat in de praktijk de doorwerking van de gedachtenvorming bestendigd kan worden. 27

Colofon Bijdragen: Thijs Asselbergs, stadsarchitect Haarlem D'Laine Camp, Architectuur Lokaal Cees Donkers, Stichting Q-Eindhoven Peter van Dun, Rijksdienst voor de Monumentenzorg Victor Freijser, Wils & Co Den Haag Kees de Graaf, vh Stichting Q Hans Heijdeman, stadsarchitect Leeuwarden Annius Hoornstra, planoloog Cilly Jansen, Architectuur Lokaal Ton Langenberg, Stichting Q-Eindhoven Lydia Lansink, Stimuleringsfonds voor Architectuur Jaap Modder, NIROV Jan van Rijn, BNA Lisette Pelsers, Kunstvereniging Diepenheim Theo Strijers, VNG Dick Schuiling, planoloog Wim de Visser, ministerie VROM/RPD Ton Voets, Toren van Oud Delft Harry Vos, sector Stadsontwikkeling Apeldoorn Annemiek Zoontjes, NIROV

Redactie: Cilly Jansen Vormgeving: Els Scholtes, Amsterdam Druk: Rob Stolk bv, Amsterdam Oplage: 2500 Deze uitgave kwam tot mede tot stand door een financiële bijdrage van de stichting Cultuurfonds van de Bank Nederlandse Gemeenten.

@-

Stichting Q maakt er een eind aan

Kees de Graaf

IJsbaanterrein, Delft

Villa Tima, Apeldoorn

Op 2 december 1993 viel het doek definitief voor de Stichting Q, Kwaliteit in de Volkshuisvesting. Tijdens een feestelijke bijeenkomst in de . Goudse Schouwburg werd een periode afgesloten waarin vertegenwoordigers van 22 middelgrote gemeenten discussieerden over de instrumenten waarmee kwaliteit in de volkshuisvesting kan worden bereikt. Aan het einde van de middag nam staatssecretaris Heerma het slot-epistel van Q in ontvangst, het zogenaamde Q-werkboek. Q-voorzitter Fons Asselbergs hief de stichting vervolgens op, echter niet nadat hij met verve had gewezen op de prestaties van de stichting. Na twee jaar discussie ligt er een zeer toegankelijk overzicht van kwaliteitsinstrumenten, bruikbaar voor alle betrokken partijen. Asselbergs schetste vervolgens het wenkend perspectief van een nieuwe stichting, te weten de stichting die een discussie moet starten over de kwalitatieve uitgangspunten van de VINEX-Iokaties. Een soort 'Q-in-depraktijk'. Asselbergs is daar met zijn Rijksdienst voor de Monumentenzorg over in gesprek met het ministerie van WVC, het NIROV. het Stimuleringsfonds voor Architectuur en met mede-Q-oprichter Gert Middelkoop. Dit voorjaar moet een dergelijke stichting haar beslag krijgen.

Opdrachtgevers centraal bij Visie 1993 In de slotmanifestatie die aan de opheffing van Q vooraf ging werden in de ochtenduren in een aantal discussie nog even de puntjes op de i gezet. Het middagprogramma omvatte de presentatie van een tiental voorbeeldige opdrachtgevers in het kader van Visie 1993: de Q-gemeenten Leiden, Ede en Maastricht, de marktpartijen ABP, SFB/BPF-bouw en MUWI-Vastgoed en de corporaties WBV Onze Woning in Delft, Woonstichting Nijmegen, WBV St. Joseph in Apeldoorn en WBV Haarlemmermeer. State of the art van opdrachtgeverschap Aan deze selectie ging een brede enquête vooraf. De algemene resultaten van deze enquête (die uitgebreid in het Q-slotboek worden beschreven) geven een aardig inzicht in de state-of-the-art van het opdrachtgeverschap in de Q-gemeenten. Zo blijkt dat de marktpartijen veel bouwen voor de traditioneel belangrijkste doelgroep, het gezin met kinderen, waarmee ze aan de 'veilige' kant blijven zitten. De corporaties doen dat aanmerkelijk minder; hier en daar bouwen ze voor verstandel ijk gehandicapten en vrijwel overal hebben ze de 'service-beluste' senoir ontdekt, een groep die sterk in opkomst is. Voor 32% van de opdrachtgevers is woningindeling het belangrijkste kwaliteitsaspect . Voor 23% is dat de architectuur en voor 6% de stedebouwkundige inrichting. De corporaties waarderen de kwaliteit van de woningindeling extra hoog: 39%, tegenover 26% voor de marktpartijen . De laatsten hebben relatief weer meer aandacht voor architectonische kwaliteit (26%, tegenover 20% voor de corporaties) en eveneens voor de bouwtechnische kwaliteit. Bij het inschakelen van andere partijen door opdrachtgevers bij de planvorming is de raadpleging van de Vrouwen Advies Commissie door de opdrachtgever de absolute topper (30%) . Goede tweede is de informatie-uitwisseling met andere opdrachtgevers (14%). In 10% van de gevallen worden lokale media ingeschakeld en in eveneens 10% van de gevallen worden er studieopdrachten voor de lokatie uitgeschreven. De marktpartijen lijken vrij solitair te opereren, want ze scoren bij deze vraag op alle punten lager dan de corporaties. Bij de voorbereiding van de plannen is de gemiddelde score van het programma van eisen opvallend laag. Slechts bij 40% van de projecten werd dit instrument ingezet. De marktpartijen zitten nog onder dat percentage. State of the art van gemeentelijk kwaliteitsbeleid In de wijze waarop gemeenten hun ambities ten aanzien van kwaliteit vastleggen scoren de nota architectuurbeleid en de organisatie van excursies het hoogst (beide even boven de 20%). Het grondbedrijf in de QBoschpoort, Maastricht

Informatie Het Q-werkboek (hard-cover, 190 pagina's) kost f. 65,- en is te bestellen bij het NIROV Postbus 30833 2500 GV Den Haag tel. 070 - 3469652 fax 070 - 3617422, of door inzending van het in deze krant meegezonden bestelformulier

gemeenten wordt slechts in 15% van de gevallen betrokken bij de kwaliteitsdiscussie. In 22% van de gevallen betrekt de gemeente de opdrachtgever vroegtijdig bij de plannen. De gezamenlijke vaststelling van de kwaliteitseisen is vrijwel even frequent. Een duidelijk aanspreekpunt bij de gemeente scoort 15% en een beeldkwaliteitplan 10%. De samenwerking in een vroeg stadium vindt relatief vaker plaats met corporaties als opdrachtgever. In (slechts) 42% van de gevallen wordt de opdrachtgever geheel vrijgelaten in de keuze van een architect. De architect wordt vaker voorgedragen ter goedkeuring . Marktpartijen krijgen van de gemeente relatief vaak een lijstje waaruit een keus moet worden gemaakt. De corporaties beslissen vaker zelf. Een stedebouwkundig plan voor de lokatie scoort als instrument bij de planvorming veruit het hoogst. Toch bedraagt de score niet meer dan 23%, zodat niet minder dan driekwart van de projecten zonder dit richtsnoer tot stand komt (!). De supervisor vanuit de welstandscommissie en het kwaliteitsfonds zijn (nog) relatief onbekende fenomenen. Verder valt op dat de gemeente bij de marktpartijen nogal eens extra kwaliteitseisen opneemt in de grondovereenkomst. Dit gebeurt nauwelijks bij de corporaties. Samenhang in de resultaten Het ligt voor de hand dat er enige samenhang bestaat tussen de bovenstaande uitkomsten. De vroegtijdige benadering van andere partijen door de opdrachtgever en de samenwerking met deze partijen leiden tot een hogere beoordeling van de opdrachtgever. Ditzelfde is het geval als de opdrachtgever in meerdere fasen sterk bij de plannen betrokken is. De belangrijkste positieve samenhang treffen we echter aan tussen het stimuleren van de kwaliteit van het project (de architect vroeg betrekken, een goed programma van eisen opstellen en dergelijke) en de uiteindelijke beoordeling van de opdrachtgever. De belangrijkste negatieve samenhang zien we tussen het aantal manieren waarop op de projecten bezuinigd is en de hoogte van de beoordeling . Met betrekking tot de waardering voor de gemeente is duidelijk dat hoe meer de ambities van de gemeente in een vroeg stadium worden vastgelegd, en hoe meer manieren er bovendien worden gebruikt om andere partijen te benaderen, hoe hoger de beoordeling uitvalt. Ook het actief begeleiden van de projecten met verschillende gemeentelijke instrumenten wordt door de respondenten op prijs gesteld. De inzet van een kosten-kwaliteitstoets op meerdere momenten is daar een voorbeeld van . Tenslotte bestaat de grootste positieve samenhang tussen het aantal gebruikte instrumenten (en het effect dat ze soms hebben) en de hoogte van de waardering voor de gemeente.

Het Fort, Kattenbroek, Amersfoort