Tenzij anders vermeld wordt het mannelijke en het vrouwelijk geslacht bedoeld als enkel het mannelijke genus gebruikt wordt

Onderzoek

naar

Braziliaanse

migratiepatronen

en

programma’s van bijgestane vrijwillige terugkeer vanuit geselecteerde Europese Unie lidstaten naar Brazilië

ONDERZOEKSRAPPORT September 2007- februari 2009

Onderzoek naar Braziliaanse migratiepatronen en programma’s van bijgestane vrijwillige terugkeer vanuit geselecteerde Europese Unie lidstaten naar Brazilië ______________________________________________________________________________________

Deze uitgave werd mogelijk gemaakt door de financiële steun van het RETURN Fund 2006 van de Europese Commissie. De opinies en analyses die uitgedrukt worden in deze publicatie weerspiegelen niet noodzakelijk de opvattingen en het officieel beleid van de Europese Unie, de Internationale Organisatie voor Migratie of van haar Lidstaten. Tenzij anders vermeld wordt het mannelijke en het vrouwelijk geslacht bedoeld als enkel het mannelijke genus gebruikt wordt.

Verantwoordelijke uitgever: Pascal Reyntjens Hebben bijgedragen tot deze uitgave: Pedro Góis (Hoofdonderzoeker) Pascal Reyntjens (Projectcoördinator, IOM Brussel) Annika Lenz (Onderzoekverantwoordekijke, IOM Brussel) Christiane Coelho (Onderzoekverantwoordekijke, IOM Lissabon) Diana Gouveia (Onderzoekverantwoordekijke, IOM Dublin)

Uitgever: International Organization for Migration Regional Liaison and Coordination Office to the European Union 40 Montoyerstraat 1000 Brussel België Tel. +32 2 287 7000 Fax. +32 2 287 7006 Email: [email protected] Web: http://www.belgium.iom.int

Grafische vormgeving en druk: IPEX Digital Solutions © Copyright International Organization for Migration, 2009 Alle rechten voorbehouden. In geen geval mag er iets uit deze publicatie verveelvoudigd of doorgegeven worden, op welke wijze ook, zij het elektronisch, mechanisch, door middel van fotokopie, opname of anderen, zonder de voorafgaande toestemming van de Uitgever.

2


Onderzoek naar Braziliaanse migratiepatronen en programma’s van bijgestane vrijwillige terugkeer vanuit geselecteerde Europese Unie lidstaten naar Brazilië Index Samenvatting....................................................................................................................... 7 Inleiding ............................................................................................................................ 11 1. Algemeen overzicht van het rapport ............................................................................. 15 2. Sociale en demografische kenmerken van de steekproef ............................................. 32 3. Migratietrajecten en redenen om te migreren ............................................................... 45 4. Immigratiestatus............................................................................................................ 55 5. Sociaaleconomische patronen....................................................................................... 58 6. Overschrijvingen en andere transnationale praktijken.................................................. 66 7. Plannen op lange termijn en de nood om terug te keren............................................... 67 9. Besluiten ....................................................................................................................... 76 Auteurs.............................................................................................................................. 81 Bibliografie ....................................................................................................................... 82 Bijlagen ............................................................................................................................. 87

3


Index van de afbeeldingen Afbeelding 1: de voornaamste immigratiestempels in Ierland ......................................... 18 Afbeelding 2: verdeling van het geslacht.......................................................................... 32 Afbeelding 3: verdeling van het geslacht per land............................................................ 33 Afbeelding 4: verdeling van de leeftijd ............................................................................ 33 Afbeelding 5: echtelijke staat per land.............................................................................. 34 Afbeelding 6: immigranten en kinderen per land (%) ...................................................... 36 Afbeelding 7: kinderen in Ierland versus Brazilië (%) ..................................................... 36 Afbeelding 8: kinderen in Portugal versus Brazilië (%)................................................... 37 Afbeelding 9: kinderen in België versus Brazilië (%) ...................................................... 37 Afbeelding 10: staat van herkomst van Brazilianen in Ierland, België en Portugal ......... 40 Afbeelding 11: kaart van Brazilië ..................................................................................... 41 Afbeelding 12: scholingsgraad per land ........................................................................... 43 Afbeelding 13: jaar van vertrek uit Brazilië (%) .............................................................. 46 Afbeelding 14: voornaamste redenen om Brazilië te verlaten per verblijfsland .............. 47 Afbeelding 15: voornaamste toegangspoort in de EU ...................................................... 48 Afbeelding 16: verbanden in internationale migratiesystemen ........................................ 50 Afbeelding 17: geplande migratieduur bij vertrek............................................................ 54 Afbeelding 18: aantal bezoeken aan Brazilië (%)............................................................. 55 Afbeelding 19: migranten in een regelmatige situatie versus onregelmatige situatie (%) 56 Afbeelding 20: voornaamste problemen in de geselecteerde EU-landen, in %................ 58 Afbeelding 21: huidige arbeidssector ............................................................................... 61 Afbeelding 22: huidige arbeidssector vs. arbeidssector in Brazilië (België).................... 62 Afbeelding 23: huidige arbeidssector vs. arbeidssector in Brazilië (Ierland) ................... 63 Afbeelding 24: huidige arbeidssector vs. arbeidssector in Brazilië (Portugal) ......... 63 Afbeelding 25: Braziliaanse immigranten in de informele economie .............................. 64 Afbeelding 26: gemiddelde maandelijkse overschrijvingen uit Portugal, Ierland en België ........................................................................................................................................... 67 Afbeelding 27: het gebruik van financiële steun voor de terugkeer naar Brazilië............ 69 Afbeelding 28: bron van informatie over IOM’s BVT-programma’s .............................. 72

4


Voorwoord In de context van het migratiebeheer en gezien de individuele steun die de Internationale Organisatie voor Migratie (IOM) binnen haar verschillende activiteiten aan Braziliaanse migranten geeft, was het belangrijk om meer inzicht te krijgen in het profiel van die specifieke populatie. In de context van de wereldwijde migratie en rekening houdend met de ontwikkelingen van het migratiebeleid, met inbegrip van programma’s voor arbeidsmigratie, circulaire migratie, migratie en ontwikkeling, en terugkeermigratie, wilde dit onderzoek een duidelijk profiel schetsen van de Braziliaanse migranten die momenteel in verschillende EU-lidstaten verblijven. Deze onderzoeksresultaten kunnen worden gezien als een bijdrage tot de ontwikkeling van verdere beleidslijnen, activiteiten en academisch onderzoek naar deze specifieke groep. In haar streven om migranten te helpen en te beantwoorden aan de noden van alle staten die met migratie hebben te maken, wil de IOM het voor beleidsmakers, onderzoekers en andere belanghebbende partijen mogelijk maken om hun respectieve strategieën te ontwikkelen, maar wil ze ook rechtstreekse hulp aan migranten bieden. Dankzij dit onderzoek konden veel kwantitatieve gegevens worden ingezameld. Het is het eerste en grootste kwantitatieve onderzoek naar Brazilianen in een onregelmatige situatie in Ierland, Portugal en België. Het was een uitdaging om 1.300 mensen te vinden die de vragenlijst wilden beantwoorden. Dit onderzoek was onmogelijk geweest zonder de toegewijde steun van onderzoekshoofd Pedro Góis en de medewerkers van IOM in Dublin, Lissabon en Brussel. De steun van verschillende belanghebbende partijen in de drie landen heeft de inzameling van gegevens en het contact met migranten in een onregelmatige situatie flink vergemakkelijkt. Ik wil ook mijn dank betuigen aan Monica Pereira van de ngo Abraço in België voor haar waardevolle bijdrage en opbouwende opmerkingen bij het onderzoek, maar ook aan iedereen die in de drie landen een steentje bijdroeg. De steun van de hoofdzetel van IOM en de samenwerking met het IOM-kantoor in Buenos Aires maakte het tot slot ook mogelijk de verschillende standpunten rond Braziliaanse migratie naar Europa te verenigen. Mijn dank gaat ook uit naar de Europese Commissie (DG Justitie, Vrijheid en Veiligheid) en de Belgische, Ierse en Portugese regeringen, voor de financiële bijdrage die dit onderzoek mogelijk maakte.

Pascal Reyntjens

5

Woord van dank Dank aan Pascal Reyntjens om de aanzet te geven voor het project en mijn betrokkenheid daarbij, maar ook voor zijn waardevolle bijdrage in zijn rol als voornaamste projectleider. Dank ook aan mijn onderzoekscollega’s Annika Lenz, Christiane Coelho en Diana Gouveia voor hun harde werk als projectassistentes, en aan de nationale onderzoekspunten in respectievelijk België, Portugal en Ierland. Veel dank aan Monica Goracci en Marta Bronzin van IOM Lissabon, die zich ontfermden over het Portugese deel van het project, en aan Theodora Suter en Dug Cubie, die beiden de rol van projectleider bij IOM Dublin op zich namen. Een bijzonder woordje van dank ook aan Henk Vandamme voor zijn databaseondersteuning bij IOM Brussel, en aan de Europese Commissie voor de financiering van dit project, samen met de Belgische, Ierse en Portugese regeringen. Dit onderzoek zou nooit mogelijk zijn geweest zonder de hulp, het advies en de steun van zij die samenwerken met en voor Brazilianen in België, Portugal en Ierland, die het onderzoek steunden en hun tijd opofferden om leden van het projectteam te ontmoeten, aantekeningen te maken bij de ontwerpen van de vragenlijst en de uiteindelijke versie ervan in veel gevallen uitdeelden en publiceerden. Mijn dank gaat ook uit naar iedereen die meehielp aan het onderzoek en naar alle respondenten die de tijd namen om de vragenlijst in te vullen en ons zo de gegevens verstrekten waarop dit rapport is gebaseerd. Pedro Góis


Samenvatting

Het 18 maanden durende project “Onderzoek naar Braziliaanse migratiepatronen en programma’s van bijgestane vrijwillige terugkeer vanuit geselecteerde Europese Unie lidstaten naar Brazilië” werd gefinancierd door de Europese Unie binnen de financieringslijn “RETURN 2006 – Preparatory Actions” en medegefinancierd door de Belgische, Portugese en Ierse regeringen. Met dit onderzoek naar de Braziliaanse migratiepatronen naar Portugal, België en Ierland willen we de voornaamste kenmerken van de recente stroom Braziliaanse immigranten en de impact van IOM’s programma’s van bijgestane vrijwillige terugkeer voor asielzoekers en onregelmatige migranten bepalen. Het uiteindelijke streefdoel van dit onderzoek is IOM te helpen haar BVT-programma’s voor Brazilianen in Europa bij te werken en/of te verbeteren. We ontwikkelden een anonieme vragenlijst die de onderzoekers in staat stelde de kenmerken, migratiestrategieën, opname op de arbeidsmarkt en de integratie van recente Braziliaanse migranten in België, Portugal en Ierland onder de loep te nemen. Ze bevat vragen die gericht zijn op de volgende informatiecategorieën: biografische kenmerken; leefomstandigheden op de plaats van herkomst; het migratieproces; opname op de arbeidsmarkt in zowel het thuisland als het land van bestemming; moeilijkheden die de immigrant ondervond; integratie in de gastmaatschappij; vragen over de gezondheid en vooruitzichten van de immigrant, met inbegrip van vragen over plannen om naar huis te keren en over de BVT-programma’s van IOM. Het veldwerk ging eind augustus 2008 van start en werd half oktober afgerond. Dit rapport is gebaseerd op een rondvraag bij 1.257 Brazilianen – 372 respondenten in België, 400 respondenten in Ierland en 485 respondenten in Portugal. Belangrijkste bevindingen Van de 1.257 personen die de vragenlijst beantwoordden, telden we 49% mannen en 51% vrouwen. Twee derde van de respondenten was jonger dan 35 jaar, 21% was 36 tot 45 jaar, 8% was 46 jaar of ouder en 5% besloot niet op de leeftijdsvraag te antwoorden. Wat de immigratiestatus betreft, verklaarde 40% zich in een regelmatige administratieve situatie te bevinden, leefde 56% in een onregelmatige situatie en wenste 4% geen antwoord te geven op deze vraag. De verschillen tussen de drie deelnemende landen was opmerkelijk. Portugal telt het grootste aantal Brazilianen in een regelmatige situatie (56%) en België het laagste met slechts 24%. In Ierland was het aantal legale Braziliaanse immigranten goed voor 39% van de steekproef. Bijna de helft van de respondenten gaf als voornaamste reden voor de emigratie redenen op die verband hielden met de economie en tewerkstelling/werkloosheid of

7


beroepskansen, ongeacht het land van bestemming. Wat de echtelijke status van de respondenten betreft, is het aantal alleenstaande personen groot, zo rond de 40%. Getrouwde of samenwonende personen zijn evenwel goed voor 50% van de totale steekproef. Meer dan de helft van de ondervraagde personen heeft kinderen (51 procent), en dat is een relevante indicator bij het schetsen van het immigrantenprofiel en het type van migratiestrategie. De fase van gezinshereniging, die doorgaans optreedt na een eerste periode van arbeidsmigratie, is verder gevorderd in België en Portugal dan in Ierland. Hoewel dit niet verwonderlijk is in het geval van Portugal – de laatste Braziliaanse migratiestroom (post2000) kan worden verklaard door een actief proces van gezinshereniging – lijkt het voor België een verkorting van verschillende stappen in het migratieproces te impliceren. In België lijkt individuele migratie en gezinshereniging in tijd te overlappen, en brengt het een neiging tot een migratie van lange duur aan het licht. Een analyse van de herkomst van Braziliaanse immigranten in België en Ierland, uitgevoerd in het kader van het onderzoeksproject, toont de opkomst van deze landen als een alternatief voor de VS als traditionele bestemming voor op zijn minst de immigranten van Goiás. Voor Brazilianen die in België en Ierland wonen, werd de staat Goiás aangeduid als de plaats van herkomst door het hoogste percentage personen: 33% van de Brazilianen in België en 44% van de Brazilianen in Ierland komen van Goiás. Dit bevestigt meteen IOM’s ervaring met Brazilianen die zich kandidaat stellen voor de programma’s van bijgestane vrijwillige terugkeer in België en Ierland. Met die gelijkenis tussen Ierland en België in het onthaal van “Goianos” zou in toekomstige onderzoeken rekening moeten worden gehouden om meer inzicht te krijgen in de werkelijke dimensies en het type van netwerken dat deze verbindingen bevorderen. Momenteel duiden de gegevens op de aanwezigheid van een opkomende “migratie-industrie” 1 die rechtstreeks verband houdt met deze migratiestroom. Het verband tussen de staten van herkomst in Brazilië en de soorten visa in de verschillende landen blijkt niet relevant. Het feit dat Brazilianen in de onderzochte landen geen toegangsvisum nodig hebben, ontzenuwt een direct verband tussen deze twee variabelen en maakt een analyse van eventuele georganiseerde migratienetwerken complexer. Zelfs wanneer we naar personen met een studentenvisum kijken (vaker in het geval van Ierland), lijkt er geen rechtstreeks verband te bestaan met de staat van herkomst. Het opleidingsniveau van Braziliaanse migranten in de drie landen is heel gelijkend. De meeste ondervraagden genoten een secundaire opleiding, wat overeenstemt met maximaal 12 jaar op school. Verder is er een verdeling van ongeveer 40% respondenten die een technische opleiding en een onvolledige of volledige hogere opleiding volgden. Beide opleidingsprofielen moeten parallel aan elkaar worden gezien – er zijn net zoveel 1

Migratie-industrie kan worden omschreven als de matrix van ondernemers en bedrijven die, gemotiveerd door de vooruitzichten op financiële winst, diensten aanbieden die internationale migratie en aanverwante activiteiten, zoals tewerkstelling, mobiliteit, vestiging, communicatie en de transfer van hulpmiddelen, vergemakkelijken en ondersteunen.

8


ongeschoolde als geschoolde en hoogopgeleide Brazilianen – en elk profiel verdient specifieke aandacht. Wat de geschoolde immigranten betreft, blijkt uit een uitvoerige analyse dat gemiddeld 13% van de respondenten een technische opleiding kreeg, en dat 12% onvolledig en 15% volledig hoger onderwijs volgde, soms met een specialisatie of postgraduaat (5%) voor die laatste groep. Deze cijfers tonen een beter opgeleid migratieprofiel dan dat van traditionele arbeidsmigranten (bv. Centraal- of WestAfrikaans of van andere Zuid-Amerikaanse landen). De voornaamste toegangspoorten voor Brazilianen in de Europese Unie zijn Frankrijk (24,4%), Portugal (21,6%), Spanje (18%) en Nederland (8,6%). Voor België was de voornaamste toegangspoort Frankrijk (44%), gevolgd door België (14%) en Portugal (13%). Bij gebrek aan rechtstreekse vluchten vanuit Brazilië naar Ierland reisde 22% van de Brazilianen erheen via Parijs, 20% via Amsterdam en 16% via Madrid. Ondanks de geografische nabijheid van het VK besloot minder dan 5% deze route naar Ierland te gebruiken. Het leven in een onregelmatige situatie is iets waar de Braziliaanse gemeenschap het nog het moeilijkst mee heeft. Wanneer gevraagd naar de meest problematische gevolgen van deze situatie antwoordde ze: de angst om in handen te vallen van de politie en daarom uitgewezen te worden, het feit dat hun kwalificaties niet worden erkend, en het slachtoffer worden van uitbuiting door werkgevers. Wanneer we ze vroegen hoe lang ze nog in Portugal, België of Ierland denken te blijven of wanneer ze de EU zullen verlaten, konden de meeste onregelmatige migranten geen antwoord geven. Wat deze gegevens betreft, beklemtonen we de verschillende migratietrends tussen de landen: Ierland als het voorbeeld van een plotse migratiestroom die nu terugvloeit, België als profiel van besluiteloosheid onder zij die willen blijven en zij die worden gedwongen om te vertrekken; Portugal als uiteindelijke bestemming, doorreisland en heremigratie, maar waar opeenvolgende stromen van Braziliaanse immigranten het mogelijk zullen maken de migrantenpopulatie te vernieuwen en de migratie te verjongen. Wat de tewerkstellingsstatus van de ondervraagden vóór het migratieproces betreft, moeten we beklemtonen dat zo’n 38% van de personen die deze vraag beantwoordden niet werkte vóór de migratie naar Europa. Het gebrek aan banen is duidelijk niet de grootste oorzaak van emigratie, maar wel de precaire loonsvoorwaarden in het land van herkomst in vergelijking met die in de gastlanden. Wanneer we de analyse iets complexer maken, kan de emigratie van Brazilianen worden verklaard door het gebrek aan kansen op de Braziliaanse arbeidsmarkt, door de toenemende informaliteit en door de lage lonen in Brazilië. Anderzijds was de beschikbaarheid van ongeschoolde banen in de gastlanden, voornamelijk banen voor mannen in de bouw en voor vrouwen in de schoonmaaksector, de aantrekkende factor. Hoewel ze geen arbeidsovereenkomst (of zelfs aanbiedingen) hadden toen ze nog in hun land van herkomst verbleven, wisten Braziliaanse migranten dat het relatief gemakkelijk zou zijn om een baan te vinden in een van de onderzochte landen, en dan vooral via onderaannemers. Voorbeelden hiervan zijn Braziliaanse onderaannemers in Portugal en Portugese onderaannemers in België of Ierland.

9


In Portugal, België en Ierland is er een positieve correlatie tussen het type van visum en het bestaan van een arbeidsovereenkomst. In het geval van Ierland kan een student met een studentenvisum tot 20 uur per week werken tijdens schoolperiodes, en tot 40 uur per week tijdens de vakanties. Ruim 20% van de werkende studenten heeft echter geen contract met zijn werkgever. Binnenkomen als een toerist en dan langer blijven, lijkt anderzijds de rechtstreekse weg naar een baan in de informele economie. De hoge activiteit in de informele sector die deze gegevens veronderstellen – en dan vooral in België, waar bijna 70% van de Brazilianen in de informele economie werkt – moet worden onderstreept. In Portugal kan het hoge aantal Brazilianen met een arbeidsovereenkomst te maken hebben met de wettelijke verplichting om een contract te hebben om een verblijfsvergunning te kunnen krijgen. Deze verplichting werd voor het eerst doorgedrukt in 1996 en werd gevolgd door opeenvolgende regularisatiecampagnes die waren gebaseerd op dezelfde regel (Góis en Marques, 2005). Desondanks heeft bijna 32% van de Brazilianen in Portugal geen arbeidscontract. Een wijdverspreide ondergrondse economie is blijkbaar heel aantrekkelijk in de context van de beperkte mogelijkheden voor onderdanen van een derde land voor het verkrijgen van een werken verblijfsvergunning in de EU. Mensen zonder werkvergunning zijn dan ook afgesneden van de formele arbeidsmarkt. De ondergrondse economie, die geen documenten vraagt, bevordert de onregelmatige immigratie rechtstreeks. De ondergrondse economie is allesbehalve een gevolg van de onregelmatige immigratie, ze lijkt er een van de oorzaken van te zijn. Wat kan worden afgeleid, is een verband tussen de kracht en het belang van de informele economie en de aantrekking van Braziliaanse immigranten. Er bestaat dus een rechtstreeks verband tussen onregelmatige immigratie, in het geval van Brazilianen in Europa in de vorm van een verlengd verblijf (met dus een verlopen verblijfsvergunning), en de “informele economie”. De Braziliaanse immigratie naar de geselecteerde en onderzochte Europese landen kan in minstens twee types worden opgesplitst. Het eerste type kan worden omschreven als een (strategie van) gezinsmigratie die we vaker in Portugal en België zien. Het tweede type is een (strategie van) individuele migratie die door het Ierse geval wordt geïllustreerd. De fase van gezinshereniging, die doorgaans optreedt na een eerste fase van arbeidsmigratie, is in vergelijking met Ierland al redelijk vergevorderd in Portugal en België. Enkel om die reden kan op middellange en lange termijn een toename van het totale volume Brazilianen in Portugal en België worden verwacht, net als een afname van het totale volume Braziliaanse immigranten in Ierland op korte en middellange termijn.

10


Inleiding De Federale Republiek Brazilië ligt in centraal-oostelijk Zuid-Amerika. Brazilië is een uitgestrekt land dat bijna 45% van het Zuid-Amerikaanse grondgebied beslaat. Brazilië wordt begrensd door Frans-Guinea, Guyana, Venezuela en Suriname in het noorden, door Colombia in het noordwesten, door Peru, Bolivia, Paraguay en Argentinië in het westen, door Uruguay in het zuiden, en door de Atlantische Oceaan in het oosten. Het land is verdeeld in 26 staten en één federaal district met de hoofdstad Brasilia (Jefferson 2005). Brazilië is ook een land met een eindeloze verscheidenheid. De Braziliaanse cultuur is een mix van Portugese, Afrikaanse en talloze inheemse tradities. Sinds de negentiende eeuw kwamen golven van immigranten (Italianen, Duitsers, Spanjaarden, Japanners, Libanezen, Oekraïners en anderen) die diversiteit verrijken. Hoewel de beschikbare gegevens niet volledig betrouwbaar zijn, weet men dat tussen 1836 en 1968 de Portugezen en Italianen de grootste groepen van immigranten naar Brazilië vormden, goed voor 1,38 miljoen mensen. Deze groep werd gevolgd door Spaanse, Duitse en Japanse immigranten, die samen met zo’n 1.220.000 waren, en nadien door een derde groep van Russische, Oostenrijkse, Turkse, Poolse en Franse immigranten, voor een totaal van 400.000 personen. Dat betekent dat ongeveer vijf miljoen mensen naar Brazilië immigreerden vanuit verschillende delen van Europa en Azië. Een belangrijke voetnoot daarbij is dat de immigratie naar Brazilië tijdens de periode na de Tweede Wereldoorlog werd beperkt, waardoor de nettomigratie tussen de periode na WO II en de jaren 1970 bijna nul bedroeg. Deze migratiegeschiedenis maakt van Brazilië een klassiek gastland, met geen traditie van emigratie. Maar volgens Baeninger en Fusco (2005) registreerde de Volkstelling in 2000 slechts 683.830 in Brazilië gevestigde vreemdelingen, de meeste (213.203) geboren in Portugal. Toch kon een recente omkering van de migratietrends worden vastgesteld, waardoor Brazilië nu kan worden beschouwd als een uitsturend land. Volgens verschillende studies (Sales 1992 en 1999, Assis 1999 en 2002, Martes 1999, Margolis 1993) is de migratiestroom van Brazilianen, die in de jaren 1970 als een sporadische beweging startte, uitgegroeid tot een demografisch veelbetekenende migratiebeweging. Na de jaren 1980, zo’n dertig jaar geleden, ondervond Brazilië voor de eerste keer een negatieve nettomigratie. Sindsdien kent het land dus een grote en voortdurende emigratiestroom. Geschat wordt dat de voorbije jaren minstens 4 miljoen Brazilianen naar de VS, Europa, Japan en Paraguay migreerden. In Europa leven er representatieve gemeenschappen van Braziliaanse migranten in België, Nederland en Zwitserland, maar zijn ze ook sterk aanwezig in Portugal, Duitsland, Italië, Spanje, het Verenigd Koninkrijk en Frankrijk. Ondanks het gebrek aan officiële gegevens over de recente Braziliaanse emigratie wijzen de schattingen van José Carvalho (1996) op een grote toename van deze migratiestromen 11


sinds de jaren 1980. Volgens deze auteur kunnen de veranderingen in geslacht- en leeftijdsgroepen in de Volkstelling van 1991 worden verklaard door het verlies aan populatie door migratiefactoren. Als dat klopt, zouden tussen 1981 en 1991 1.180.000 vrouwen en 1.380.000 mannen van minstens 10 jaar oud het land hebben verlaten. Meer recente schattingen (januari 2001) van het ministerie van Buitenlandse Betrekkingen wijzen op een afname van het aantal Braziliaanse migranten die in het buitenland leven, een aantal dat evenwel heel hoog was: 1.887.893 mensen met als voornaamste bestemming de Verenigde Staten (799.203 personen), Paraguay (454.501 personen), Japan (224.970 personen), Duitsland (60.403 personen), Portugal (51.590 personen) en Italië (37.121 personen). Tijdens een bijeenkomst in 2008 in Rio de Janeiro 2 , de eerste conferentie van Braziliaanse gemeenschappen in het buitenland, werd een maximumschatting van zo’n 3,8 miljoen Braziliaanse migranten voorgesteld, met de voornaamste gemeenschappen in de VS (1.190.000), Paraguay (515.000), het Verenigd Koninkrijk (300.000), Japan (311.000), Portugal (160.000) en Spanje (150.000). De Braziliaanse migratie naar landen van de Europese Unie verschilt gedeeltelijk met het migratiepatroon naar de VS en aanzienlijk met dat naar Japan en Paraguay. Het is niet enkel een beweging die voornamelijk bestaat uit Braziliaanse middenklassers uit grote stedelijke centra. Ze omvat ook een groot aantal jonge, halfgeschoolde of ongeschoolde mannen en vrouwen uit de lagere middenklasse van zowel stedelijke als landelijke gebieden in kuststaten en binnenstaten in Brazilië3 (Malheiros, 2007). Braziliaanse migratiestromen vertonen specifieke kenmerken naargelang de plaatsen van bestemming en weerspiegelen veel verschillen tussen Braziliaanse staten. Het aantal Brazilianen dat in Portugal woonde, was nooit erg opmerkelijk. Sinds de jaren 1980 keerde die situatie echter om en maakte Portugal een regelmatige toename van de stroom Braziliaanse migranten mee. De keuze van Portugal als bestemming werd waarschijnlijk gevoed door de gemeenschappelijke taal en de culturele affiniteit die Portugezen en Brazilianen delen, maar ook door de emotieve reden die wordt gevormd door het mogelijke bestaan – zij het werkelijk of denkbeeldig – van een Portugese afstamming. Enkele concretere factoren waren mogelijk de verwachtingen van vertrouwdheid en de voordelen van de speciale status die Portugal toekent aan Brazilianen. Als bestemming biedt Portugal nog andere voordelen, zoals het grotere gemak waarmee het voor Braziliaanse migranten mogelijk is om in het land te leven omdat ze zich snel in de Portugese maatschappij integreren. De eerste Braziliaanse migratiestroom naar Portugal op het einde van de jaren 1980 bestond hoofdzakelijk uit jonge en hoogopgeleide vaklui, zoals tandartsen, publiciteitsagenten, ingenieurs en 2

Cf. I Conferência das Comunidades Brasileiras no Exterior http://www.abe.mre.gov.br/mundo/america-do-sul/republica-federativa-do-brasil/subsecretaria-geral-dascomunidades-brasileiras-no-exterior/informacoes/i-seminario-sobre-as-comunidades-brasileiras-no-exterior 3 Brazilië is een van de grootste landen ter wereld met een oppervlakte van meer dan 8 miljoen vierkante kilometer, ongeveer de afmeting van de continentale Verenigde Staten van Amerika. Het land is onderverdeeld in vijf macroregio’s, 26 staten en één federal district: de Regio Norod (Rondônia, Acre, Amazonas, Roraima, Pará, Amapá en Tocantins), de Regio Noordoost (Maranhão, Piauí, Ceará, Rio Grande do Norte, Paraíba, Pernambuco, Alagoas, Sergipe en Bahia), de Regio Zuidoost (Espírito Santo, Minas Gerais, Rio de Janeiro en São Paulo), de Regio Zuid (Paraná, Santa Catarina en Rio Grande do Sul) en de Regio Centraal-West (Distrito Federal, Goiás, Mato Grosso do Sul en Mato Grosso).

12


dokters. De toevloed van Braziliaanse migranten veranderde echter tijdens de jaren 1990 door vooral de vraag van de Portugese arbeidsmarkt, en de immigranten begonnen zich te richten op de bouwen dienstensectoren (restaurants, schoonmaken en commerciële sector). Hoewel Portugal omwille van de hierboven aangehaalde redenen voor veel Brazilianen een bestemmingsland is, zien anderen het vaak als een transitland om het EU-gebied binnen te raken of als een stap in de richting van andere bestemmingslanden zoals de VS. Ook andere Europese landen ondervinden het fenomeen van de onregelmatige Braziliaanse migratie, ofwel als transitland, ofwel als land van uiteindelijke bestemming. België en Ierland behoren tot die laatste groep van nieuwe Braziliaanse immigratie. Ierland was tot voor kort een land dat een hoog emigratieniveau kende. De voorbije 15 jaar maakte het land echter een periode van snelle economische groei door. Het groeide uit tot een van de rijkste economieën ter wereld en een geliefde bestemming voor veel immigranten. In minder dan 20 jaar steeg het immigratieniveau zozeer dat het nu een onmiskenbaar kenmerk van de demografie van het land is geworden. De eerste golf van Braziliaanse migranten arriveerde in Ierland in 1999. Deze Braziliaanse arbeiders uit de staat Goiás werden in Brazilië zelf gerekruteerd door Ierse vleesverwerkende bedrijven. Drie jaar later, in 2002, noteerde de Volkstelling 1.075 Brazilianen in het land (CSO 2002). In 2006 was dit aantal gestegen tot 4.388 (CSO 2006). Gemeenschapsleiders en ngo’s schatten nu dat er ongeveer 20.000 tot 30.000 Brazilianen in het land leven. Het is vermeldenswaardig dat de sociale en demografische kenmerken van de Braziliaanse gemeenschappen in de streek van Dublin opmerkelijk verschillen van die van andere gemeenschappen in andere steden in het land of in landelijke en semiplattelandsgebieden. Volgens gemeenschapsleiders zijn de meeste Braziliaanse migranten die in het grotere gebied rond Dublin wonen jonge, opgeleide volwassenen met een studentenvisum. Anderzijds bestaan de gemeenschappen buiten het grotere gebied rond Dublin, volgens diezelfde bron, globaal gezien uit arbeidsmigranten die Ierland met een toeristenvisum zijn binnengekomen en die de wettelijke verblijfsperiode overschreden. Dit zijn ook migranten die het land mogelijk zijn binnengekomen met een werkvergunning en die in een onregelmatige situatie zijn verzeild geraakt. De Braziliaanse immigratie in België begon in de jaren 1960 met de aankomst van politieke vluchtelingen, artiesten, voetbalspelers en studenten. Door politieke veranderingen in Brazilië keerden deze eerste migranten vanaf de jaren 1980 terug naar Brazilië en verspreidden ze het beeld van België als een interessante migratiebestemming. Tegelijkertijd bevorderde de ontwikkeling van betrekkingen tussen beide landen de migratie van opgeleide vaklui die zich met hun gezinnen in het land vestigden en voor multinationals of internationale instellingen gingen werken. De economische crisis in Brazilië rond de jaren 1990 zette een nieuwe golf van migratie naar België in gang. De migranten waren dan zowel opgeleide als minder opgeleide vaklui, en brachten in sommige gevallen hun gezin mee. Die laatste golf versnelde na 2001 en kan

13


verklaard worden als het resultaat van de divergentie van migratiestromen die altijd naar verschillende plaatsen waren getrokken (bv. VS en VK), maar nu nieuwe bestemmingen uitkozen. Over de werkelijke grootte van de gemeenschap in België kunnen enkel schattingen worden bekomen. Bovendien was geen enkele van de schattingen die we hoorden gebaseerd op traceerbare methodes. Schattingen van gemeenschapsleiders schommelen tussen 10.000 en 50.000 personen. Begin 2008 waren er slechts 4.000 Brazilianen ingeschreven in de gemeentes.

14


1. Algemeen overzicht van het rapport De bedoeling van het 6 maanden durende onderzoeksproject en het daaropvolgende 12 maanden durende project voor Bijstand bij Vrijwillige Terugkeer (september 2007 tot februari 2009) is een bijdrage leveren tot de inspanningen van de Europese Unie en de deelnemende lidstaten, namelijk België, Ierland en Portugal, voor de versterking van de bestaande mechanismen voor de begeleiding van onregelmatige Braziliaanse migranten in hun vrijwillige terugkeer naar Brazilië. Het onderzoek vormt een rijke bron van informatie over de ontwikkeling van betere contacten met Braziliaanse onregelmatige migranten en over de manier waarop programma’s van bijgestane vrijwillige terugkeer op deze gemeenschap kunnen worden afgestemd. Bovendien levert het onderzoek indicatoren over de manier waarop men deze specifieke migrantengemeenschap kan informeren. Doelstellingen van het project Het 18 maanden durende IOM-project wil de Europese Unie en de geselecteerde EUlidstaten helpen te informeren over de mogelijkheid van een vrijwillige terugkeer naar de landen van herkomst van onregelmatige migranten die daartoe bereid zijn. Dit project richt zich tot Brazilianen die verblijven of werken in België, Portugal en Ierland, en dan vooral onregelmatige migranten. Met zijn geïntegreerde aanpak bestaat het project uit de volgende onderdelen: 1. Onderzoek naar Braziliaanse migratiepatronen naar en binnen de Europese Unie, met een specifieke focus op de deelnemende EU-lidstaten; 2. De onderzoeksresultaten en aanbevelingen delen met relevante partners die betrokken zijn in het onthaal, de bijstand en advisering van onregelmatige Braziliaanse migranten in de deelnemende landen; 3. De bijgestane vrijwillige terugkeer van onregelmatige migranten uit de geselecteerde landen naar Brazilië vergemakkelijken. Om het streefdoel van het onderzoek te kunnen bereiken, is het project gebaseerd op verschillende methodes. Het onderzoeksteam in de drie bestemmingslanden koppelde het gebruik van kwantitatieve enquêtegegevens aan kwalitatieve interviews met belangrijke informanten. Dankzij de combinatie van die methodologieën konden zowel kwantitatieve als kwalitatieve gegevens worden ingezameld die cruciaal zijn om meer inzicht te krijgen in de recente Braziliaanse immigratie naar Portugal, Ierland of België en vooral in de onregelmatige migranten die in deze landen wonen. De drie gekozen gastlanden – België, Ierland en Portugal – zijn landen waar de doelgroep een grote en groeiende aanwezigheid heeft en waar een toegenomen vraag naar de Programma’s van Bijgestane Vrijwillige Terugkeer van Braziliaanse onregelmatige migranten kan worden vastgesteld. De partners die in het project zijn betrokken, zijn de Serviço de Estrangeiros e Fronteiras (Dienst voor Vreemdelingen en Grenzen, Portugal),

15


het Departement van Justitie, Gelijkheid en Hervorming van het Recht (Ierland) en het Federaal Agentschap voor de Opvang van Asielzoekers FEDASIL (België).

Definitie van de doelgroep In het kader van dit onderzoek worden “onregelmatige migranten” gedefinieerd als de groep personen die een van de geselecteerde Europese Unie landen is binnengekomen en/of daar is gebleven buiten officieel gereglementeerde en erkende kanalen voor toegang, werk en/of verblijf. Een onregelmatige migrant is iemand die een van de geselecteerde EU-landen is binnengekomen zonder de wettelijk vereiste documenten, of die op een legale manier in het geselecteerde EU-land is binnengekomen, bijvoorbeeld als student of toerist, maar in het land bleef na de vervaldatum van het visum. In de praktijk verwijst deze term naar mensen die kunnen worden uitgezet door problemen met hun immigratiestatus. Definitie van “onregelmatige migrant” bij IOM Volgens IOM’s Migratiewoordenlijst is een onregelmatige migrant iemand die door een onwettige toegang of het vervallen van zijn of haar visum niet over een wettelijke status beschikt in een transit- of gastland. De term verwijst naar migranten die de toegangsregels van een land overtreden en naar personen die geen toestemming hebben om in het gastland te blijven (ook ‘clandestiene migrant’, ‘migrant zonder papieren’ of ‘migrant in een onregelmatige situatie’ genoemd). Onregelmatige migratie wordt omschreven als een beweging die plaatsvindt buiten de wetgevende normen van het afkomst-, transit- en gastland. Er bestaat geen duidelijke of universeel aanvaarde definitie van onregelmatige migratie. Vanuit het oogpunt van bestemmingslanden gezien, is het een onwettige toegang, verblijf of werk in een land, wat betekent dat de migrant niet beschikt over de toestemming of de documenten die de immigratiewetten vereisen om een bepaald land te mogen betreden, er te verblijven of te werken. Vanuit het oogpunt van het afkomstland gezien, is de onwettigheid bijvoorbeeld gezien in gevallen waar een persoon een internationale grens oversteekt zonder een geldig paspoort of reisdocument, of niet voldoet aan de administratieve vereisten om het land te verlaten. Er bestaat evenwel een neiging om het gebruik van de term “onregelmatige migratie” te beperken tot gevallen van migrantensmokkel en mensenhandel. Definitie in België In België zijn er verschillende artikels van de wet van 1980 4 die de toegang tot en het verblijf op het Belgische grondgebied reglementeren. In deze wet staat geen concrete definitie van “onregelmatige migrant” of “onregelmatige verblijf”. In de praktijk echter, 4

Wet van 15 december 1980 inzake de toegang tot het grondgebied, het verblijf, de vestiging en de verwijdering van vreemdelingen.

16


worden alle vreemdelingen die niet beantwoorden aan de regels inzake de wettige toegang tot en het verblijf op het Belgische grondgebied beschouwd als “onregelmatige migranten”. Brazilianen die naar België komen, kunnen het land binnenkomen met een geldig paspoort en er als toerist verblijven gedurende drie maanden. Als ze geen geldig visum hebben en langer dan drie maanden blijven, dan wordt hun administratieve situatie onwettig. Tijdens de drie maanden van hun toeristische verblijf mogen vreemdelingen niet werken. Definitie in Ierland 5

In de Ierse wetgeving bestaat geen definitie van onregelmatige migrant als dusdanig. Er zijn echter twee bepalingen van kracht die het concept van illegaliteit in de Ierse staat omkaderen. De Illegal Immigrants (Trafficking) Act 2000 omschrijft een “onregelmatige immigrant” als een niet-Ier die de Staat onwettig betreedt, heeft betreden of probeert te betreden. Een niet-Ier is een persoon die een onderdaan is van een ander land waar hij/zij woont en wordt in de Immigration Act 1999 gedefinieerd als “een persoon die geen Ierse onderdaan is”. De term vervangt het gebruik van de term “vreemdeling” (alien) die in de Aliens Act van 1935 wordt gehanteerd. Om in de Ierse Staat te kunnen blijven, moet een niet-EU-burger de toestemming krijgen om in het land te landen en moet hij een immigratiestempel krijgen. De immigratiediensten hebben evenwel het recht om naar eigen goeddunken immigratiestempels te weigeren of toe te kennen aan de verschillende categorieën van personen. De immigratiediensten hebben het recht om de toestemming om te blijven toe te kennen of te weigeren op een geval-per-gevalbasis. Een persoon kan de toestemming krijgen om in het land te blijven, hoewel de omschrijving in de immigratiestempel (zie volgende tabel) geen garantie biedt dat een persoon in een van de categorieën de aangegeven immigratiestempel zal krijgen.

5

De Immigration, Residence and Protection Bill 2008 ligt momenteel op tafel in het Ierse Parlement en zal een belangrijke herziening van alle immigratie- en vluchtelingenwetten in Ierland teweegbrengen zodra hij van kracht wordt.

17


Afbeelding 1: de voornaamste immigratiestempels in Ierland 6 Voornaamste immigratiestempels STEMPEL 1 Deze persoon krijgt de toestemming om in Ierland te verblijven op voorwaarde dat de houder niet werkt, tenzij de werkgever een vergunning heeft verkregen, geen zakendoet of een beroep uitoefent zonder de toestemming van de Minister van Justitie, Gelijkheid en Hervorming van het Recht, en niet langer blijft dan een welbepaalde datum. STEMPEL 1A Deze persoon heeft de toestemming om in Ierland te verblijven in het kader van een voltijdse opleiding bij een genoemde instantie, en dit tot een welbepaalde datum. STEMPEL NUMMER 2 Deze persoon heeft de toestemming om in Ierland te verblijven om een opleiding te volgen, op voorwaarde dat de houder geen zakendoet of een ander beroep uitoefent dan een onregelmatig baantje (omschreven als 20 uur per week tijdens de schoolweken en tot 40 uur per week tijdens schoolvakanties) en niet langer blijft dan een welbepaalde datum. De persoon kan ook geen toevlucht nemen tot overheidssubsidies, tenzij anders bepaald. STEMPEL NUMMER 2A Deze persoon heeft de toestemming om in Ierland te verblijven om een opleiding te volgen, op voorwaarde dat de houder niet werkt, geen zakendoet of een beroep uitoefent, geen toevlucht neemt tot overheidssubsidies en niet langer blijft dan een welbepaalde datum. STEMPEL NUMMER 3 Deze persoon heeft de toestemming om in Ierland te verblijven, op voorwaarde dat de houder niet werkt, geen zakendoet of een beroep uitoefent, en niet langer blijft dan een welbepaalde datum.

Voornaamste categorieën van personen die toestemming krijgen om in het land te verblijven - Een niet-EER burger met een werkvergunning - Een niet-EER burger met een Groene Kaart - Een niet-EER burger die de toestemming kreeg om een zakelijke activiteit uit te oefenen in het land - Een houder van een werkvakantie-vergunning - Een niet-EER burger die boekhouding studeert

- Een niet-EER burger die een voltijdse opleiding volgt

- Een niet-EER burger die een opleiding volgt die niet is erkend door het Departement voor Onderwijs en Wetenschappen

- Een niet-EER bezoeker - Een niet-EER gepensioneerde met eigen middelen - Een niet-EER geestelijke of lid van een religieuze orde - Een niet-EER echtgeno(o)t(e)/persoon ten laste van iemand met een werkvergunning

STEMPEL NUMMER 4 Deze persoon heeft de toestemming om in Ierland te verblijven tot een welbepaalde datum.

6

- Een niet-EER familielid van een EER-burger - De niet-EER echtgeno(o)t(e) van een Ierse onderdaan - Een vluchteling - Een niet-EER persoon die mag blijven in het kader van de gezinshereniging onder de Vluchtenlingenwet van 1996 - Een programmavluchteling - Een niet-EER ouder van een Iers kind die de toestemming heeft gekregen om in het land te verblijven - Een niet-EEA familielid van een EU-burger die voldoet aan de voorwaarden van de Wetten van de Europese Gemeenschappen (Vrije Verkeer van Personen) (Nr. 2) van 2006 (S.I 656 van 2006)

http://www.inis.gov.ie/en/INIS/Pages/Stamps

18


Definitie in Portugal In Portugal gaat Wet 23 van 2007 ermee akkoord dat immigranten het land betreden, er verblijven en het verlaten. Volgens artikel 14 van Wet 23 uit 2007 is de buitenlandse burger die Portugal binnenkomt via een onbewaakte grens verplicht om die aankomst binnen maximaal drie dagen aan te geven. Onder die wet werden de soorten visa vereenvoudigd: de acht soorten visa (werkvergunningen verleend in de buitenlandse Portugese ambassades, studievergunning, tijdelijk verblijf, werkvergunning toegekend in Portugal, een verblijfsvergunning die tot vijf jaar geldig is, en een jaarlijkse, verlengbare verblijfsvergunning) die de Portugese wetgeving steeds heeft toegekend, worden nu omgevormd tot een tweevoudig systeem dat enkel bestaat uit een tijdelijke en een permanente verblijfsvergunning. Volgens de Portugese Dienst voor Vreemdelingen en Grenzen (SEF) bevat de Portugese wetgeving geen definitie van “onregelmatige immigratie”. De wet bepaalt de voorwaarden waaraan een migrant die te lang bleef moet voldoen om geregulariseerd te worden. In tegenstelling tot de criteria die werden bepaald in Wet 23 uit 2007 bemerkt men de situaties waarin een immigrant zich moet bevinden om te worden bestempeld als zijnde in een “onregelmatige situatie”.

Fases van de onderzoeksimplementatie Om informatie en gegevens te kunnen inzamelen, werd het onderzoekssegment van het project ontwikkeld in verschillende stadia. De eerste fase liep van maart 2008 tot juli 2008 en richtte zich op secundaire bronnen, kwalitatieve interviews en networking. Een tweede fase liep van augustus 2008 tot medio oktober 2008 en behelsde het ontwerp en het invullen van de vragenlijsten. Een derde en laatste fase, van medio oktober tot begin februari 2009, omvatte een fase van gegevensanalyse, met inbegrip van de voorstelling van het onderzoek tijdens een internationale conferentie in Lissabon in november 2008 en tijdens een nationale workshop bij IOM Brussel in januari 2009. Eerste fase: interviews, contacten en networking Deze fase werd omschreven als een eerste maar niet-representatieve evaluatie om meer inzicht te krijgen in de voornaamste kenmerken en problemen van onregelmatige Braziliaanse immigranten in Portugal, België and Ierland. De voornaamste onderzoeksmethode was de implementatie van niet-gestructureerde interviews met verschillende personen die samenwerken met of lid zijn van de Braziliaanse gemeenschap, en vertegenwoordigers van gouvernementele en niet-gouvernementele organisaties. Die instellingen waren Portugese, Belgische en Ierse overheidsagentschappen die zich op nationaal en plaatselijk niveau bezighouden met vreemdelingen en het migratiebeleid, immigrantenorganisaties – vooral organisaties die zich richten op of zich gewoonlijk bezighouden met Braziliaanse migratie en Braziliaanse migranten –, andere niet-gouvernementele organisaties, met inbegrip van vzw’s die zich

19


ontfermen over etnische minderheden, en Braziliaanse ambassades en consulaten in Portugal, België en Ierland. Het voornaamste streefdoel was de verzameling van belangrijke informatie over Braziliaanse migratie bij belangrijke informanten en institutionele spelers in dit domein. Parallel geschakeld, maakten die elementen een beter onderzoeksontwerp van de algemene enquête mogelijk, en hielpen ze de vragenlijst vorm te geven, aangezien de inhoud en het totale aantal gebruikte vragenlijsten afhankelijk was van bepaalde essentiële informatie die in deze fase werd vergaard. Er werden eerste bijeenkomsten met gemeenschapsvertegenwoordigers georganiseerd in Portugal, België en Ierland om het profiel van Brazilianen in die landen te schetsen, met inbegrip van de geografische locatie, de grootte van de gemeenschappen, evenwicht in geslacht, en sociaaleconomische status. Die bijeenkomsten leverden ook wat achtergrondinformatie over de migratiepatronen van Brazilianen in de drie onderzochte landen op. Gezien het gevoelige karakter van het onderzoek – door de vele ongedocumenteerde of onregelmatige Braziliaanse arbeiders in België, Ierland and Portugal – bleken religieuze leiders, gemeenschapsvertegenwoordigers en gemeenschapsleiders cruciaal als informatiebronnen. Ze gaven ook advies over de vragenlijst: ze vertelden ons welke vragen ongeschikt waren en weinig antwoorden zouden opleveren. Deze kaderstukken scheppen een overzicht van de voornaamste bevindingen van deze projectfase. Kaderstuk 1 Eerste bevindingen tijdens gesprekken met gemeenschapsleiders in België Via een ontmoeting met gemeenschapsleiders zoals Braziliaanse pastoors konden we wat achtergrondinformatie over de gemeenschap verzamelen. Op de vraag hoeveel Brazilianen hun kerk bezochten, antwoordden verschillende pastoors dat dit tussen 20600 mensen waren. Ze omschreven hun gemeenschap als een groep van alleenstaande mannen en vrouwen, koppels en jonge gezinnen, met kinderen die in Brazilië of België waren geboren. De aangehaalde jobs waren schoonmaken, werken in de bouw of op kinderen/bejaarden letten. Werkgevers zijn vaak Portugezen of Brazilianen. Eén priester legde uit dat vrouwen gemakkelijker werk vinden dan mannen. De meest courante problemen die Brazilianen volgens hen ondervonden, waren werkloosheid, een werkgever die niet het beloofde loon betaalt, de moeilijkheid om het verblijf te laten regulariseren, en politiecontroles die kunnen leiden tot een detentie en mogelijke uitwijzing van mensen in een onregelmatige situatie. “De meeste Brazilianen willen in België blijven”, klonk het bij de meeste pastoors. Ze legden uit dat wanneer mensen een paar jaar tijdelijk in België hebben verbleven ze zich beginnen te integreren en niet meer weg willen. Een opleiding voor de kinderen en de moeilijkheden om de economische en ook veiligheidssituatie in Brazilië te verbeteren, waren de voornaamste redenen om in België te blijven. Een andere reden om te blijven, was de moeilijkheid om zich weer in Brazilië te integreren en een baan te vinden, “wat altijd moeilijk en bijna onmogelijk is wanneer je ouder dan 40 bent, of wanneer je het

20


land hebt verlaten”, aldus een van de pastoors. Een andere pastoor legde uit dat sommige mensen na een paar jaar teruggingen naar Brazilië, maar dan weer naar België terugkeerden omdat ze zagen dat de economische situatie in Brazilië niet was verbeterd. In een onregelmatige situatie leven, werd omschreven als een van de grootste moeilijkheden van de Braziliaanse gemeenschap. De angst om tegengehouden te worden door de politie en uitgewezen te worden, de niet-erkenning van kwalificaties omwille van de onregelmatige situatie, en het slachtoffer worden van uitbuiting door werkgevers werden aangehaald als de voornaamste problematische gevolgen van deze situatie. Eén pastoor zei dat veel Brazilianen bij de gemeentes een regularisatieaanvraag hebben ingediend, maar nog steeds op een antwoord wachten. Volgens de pastoors waren Brazilianen niet geïnformeerd over hun wettelijke mogelijkheden. In de gemeenschap leeft ook het misverstand dat wanneer ze een kind hebben dat in België is geboren, het gezin daardoor zijn verblijf kan regulariseren. Maar in werkelijkheid geldt dat kinderen die in België worden geboren uit buitenlandse ouders in een onregelmatige situatie enkel de Belgische nationaliteit kunnen verkrijgen wanneer ze anders staatloos zouden zijn. Sinds een wetshervorming in 2006 is het niet langer mogelijk om de Belgische nationaliteit aan te vragen op basis van het feit dat de ouders niet naar het Braziliaanse consulaat gingen om voor hun kind de Braziliaanse nationaliteit aan te vragen 7 . Kinderen in een onregelmatige situatie hebben evenwel het recht om naar een Belgische school te gaan.

Kaderstuk 2 Eerste bevindingen tijdens gesprekken met gemeenschapsleiders in Ierland Alle gecontacteerde ngo’s en dienstverleners erkennen dat Brazilianen geen toevlucht nemen tot diensten tot er een probleem is, en ze zijn het er allemaal over eens dat het dan meestal te laat is om nog iets te kunnen doen. Ze krijgen geen toegang tot diensten omdat ze geen papieren hebben, maar ook omdat onregelmatige migranten in angst leven en zijn afgesneden van de maatschappij, geïsoleerd zijn. Dit wordt verergerd door het feit dat onregelmatige migranten de neiging hebben om zich te concentreren in landelijke gebieden, waar ze meestal in de bouw of de landbouw werken, en waar het gemakkelijk is om “onzichtbaar” te blijven. De toegang tot medische zorgen is een ander groot probleem. Veel Brazilianen blijven liever in Ierland zonder medische zorgen, dan het risico te lopen dat ze terug moeten naar Brazilië. Ze beseffen dat ze waarschijnlijk geen toestemming zullen krijgen om te landen wanneer ze een volgende keer het land in willen. Volgens een gemeenschapsleider “is de manier waarop de Brazilianen worden geïnformeerd problematisch”. Dat komt vooral door de invloed van de poortwachters en tussenpersonen die zelf vaak niet goed zijn geïnformeerd. Kennis kan dus ook gevaarlijk 7

Artikel 10 van het Wetboek van de Belgische nationaliteit

21


zijn. Het verband tussen informatie en macht moet goed worden onderzocht wanneer men met een gemeenschap heeft te maken. Brazilianen vertrouwen op mond-aan-mond en de tussenpersonen, en dat leidt vaak tot misverstanden. Informatie zou dan ook altijd moeten worden geschraagd door drukwerk, en infosessies zouden altijd moeten worden gegeven door een extern lid van de gemeenschap zonder rechtstreekse banden met dezelfde. Door de aard van de Braziliaanse gemeenschap – meestal georganiseerd rond sociale netwerken – wordt informatie over de IOM-programma’s informeel meegedeeld via CABI (Centro de Apoio aos Brasileiros na Irlanda), Ierse katholieke priesters en evangelische pastoors in de plaatselijke gemeenschappen. Hoewel IOM overal in het land contactsessies organiseert met de voornaamste ngo’s en dienstverleners luisteren Braziliaanse migranten liever naar de informatie van de eerder aangehaalde informele bronnen dan dat ze een formele organisatie benaderen.

Tweede fase: ontwerp van het onderzoek en steekproef Dit onderzoek werd uitgevoerd via verschillende methodes voor gegevensinzameling en met behulp van secundaire literatuurbronnen en verkennende gesprekken. We gebruikten ook een enquête met papieren vragenlijsten. Voor analfabeten en mensen met speciale noden vulden we de vragenlijsten in tijdens persoonlijke gesprekken. De uiteenlopende kenmerken van de onderzoekspopulatie, de tegelijk internationale en vergelijkende aard van het onderzoek en de geografische verspreiding van respondenten over de onderzochte landen noopten tot het gebruik van verschillende manieren voor gegevensinzameling om een zo divers mogelijke groep van potentiële respondenten te kunnen bereiken en dus het streefdoel te bereiken om antwoorden te verkrijgen die deze diversiteit weerspiegelen. Toen we probeerden de multipliers voor de Braziliaanse gemeenschap in België en Ierland te bepalen, werd het duidelijk dat er in vergelijking met Portugal een gebrek is aan solide Braziliaanse netwerken. Er werd dan een uitvoerig contactwerk uitgevoerd met de bepaling van organisaties en personen die met Brazilianen werken. Alle contacten werden opgenomen in een database die beschikbaar kan zijn voor toekomstige projecten, volgens IOM’s principes voor gegevensbescherming. De gegevens die in dit onderzoek in de loop van de verschillende fases werden verzameld, vormen een eerste aanpak in de poging om inzicht te krijgen in de Braziliaanse immigratie in Europa door tegelijk verschillende landen te vergelijken, met behulp van dezelfde methodes en doelstellingen.

De steekproef In het onderzoeksvoorstel dat aan de basis van deze studie lag, werd de doelgroep gedefinieerd als “onregelmatige migranten” uit Brazilië. “In het begin van het project zal onderzoek worden gedaan naar onregelmatige migratie van Brazilië naar en binnen Europa om een beter inzicht te krijgen in de mechanismen

22


van onregelmatige migratie van Brazilië naar en binnen Europa, en om aangepaste voorstellen te kunnen formuleren bij alle betrokken partijen.” De terminologie op het vlak van onregelmatige migratie is een controversieel onderwerp. Vaak gebruikte bewoordingen zijn “illegaal”, “ongedocumenteerd”, “onwettig” en “onregelmatig”. Het gebruik van de term “illegaal” druist in tegen de aanbevelingen van de Internationale Arbeidsorganisatie, die alle deelnemende landen verzocht deze term te vermijden (IAO, 2001). In dit onderzoek kozen we voor de term “onregelmatig” als meest nauwkeurige omschrijving van de personen die een van de geselecteerde Europese landen hebben betreden of er zijn gebleven buiten de officieel gereglementeerde en erkende kanalen voor toegang en verblijf om. Bovendien versluiert de term “onregelmatige immigrant” de vele uiteenlopende manieren waarop personen in die situatie leven. Zoals onderzoekers en beleidsmakers erkennen, is niet iedereen binnengekomen met frauduleuze of vervalste documenten. Die mensen maken zelfs niet eens de meerderheid van de onregelmatige migranten uit. Veel onregelmatige migranten zijn onregelmatige inwoners, geen onregelmatige betreders – mensen die het land op een legitieme manier zijn binnengekomen, maar wiens verblijfsvergunning is verlopen of ongeldig is gemaakt (Gibney 2000). Bovendien zijn de grenzen van regelmatige en onregelmatige migratie doorgaans noch duidelijk, noch statisch. Uit recent onderzoek blijkt immers dat een migrant tijdens één verblijf of migratieproces kan evolueren tussen regelmatigheid en onregelmatigheid, of tussen onregelmatigheid en regelmatigheid (IPPR, 2006). De valstrik “steekproefonderzoek op de afhankelijke variabele” vermijden De vraag hoe onregelmatige migratie het best kan worden onderzocht, werpt complexe methodologische en ethische problemen op. We kunnen Alejandro Portes et al. (2002) parafraseren, die terecht kritiek uitten op het vertrouwen van onderzoekers op kwalitatieve casestudy’s met uitsluiting van kwantitatieve methodes, net als hun manier van steekproefonderzoek op de afhankelijke variabele – twee tendensen die het moeilijk maken om de schaal van het fenomeen van onregelmatige migratie te meten. De gemengde kwantitatieve en kwalitatieve aanpak van dit onderzoek werd hierboven toegelicht. Het onderzoek naar onregelmatige migratie roept ook vragen op over ethische methodes en de verwerving of nauwkeurigheid van gegevens over onregelmatige of verborgen populaties. Om te beginnen roept het de methodologische vraag op hoe we kunnen vermijden wat in de wetenschappelijke literatuur is gekend als “de valstrik van steekproefonderzoek op de afhankelijke variabele”. Velen maken de fout naar oorzaken te zoeken nadat ze gevolgen hebben gevonden. Een “Beoordeling van Braziliaanse migratiepatronen” die uitsluitend onregelmatige migranten wilde onderzoeken, zou perfect in deze definitie kunnen passen. Een van de grootste problemen in de enquête wat betreft onderzoek met enkel de aanvankelijke doelgroep (onregelmatige Braziliaanse migranten) was de manier waarop we in contact konden komen met mogelijke respondenten. Men kan geen gesprek starten met de vraag “Bent u een regelmatige migrant?” Anderzijds was er niet genoeg tijd om

23


een grote steekproef te ondervragen om daarna enkel de “onregelmatige migranten” te selecteren. Om een steekproefonderzoek op de afhankelijke variant te vermijden én het probleem van het vinden van onregelmatige migranten op te lossen, werd besloten om in elk land zowel regelmatige als onregelmatige Braziliaanse migranten te ondervragen. Zo hadden we een controlegroep en konden we de enquête binnen een korte termijn uitvoeren. Het veldwerk startte eind augustus en werd medio oktober 2008 afgerond. We hadden gesprekken met Braziliaanse migranten in Portugal, België en Ierland in zowel een regelmatige als onregelmatige administratieve situatie. De enquête werd uitgevoerd volgens verschillende methodes en verliep via gesprekken met belangrijke personen van de gemeenschap en multipliers 8 en via de verspreiding en inzameling van vragenlijsten. De respondenten werden doorgaans gerekruteerd via zogenaamde poortwachters, zoals eerder uitgelegd. De Research Focal Points hebben uitvoerig genetwerkt in de zoektocht naar media, kerken, ngo’s, immigrantenorganisaties en andere organisaties en personen die contact hebben met Brazilianen en bereid zijn om mee te werken aan het onderzoek en/of de vragenlijst te verdelen. De gegevens werden ingezameld via zelf in te vullen papieren vragenlijsten. Voor analfabeten of mensen met speciale behoeften werden de vragenlijsten ingevuld tijdens persoonlijke gesprekken. Omwille van de problemen om in België Braziliaanse immigranten te vinden die de vragenlijst konden invullen, werden ook telefonische technieken gebruikt. Er waren verschillende methodes voor gegevensinzameling nodig gezien de diversiteit van de potentiële respondenten en de doelstelling om antwoorden te verkrijgen die deze diversiteit weerspiegelden. Met van een vooropgestelde doelstelling van een tentatieve steekproefrepresentativiteit en gezien tijd- en budgetbeperkingen en de moeilijkheid om theoretisch vereiste steekproefgroottes te verkrijgen (de enquête richt zich tot een onbekende en soms verborgen populatie) 9 , werd aanvankelijk besloten om te werken met een betrouwbaarheidsniveau van max. 95,5% (5% kans op fouten). Maar omdat er in Portugal, België of Ierland geen steekproefkader voor onregelmatige Braziliaanse migranten is, was het niet mogelijk om rechtstreeks gebruik te maken van gewone technieken voor aselecte steekproeven. De quotasteekproef werd dan ontwikkeld vanuit de jongste beschikbare statistieken over de Braziliaanse legale migranten in de drie landen. De selectie van steekproefgrootte werd gekoppeld aan zowel een "statistische formule voor heel grote populaties" (ruim 50.000 personen) en gebaseerd op de maximumschattingen van “onregelmatige Brazilianen” voor elk land, verkregen uit eerdere kwalitatieve interviews die het Research Focal Point in elk land uitvoerde. Het 8

De term multiplier verwijst hier naar personen of organisaties die bekend zijn onder Brazilianen in Portugal, België of Ierland en daarom een belangrijke rol kunnen spelen in het afleveren van informatie. 9 Met dit type van populatie is een traditionele steekproef op een eindige populatie niet toegestaan, en wel vooral om de volgende redenen. De populatiegrootte N is onbekend en volledige lijsten van de doelpopulatie zijn niet meteen beschikbaar, waardoor labelling onmogelijk is. Bovendien willen eenheden gewoonlijk anoniem blijven, en is er doorgaans een ontdekkingsprobleem.

24


voordeel is dat het flexibel is, maar het nadeel is dat de representativiteit moeilijk te beoordelen is, waardoor het moeilijk wordt om te weten of de bevindingen enkel voor subgroepen gelden. De aanvankelijk berekende minimale steekproefgrootte bedroeg 1.200 personen, wat een theoretisch betrouwbaarheidsinterval van 95,5% en een foutenmarge van 5% opleverde 10 . We valideerden 1.257 vragenlijsten. Ondanks de inspanningen om in elk land evenveel vragenlijsten te hebben, werden er 400 vragenlijsten ingezameld in Ierland, 485 in Portugal en 372 in België.

Regionale verdeling De aanvankelijke regionale verdeling van de vragenlijsten binnen de drie landen was gebaseerd op de jongste beschikbare statistieken over de regionale verdeling van de legale Braziliaanse inwoners volgens NUTS II 11 12 in Portugal en België, en volgens de regionale verdeling, per provincie, geregistreerd in de volkstelling van 2006 in Ierland (CSO 2006). Volgens de verhoudingen Brazilianen die legaal in elke regio verblijven, ontwikkelden we een ideale verdeling van vragenlijsten: Voor Portugal: noorden (68 vragenlijsten), centrum (68 lijsten), Lissabon en Vale do Tejo (192 lijsten), Alentejo (12 lijsten), Algarve (48 lijsten), Madeira (8 lijsten) en Azores (4 lijsten). Voor Ierland, per provincie: Leinster (156 lijsten), Munster (52 lijsten), Connacht (176 lijsten), deel van Ulster (16 lijsten). Voor België: Brussels Hoofdstedelijk Gewest (187 lijsten) en de provincies Antwerpen (52 lijsten), Limburg (10 lijsten), Oost-Vlaanderen (22 lijsten), Waals-Brabant (19 lijsten), Henegouwen (21 lijsten), Luik (24), Luxemburg (5 lijsten), Namen (5 lijsten), Vlaams-Brabant (41 lijsten) en West-Vlaanderen (14 lijsten). Het was niet gemakkelijk om tijdens het veldwerk aan die aantallen te komen. Maar in tegenstelling tot België, waar een veel vragenlijsten in Brussel werden voorgelegd, waren afwijkingen niet significant. De vragenlijst en haar inhoud We ontwikkelden een anonieme vragenlijst om de kenmerken, migratiestrategieën, 10

Gezien het gebrek aan precieze cijfers van de Braziliaanse immigrantenpopulatie in Portugal, België en Ierland gebruikten we de statistische formule van steekproefberekening voor oneindige of heel grote populaties. 11 De NUTS-klassificatie werd ingevoerd door het Statistische Bureau van de Europese Unie (Eurostat) in samenwerking met andere EU-organen om verenigde territoriale structuren te kunnen klassificeren. De klassificatiestructuur was gebaseerd op Eurostats verenigde methodologische principes met het oog op de administratieve structuur van elk land. (zie http://ec.europa.eu/eurostat/ramon/nuts/basicnuts_regions_en.html). 12 Zie de codelijst van Eurostat op: http://ec.europa.eu/eurostat/ramon/nuts/codelist_en.cfm?list=nuts

25


integratie op de arbeidsmarkt en integratie van recente Braziliaanse migranten in België, Portugal en Ierland te beoordelen. Het eerste ontwerp van de vragenlijst werd gemaakt in samenwerking met de drie Research Focal Points in Portugal, België en Ierland, en was het resultaat van een reeks discussies over de specifieke vragen die in elk van de landen moesten worden gesteld. We testten de prefinale versie van de vragenlijst door een reeks bijeenkomsten te organiseren waarop de vragenlijst werd ingevuld en uitvoerige mondelinge en schriftelijke feedback werd gegeven, en door ze voor feedback en invulling te verdelen onder gemeenschapsvertegenwoordigers en Braziliaanse immigranten. Deze proeffase bestond uit de verdeling van zo’n 30 vragenlijsten – tien per land – en moest de leesbaarheid en aanpasbaarheid aan verschillende landscontexten van de vragenlijst beter bepalen. De vragenlijst werd dan herzien op basis van opmerkingen tijdens de proef. De finale versie van de vragenlijst was het consensuele resultaat van veel rondetafelgesprekken tussen de onderzoekers en projectmedewerkers in de drie landen. De vragenlijst werd opgesteld in Braziliaans-Portugees om de toepassing ervan te vergemakkelijken. De vragenlijst verzamelde voornamelijk kwantitatieve gegevens, maar omvatte ook enkele open vragen. Ze bevatte vragen die gericht zijn op de volgende informatiecategorieën: biografische kenmerken, leefomstandigheden op de plaats van herkomst, het migratieproces, opname op de arbeidsmarkt in zowel het thuisland als het land van bestemming, moeilijkheden die de immigrant ondervond, integratie in de gastmaatschappij, vragen over de gezondheid en vooruitzichten van de immigrant, met inbegrip van vragen over plannen om naar huis te keren en over de BVT-programma’s van IOM. De vragenlijst telde 66 gewone vragen in de drie landen en bevatte 5 bijkomende vragen voor België, en 4 voor Ierland. Die extra vragen gingen onder meer over de kennis van de taal. Om de angst om te antwoorden bij de Brazilianen wat weg te nemen, kwam het onderdeel van de vragenlijst dat bedoeld was voor het verzamelen van baselinegegevens van elke respondent, zoals leeftijd, geslacht, taal en communicatievaardigheden, op het einde van de vragenlijst in plaats van traditioneel in het begin. We probeerden ook het aantal persoonlijke vragen tot een minimum te beperken. Deze categorie van informatie die we tijdens de enquête verzamelde, werd strikt vertrouwelijk behandeld 13 . De demografische en geografische kenschetsing omvatte geslacht en leeftijd, soorten koppelrelaties en gezinsleven, en stad en streek van herkomst in Brazilië. De sociaaleconomische kenschetsing omvatte vragen over de scholing en de situatie op de arbeidsmarkt in thuis- en gastland. Deze evaluatie behelsde voorwaarden van formele en informele tewerkstelling en werkloosheid, professionele kenmerken, professionele kwalificaties, beroep en sector, en de duur van de werkweek.

13

Zie exemplaar van de vragenlijst in bijgevoegd bestand.

26


De kenschetsing van de vormen van sociale integratie van immigranten omvatte vragen over de wettelijke status van de migranten, en over gezondheid en huisvesting. De kenschetsing van het type van migratiestrategie omvatte de migratie-ervaring, de zelfstandigheidsgraad van het individuele migratieproject of zijn integratie in een gezinsstrategie (vooral belangrijk in geslachtsanalyse), geplande verblijfsduur in het gastland, en de vooruitzichten op het vlak van vestiging of terugkeer. De kenschetsing van de kennis over IOM’s programma’s van vrijwillige terugkeer verwijst naar de mogelijke nood aan bijgestane vrijwillige terugkeer en een succesvolle re-integratie in het thuisland. De verdeling van de vragenlijst en manieren van voorleggen De vragenlijst werd verdeeld en voorgelegd via verschillende methodes die verschilden tussen België, Ierland en Portugal omwille van de verschillende kenmerken van de doelgroep. De vragenlijst werd voorgelegd in de vorm van een papieren document dat de respondenten zelf moesten invullen. Daarnaast werden ook persoonlijke gesprekken gevoerd. Omwille van onoverkomelijke problemen om in België Braziliaanse immigranten te vinden die beschikbaar waren om de vragenlijst te beantwoorden, werden ook telefoontechnieken ingeroepen. We beseften dat het gebruik van verschillende methodes van gegevensinzameling kon leiden tot mode-effects, maar de diversiteit van de doelpopulaties en de toegang ertoe maakten ze noodzakelijk (De Vaus, 2002). Het gebruik van een zelf in te vullen vragenlijst resulteerde in enkele hiaten omdat sommige vragen onbeantwoord bleven. Maar hiervan werd notitie genomen tijdens de voorstelling van de bevindingen. In België, Portugal en Ierland werden meer dan 2.000 vragenlijsten afgedrukt en verdeeld. In de drie landen werden vragenlijsten verdeeld via verschillende soorten organisaties die met Brazilianen werken, of rechtstreeks voorgelegd door IOM-leden of externe, ingehuurde consulenten. Dit omvatte Braziliaanse gemeenschapsgroepen, katholieke en evangelische kerken, opleiders, politieke forums en groepen, organisatoren van culturele evenementen, consulaat- en ambassadediensten, ngo’s of andere dienstenorganisaties, en personen met veel Braziliaanse contacten. Door een beroep te doen op zoveel verschillende soorten organisaties en locaties wilden we garanderen dat de steekproef zo heterogeen mogelijk was. Het risico van elk type van enquête is altijd een klein aantal antwoorden op de vragenlijst. We waren best tevreden met het aantal ontvangen vragenlijsten, hoewel zo’n 40% van de vragenlijsten niet werd terugbezorgd. De voorlegging van vragenlijsten aan een onbekende of verborgen populatie is altijd een methodologische uitdaging. Maar dit gelijktijdig en comparatief doen in drie verschillende landen om diversiteit, willekeurigheid en waarachtigheid te garanderen, was wel heel complex. Diversiteit van locaties (bv. op de ambassade/het consulaat, cafés of immigrantenverenigingen, bij kerken of andere tempels), verscheidenheid in interviewers (bv. mannelijke en vrouwelijke), diversiteit in momenten waarop we de vragenlijst voorlegden (bv. weekdagen en weekends, ochtend en namiddag) waren stuk

27


voor stuk kwesties waarover het onderzoeksteam op een pragmatische maar homogene manier onderhandelde om de 1.200 vragenlijsten te kunnen invullen. De vragenlijst werd in de drie deelnemende landen voorgelegd via de hierboven toegelichte steekproeftechniek, en in het veldwerk aangevuld met de sneeuwbaltechniek. Deze techniek werd meestal gebruikt voor de inzameling van informatie over deze populatie, gezien dit beter is voor het verkrijgen van steekproeven wanneer er geen lijst aan de basis ligt vanwaaruit een representatieve steekproef kan worden uitgewerkt, of wanneer de personen die moeten worden ondervraagd een minderheidsgroep zijn in de totale populatie 14 . Beperkingen van het onderzoek Een van de voornaamste beperkingen van het onderzoek en de gegevensanalyse was te wijten aan het gebrek aan een steekproefkader voor Brazilianen in Portugal, België en Ierland, zoals hierboven aangehaald. In de praktijk – en ondanks een quota per geslacht en regionale verspreiding – betekende dit dat het onderzoek steunde op netwerken, en dat de vragenlijst werd ingevuld door mensen die daarmee instemden. De informatie die in het onderzoek werd vergaard, werd door de respondenten zelf verstrekt. Dit kan leiden tot onnauwkeurigheid door een minder dan nauwkeurige herinnering, gebrek aan informatie, of ongemak met het onthullen van informatie. Sommige personen weigerden bepaalde vragen te beantwoorden en/of de vragenlijst in te vullen, wat kan resulteren in het beïnvloeden van de steekproef op manieren die niet meteen vanzelfsprekend zijn. Anderzijds hadden de snelle veranderingen in de Europese economie tussen het ontwerp en de uitvoering van het onderzoek gevolgen voor de resultaten die we hier voorstellen. De moeilijkheid om “foto’s te nemen” van een realiteit die longitudinaal zou moeten worden bestudeerd, kan worden geïllustreerd door het geval van de Brazilianen in Ierland. Die concentreren zich blijkbaar steeds meer in Dublin en migreren minder naar de landelijke gebieden naarmate ze evolueren van de industrie naar de dienstensector. Die evolutie kon echter niet in deze studie worden onderzocht. Net als met alle enquêtes worden de beperkingen van wat het onderzoek kan zeggen bepaald door de hoeveelheid informatie die de respondenten verstrekken. Statistische analyse kan de antwoorden van veel mensen combineren, en diverse informatiedomeinen vergelijken, tegenover elkaar stellen en in kruistabellen zetten. Maar in de uiteindelijke analyse van het enquêteonderzoek is dit onderzoek beperkt door zowel gegeven antwoorden als gestelde vragen. Het kwantitatieve onderdeel van het onderzoek was een eenmalige enquête die een profiel opleverde van de patronen van Braziliaanse migratie in Portugal, België en Ierland. Het onderzoek liep over een periode van tweeënhalve maand (augustus – oktober 2008) en maakte een snapshot van Braziliaanse migratie tijdens die specifieke periode. 14

Over de methodologie die kan worden gebruikt voor de ondervraging van minder talrijke en moeilijk te vinden populaties (“verborgen populaties” of “zeldzame populaties”) zie onder meer Frank en Snijders (1994), Heckathorn (1997), Kalton en Anderson (1986) en Sudman et al. (1988).

28


We beseffen dat de patronen van Braziliaanse migratie kunnen verschillen naargelang de periode van het jaar (bv. door arbeidssectoren van seizoensarbeiders of door vakanties van studenten). Bovendien is de kans groot dat deze patronen mettertijd zullen veranderen door de veranderende sociale en economische contexten in de geselecteerde landen. Dit onderzoek werd uitgevoerd tijdens een periode van snelle verandering in veel domeinen, namelijk tijdens een moment van financiële en economische crisis in heel Europa, met directe en indirecte gevolgen voor de Braziliaanse immigranten. Een andere beperking bij de gegevensinzameling en -analyse kwam van die vragen die te veel enkelvoudige antwoorden opleverden. In sommige gevallen konden we ze verzamelen in clustergroepen (bv. in een vraag over de godsdienst van de respondenten). Maar in andere gevallen was dit onmogelijk en waren de gegevens onbruikbaar voor het onderzoek (bv. werk in zowel thuis- als gastland). Het grootste resultaat is de onmogelijkheid om algemene conclusies te trekken uit de gegevens over de populatie Brazilianen in de drie landen. Bovendien is het onmogelijk om te meten wat de vertekening in de steekproef is of hoe de steekproef in dit onderzoek waarschijnlijk zal verschillen van Brazilianen in Portugal, België of Ierland in zijn geheel. Men kan geen besluiten trekken met absolute zekerheid en kan enkel tendensen op basis van beschikbare gegevens schetsen. Tendensen zijn evenwel sterk genoeg om een overtuigend beeld te kunnen tekenen dat in toekomstige onderzoeken onvermijdelijk zal worden bekrachtigd. Weet wel dat dit geen vergelijkend rapport is, maar wel een overzicht van een vergelijkbaar onderzoek in drie verschillende landen. Dit rapport vormt een mooi vertrekpunt voor de analyse van de recente trends en patronen van de Braziliaanse immigratie naar Portugal, België en Ierland zoals die tussen augustus en oktober 2008 bestonden, maar kan niet worden beschouwd als een finale en bijgewerkte analyse van de Braziliaanse immigratie in de geselecteerde landen.

Kaderstuk 3 Voornaamste moeilijkheden ondervonden in België In België stuitten we op drie grote problemen bij de uitvoering van het veldonderzoek: Het eerste is te wijten aan het feit dat de Braziliaanse gemeenschap in België voornamelijk bestaat uit recent aangekomen mensen (77% van de ondervraagde personen arriveerde in België in 2002-2008) die nog geen tijd hadden om grote organisaties tot stand te brengen. De eerste moeilijkheid was dus het zoeken naar Braziliaanse organisaties. We ontdekten dat veel daarvan klein en onderling gelinkt zijn (bv. ngo’s onder leiding van één persoon, kleine en tijdelijke kerken, culturele organisaties die zich tot heel Zuid-Amerika en dus niet enkel Brazilianen richten). De tweede moeilijkheid was de hoge concentratie Brazilianen (in een onregelmatige situatie) in Brussel, waardoor het extreem moeilijk werd om te beantwoorden aan het streefdoel van de ideale regionale verspreiding in België. Diverse gemeenschapsleiders en maatschappelijk werkers bevestigden immers het vermoeden dat

29


er wel Brazilianen buiten Brussel leven, maar dat die mensen meestal zijn getrouwd met Belgische onderdanen en in een regelmatige administratieve situatie leven. Zoals gemeenschapsleiders uitlegden, hadden Brazilianen in een onregelmatige situatie de neiging om in Brussel te gaan wonen omwille van de werkgelegenheidskansen en de reeds bestaande Braziliaanse gemeenschap in bepaalde wijken van de Belgische hoofdstad. Dit probleem wordt weerspiegeld in de steekproef, die een oververtegenwoordiging van het Brusselse gewest toont (72%). De derde moeilijkheid had te maken met het vrijwillige karakter van de deelname aan het onderzoek. Veel gemeenschapsleiders verzekerden ons hun hulp en boden aan het onderzoek in hun gemeenschap te promoten, maar vaak kregen we uiteindelijk minder ondersteuning dan verwacht. Omdat hulp bij het onderzoek geen prioriteit was voor gemeenschapsleiders werden bijeenkomsten soms uitgesteld of geannuleerd, of werden sommige vragenlijsten nooit terugbezorgd. Dit probleem heeft ook te maken met het feit dat migranten in een onregelmatige situatie vaak weigerachtig staan tegenover het verstrekken van persoonlijke informatie, en met het feit dat de verdeelde vragenlijst nogal lang was (negen pagina’s of ongeveer 25 minuten om ze in te vullen). Bovendien maakte de lage scholingsgraad van sommige ondervraagde Brazilianen het voor hen moeilijk om de vragenlijst correct in te vullen. In België werden vooral culturele organisaties, de gemeentebesturen en kerken gecontacteerd. In totaal ontmoetten we 17 pastoren in Brussel en Antwerpen. Alle Belgische gemeentebesturen en alle partnerorganisaties van het Belgische programma van bijgestane vrijwillige terugkeer werden op de hoogte gebracht van het project, net als het Braziliaanse consulaat in Brussel. We organiseerden verschillende extra bijeenkomsten om maatschappelijk werkers, onderzoekers en ngo’s over het project te informeren. In totaal verdeelden we 702 vragenlijsten en ontvingen we er 372 in België, waarvan 10 ongeldige.

Kaderstuk 4 Voornaamste beperkingen ondervonden tijdens het onderzoek in Ierland De Braziliaanse populatie in Ierland is over het hele land verdeeld, wat problemen opleverde voor de bepaling en het contacteren van en de samenwerking met de gemeenschap. Om het onderzoeksproces vooruit te helpen, stelde IOM Dublin een werkgroep samen voor de duur van de onderzoeksfase van het project, bestaande uit Braziliaanse en Ierse gemeenschapsleiders met sterke banden met de Braziliaanse bevolking in Ierland, en een vertegenwoordiger van de Braziliaanse ambassade. Bovendien, en na overleg met de werkgroep en andere gemeenschapsleiders, werd duidelijk dat het door de lengte van de vragenlijst onhaalbaar zou zijn om vrijwillige interviewers in te schakelen voor de verspreiding en voorlegging van die vragenlijsten. Dit had dan ook een impact op de menselijke en financiële hulpmiddelen die vereist waren om deze onderzoeksfase tijdig en correct te voltooien.

30


Minderjarigen (mensen jonger dan 18 jaar) interviewen vormde ook een beperking. Volgens de interne procedures van IOM hadden we toestemming nodig van de voogd van de minderjarige om die laatste de vragenlijst te laten invullen. Dit druiste echter in tegen het anonieme karakter van de vragenlijst. Om die reden ontvingen we ook maar 2 vragenlijsten die door minderjarigen werden ingevuld. Contacten leggen in Ierland In Ierland moesten we contacten leggen met de autoriteiten op de ambassade, religieuze leiders en andere gemeenschapsleiders in heel Ierland (Cavan in de provincie Ulster; Naas, Dublin en Athlone in de provincie Leinster; Roscommon, Gort en Ballinasloe in de provincie Connacht province; en Fermoy, Ennis en Limerick in de provincie Munster), die 184 vragenlijsten voorlegden. Het Research Focal Point legde extra vragenlijsten voor in de lokalen van de Braziliaanse ambassade en een winkel met de naam “Brasil for All”. Kaderstuk 5 Voornaamste beperkingen ondervonden tijdens het onderzoek in Portugal In Portugal werd uitvoerig contactwerk uitgevoerd, gericht op diverse Braziliaanse organisaties, zoals de Braziliaanse Organisatie op de zuidelijke oever van de Tagus en de organisatie Vrienden van Brazilië, de Afdeling van de arbeiderspartij in Portugal, de organisatie Casa Grande/CNAI Porto, de baptistische kerk van Oeiras, de evangelische kerk in Faro, de Communidaria-organisatie, en ook de Braziliaanse ambassade en het consulaat in Portugal. Er werden gemeenschapsleiders in heel Portugal gevonden om enkele vragenlijsten voor te leggen. De resterende vragenlijsten werden voorgelegd door het Research Focal Point in vooral de streek van Lissabon. Vragenlijsten werden onder meer voorgelegd in de lokalen van de ambassade en het kantoor van IOM. Braziliaanse migranten vormen een van de grootste immigrantengemeenschappen in Portugal. Ze hebben een aanzienlijke zichtbaarheid in dit land. In tegenstelling tot de Brazilianen in België en Ierland is de Braziliaanse gemeenschap al in Portugal aanwezig sinds de jaren ’60 en vooral sinds de jaren ‘80. Tijdens de uitvoering van het veldonderzoek ondervonden we enkele problemen. Veel Brazilianen hadden geen tijd om de vragenlijst in te vullen omdat ze veel werken. Anderen hadden schrik om hun situatie toe te lichten, soms omwille van hun onregelmatige status. Deze factoren maakten het moeilijker om de Braziliaanse migranten in het onderzoek te betrekken. Het institutionele kader en een duidelijke kijk op de doelstellingen van het onderzoek leidden meestal tot een betere deelname. Het netwerk van contacten dat tijdens de eerste fase van het onderzoek werd opgebouwd, bleek nuttig bij het overtuigen van Braziliaanse migranten om deel te nemen aan het project.

31


2. Sociale en demografische kenmerken van de steekproef 2.1 Geslacht en leeftijd In totaal was iets meer dan de helft van de steekproef vrouwelijk (52%), terwijl de mannen 48% uitmaakten. Wanneer we de steekproef per land analyseren, was in Portugal 45% van de respondenten mannelijk en 55% vrouwelijk. In België was 47% van de respondenten mannelijk en 53% vrouwelijk, terwijl de verhoudingen in Ierland respectievelijk 55% en 45% bedroegen. De verdeling per geslacht in de drie substeekproeven is bij benadering aangegeven – het is niet bevooroordeeld wat geslacht betreft – en sluit aan op het verwachte resultaat op basis van de theoretische opbouw van de steekproef. Het hogere percentage mannelijke respondenten in de Ierse steekproef kan worden verklaard door het feit dat de eerste stroom Braziliaanse migranten in Ierland in 1999 het resultaat was van de rechtstreekse rekrutering in Brazilië van jonge mannen die werden aangeworven om in de vleesverwerkende sector te komen werken. (Zie Leal, 2004)

Afbeelding 2: verdeling van het geslacht

32


Afbeelding 3: verdeling van het geslacht per land

Wat de leeftijdsgroepen betreft, behoorden de meeste respondenten tot de zogenaamde actieve leeftijd (18 tot 65 jaar oud). Dit is een bepalend kenmerk van arbeidsmigratie. Er is ook een differentiatie tussen de landen. In Ierland behoorden respondenten tot de jongere leeftijdsgroepen, met 75% van 35 jaar of jonger. In België behoorde slechts 54% tot deze leeftijdsgroep. Zoals uit afbeelding 4 blijkt, is ruim 27% van de respondenten in België 36 tot 45 jaar. Zowel Portugal als Ierland heeft een groot percentage jonge mensen van minder dan 35 jaar (twee derde). Wanneer we alle leeftijdsgroepen van Braziliaanse immigranten in de bestudeerde landen vergelijken, is de meest relevante leeftijdsgroep die van mensen onder 35 jaar in Ierland, wat de bevindingen van andere studies bevestigt (bv. Gouveia, 2006). Afbeelding 4: verdeling van de leeftijd

33


Wanneer we de variabelen “geslacht” en “leeftijd” kruisen, zien we een algemeen evenwicht, met uitzondering van de jongsten (16-17 jaar oud) en de oudsten. Die uitzonderingen zijn toe te schrijven aan het kleine aantal respondenten van deze leeftijdsgroepen. Er is ook een relatieve wanverhouding in de leeftijdsgroep 36 tot 45 in wat een eerste indicator lijkt te zijn van een onafhankelijke vrouwelijke migratie die we hieronder zullen analyseren. Het geval van de vrouwelijke Braziliaanse immigranten in België lijkt te wijzen op een onafhankelijke vrouwelijke migratie die te maken heeft met schoonmaak- en huishouddiensten. Deze gegevens moeten echter worden bevestigd door latere onderzoeken. Dit is evenwel een belangrijke indicator, aangezien het overeenstemt met gelijksoortige migratiestromen (bv. van Peru en Equador naar Spanje; van de Filippijnen en Eritrea naar Italië). De etnicisering van bepaalde beroepen (bv. schoonmaakdiensten, persoonlijke en thuisdiensten) is een tendens geworden in verschillende Europese landen. 2.2 Echtelijke staat en gezinssituatie Wat de echtelijke staat van de respondenten betreft, is het aantal alleenstaande personen in de totale steekproef hoog, zo’n 40%. Dit komt omdat de Braziliaanse migranten een relatief jonge populatie zijn. Toch zijn de gehuwde of samenwonende personen goed voor 50% van de totale steekproef. Wanneer we de gegevens over de echtelijke staat van de respondenten in elk land van naderbij analyseren, beseffen we dat bijna 50% van de respondenten in Ierland alleenstaand is, terwijl het grootste aantal in België getrouwd is of samenwoont (d.w.z. cohabitatie, of huishoudens van ongehuwde partners). Portugal zit zowat tussen deze twee extremen in. Dit verschil geeft nog een aanwijzing voor de opbouw van verschillende migratieprofielen in de drie landen. Immigranten in Ierland zijn jonger dan in Portugal en België omdat die twee laatste landen bestemmingen worden voor gezinsmigratie. In het geval van Ierland lijken gegevens over leeftijds- en geslachtsverdeling een klassieke indicator van het begin van een migratiestroom, in tegenstelling tot een meer gevorderde fase in België en Portugal. Afbeelding 5: echtelijke staat per land 15

15

“WN/GA” betekent “weet het niet / geen antwoord gegeven”

34


2.2.1 Kinderen en woonplaats van de kinderen Meer dan de helft van de ondervraagde personen in de steekproef heeft kinderen (51%), een relevante indicator die ons helpt immigrantenprofielen te schetsen en het type van migratiestrategie te classificeren. Als we deze indicator analyseren volgens het bestemmingsland zien we opmerkelijke verschillen: ongeveer 60% van de Braziliaanse respondenten in Portugal en België heeft kinderen, maar in Ierland is dat slechts 46%. De kruising van deze demografische gegevens met gegevens over de individuele migratiestrategie helpt ons verschillende migratietypes te onderscheiden. We weten dat immigratie vaak het resultaat is van een gezinsstrategie. In de meeste gevallen immigreert eerst de man, gevolgd door zijn echtgenote en dan de kinderen. Deze studie ondersteunt die theorie. Zowel mannen als vrouwen migreren in de context van een gezinsstrategie. De meeste van de ondervraagde mannen zijn ofwel gehuwd of wonen samen en hebben kinderen om voor te zorgen. Hetzelfde geldt voor de vrouwen. Hun kinderen bevinden zich vaak in het land van herkomst of, in minder gevallen, in het bestemmingsland.

35


Afbeelding 6: immigranten en kinderen per land (%)

Uit enquêtegegevens blijkt ook dat 55% van de Brazilianen in Ierland met kinderen zijn eerste kind in Brazilië liet. Bijna twee derde liet zijn derde kind daar. Op basis van die gegevens kan men besluiten dat gezinshereniging niet altijd gelijktijdig gebeurt, en dat er verschillende strategieën zijn voor het eerste en de andere kinderen. Wat Braziliaanse immigranten in Portugal betreft, leeft 50% van de respondenten met kinderen samen met het eerste kind, 44% van zij met twee kinderen leeft samen in Portugal en 32% van zij met drie kinderen leeft samen in het bestemmingsland. Afbeelding 7: kinderen in Ierland versus Brazilië (%)

36


Afbeelding 8: kinderen in Portugal versus Brazilië (%)

Het profiel van de Braziliaanse immigranten in België verschilt van het profiel van Brazilianen in de andere landen, aangezien twee derde van de respondenten samenwoont met het eerste kind, meer dan 50% met het tweede kind, en slechts 30% met het derde kind. Deze aantallen duiden op een grotere stabiliteit van het gezinsmigratieproject van Braziliaanse immigranten in België, wat sterker is dan in Ierland. Het verschil in de welvaartsystemen kan het verschil tussen beide landen helpen verklaren. In beide gevallen onthult de aanwezigheid van de kinderen een neiging tot langetermijnmigratie, aangezien gezinshereniging zelden gebeurt tijdens kortetermijnmigratie. Afbeelding 9: kinderen in België versus Brazilië (%)

Wanneer we de gegevens voor het geslacht analyseren, zien we dat de meeste vrouwen in elk van de drie landen kinderen bij zich hebben wonen in het bestemmingsland, en dat 37


mannen kinderen in het land van herkomst hebben. Dit veronderstelt dat in het geval van Braziliaanse migratie er een sterke moeder-kindrelatie bestaat die de migratie van kinderen met hun moeders meer gebruikelijk maakt. Dit duidt op een concept van een traditioneel gezin, opgebouwd rond een traditioneel huwelijks- of samenlevingsconcept. De gegevens zijn niet significant verschillend voor de drie bestudeerde landen. Er is een rechtstreeks verband tussen de administratieve status van de ouders (regelmatig versus onregelmatig) en de aanwezigheid van kinderen in het land van bestemming. Brazilianen in een onregelmatige situatie laten hun kinderen eerder in Brazilië (60%), terwijl migranten in een regelmatige situatie het gezin eerder samenhouden in de bestemmingslanden. Toch heeft een significant aantal Braziliaanse migranten in een onregelmatige situatie in de drie landen zijn kinderen al overgebracht. Een meer uitvoerige analyse toont dat 3 van de 10 kinderen in België en Portugal bij hun ouders (vader, moeder of beide) zijn in een onregelmatige situatie, terwijl dat in Ierland 4 van de 10 is. Het feit dat Braziliaanse migranten in de Europese Unie geen visum nodig hebben om als toerist binnen te komen, is belangrijk en verklaart deze vroege strategie van gezinsmigratie. 2.2.2 Verblijfplaats van de partner We vroegen respondenten waar hun partner/echtgeno(o)t(e) woont. Ongeveer 72% in Ierland en 77% in Portugal en België had een echtgeno(o)t(e) of partner in het land waar ze zelf verblijven. De meeste echtgenoten of partners waren van Brazilië (83%), 7% van Portugal, 6% van België en minder dan 1% van Ierland. In combinatie met de indicatoren over de aanwezigheid van kinderen schetsen deze gegevens een gelijksoortig migratieprofiel van Braziliaanse migranten in België en Portugal, en een ander in Ierland. De fase van gezinshereniging, die meestal optreedt na een eerste fase van arbeidsmigratie, is verder gevorderd in België en Portugal dan in Ierland. Hoewel dit niet verrassend is in het Portugese geval – de laatste Braziliaanse migratiestroom (na 2000) kan worden verklaard door een actief proces van gezinshereniging –, lijkt het dat er in België verschillende stappen in een normale migratieprocescyclus werden overgeslagen. In België lijken individuele migratie en gezinshereniging in tijd te overlappen en brengen ze een versnelde neiging tot langdurige migratie aan het licht. 2.3 Streek van herkomst in Brazilië Volgens de schatting, in 2004 voorgesteld door de regering van Goiás 16 , zou ongeveer 1% van de bevolking in het buitenland leven. Dat zijn zo’n 400.000 tot 500.000 mensen: ongeveer 250.000 in de VS en 100.000 in Europa (Carvalho, 2007). Uit een analyse van de herkomst van Braziliaanse migranten in België en Ierland, uitgevoerd in het kader van dit onderzoeksproject, blijkt de opkomst van deze landen als een alternatieve bestemming voor de VS als traditionele bestemming, toch wat de migranten uit Goiás betreft. De meeste Brazilianen in België en Ierland gaven Goiás op als hun staat van herkomst: 16

De staat Goiás telt bijna 6.000.000 inwoners. Hij is de op 11 na meest bevolkte staat in Brazilië.

38


33% van de Brazilianen in België en 44% van de Brazilianen in Ierland, een bevestiging van IOM’s ervaring met Brazilianen die zich opgeven voor de programma’s van vrijwillige terugkeer in België and Ierland. Met die overeenkomst tussen beide landen in het onthaal van “Goianos” zou in toekomstige studies rekening moeten worden gehouden om ons meer inzicht te geven in haar werkelijke dimensies en het type van netwerken die deze connecties bevorderen. Op dit moment is er misschien een opkomende “migratieindustrie” 17 die in direct verband staat met deze migratiestroom. Kaderstuk 6 Een migratie-industrie? Volgens Castles en Miller (2003) neigen er zich rond migratienetwerken mesostructuren te vormen, die mogelijk een belangrijke rol spelen in tijdelijke migratiesystemen. Binnen deze mesostructuren kunnen bepaalde personen, groepen of organisaties (meestal rekruteringsorganisaties, advocaten, agenten, smokkelaars en andere tussenpersonen) de rol van tussenpersoon opnemen tussen migranten, hun werkgevers en politieke/economische organisaties, en vaak trekken ze profijt van die rol. Er zijn ook een aantal tussenpersonen die niet noodzakelijk in het belang van de werkers handelen, maar hen diensten aanbieden, zoals dienstenleveranciers die geld overmaken, reisagenten enz. In de landen die deel uitmaakten van de studie lijken er tekenen te zijn van een groeiende migratie-industrie die zich tot zowel migranten als werkgevers richt. Die industrie lijkt verschillende diensten aan te bieden, gaande van rekrutering en bemiddeling tussen werkgevers en regeringen, tot het overmaken van geld. Er zijn heel weinig partijen die de belangen van de Brazilianen behartigen zonder daar rechtstreeks profijt van te trekken. Die spelers kunnen ook bemiddelen tussen migranten en hun familie en gemeenschappen in Brazilië. De mate waarin er zich rond de Braziliaanse migratie naar Portugal, België en Ierland een “migratie-industrie” (Castles en Miller, 2003:28) heeft gevormd, moet in verder onderzoek uitvoeriger worden onderzocht. Ook de staat Minas Gerais is relevant wanneer we het over de herkomst van de Braziliaanse migranten in België hebben. Meer dan 57% van de Brazilianen in België is afkomstig van de staten Goiás en Minas Gerais, terwijl in Ierland ongeveer 60% van de migranten van Goiás en Sao Paulo komt. Het verband tussen de staten van herkomst in Brazilië en de soorten toegangsvisa voor de verschillende Europese landen toont geen relevante correlaties. Het feit dat Brazilianen elk bestudeerd land als toeristen kunnen betreden, zonder visa, invalideert een directe correlatie tussen deze twee variabelen en maakt de analyse van mogelijke georganiseerde migratienetwerken meer complex. Zelfs wanneer we naar personen met een studentenvisum kijken (vaker in het Ierse geval), dan is de relatie met de staat van herkomst niet gecorreleerd.

17

We kunnen migratie-industrie omschrijven als de matrix van ondernemers en organisaties die, gemotiveerd door financiële winst, diensten leveren die internationale migratie en aanverwante gedragingen vergemakkelijken en handhaven, zoals tewerkstelling, mobiliteit, huisvesting, communicatie en geldtransfers.

39


Afbeelding 10: staat van herkomst van Brazilianen in Ierland, België en Portugal Ierland Alagoas Amazonas Bahia Ceará Espírito Santo Goiás Maranhão Mato Grosso Mato Grosso do Sul Minas Gerais Pará Paraíba Paraná Pernambuco Piau Rio de Janeiro Rio Grande do Norte Rio Grande do Sul Rondônia Roraima Santa Catarina São Paulo Sergipe Tocantins Distrito Federal WN/GA

België 0 0,2 1,5 0,2 0,5 43,8 1,5 2,2 1,2 6,5 1,2 0 6 0,8 1,2 0,2 0,2 3 0,5 0 0,8 15,8 0,5 1,5 6,2 4,2

Portugal 0,6 0,3 2,9 1,1 1,4 33,4 0,9 1,4 2,6 24 2,9 0 3,1 1,7 0 4 0 1,1 0 0 0,6 6,3 0 0,6 2,6 8,6

0,5 0,2 3,4 0,5 6,5 8,4 1,2 2,2 3,4 24,5 0,7 0,7 12,1 5,8 0,2 3,1 0,2 0,7 1,2 0,2 1,2 16,7 0,2 0 1,5 4,6

Voor Portugal is de staat Minas Gerais 18 de grootste staat van herkomst van de recente Braziliaanse migratiestroom, gevolgd door de staten São Paulo en Paraná. Zo’n 8% van de ondervraagde Braziliaanse migranten komt uit de staat Goiás. In Portugal leven migranten uit bijna elke Braziliaanse staat. Bijna 60% van de Braziliaanse migranten komt echter uit de staten Mina Gerais, São Paulo, Paraná en Goiás. Ondanks een verspreiding van de respondenten voor alle Braziliaanse federale staten is het mogelijk om het overwicht van de vier federale staten als herkomst van Braziliaanse migranten te erkennen: Goiás, Minas Gerais, São Paulo en Paraná. Samen tellen deze staten ruim 95.000.000 inwoners.

18

De staat Minas Gerais telt bijna 20.000.000 inwoners en is de op één na meest bevolkte in Brazilië. De staat São Paulo telt bijna 40.000.000 inwoners, en de staat Paraná ruim 10.000.000 inwoners.

40


Afbeelding 11: kaart van Brazilië 19

2.4 Stad van herkomst in Brazilië Braziliaanse migranten komen allemaal van bepaalde staten in Brazilië, met enkele uitzonderingen: elke Braziliaanse staat is vertegenwoordigd in de enquête, zij het voor sommige in slechts een laag percentage. Toch is het interessant om de gegevens over de stad van herkomst te analyseren. De Brazilianen die op de enquête antwoordden, vermeldden een groot aantal steden van herkomst, maar sommige van die steden hebben een groot overwicht. De redenen daarvoor worden in dit onderdeel toegelicht. Zoals Katia Téchio in haar studies van Portugal en Spanje schrijft, “zijn de voornaamste geografische gebieden voor emigratie in het Braziliaanse geval precies die waar er een kloof bestaat tussen economische kansen en baanscheppende structuren, vooral in de zuidoostelijke regio, zoals Minas Gerais en São Paulo” (Téchio, 2006:41). Dit geldt ook voor deze studie, waar de voornaamste steden van herkomst gelegen zijn in Braziliaanse 19

http://www.mapsofworld.com/brazil/brazil-political-map.html

41


staten waar de economische ontwikkeling laag is en bepaalde steden of microregio’s worden beïnvloed door die kloof tussen economische en tewerkstellingskansen. Het voorbeeld van de microregio Governador Valadares 20 in de staat Minas Gerais is vermeldenswaardig. Dit is een traditionele uitvoerder van werkkrachten naar de VS en is hier een van de plaatsen van herkomst van migranten in Portugal en België. Dit kan wijzen op een verandering in de migratiebestemmingen. De Braziliaanse territoriale verdeling houdt rekening met de zogenaamde microregio’s, waarin alle steden zijn opgenomen. Uit de enquête kan worden besloten dat kleine steden de voornaamste herkomst van Braziliaanse migranten vormen. In praktische bewoordingen zijn grote Braziliaanse steden doorgaans en duidelijk ondervertegenwoordigd in de verdeelsteekproef. Gezien het gewicht van de cijfers kan dit feit niet worden afgedaan als een toeval. Er zijn vijf vermeldenswaardige voorbeelden: Governador Valadares, Anápolis, Londrina, Uberlândia en Vitória. Al die steden tellen minder dan 700.000 inwoners en zijn bij de voornaamste steden van herkomst van de Braziliaanse migranten in de enquête. Anápolis is met haar 325.544 inwoners een heel mooi voorbeeld 21 . In de steekproef zijn 92 migranten afkomstig van die stad en komen twaalf andere van andere steden in deze microregio 22 . Een totaal van 104 migranten in een steekproef van 1.250 vertegenwoordigt een hoge ratio in vergelijking met andere steden. We kunnen twee hypothesen naar voren schuiven: de eerste is dat de steekproef een “sneeuwbaleffect” ondervond, of dat ze in een formeel netwerk zitten dat microregio’s van herkomst in Brazilië en bestemmingslanden aan elkaar linkt. Beide hypothesen moeten worden getest in verder onderzoek. 2.5 Religie Toen ze naar hun religie werden gevraagd, vermeldden de meest respondenten het katholicisme, op de voet gevolgd door de evangelische kerken. Er is ook een verdeling onder andere kerken en/of geloofsovertuigingen, wat wijst op het contextuele en plaatselijke belang van bepaalde overtuigingen voor Braziliaanse migranten in de verschillende landen. Hoewel de overtuigingen met betrekking tot de evangelische kerk in de drie landen heel duidelijk zijn, tonen verzamelde gegevens het belang van de katholieke kerk aan. In het geval van Portugal is de katholieke kerk bijvoorbeeld belangrijker dan de evangelische kerken. Braziliaanse migranten in Portugal zijn overwegend katholiek (52,3%) en evangelisch (29,3%). In het geval van de Braziliaanse migranten in Ierland en België wordt het belang van evangelische kerken vaker aangehaald, met ongeveer 36% in beide landen.

20

Microregio Governador Valadares: Alpercata, Campanário, Capitão Andrade, Coaraci, Divino das Laranjeiras, Engenheiro Caldas, Fernandes Tourinho, Frei Inocêncio, Galiléia, Itambacuri, Itanhomi, Jampruca, Marilac, Mathias Lobato, Nacip Raydan, Nova Módica, Pescador, São Geraldo da Piedade, São Geraldo do Baixio, São José da Safira, São José do Divino, Sobrália, Tumiritinga, Virgolândia. 21 Gegevens uit 2007, volgens het Braziliaanse Instituut voor Geografie en Statistieken (IBGE). 22 Munícipes Inhumas, Itaberaí, Itaguaru, Jaraguá, Ouro Verde de Goiás, Petrolina de Goiás, Santa Rosa de Goiás and São Francisco de Goiás.

42


De rol van de kerken is heel belangrijk voor de socialisatie- en integratieprocessen van de migranten. In sommige gevallen speelt de kerk een grotere rol voor de migranten in het gastland dan in Brazilië. De kerken zijn vitale socialisatieruimtes. Ze zijn een bron van informatie over processen voor het zoeken van een baan en huisvesting, en een plaats om kwesties met betrekking tot bureaucratie of toegang tot gezondheidszorg op te lossen. In tegenstelling tot andere migrantengemeenschappen, die hun politieke stem mogelijk uitdrukken via migrantenorganisaties, gemeenschapsacties en hulporganisaties, verloopt de maatschappelijke participatie van Brazilianen via hun religie (Martes, 1999). Anderzijds zijn de leiders van deze instellingen bevoorrechte tussenpersonen. Ze kunnen een beginpunt vormen voor onderzoek naar minder zichtbare of gesloten gemeenschappen, omdat ze het vertrouwen genieten van de kerkbezoekers. 2.6 Scholingsprofiel De scholingsgraad van Braziliaanse migranten in de drie landen is vergelijkbaar. De meerderheid van de respondenten (zo’n 40%) kreeg een secundaire opleiding, die wanneer voltooid overeenkomt met maximaal 12 jaar op school, en een verdeling van zo’n 40% respondenten die een technische opleiding en een onvoltooide of voltooide hogere opleiding genoten. Die twee scholingsprofielen moeten we parallel aan elkaar zien: er zijn evenveel ongeschoolde als geschoolde en hoog opgeleide Brazilianen. Ze verdienen elk een speciale aandacht. Volgens een grondige analyse van opgeleide migranten kreeg gemiddeld 13% van de respondenten een technische opleiding, 12% een onvoltooide hogere opleiding en 15% een voltooide hogere opleiding, soms met een specialisatie of postgraduaat (5%). Dit toont een hoger opgeleid migratieprofiel dan dat van de traditionele arbeidsmigratie (bv. van Centraal- of West-Afrika of andere ZuidAmerikaanse landen) (Pellegrino, 2001; Mendoza, 2003; OECD, 2007). Afbeelding 12: scholingsgraad per land

43


Er zijn enkele verschillen tussen de migranten in België en in Ierland. In België zei de grootste groep migranten dat ze een diploma secundair onderwijs heeft (35%). Voor 15% was dat een universiteitsdiploma, een postgraduaat of doctoraatsgraad. Zo’n 18% van alle migranten in de Belgische steekproef kreeg geen of enkel basisonderwijs. In Ierland is 20% van de respondenten analfabetisch of maakte enkel de lagere school af. 34% volgde secundair onderwijs (wat niet betekent dat iedereen in deze groep een middelbareschooldiploma heeft). 14% volgde een beroepsopleiding en 32% hoger onderwijs. Eén kenmerk dat niet genegeerd mag worden als een belangrijk spoor van de Braziliaanse migrantenpopulatie in Ierland, en ook als een belangrijk migratiepatroon, is dat 19% van de respondenten beweerde in Ierland te studeren. Interessanter is dat 80% van hen in Dublin woont. Bij een analyse van de respondenten die om een andere reden in Ierland zijn, zien we daarentegen dat slechts 10% in Dublin woont en dat de andere 90% verspreid is over het land. Wanneer we het profiel van Braziliaanse migranten met een technische graad bekijken, blijkt dat die opleiding verband houdt met de dienstensector (10%), de bouw (9%), industriegerelateerde beroepen (6%), onderwijs (6%), gezondheidszorg (5%) of schoonmaken/diensten aan huis. De categorie “anderen” (17%) toont een grote diversiteit: artiesten, kappers, boekhouders, voetballers, mecaniciens, fotografen enz. Dit soort gegevens toont ook de potentiële diversiteit van deze migratiegroep. 2.7 Beheersing van de talen van de bestemmingslanden De vragenlijst peilde ook naar de kennis van de taal van het bestemmingsland. Ze vroeg hoe goed het Engels is van migranten in Ierland, en Frans en Nederlands in België. Over het Engels in Ierland zei 9% geen Engels te spreken, 69% beweerde een beginners- of intermediair niveau te spreken en slechts 20% zei vlot Engels te spreken of een gevorderde beheersing van het gesproken Engels te hebben. In België is er een groot verschil tussen het kennisniveau van het Frans en het Nederlands. De meeste respondenten zeiden dat ze Frans op een beginners- of intermediair niveau spreken, en dat ze beter spreken dan schrijven. Een kleine minderheid spreekt naar eigen zeggen vloeiend Frans, terwijl een heel klein percentage (5%) vlot Frans zou schrijven. Voor de kennis van het Nederlands zien we een heel ander beeld: bijna drie kwart (72%) heeft geen kennis van de taal, minder dan 5% heeft een intermediair niveau, minder dan één procent (0,6%) heeft een gevorderd niveau en iets meer dan één procent (1,4%) zei vloeiend Nederlands te spreken of er een gevorderde gesproken kennis van te hebben. Uit recente analyses in verschillende landen blijkt dat vloeiendheid en geletterdheid in de dominante taal van het gastland belangrijke elementen zijn om het succes van migranten op de arbeidsmarkt te verklaren (Dustmann en Fabri, 2003). Verschillende auteurs toonden immers dat de taal een sterke en positieve invloed heeft op de arbeidskansen. Een gebrek aan vloeiendheid in de plaatselijk talen betekent bovendien een groot

44


inkomensverlies voor migranten. Taal als kapitaal, om een concept uit de sociale economie te gebruiken, is een van de belangrijkste elementen van het menselijke kapitaal (Dustmann en Casey, 2005). In dit onderzoek vertonen de Braziliaanse migranten een laag niveau van vloeiendheid en geletterdheid in de talen van de gastlanden (Engels, Frans of Nederlands) en dit kan hun succes op maatschappelijke integratie dwarsbomen. De periode waarin een taalkapitaal productief is, is onder meer afhankelijk van de leeftijd van de migrant bij aankomst en de periode die hij/zij in een gastland wil blijven. Personen die op jonge leeftijd migreren, zouden dus meer gemotiveerd moeten zijn om taalkapitaal op te bouwen, terwijl zij die migreren op oudere leeftijd een intensieve cursus zouden moeten volgen om op kortere tijd een vergelijkbaar taalkapitaal te verwerven. Die verwerving kan bovendien afhangen van de mate waarin personen zijn blootgesteld aan de taal van de grootste populatie. Sociale afsluiting binnen een groep migranten door hun onregelmatige situatie en de beperking tot bepaalde beroepen die de uitwisseling met de autotochtone bevolking beperken (bv. de bouw), zijn een verklaring voor de moeilijkheden met talen die Brazilianen hebben. Schrijven in de vreemde taal vinden ze nog moeilijker dan die spreken. Die moeilijkheid beperkt de beroepskeuze nog meer. 3. Migratietrajecten en redenen om te migreren Om hun migratietrajecten te kunnen bestuderen, vroegen we respondenten onder meer wanneer ze Brazilië verlieten, wanneer ze aankwamen in het eerste EU-land, wanneer ze in het bestemmingsland arriveerden en hoe ze hun reis betaalden. 3.1 Vertrek uit Brazilië Afbeelding 13 toont dat de Braziliaanse migratiestroom naar Ierland recenter is dan die naar Portugal en België. Er zijn weinig pioniermigranten die vóór 2000 aankwamen. Het aantal pas aangekomen migranten nam in Ierland toe tussen 2000 en 2008, en dan vooral de laatste jaren. Zo’n 60% van de Braziliaanse migranten in Ierland is de voorbije drie jaar aangekomen. Ongeveer 20% arriveerde pas in 2008 (tussen januari en oktober) en zo’n 20% in 2007. In België vonden de eerste migratiestromen in de jaren ’80 en ’90 plaats, waarmee ze de eerste contactpunten voor de meer recente migratiestromen tot stand brachten. Hetzelfde zien we in Portugal.

45


Afbeelding 13: jaar van vertrek uit Brazilië (%)

Wanneer we de datum van vertrek uit Brazilië en de datum van aankomst in Europa vergelijken, zien we dat die data overlappen. We kunnen daarom besluiten dat wanneer Brazilianen naar Portugal, België of Ierland reizen, ze die landen als hun eindbestemming beschouwen. Wat de periode van de migratie betreft, moeten we beklemtonen dat de meeste respondenten rechtstreeks of onrechtstreeks naar Portugal, België en Ierland vertrokken. De datum van aankomst in een van die landen ligt immers heel dicht bij de datum van aankomst in de Europese Unie (zie afbeeldingen). In het geval van Brazilianen wees niets op een stap-voor-stapmigratie of het gebruik van een derde land als transitland. Het feit dat Brazilianen geen visum nodig hebben om deze EU-landen als toeristen te betreden, is zeker een verklarende factor. Bestaande kansen op de arbeidsmarkt, actieve migratienetwerken en een al bestaande gemeenschap in het land zijn andere bepalende factoren die de keuze van migratiebestemmingen helpen verklaren. 3.2 Voornaamste redenen om in Brazilië te vertrekken We vroegen respondenten naar de voornaamste redenen voor hun vertrek uit Brazilië. Gezien de lagere inkomens in Brazilië gaven de meeste respondenten in de eerste plaats economische redenen op. Redenen die verband houden met de economie en werkloosheid/tewerkstelling of arbeidskansen werden als de voornaamste reden vermeld door bijna de helft van de respondenten, ongeacht het land van bestemming. De voornaamste redenen om Brazilië te verlaten, verschilden evenwel in Portugal, België en Ierland: voor zo’n 17% in België, 15% in Portugal en slechts 7% in Ierland was gezinshereniging de voornaamste reden om uit Brazilië te vertrekken. Dit toont aan dat familienetwerken relatief weinig invloed hadden op de migratie in Ierland in vergelijking met Portugal en België. Ongeveer 18% in Ierland verliet Brazilië omwille van studieredenen, tegenover 7% in België en minder dan 10% in Portugal. Afbeelding 14

46


toont de redenen die respondenten opgaven voor hun vertrek uit Brazilië. Afbeelding 14: voornaamste redenen om Brazilië te verlaten per verblijfsland

Belgium Portugal Ireland

Ec o Un nom e Pr of mp ic O l pp oye d or tu ni ty Po lit Se i c cu rit y Re Fam un ifi ily ca tio n St ud ies Ot he r DK /N A

40 35 30 25 20 15 10 5 0

In Ierland beweerde ruim 50% van de respondenten dat de beslissing om te emigreren hoofdzakelijk was ingegeven door economische problemen, gevolgd door werkloosheid. 18% van de respondenten zei Brazilië vooral te hebben verlaten om te studeren. Een ander interessant gegeven is dat slechts 7% van de respondenten zijn land verliet om bij zijn gezin te zijn. Dit kan wijzen op een de facto (niet noodzakelijk de jure) restrictief migratiebeleid met betrekking tot gezinshereniging en kan ook duiden op een situatie van economische instabiliteit en werkzekerheid in dit specifieke bestemmingsland dat gezinnen niet toelaat zich gemakkelijk te herenigen. 3.3 Eerste EU-land / toegangspoort De voornaamste toegangspoorten voor Brazilianen in de Europese Unie zijn Frankrijk (24,4%), Portugal (21,6%), Spanje (18%) en Nederland (8,6%). Voor België was de voornaamste toegangspoort Frankrijk (44%), gevolgd door België (14%) en Portugal (13%). In Portugal arriveerden de meeste Braziliaanse migranten rechtstreeks (47%) of via Spanje (32%). Bij gebrek aan rechtstreeks vluchten van Brazilië naar Ierland ging 22% van de Brazilianen erheen via Parijs, 20% via Amsterdam en 16% via Madrid. Ondanks de geografische nabijheid van het VK besloot minder dan 5% deze route naar Ierland te gebruiken. Dit kan worden verklaard door de strenge immigratiecontroles in de Britse internationale luchthavens, waar een Braziliaan door twee verschillende immigratiecontroles moet voor hij de toestemming krijgt om naar Ierland te vliegen. Het percentage respondenten dat Ierland opgaf als eerste toegangspoort in Europa, ondanks het feit dat er geen rechtstreekse vluchten van Brazilië naar Ierland zijn, kan te wijten zijn aan een onbegrip van de vraag of weigerachtigheid om op die vraag te antwoorden. 47


Afbeelding 15: voornaamste toegangspoort in de EU

De logica achter die gegevens doet vermoeden dat migranten over land naar hun eindbestemming reizen nadat ze toegang verkregen via een luchthaven waarvan ze denken dat die hen wel zal binnenlaten. Dit is een typische route van migranten die de Europese Unie op een wettelijke manier binnenkomen en van plan zijn langer te blijven dan hun visum toelaat. Dit reisplan houdt er rekening mee dat er bij de aankomst in een Schengenzone met een geldig paspoort geen stempels worden gebruikt. Het is dan ook moeilijker om de datum van aankomst binnen Schengen te bepalen en overstayers te betrappen.

3.4 Alleen reizen Het is nuttig om het bestaan van gezinsmigratie of groepsmigratie te bestuderen om de verschillende typische migratiefases te kunnen bepalen. Door uit te zoeken met wie migranten reisden, werd een onrechtstreekse bepaling van het bestaan van een georganiseerde groepsmigratie mogelijk. Doorgaans reisden de meeste respondenten alleen, en dan vooral mannen, wat een duidelijke indicator van arbeidsmigratiestromen is. In Portugal en België zien we meer gevallen van immigratie met familieleden (wat duidt op een meer gevorderde fase van gezinshereniging), of immigratie met vrienden. In Ierland gebeurt de immigratie vaker met vrienden dan met familie, wat past bij de jonge leeftijd van Braziliaanse migranten die naar Ierland trekken. Zo’n 56% van de 48


respondenten in Ierland reisde alleen, en 43% antwoordde samen met iemand te zijn gekomen. Van die laatste groep reisde 62% met vrienden en familie. De grote meerderheid van ondervraagde Braziliaanse migranten arriveerde alleen in Portugal (60%). Van zij die niet alleen kwamen, reisde de grote meerderheid met de familie (78%), gevolgd door vrienden (16%). Er reisden meer mannen alleen (71, 5%) dan vrouwen (57%), wat overeenstemt met de traditionele logica van arbeidsmigratie. 3.5 Hoe de migratie werd betaald Op de vraag hoe ze de migratie hebben betaald, antwoordden de migranten: met hun eigen spaargeld (31,5%), leningen bij familie (25,5%), de verkoop van bezittingen (bv. auto of huis) (17,3%), leningen bij vrienden (6,9%), bankleningen (7,6%) of leningen bij speculanten (2,2%). Over de verkoop van bezittingen klonken sommige antwoorden: “Ik verkocht mijn auto” of “Ik verkocht mijn huis”, wat de investering in de migratie naar Europa illustreert. Andere mogelijke antwoorden waren “een beurs”, “krediet bij reisbureau”, “gebruik van een ontslagvergoeding uit Brazilië”, en “de werkgever in Europa stuurde het ticket”. Spaargeld en leningen bij familie waren de voornaamste financiële middelen die in de drie landen werden gebruikt. Die leningen werden meestal in Brazilië afgesloten, wat overeenstemt met de eerste fase van deze migratiestroom. Maar er zijn ook een aantal gevallen, vooral de meest recente jaren, waarbij geld werd overgemaakt vanuit Europa, vooral in de gevallen van gezinshereniging. In België verkochten meer migranten hun bezittingen om te kunnen migreren, wat plannen tot een langdurige migratie veronderstelt. Wanneer we de variabele “beslissing om alleen of binnen een gezinsstrategie te vertrekken” met de geldbron kruisen, kan men zien dat – ondanks het feit dat het om een individu of gezinsstrategie gaat – de financieringsbronnen meestal eigen spaargeld en/of leningen bij familie of vrienden blijven. Toch gebruikte een aanzienlijk deel migranten een lening bij de bank of een speculant. 3.6 Keuze van bestemmingslanden Bij de analyse van migraties veronderstelt men meestal dat sterke netwerken zoals die in Ierland en België doorgaans meer tijd nodig hebben om zich te ontwikkelen dan het geval was in die landen. Migratietheorieën tonen dat er mogelijk categorieën van intermediaire structuren zijn die immigratie met emigratiedomeinen verbinden: (1) relaties tussen staten; (2) economische relaties; (3) relaties van massacultuur; (4) persoonlijke of familierelaties; (5) activiteiten van agentschappen (zie afb. 31) (Goedings, 2000: 13) 23 . Die structuren vormen banden tussen beide landen en impliceren wettelijke en materiële 23

Van die vijf categorieën is de sterkste link tussen emigratie en immigratiedomeinen de aanwezigheid van een immigrantenpopulatie in het gastland (M. Boyd, 1989). Die populaties doen dienst als een brug tussen het land van herkomst en dat van bestemming door nieuwe immigranten informatie en financiële en praktische hulp te bieden, zoals een eerste huisvesting en hulp bij het zoeken naar werk. Andere “bruggen” zijn firma’s van immigranten, die immigranten rekruteren in hun thuisland, en migrantenbureaus in het algemeen, die regeringen helpen met hun rekruteringsbeleid of bemiddelen voor privéfirma’s en individuele migranten. Deze agentschappen brengen werkgevers en arbeiders niet alleen samen, maar helpen migranten ook door voor informatie, huisvesting en financiële hulp te zorgen (Goedings, 2000: 13).

49


relaties die migratiekansen bieden en de eigenlijke beweging doorheen de aanvoer van informatie, transport, financiële en praktische bijstand ondersteunen. Intermediaire structuren zijn ook belangrijk in het beslissingsproces van potentiële immigranten. Migratie, en arbeidsmigratie in het bijzonder, kan worden gezien als een investering waarin mensen de voor- en nadelen van hun huidige en verwachte woon- en werksituatie afwegen tegenover mogelijke alternatieven in het buitenland. Na een beschouwing van de risico’s en kosten van migratie beslissen ze of ze blijven of vertrekken. Hogere lonen, betere werkomstandigheden, een stabiele tewerkstellingsgroei en een laag werkloosheidscijfer zijn de voornaamste voordelen die potentiële migranten aantrekken. De voordelen moeten niet alleen een belangrijke stimulans vormen, maar moeten ook de verhuiskosten en neiging tot inertie overtreffen. De opname van migratienetwerken in de analyse verandert de situatie aanzienlijk. Intermediaire structuren die voor diverse praktische en ondersteunende zaken zorgen, zijn zeer efficiënte besparingsmechanismen die dus migratiekansen scheppen of verbeteren (Goedings, 2000:14). Afbeelding 16: verbanden in internationale migratiesystemen Categorieën Staat tot staat

Economische verbanden

Massacultuur-verbanden

Immigranten-populatie

Activiteiten van migrantenbureaus

Verbanden 1 Internationale relaties: diplomatieke en handelsrelaties, bijstand, relatieprogramma’s enz. 2 Voorbije koloniale en huidige neo- of quasikoloniale banden 3 Het huidige immigratie- en emigratiebeleid 1 Economische internationalisering: offshore-productie, multinationals enz. 2 Aanvullende arbeidsmarkten 1 Massacommunicatieproducten: kranten, televisie, films enz. 2 Houding van de plaatselijke bevolking tegenover emigratie en immigratie 3 Overeenkomsten tussen culturen en talen 1 Familie- en vriendenkring 2 Migrantenfirma’s 3 Status van emigranten in het buitenland die fungeren als rolmodel voor toekomstige immigranten 1 Administratieve instellingen 2 Privéorganisaties

Bron: Goedings, 2000: 13 In het geval van Braziliaanse migratie naar Europa (met uitzondering van Portugal en Italië) bestonden de meeste van die verbanden niet tot het einde van de jaren ’90. Sommige auteurs (Padilla 2004a, 2006b; Braga Martes en Fleischer 2003) beweren dat het migratiescenario na de terroristische aanvallen op 11 september 2001 veranderde en dat de keuze om naar de VS te migreren ongewoon werd. Dit is mogelijk een hypothese die in de toekomst kan worden onderzocht. In het geval van Ierland is er een empirisch bewijs van het bestaan van economische banden tussen de twee landen, vooral voor de aantrekking van Braziliaanse migranten voor de vleesverwerkende sector op het einde van de jaren ’90. In België kunnen economische bindingen echter niet sterk genoeg zijn om het startpunt te vormen van zo’n

50


opmerkelijke migratie op korte tijd. De studie haalt verschillende verklarende redenen aan. Om te beginnen kan het begin van de migratiestromen worden verklaard door het feit dat er al economische relaties bestonden, dat er een rechtstreekse aanwerving uit Brazilië plaatsvond, het feit dat het gemakkelijker is om naar Portugal en Ierland te migreren dan naar het VK, en de migratie van enkele avontuurlijke pioniers. Ten tweede zijn de gemakkelijke integratie op de arbeidsmarkt, de hoge lonen in vergelijking met die van het land van herkomst, en vooral de dynamiek van migratienetwerken factoren die de snelle groei van de migratiestromen helpen verklaren. Bijkomende factoren zijn de mogelijkheid tot regularisatie in het Portugese geval, de mogelijkheid tot werken in een informele economie in Ierland, België en Portugal, het bestaan van informele sociale netwerken die helpen in de zoektocht naar werk, en de relatieve aanvaarding van een onproblematische, verminderde en sociaal onzichtbare gemeenschap voor het gastland. Al die redenen droegen bij tot de snelle groei van de Braziliaanse migratie in de bestudeerde landen. Volgens de kwantitatieve en kwalitatieve enquêtegegevens werd de toegang van de meeste Braziliaanse migranten tot Portugal, België en Ierland meestal bemiddeld door een vriend of familielid, en in sommige gevallen, namelijk in het geval van de Braziliaanse pioniermigranten in Ierland, door een privéspeler die voor die service werd betaald. Een andere reden voor de keuze van het bestemmingsland is informatie van andere migranten die het land aanbevelen. In het geval van Braziliaanse migranten in Portugal werd ook de culturele en linguïstische link aangehaald. Het netwerk van familie of vrienden die al in het land van bestemming leven, is heel relevant omdat het impliceert dat de huidige migratie de tweede golf van Braziliaanse migratie naar Europa is. In het Portugese geval leidde de sociale en politieke complexiteit van de relatie tussen Portugal en Brazilië tot een reeks speciale legalisaties voor Brazilianen in een onregelmatige situatie (zie Peixoto, 2002; Baganha, 2005; Góis en Marques 2005). Die periodieke regularisaties vormen een extra stimulans voor migranten en tussenpersonen om voor dit land te kiezen. Portugal kende de facto of de jure legalisatieperiodes in 1992, 1996, 2001, 2003, 2004 en 2007. De aangehaalde redenen om voor Portugal als bestemmingsland te kiezen, houden voornamelijk verband met de aanwezigheid van familie of vrienden in het land (34%), gevolgd door linguïstische en culturele redenen (17%), en het feit dat sommige vrienden in Brazilië het land vermeldden (13%). Die resultaten wijzen op het belang van sociale netwerken – zowel familie als vrienden – voor het migratieproces, en van de aanwezigheid van familieleden in het land die kunnen helpen Portugal beter te leren kennen. Linguïstische en culturele overeenkomsten tussen Portugal en Brazilië zijn ook

51


relevante factoren (de situatie is anders in België en Ierland): de relatie tussen Portugal en Brazilië, het feit dat Brazilië een oude Portugese kolonie was, en het feit dat beide landen dezelfde linguïstische en culturele achtergrond hebben, zijn belangrijke factoren. Andere aangehaalde redenen om voor Portugal te kiezen, waren studies en de mogelijkheid van een toekomstige regularisatie (8% voor beide). Ondanks de overeenkomsten tussen de stimulansen die de meeste zowel legale als onregelmatige migranten doen beslissen om te migreren (wat men drijffactoren kan noemen), lijkt het duidelijk dat er ook aantrekkingsfactoren zijn die worden beïnvloed door netwerken van mensen en netwerken van informatie. Het is veelbetekenend dat 9% van de respondenten zei dat hun uiteindelijke bestemming aanvankelijk een ander land was dan Portugal, België of Ierland. Van hen wilde 24% emigreren naar het Verenigd Koninkrijk, 23% naar Spanje, 9% naar Italië en 8% naar de VS. 3.7 Familienetwerken en andere tussenpersonen Braziliaanse migraties naar Europa werden niet in verband gebracht met het bestaan van significante formele familienetwerken (met uitzondering van mensenhandel en prostitutie). Toch lijkt de toekomstige tendens een grotere organisatie van migratienetwerken gekoppeld aan arbeidsmigratie te zijn. Het gebrek aan informele ondersteuningsnetwerken in Brazilië voor potentiële emigranten, maar ook het Europese immigratiebeleid kunnen migranten ertoe brengen een beroep te doen op georganiseerde netwerken die migratie of zelfs smokkel regelen, vooral voor nieuwe migratiebestemmingen. Uit recente studies blijkt dat netwerken voor mensenhandel heel actief zijn in Brazilië, en dan vooral in gebieden met een grote migratietraditie, zoals sommige van de streken van herkomst van de immigranten in Portugal, België en Ierland (Peixoto, 2007). Om die reden kan in de nabije toekomst een verhoogde activiteit van deze netwerken in de bestudeerde Europese landen worden verwacht 24 . Deze formalisering van migratienetwerken, een deel van de “migratie-industrie” zoals hierboven vermeld, zou in verdere studies moeten worden geanalyseerd. Ook “reisbureaus” zouden moeten worden opgenomen in studies over de formele netwerken die migranten ondersteunen. Die formalisering kan bijvoorbeeld worden gezien in de leningen die reisbureaus toekennen om Brazilianen te helpen migreren. Die organisaties spelen ook een belangrijke rol voor Brazilianen voor ze het land verlaten, omdat ze hen informeren over bijvoorbeeld de toegangspoorten in de Europese Unie, of over hoe ze moeten antwoorden op vragen van de migratieautoriteiten in het land van bestemming. Wat die vragen betreft, kunnen organisaties uitvoerig advies geven over de verwachte antwoorden, de juiste kleding voor zo’n gesprek, wat er in hun bagage moet zitten en hoe 24

Volgens de Brusselse organisatie ‘Pag-Asa’, die slachtoffers van mensenhandel helpt, was de Braziliaanse nationaliteit in 2007 het meest vertegenwoordigd onder de slachtoffers (18 Brazilianen op een totaal van 51 gevallen in 2007). (Pereira, 2008)

52


ze moeten vermijden dat ze ervan worden verdacht langer te zullen blijven dan toegelaten. Organisaties blijken hen ook aan te raden bepaalde transitluchthavens te gebruiken, en kunnen uitleggen hoe ze in Europa treinen of bussen moeten gebruiken (Padilla 2006). Sociale netwerken helpen de band tussen het land van herkomst en bestemming te onderhouden door de connectie tussen individuele migranten en de structurele migratievoorwaarden tot stand te brengen. Het formele en betalende migratienetwerk organiseert een deel of het hele migratieproces. Het kan het hele migratieproces zijn – visums verkrijgen, de reis, huisvesting en/of tewerkstelling – of slechts een deel daarvan. Informele migratienetwerken, bestaande uit familieleden (leden van de nucleaire en nietnucleaire familie), vrienden en kennissen, hebben een belangrijke en beslissende invloed op verschillende fasen van het migratieproces omdat ze de potentiële migrant helpen de verschillende dreigende obstakels te overwinnen. Internationale migratie wordt een zelfondersteunend proces wanneer het aantal migranten van een gemeenschap een bepaald niveau bereikt. Vanaf dat punt vermindert elke nieuwe migrant de kostprijs van de volgende migratie voor een groep familieleden of vrienden. Een gevestigde migrant kan enkele vrienden of familieleden aanmoedigen om te migreren en zo het netwerk weer verruimen enzovoort. Migratiebewegingen kunnen zich dus vrijmaken van de voorwaarden die ze in gang zetten en een eigen dynamiek krijgen, los van externe factoren. Dit lijkt het geval te zijn voor de Braziliaanse migratie naar Portugal en België. Voor Ierland zal de toekomst uitwijzen of de Braziliaanse aanwezigheid is gebaseerd op een geconsolideerd migratienetwerk of dat het fenomeen slechts een korte migratiestroom was, geleid door georganiseerde netwerken voor migratiehulp die de Braziliaanse migratie naar Ierland bevorderden, met gebruik van de personeelsschaarste in sommige Ierse economische sectoren (vooral de bouw, de commerciële sector, de dienstensector en de vleesverwerkende industrie). 3.8 Geplande migratieduur bij vertrek Een van de vragen in de enquête ging over de geplande verblijfsduur aan het begin van het migratieproces. Hoewel voorbije migratieonderzoeken aantoonden dat er vaak een groot verschil bestaat tussen verwachtingen en de realiteit kunnen we zien dat de verwachtingen van Braziliaanse migranten verschillen naargelang hun land van bestemming. Wanneer gevraagd naar de geplande duur van hun verblijf in Portugal antwoordden de meeste migranten dat ze helemaal niets hadden gepland. Het tweede meest gehoorde antwoord was een geplande duur van 1 tot 2 jaar. In Ierland beweerde 75% van de Braziliaanse migranten niet langer dan vijf jaar te gingen blijven. In totaal zei 51% maximaal twee jaar te gingen blijven. Deze aangegeven

53


verblijfsduur komt overeen met de migratiedoelstelling van Brazilianen in Ierland, die er hoofdzakelijk omwille van economische redenen verblijven. Afbeelding 17: geplande migratieduur bij vertrek

In Ierland was de grote meerderheid Brazilianen (62%) van plan tussen 7 maanden en 3 jaar te blijven, hoewel het interessant is op te merken dat ruim 20% niet had nagedacht over de duur van zijn verblijf in Ierland. In de drie landen zijn er migranten die niet van plan zijn terug te keren naar Brazilië (6% in België en 5% in Portugal, maar slechts 1% in Ierland). 3.9 Bezoeken aan Brazilië In de totale steekproef was 59% van de Brazilianen in de geselecteerde EU-landen nooit vanuit Europa naar Brazilië teruggekeerd, 16% keerde slechts één keer terug, 6% twee keer en 9% drie of meerdere keren, terwijl 9% deze vraag liever niet beantwoordde. Als we de verschillen tussen de landen nader bekijken, zien we dat 73% van de Brazilianen in Ierland nooit was teruggekeerd naar Brazilië en dat 11% zei slechts één keer in Brazilië te zijn geweest, tegenover 52% Brazilianen in België en 50% in Portugal die nooit waren teruggekeerd. Het aantal bezoeken aan Brazilië kan duiden op transnationalisme of circulaire migratiestromingen, maar het aantal bezoeken is niet erg hoog voor deze groep respondenten. Al langer inwonende migranten lijken Brazilië gemiddeld om de 2-3 jaar te bezoeken, terwijl pas gearriveerde migranten nog niet zijn teruggekeerd. Het hogere aantal bezoeken tussen Portugal en Brazilië is deels toe te schrijven aan betere vliegverbindingen, maar is ook kenmerkend voor het verschil in migratietype en -geschiedenis. Voor Ierland werd tijdens de kwalitatieve gesprekken duidelijk dat

54


migranten met een onregelmatige status niet naar Brazilië reisden omdat ze dachten dat ze van de immigratiediensten in de toegangspoort van het land nooit toestemming zouden krijgen om na hun terugkeer uit Brazilië in het land te blijven. Het feit dat de Braziliaanse migratie die in dit onderzoek werd geanalyseerd relatief recent is, zou het kleine aantal bezoeken aan Brazilië kunnen verklaren. Andere redenen zijn de lange afstand en dure vluchten, die zwaar om dragen zijn voor migranten in die al financiële problemen hebben of in een onzekere werksituatie zitten. De beperkingen van een regularisatieproces zijn mogelijk een andere reden. Een migrant in een onregelmatige situatie kan bang zijn om het land te verlaten tijdens een mogelijk regularisatieproces en kan ook vrezen voor problemen bij de terugkeer naar het land zodra hij het heeft verlaten, zoals blijkt uit de cijfers voor de weigering tot toestemming om te landen van Ierland.

Afbeelding 18: aantal bezoeken aan Brazilië (%)

4. Immigratiestatus Zoals hierboven aangehaald, hebben Brazilianen geen visum nodig om de EU binnen te komen als toerist. Met een geldig paspoort kunnen ze 90 dagen wettelijk blijven, hoewel ze tijdens die periode niet in de EU mogen werken. Hun situatie wordt pas onregelmatig wanneer ze langer dan 90 dagen blijven en/of ze beginnen te werken. In de enquête konden we deze categorieën van onregelmatige migranten onderscheiden: immigranten met een verlopen verblijfsvergunning en arbeidsmigranten met een toeristenstatus. In een onregelmatige situatie leven, werd omschreven als een van de grootste problemen van de Braziliaanse migranten in Europa. De angst om in handen te vallen van de politie

55


en daarom uitgewezen te worden, het feit dat hun kwalificaties niet worden erkend, en het slachtoffer worden van uitbuiting door werkgevers werden vermeld als de grootste problematische gevolgen van deze situatie. Wat de verblijfsduur van Brazilianen in een onregelmatige situatie betreft, bleef 15% van de Brazilianen minder dan 3 maanden in een onregelmatige situatie in Portugal (omwille van hun recente aankomst). Een groot aantal Brazilianen bleef minder dan 2 jaar onregelmatig in Ierland (65% van het totaal). Een groot aantal Brazilianen bleef 3 tot 10 jaar in een onregelmatige situatie in Portugal (34%), België (38%) en Ierland (30%). Ondanks verschillende regularisatiecampagnes in het verleden toont de steekproef voor Portugal 41% Brazilianen die er in een onregelmatige situatie verblijven. In Ierland en België zeiden de meeste Brazilianen in een onregelmatige situatie dat ze niet van plan waren op korte termijn naar hun land terug te keren. Die migranten blijven dan ook langer in een onregelmatige situatie. In België en Portugal kan dat in verband worden gebracht met de hoop op een mogelijke regularisatie van hun status. Afbeelding 19: migranten in een regelmatige situatie versus onregelmatige situatie (%)

4.1 Verblijfsduur en regelmatige status De duur die respondenten in de drie landen doorbrachten, had invloed op hun immigratiestatus. Voor de personen die na het jaar 2000 in België en Ierland arriveerden, was de kans groter dat ze een onregelmatige status hadden dan zij die in dezelfde periode in Portugal aankwamen. Verschillende regularisatiecampagnes in Portugal boden Brazilianen in een onregelmatige situatie de mogelijkheid een regelmatige verblijfsvergunning te verkrijgen. Die mogelijkheden waren de voorbije jaren bijna onbestaande in Ierland en België,

56


waardoor de enquête een groter aantal Brazilianen in een onregelmatige situatie in Ierland en België weergeeft dan in Portugal. Bijna 60% van de respondenten in Ierland beweerde met een onregelmatige status in het land te verblijven, en 38% beweerde een geldig immigratiedocument te hebben. De Ierse wet laat studenten toe tot 20 uur per week te werken tijdens het academische jaar en tot 40 uur tijdens de vakantie. Bij een vergelijking tussen zij die verklaren regelmatig te zijn (met een studentenvisum), maar meer dan 20 uur per week werken, dan stijgt het percentage van 60% naar 72%. Ook wat betreft het onderscheid dat de respondenten maken tussen regelmatige en onregelmatige status zijn de verschillen tussen de drie landen duidelijk. De migranten brachten duidelijke relaties tot stand met de verschillende huidige wetgevende kaders. In Portugal zijn de meeste Braziliaanse immigranten in een onregelmatige situatie mensen die langer bleven dat hun visum toeliet, wat betekent dat ze het land regelmatig betraden, met de mogelijkheid om 90 dagen te verblijven als toerist, maar langer bleven en er niet altijd in slaagden hun situatie te regulariseren. Van alle Braziliaanse immigranten die in Portugal werden ondervraagd, was 88% het land binnengekomen als toerist. Wet 23 van 2007 biedt evenwel een kans op een uitzonderlijke regularisatie van migranten met een arbeidscontract. Veel Braziliaanse immigranten hebben het regularisatieproces dan ook opgestart en wachten nu op de resultaten. Zo is het mogelijk dat van de 40% Braziliaanse immigranten die tijdens dit onderzoek in een onregelmatige situatie leefden, sommigen hun situatie in de nabije toekomst zullen kunnen regulariseren. Desondanks houden de voornaamste problemen die de Braziliaanse gemeenschap in Portugal ondervindt verband met de arbeidsmarkt, waar het niet altijd gemakkelijk is om een arbeidscontract te krijgen. Zo’n contract is evenwel een voorwaarde voor het legalisatieproces. 4.2 Voornaamste problemen ondervonden in Portugal, België en Ierland De afwezigheid van de familie en de regularisatieproblemen zijn de twee voornaamste moeilijkheden die de Braziliaanse immigranten in de drie landen in het gesprek aanhaalden. In Portugal klinken er meer discriminatieproblemen. Regularisatie wordt er minder vaak vermeld omwille van de opeenvolgende mogelijkheden tot regularisatie sinds de jaren negentig. Dit zagen we niet in Ierland en België. Anderzijds waren het klimaat en de taal de problemen die in België en Ierland het meest werden benadrukt.

57


Afbeelding 20: voornaamste problemen in de geselecteerde EU-landen, in %

In de geanalyseerde steekproef hielden de grootste problemen ondervonden door Braziliaanse immigranten in Portugal verband met de afwezigheid van familie (22%), regularisatieproblemen (19%) en discriminatie (13%). Opmerkelijk is dat de discriminatie ondervonden door Braziliaanse immigranten in Portugal of België (15,6%) heel groot is in vergelijking met Ierland (4,7%). Problemen met het werk (10% in Portugal, 9,3% in België en 8,5% in Ierland) of werkloosheid (6,6% in Portugal, 10% in België en 8% in Ierland), huisvesting (8% in Portugal, 7% in België en 0,2% in Ierland), en economische problemen (8% in Portugal, 15,4% in België and 4,4% in Ierland) worden ook vermeld. De problemen met het klimaat (5%) zijn kleiner in Portugal dan in Ierland (15,7%), maar groter dan in België (2,4%). De taal is een struikelblok in Ierland (15,8%) en in mindere mate in België (9,6%). 5. Sociaaleconomische patronen Wat de werkstatus van de respondenten vóór het migratieproces betreft, moeten we beklemtonen dat zo’n 38% van de mensen die op deze vraag antwoordden niet werkte vóór hun migratie naar Europa. De grootste aanzetfactoren voor de emigratie waren werkloosheid en de lage lonen in het land van herkomst in vergelijking met de lonen in het gastland. De emigratie kan bovendien worden verklaard door het gebrek aan kansen op de Braziliaanse arbeidsmarkt en door de groeiende informele economie. De beschikbaarheid van banen voor ongeschoolde arbeiders, zoals voor mannen in de bouw en voor vrouwen in de schoonmaaksector, werd in de gastlanden als een aantrekfactor bepaald. Hoewel ze nog geen arbeidscontract (of zelfs aanbiedingen) hadden toen ze nog in Brazilië waren, wisten de migranten dat het relatief gemakkelijk was om een baan te vinden in een van de bestudeerde landen, vooral via onderaannemers

58


volgens sommige gemeenschapsleiders (bv. Braziliaanse onderaannemers in Portugal, of Portugese onderaannemers in België of Ierland). In deze enquête werkte een groot deel van de Braziliaanse migranten die nu in Portugal wonen vóór hun emigratie in de commerciële sector (24,5%), gevolgd door zij die werkloos of inactief waren (23,5%). In België werkte 26% van de respondenten ook in de commerciële sector toen ze nog in Brazilië leefden. Wanneer we het inkomen in Brazilië analyseren, zien we dat dit ook heel laag is in vergelijking met het gemiddelde inkomen in Europa. Wanneer we de Real naar Euro converteren 25 , zien we dat het inkomen in Brazilië in 50% van de gevallen minder bedroeg dan € 300 per maand en in 24% van de gevallen minder dan € 200 per maand. Het inkomensverschil tussen Brazilië en Europa kan worden gezien als een van de voornaamste redenen voor migratie. Bij een individuele analyse van de variabelen met betrekking tot de werksituatie en de banen van de respondenten zou men de migratiestromen van Brazilianen naar Portugal, Ierland of België kunnen interpreteren volgens de arbeidsmarkttheorieën. In deze gevallen worden migratiestromen geïnterpreteerd als een gevolg van de internationale verdeling van werk. De arbeidsmarkttheorieën (Harris en Todaro, 1970; Todaro, 1976; Borjas, 1989, 1990), die schatplichtig zijn aan het model voor aantrekking/afstoting, richten hun analyse op deze variabele, ervan uitgaand dat menselijke migraties beantwoorden aan de structurele voorwaarden van een wereldwijde arbeidsmarkt. Deze theorieën baseren hun veronderstellingen op een idee van een potentieel systemisch evenwicht, namelijk een evenwicht in loonniveaus, aangezien de verschillen in het loonniveau die de nationale werkkrachten bereid zijn te aanvaarden gecompenseerd zouden worden door de lage lonen van de migrantenarbeiders. Dit model van vrije beweging bestaat evenwel niet in internationale migraties omwille van beperkingen die vooral de staten opleggen (Zolberg, 1983) 26 . Het vrije verkeer van arbeiders, wanneer aanvaard door de regeringen van de bestemmingslanden, is gebonden door een reeks specifieke regels die de volledige realisering ervan beperken. Het onvrije verkeer van arbeiders kan echter worden verholpen via bepaalde migratietechnieken (bv. formele en informele netwerken, strategieën voor het verkrijgen van visums, clandestiene migratie enz.). De toegang tot de arbeidsmarkt van de gastlanden is uiteindelijk afhankelijk van de arbeidsmarkt zelf.

25

Conversiewaarde op 31 augustus 2008 De politieke sanctionering van immigratie bevordert mogelijk een opendeurbeleid, om de werktoevoer van het land te maximaliseren, om een geslotendeurbeleid aan te nemen, of kan leiden tot de lancering van quotasystemen om de culturele en politieke integriteit te helpen beschermen, of om de opname van speciale vaardigheden en intellectueel kapitaal te bevorderen. De politieke sanctionering van emigratie kan op haar beurt leiden tot de selectie, bevordering of beperking van het vertrek van emigranten, wat de samenstelling van de migratiestroom kan en meestal ook zal verstoren, om zo het daaruit voortvloeiende overschrijvingsniveau rechtstreeks te beïnvloeden en dus ook de impact van emigratie op de uitsturende economie. De overname van een van deze beleidstypes door een ontvangend of uitsturend land verschilde historisch volgens de eigen perceptie van de staat van binnenlandse collectieve belangen. 26

59


De voornaamste aantrekfactoren in de migratie van Brazilianen naar Portugal, België en Ierland waren de lonen, gevolgd door de beschikbaarheid van banen, de snelle en gemakkelijke toegang tot de arbeidsmarkt, en het bestaan van een structuur die emigratie vergemakkelijkt (bv. vrijstelling van vergunningen). Anderzijds waren de grootste moeilijkheden de niet-overdraagbaarheid van menselijk kapitaal dat in Brazilië werd opgebouwd, de taal in België en Ierland, de ondergrondse economie in gastlanden, die gelijkstaat aan langere werkuren en lagere lonen, en de weigering van toegang tot een regelmatige status. 5.1 Werkstatus Wat de werkstatus betreft, kunnen we de hoge activiteitsgraad van Brazilianen in de drie landen onderstrepen, en dan vooral in Ierland, waar de werkstatus in de buurt van de 76% kwam. De gegevensinzameling gebeurde op een moment van heel zwakke of zelfs negatieve economische groei in de drie landen, wat de werksituatie van de respondenten ongetwijfeld heeft beïnvloed. De Brazilianen in de enquête vertonen daarom een grote werkactiviteit, zelfs groter dan die van de staatsburgers zelf. Van alle migranten die in België werden gehoord, zei 68% op dat moment te werken, zei 28% niet te werken, en gaf 4% geen antwoord. Ter vergelijking: het activiteitencijfer in België in 2007 was 62% 27 . Vijfentwintig procent van alle Brazilianen beweerde werkloos te zijn, en 10% zei student te zijn. Bovendien beweerde 9% als zelfstandige te werken. De activiteitsgraad van Braziliaanse migranten lijkt dus te wijzen in de richting van arbeidsmigratie, of meer specifiek niet-seizoensgebonden, laagbetaalde arbeidsmigratie. De grootste sector van economische activiteit in België is schoonmaken/huishouding (36% van alle migranten), gevolgd door de bouwsector (34%). De opnamesectoren voor deze migrantenpopulatie verschillen aanzienlijk tussen België en Brazilië, aangezien 34% van alle migranten in Brazilië in de commerciële sector werkte, en slechts 4% in de schoonmaaksector. Wat de huidige situatie op de arbeidsmarkt betreft, zijn de in Portugal gehoorde Braziliaanse immigranten ofwel: aan het werk (46%), werkloos (19%), studenten (10%), zelfstandig (10%), huispersoneel (6%), of bedrijfseigenaars/werkgevers (4%). De gehoorde Brazilianen in Ierland zijn ofwel: aan het werk (46%), werkloos (19%), studenten (17%), zelfstandig (5,5%), huispersoneel (8,8%), of bedrijfseigenaars/ werkgevers (0,2%). De gehoorde Brazilianen in België zijn ofwel: aan het werk (29%), werkloos (25%), studenten (10%), zelfstandig (9%), huispersoneel (14%), of bedrijfseigenaars/werkgevers (0,8%). 5.2 Huidige arbeidssector Wat de huidige arbeidssector betreft, zijn de situaties enigszins anders tussen de drie 27

http://www.statbel.fgov.be/figures/d31_nl.asp#1

60


landen. De dienstensector is de voornaamste opnamesector van Brazilianen in Portugal (bv. commerciële sector, restaurants en hotels), hoewel de bouwsector, diensten aan huis en de schoonmaaksectoren even belangrijk zijn. In Ierland richten Brazilianen zich voornamelijk op drie sectoren: diensten, de bouw, diensten aan huis en aan personen. Afbeelding 21: huidige arbeidssector

Wanneer we de sectoren waarin immigranten in Brazilië werkten vergelijken met hun huidige sectoren in de gastlanden, dan zijn de veranderingen tussen de verschillende bestemmingen opmerkelijk. In België zien we bijvoorbeeld een grote omschakeling van de commerciële sector naar de bouw, de schoonmaaksector en diensten aan huis. We moeten benadrukken dat dit traditioneel beginsectoren zijn voor immigranten. Een belangrijke factor is bovendien het toenemende inactiviteits- en werkloosheidscijfer tussen Brazilië en België. Volgens de enquête zijn Braziliaanse migranten in België immers vaker werkloos dan het geval was in Brazilië.

61


Afbeelding 22: huidige arbeidssector vs. arbeidssector in Brazilië (België)

In het Ierse geval zagen we een omschakeling van de dienstensector in Brazilië naar de bouw, diensten aan huis en schoonmaaksectoren in Ierland. Er is ook een relevant aantal studenten dat begint te werken in Ierland, en veel werklozen die weer gaan studeren (Engels) in Ierland, wat de cijfers in de onderwijssector verklaart.

62

Afbeelding 23: huidige arbeidssector vs. arbeidssector in Brazilië (Ierland)

In Portugal zien we minder opvallende wijzigingen, hoewel er nog steeds een afname is in de commerciële sector en een omschakeling naar de sectoren van de bouw en de schoonmaakdiensten. De gemeenschappelijke taal in beide landen speelt een relevante rol, omdat het contact met klanten doorgaans noodzakelijk is in de commerciële sector. Afbeelding 24: huidige arbeidssector vs. arbeidssector in Brazilië (Portugal)

Wanneer we het verband tussen het geslacht en de economische opnamesector in de gastlanden bestuderen, is het opmerkelijk dat de bouwsector de meeste mannen telt, en de sector van schoonmaak- en thuisdiensten de meeste vrouwen.


5.3 Opname van immigranten in de informele economie In Portugal, België en Ierland is er een positieve correlatie tussen het type van visum en het bestaan van een arbeidscontract. In Ierland geeft een studentenvisum de student recht op max. 20 uur werk per week tijdens het academiejaar, en tot 40 uur per week tijdens de vakantie. Meer dan 20% van de werkende studenten heeft echter geen contract bij zijn werkgever. Binnenkomen als toerist en dan langer blijven, lijkt daarentegen de directe weg naar een baan in de informele economie. De hoge activiteit in de informele sector die deze gegevens suggereren – en dan vooral in België, waar bijna 70% van de Brazilianen in de informele economie werkt – moet worden beklemtoond. In Portugal kan het grote aantal Brazilianen met een arbeidscontract in verband worden gebracht met de wettelijke verplichting om een regelmatig contract te hebben om een verblijfsvergunning te kunnen verkrijgen. Die verplichting bestaat sinds 1996 en werd gevolgd door opeenvolgende regularisatiecampagnes op basis van dezelfde regel (Góis en Marques, 2005). Toch heeft bijna 32% van de Brazilianen in Portugal geen arbeidscontract. Afbeelding 25: Braziliaanse immigranten in de informele economie

In Ierland beweerde 76% van de respondenten op dat moment te werken, hoewel slechts 32% een geldig arbeidscontract had bij zijn werkgever. Gemiddeld 42% werkt tussen 21 en 40 uur per week. De drie voornaamste arbeidssectoren van de Braziliaanse migranten in Ierland zijn het huishouden (24%), gevolgd door de bouw (21%) en diensten (19%). Hoewel het gemakkelijk lijkt om Europa als toerist binnen te komen, langer te blijven dan de 90 toegelaten dagen en werk te vinden in de informele economie, betekent dat niet dat alle Braziliaanse migranten leven zoals ze zich dat hadden voorgesteld. Onregelmatig en occasioneel werk maakt het voor migranten mogelijk te overleven, maar dwarsboomt hun dromen. Toch lijkt de impact op de migrantenstromen onbestaand en wordt algemeen

64


aangenomen dat hun negatieve ervaring hun vrienden en familie in Brazilië er nooit van zal weerhouden om ook te emigreren. Emigratie is een impulsieve overeenkomst tussen zij die vertrekken en zij die blijven. De vertrekkers voelen zich doorgaans verplicht om aan de achterblijvers te bewijzen dat al het lijden de moeite is gebleken (Reyneri, 1999), of het nu om een familie-investering of vlucht gaat. De migrant zal daarom proberen te vermijden om thuis te komen zonder spaargeld, omdat dit zou worden opgevat als het bewijs dat hij er niet in slaagde de verwachtingen van vrienden en familie in te lossen. Hij of zij is dus verplicht om zijn/haar verblijf te verlengen, ook al wordt het leven steeds moeilijker. Op basis van bovenstaande bewering kunnen migranten het moeilijk vinden om eerlijk te zijn over hun situatie tegenover zij die in het thuisland achterbleven. Hoge verwachtingen zijn voor de emigrant een stuwende factor om de negatieve aspecten van hun woon- en werksituatie in het land van bestemming te verzwijgen. Men moet beseffen dat de migratieketen extra migratiebewegingen stimuleert, ongeacht de informatie die ze overbrengt. De nieuwe immigratiestroom van Brazilië naar Ierland, Portugal en België heeft zelden een positief resultaat voor de migranten. Het gekende zelfdragende effect van de migratieketen is desondanks overheersend (Portes, 1995). Alle gegevens van het project ondersteunen de hypothese van een aantrekeffect door de ondergrondse economie van aanbodzijde 28 . Zoals eerder aangetoond, zijn de meeste Braziliaanse immigranten geen wanhopige mensen zonder overlevingsmiddelen, maar mensen die een beter leven willen. Daardoor zijn de migranten heel gevoelig voor de informatie over wat ze mogen verwachten in ontvangende landen. Een wijdverspreide ondergrondse economie is blijkbaar heel aantrekkelijk in de context van de beperkte mogelijkheden voor onderdanen van een derde land voor het verkrijgen van een werken verblijfsvergunning in de EU. Mensen zonder werkvergunning zijn dan ook afgesneden van de formele arbeidsmarkt. De ondergrondse economie, die geen documenten vraagt, bevordert de onregelmatige immigratie rechtstreeks. De ondergrondse economie is allesbehalve een gevolg van de onregelmatige immigratie, ze lijkt er een van de oorzaken van te zijn. Het empirische bewijsmateriaal dat in deze studie werd vergaard, toont aan dat Braziliaanse arbeiders circuleren op een beperkte arbeidsmarkt (een beperkt aantal sectoren en beroepen) die geen beroepsopleiding of diploma vereist. Dit type van arbeidsopname dat geconcentreerd is in enkele sectoren (commerciële sector, bouw en schoonmaken) bevestigt de hypothese dat de arbeidsmarkt is gesegmenteerd. Volgens deze theorie bestaat de arbeidsmarkt uit onafhankelijke submarkten of segmenten, en bestaat er onderaan de arbeidsmarkt – met duidelijk negatieve sociale connotaties – een segment dat wordt ingenomen door onregelmatige migranten (bv. Brazilianen) die op de informele arbeidsmarkt werken.

28

Recente ontwikkelingen tonen dat de vraag naar aangevoerde arbeiders is verdwenen in Ierland, en we zien grote aantallen mensen het land verlaten, zowel Ieren als niet-Ieren. Dit kan wijzen op een plotse verandering in de migratietrends naar Ierland.

65


6. Overschrijvingen en andere transnationale praktijken Het kan onthullend zijn om de praktijken van het doorsturen van geld te vergelijken. De loonverschillen, het verbindingsniveau, en bestaande afhankelijkheden tegenover het land van herkomst zijn alle belangrijke factoren. Het sturen van geld duidt bovendien op andere, meer complexe relaties zoals bankabiliteit, d.w.z. de gewoonte om een bankrekening te houden in Brazilië, de consumptie- of spaargewoontes, en hun respectieve aanverwante emigratiestrategieën, maar ook andere, minder zichtbare relaties, zoals de mogelijkheid tot het openen van een bankrekening in het gastland. De informatie die we in de steekproef verkregen, toont dat een groter percentage Braziliaanse immigranten in Ierland (56%) geld naar Brazilië stuurt, tegenover Braziliaanse immigranten in Portugal (49%) of België (46%). Wat het sturen van geld betreft, zijn er geen belangrijke verschillen tussen mannen en vrouwen. Tijdens elke migratiecyclus neigen de overschrijvingen op een bepaald moment af te nemen. Die tendens kunnen we evenwel nog niet zien in de bestudeerde landen, wat kan worden verklaard door het jeugdige karakter van deze migratiestroom. Omdat migranten meestal ongeschoolde arbeid verrichten, lijken hun lonen hoog voor hen zolang ze blijven vergelijken met de erbarmelijke leefomstandigheden in hun thuisland. Het voornemen tijdens de eerste jaren in het buitenland om zo veel mogelijk geld naar huis te sturen, dwingt migranten ertoe hun consumptie te beperken. Later in de emigratie-ervaring, wanneer de migrantenarbeiders het gezelschap van hun familie krijgen, blijken hun inkomsten – hoewel ze mettertijd stijgen – ontoereikend om er goed van te kunnen leven. Wanneer de familie heel groot is, slorpt de noodzaak om veel familieleden te onderhouden al het geld op, met het gevolg dat de migranten niet kunnen sparen en dus langer gaan blijven. Het gevolg is dat emigratie kan uitgroeien tot een blijvende manier om te voorzien in het levensonderhoud van een grote familie in het thuisland, zoals hierboven aangetoond. Een “tijdelijk migratieproject” wordt bovendien negatief beïnvloed door de onregelmatigheid van het verblijf, wat een terugkeer voor een bezoek aan het thuisland verhindert. Die situatie verzwakt de banden met de familie en de gemeenschap, zodat de kans groot is dat het project verwordt in een permanente migratie, die enkel tot doel heeft de familie in het thuisland te onderhouden. De valstrik die onwaarschijnlijk kan lijken, wordt duidelijk aangetoond door de informatie die we in deze studie verkregen in indicatoren zoals “bezoeken aan Brazilië, gezinshereniging, geldoverdracht of welke factoren ervoor zouden zorgen dat ze in het gastland blijven of terugkeren naar Brazilië”.

66


Afbeelding 26: gemiddelde maandelijkse overschrijvingen uit Portugal, Ierland en België

In Portugal is het percentage Braziliaanse immigranten dat (al dan niet) geld naar Brazilië stuurt in evenwicht. De helft van de Braziliaanse immigranten die we ondervroegen (50,8%), stuurt geen geld naar zijn thuisland. Van de Braziliaanse immigranten die dat wel doen (49%), liggen de gestuurde waarden voornamelijk tussen € 101 en € 200 (38%). Zij die tot € 100 en tussen € 201-300 sturen, zijn evenredig verdeeld (21,4% in beide gevallen). Slechts 20% van de respondenten stuurt gemiddeld meer dan € 300 per maand. Ruim de helft van de Braziliaanse immigranten die in België werden geïnterviewd (54%) stuurt geld naar het thuisland. De gestuurde waarden liggen voornamelijk tussen € 1 en € 200 (50%). Zij die tussen € 201-300 sturen, zijn goed voor 19% van het totaal, € 301400 komt overeen met 12% en 19% stuurt gemiddeld meer dan € 400 per maand. Het percentage Braziliaanse immigranten in Ierland dat geld naar Brazilië stuurt, is 44%. Meer dan de helft van de Braziliaanse immigranten die we hoorden (56%), stuurt geen geld naar het thuisland. Van de Braziliaanse immigranten die wel geld sturen, bedragen de waarden tot € 200 voor 43% van het totaal, tussen € 201-300 voor 20% van het totaal, € 301-400 voor 13%, terwijl 23% gemiddeld meer dan € 400 per maand stuurt. 7. Plannen op lange termijn en de nood om terug te keren In de steekproef werd werk beschouwd als een van de voornaamste redenen om in het gastland te blijven, wat de vorige classificatie van de Braziliaanse migratie als arbeidsmigratie bevestigt. De kans op regularisatie blijkt de tweede meeste relevante reden om te blijven. In het geval van Braziliaanse migranten, impliceert een nieuwe status mogelijk dat ze van de informele economie of van het secundaire segment naar de arbeidsmarkt overschakelen.

67


In België werden de onderwijskansen voor de kinderen aangehaald als redenen om in het land te blijven. Dit past in het profiel van de gezinsmigratie die kenmerkend is voor de Braziliaanse immigratie in dit land. Werkloosheid is een belangrijke reden om naar Brazilië terug te keren, vooral in Ierland. In de context van de huidige economische en financiële crisis lijkt dit een belangrijke factor voor de terugtrekking van de migratiestroom in dit land. Het profiel van Braziliaanse immigranten in Ierland doet vermoeden dat deze migranten, in plaats van terug te keren naar Brazilië, wel eens zouden kunnen overwegen een nieuwe migratiebestemming te kiezen, vooral andere Europese landen of Engelssprekende derde landen. Ondanks de bevinding van de studie dat slechts één op tien migranten naar een ander land zou willen ‘heremigreren’, suggereren gelijksoortige ervaringen van andere migrantengroepen (zoals de Portugese in het verleden) dat een nieuwe aanpassing aan de thuislanden niet gemakkelijk is en in veel gevallen heremigratie stimuleert. Een job vinden (8%), regularisatie (15%) en gezinshereniging (13%) zijn voor de geïnterviewde Braziliaanse immigranten de voornaamste redenen om in Portugal te blijven. De mogelijkheid tot sociale steun (8%) en de toegang tot school voor de kinderen (4%) lijken minder frequent. De werkloosheid in Portugal (18%), bij de familie in Brazilië kunnen zijn (17%), de verbetering van de leefomstandigheden in Brazilië (14%), een regularisatie van hun situatie (12%) en de inlossing van hun migratieproject (11%) zouden de belangrijkste redenen voor een terugkeer naar Brazilië zijn onder de Braziliaanse immigranten in Portugal. Wat de terugkeer betreft, zijn mogelijke redenen de verhoopte verbetering van de sociale en economische situatie in Brazilië, de problemen met betrekking tot de afronding van het migratieproject en het bereiken van de doelstellingen die de immigranten voor zichzelf bepaalden. Andere redenen, zoals de familie thuis weer vervoegen en redenen die verband houden met de financiële houdbaarheid van migratie, geen werk hebben of niet genoeg verdienen om de volledige emigratie te bekostigen, helpen de terugkeer ook te verklaren. Wanneer we de onregelmatige migranten vroegen hoe lang ze nog in Portugal, België of Ierland wilden blijven of wanneer ze de EU zullen verlaten, konden de meesten geen duidelijk antwoord geven. Voor deze gegevens beklemtonen we de verschillende migratietrends tussen de landen: Ierland als het voorbeeld van een plotse migratiestroom die nu terugvloeit, België als een profiel van besluiteloosheid tussen zij die willen blijven en zij die gedwongen worden om te vertrekken, Portugal als eindbestemming, transitland en heremigratieland, waarin opeenvolgende golven van Braziliaanse immigranten het echter mogelijk zullen maken de migrantengroep te vernieuwen en verjongen.

68


Ierland: een golfachtige migratiestroom Van de respondenten zou 56% voor een bepaalde tijd in Ierland willen blijven en dan naar Brazilië terugkeren (de zogenaamde emigratie à temps et but defini), terwijl 29% nog geen plannen had gemaakt voor de toekomst. Ook interessant is dat slechts een klein deel, iets meer dan 6%, voorgoed in Ierland zou willen blijven. Wanneer we migranten vroegen waar ze geld voor zouden gebruiken, als ze dat hadden, antwoordde 26% dat ze een bedrijfje zouden oprichten in Brazilië, en 18% dat ze het zouden gebruiken om hun terugreis naar Brazilië te betalen. Een percentage van 19% antwoordde dat ze het zouden gebruiken voor een opleiding. Een interessante bevinding is dat slechts 3% niet wist wat ermee te doen, wat kan betekenen dat de meeste Braziliaanse migranten in Ierland al aan hun terugkeer denken. Afbeelding 27: het gebruik van financiële steun voor de terugkeer naar Brazilië

België: “Should I stay or should I go …” “De meeste mensen willen blijven”, klonk het onder de hoofdinformanten in de eerste fase van dit onderzoeksproject. Velen legden uit dat wanneer mensen enkele jaren voorlopig in België verbleven, ze zich gaan integreren en niet meer terug willen. Een opleiding voor de kinderen en de onverbeterde economische en veiligheidssituatie in Brazilië waren de voornaamste redenen om in België te blijven. Een andere reden was de moeilijkheid om zich weer in Brazilië te integreren en er werk te vinden, “wat altijd moeilijk en bijna onmogelijk is wanneer je ouder bent dan 40 jaar of het land hebt verlaten”, aldus een van de hoofdinformanten.

69


Veel hoofdinformanten hadden al gehoord van IOM’s Programma voor Bijstand bij Vrijwillige Terugkeer (BVT), hoewel niemand er meer over wist. We hoorden vaak dat dit programma noodzakelijk was om migranten in een heel onzekere situatie te helpen (die ook als een mogelijke last voor de gemeenschap werden gezien). Sommige hoofdinformanten spraken ook over mogelijk misbruik van het programma, bv. Brazilianen die met het programma naar Brazilië gaan en kort daarna weer naar België komen. Maar we hoorden dezelfde praktijk met migranten die in België werden uitgewezen: omdat ze toch geen visum nodig hebben om de EU binnen te komen, zouden ze na hun uitwijzing gewoon weer naar Europa terugkeren. Sommige hoofdinformanten vertelden ook dat migranten die naar Brazilië terugkeerden aan de mensen in hun woonplaats daar overdreven succesverhalen vertelden, die weinig hadden te maken met de realiteit waarin migranten in een onregelmatige situatie in België leven. De meeste Brazilianen die we in België hoorden, zeiden dat ze na enige tijd terug naar Brazilië wilden keren. Die planning komt overeen met de algemene indruk van Braziliaanse migratie in België: arbeidsmigratie met de bedoeling de economische situatie te verbeteren, geld te sparen of over te schrijven en na een relatief korte tijd weer naar Brazilië terugkeren. Op dit moment zijn er voor Brazilianen heel weinig legale manieren om België in te komen en een economische activiteit op te starten. Om een werkvergunning te krijgen, moeten migranten in een “uitzonderlijke categorie” vallen, zoals hoogopgeleid zijn, of een onderzoeker, sportdeskundige of kunstenaar met een loon boven het Belgische gemiddelde zijn 29 . Wanneer gevraagd naar hun plannen op lange termijn antwoordde 35% van de respondenten in België dat ze een tijdje in België wilden blijven en dan terugkeren naar Brazilië, terwijl 26% zei voor altijd in België te willen blijven. In vijfentwintig procent van de antwoorden had de respondent nog geen plannen gemaakt voor de toekomst. Over hun plannen om terug te keren, antwoordde 16% dat ze binnen de drie maanden naar Brazilië wilden terugkeren. Veertien procent wilde over één of twee jaar terugkeren, en 20% zei over drie tot tien jaar te willen teruggaan. Vierenveertig procent gaf geen antwoord op deze vraag. Wanneer gevraagd hoe ze een mogelijke snelle terugkeer zouden betalen, zei 35% van de Brazilianen in België dat ze hun spaargeld zouden gebruiken, 22% zou een lening afsluiten bij familie, vrienden, geldschieters of de bank. Vier procent zou bezittingen verkopen om te kunnen terugkeren, en 14% zou andere mogelijkheden gebruiken, waaronder ook het BVT-programma of andere sociale bijstand. Zestien procent zei niet te willen terugkeren en antwoordde dus niet op de vraag, en 10% wilde niet antwoorden. Achtentwintig procent van de respondenten zou met een toelage een bedrijfje willen opstarten in Brazilië. Elf procent zou de toelage gebruiken voor een opleiding en hetzelfde percentage zou het gebruiken om de familie te helpen. Negen procent zou het gebruiken voor hulp in de zoektocht naar een baan. 29

Monica Pereira: Brasileiros recém-chegados na Bélgica. Percurso entre direitos e estratégias de (sobre)vivência. 2008 (mimeo).

70


Op de vraag hoeveel geld ze nodig zouden hebben om in Brazilië een nieuw leven te beginnen, zei 2% dat ze tot € 1.000 nodig zouden hebben, en 7% tot € 3.000. Achtentwintig procent heeft meer dan € 10.000 nodig om een nieuw leven te beginnen en 26% had geen idee hoeveel geld ze nodig zouden hebben om opnieuw te beginnen. Die resultaten duiden niet alleen op waarschijnlijk hoge verwachtingen over de middelen die ze in hun thuisland nodig zouden hebben, maar ook op een onduidelijke planning en zelfs weerstand tegenover de terugkeer, toch zonder afdoende financiële middelen.

Kaderstuk 7 Kennis van het programma voor Bijstand bij Vrijwillige Terugkeer (BVT) in België Vijfenveertig procent (45%) van de respondenten die we vroegen of ze wisten van het bestaan van het BVT-programma zei er al van te hebben gehoord. We moeten echter voorzichtig omgaan met dit percentage, omdat 17% van de vragenlijsten werd uitgedeeld onder Brazilianen in organisaties waar ze zich kandidaat konden stellen voor het programma van Bijgestane Vrijwillige Terugkeer. Het is duidelijk dat die mensen al van het bestaan van het programma afwisten. Sommige respondenten vulden de vragenlijst in nadat ze uitleg hadden gekregen over IOM en het programma van Bijgestane Vrijwillige Terugkeer, en maakten er dus pas toen kennis mee. Vijftien procent (15%) had in Brazilië al van het BVT-programma gehoord. Kennis van het BVT-programma in Ierland Tweeenveertig procent (42%) van de respondenten beweerde al van het BVT-programma te hebben gehoord. Tien procent (10%) zei het al in Brazilië te kennen.

Kennis van het BVT-programma in Portugal In Portugal beweerde slechts vijftien procent (15%) van de respondenten al ooit van het BVT-programma te hebben gehoord. Drie procent (3%) daarvan wist al in Brazilië van het bestaan van het BVT-programma.

71


Afbeelding 28: bron van informatie over IOM’s BVT-programma’s

Portugal: een klein Brazilië in Europa? Sinds het einde van de jaren ’90 zijn er veel meer Brazilianen in Portugal komen wonen. De voorbije tien jaar is de Braziliaanse bevolking er exponentieel gegroeid. Tussen 1998 en 2007 nam het aantal Braziliaanse immigranten in het land met meer dan tien keer toe (Malheiros, 2007). In 2005 woonden er naar schatting zo’n 90.000 Braziliaanse immigranten. De schatting in 2009 van 130.000 ligt misschien zelfs nog onder het werkelijke cijfer. Volgens de onderzoeksresultaten in Portugal willen de meeste gehoorde Braziliaanse immigranten voor een bepaalde tijd in Portugal blijven en dan naar Brazilië terugkeren (34%). Een groot aantal Braziliaanse immigranten moet echter nog beslissen wat ze in de toekomst gaan doen (28%). Een nogal groot percentage – wetende dit een heel recente migratiestroom is – wil voorgoed in Portugal blijven (21%). Het voornemen om naar een ander land te verhuizen, wordt minder vaak vermeld (10%), hoewel het belangrijk is in vergelijking met de antwoorden in Ierland of België. De Braziliaanse immigrant in Portugal beschouwt de vrijwillige terugkeer als het laatste redmiddel. Het is een optie voor mensen die in een heel erbarmelijke situatie leven of mogelijk het land zullen worden uitgezet.

72


8. Brazilianen die BVT-programma’s gebruiken Meer dan 62% van de geïnterviewde migranten in België, Portugal of Ierland wist niet van het bestaan van BVT-programma’s van IOM. Van de 34% dat wel al van het bestaan van het programma wist, had 9% er nog vóór het vertrek uit Brazilië van vernomen. De informatie werd in het land van bestemming verstrekt via immigrantenorganisaties, ngo’s, vreemdelingendiensten (zoals SEF) of via vrienden en kennissen. Die gegevens leidden tot het besluit dat de informatie in een gesloten netwerk circuleert, vooral in de landen van bestemming. Onvermijdelijk beperkt dit de toegang tot het programma van vrijwillige terugkeer tot de personen die toegang hebben tot dit informatienetwerk. 8.1 Brazilianen die BVT-programma’s gebruiken in België De voorbije jaren zijn Brazilianen de grootste groep migranten die hulp vragen via het programma van Bijgestane Vrijwillige Terugkeer van IOM Brussel. Tussen 2003 en 2007 hielp IOM in België 3.669 Brazilianen terugkeren naar Brazilië. Zestig procent (60%) daarvan waren mannen. In 2005 vertrokken 714 Brazilianen met het programma van Bijstand bij Vrijwillige Terugkeer (BVT) (19% van alle terugkeren). In 2006 vertrokken er 706 (25% van alle BVT-vertrekken), en in 2007 805 Brazilianen uit België met het programma (31% van alle vertrekken). In 2008 keerden er 697 Brazilianen terug onder de bescherming van het programma (IOM Brussel 2007). Van alle Brazilianen die België verlieten met IOM, was de meest voorkomende bestemming Goiânia, gevolgd door Uberlândia en São Paulo, Belo Horizonte en Brasília. Vijfennegentig procent (95%) van de Brazilianen die met de hulp van IOM Brussel naar Brazilië terugkeerden, woonde voor het vertrek in Brussel, 1% in Antwerpen en 4% in andere Belgische provincies. De gemiddelde BVT-kandidaat is een man, afkomstig van Brazilië, geen asielzoeker, die ongeveer 14 maanden in Brussel woonde voor hij zich kandidaat stelde voor de BVT (IOM Brussel 2007).

8.2 Brazilianen die BVT-programma’s gebruiken in Ierland De voorbije twee jaar stelde IOM Dublin een opmerkelijke toename van Braziliaanse aanvragen vast. Van 2001 tot 2006 keerden er 26 Brazilianen terug met het programma. In 2007 stegen die aantallen met meer dan 400%, tot 106 terugkeren. In 2008 bedroeg het aantal terugkeren 246. Wanneer we het gemiddelde aantal aanvragen van 2006 tot eind mei 2008 bekijken, is het profiel van de IOM-kandidaat een man (66,5%) van in de dertig, getrouwd en afkomstig uit de Braziliaanse staat Goiás. De meeste aanvragen komen van Brazilianen die in het Ierse district Galway wonen, 36% van de kandidaten van het programma van Bijgestane Vrijwillige Terugkeer woonde minder dan 2 jaar in Ierland en de overgrote meerderheid aanvragen, 83%, werd naar IOM verwezen door CABI (Centro de Apoio aos Brasileiros

73


na Irlanda). De voornaamste redenen die werden opgegeven voor het vertrek uit Ierland zijn gewoonlijk een onregelmatige/ongedocumenteerde situatie en werkloosheid. Interessant is dat het paspoort van 25% van de Braziliaanse kandidaten in beslag werd genomen door An Garda Síochána (Nationale Politie). 8.3 Brazilianen die BVT-programma’s gebruiken in Portugal In Portugal bestaat het programma van Bijgestane Vrijwillige Terugkeer al sinds 1997 en hielp het al meer dan 2.000 mensen terugkeren naar 40 verschillende landen. Het programma is de vrucht van de samenwerking tussen IOM en de Portugese regering. In december 2006 werd het SuRRIA (SMILE) Netwerk in het leven geroepen, als een “netwerk voor advies en informatie”, als resultaat van de samenwerking tussen IOM en de Serviço de Estrangeiros e Fronteiras (Dienst voor Vreemdelingen en Grenzen), om de toegang tot informatie over de vrijwillige terugkeer en de behandeling van de potentiële begunstigden van het programma in het hele land te verbeteren. BVT in Portugal werkt nu via een gedecentraliseerd netwerk waarin entiteiten voor sociale steun en SEFdelegaties een gelijke adviserende en informatieve rol spelen. In Portugal komen enkel migranten in een onregelmatige situatie in aanmerking voor het programma van Bijgestane Vrijwillige Terugkeer. Meestal gaat de immigrant naar IOM of naar een van de partners van het adviesnetwerk, zoals het Nationale Centrum voor Steun aan Immigranten (Centro Nacional de Apoio ao Imigrante - CNAI), Plaatselijke Centra voor de Steun van de Integratie van Immigranten (Centros Locais de Apoio à Integração de Imigrantes - CLAII) of Regionale Delegaties van de Dienst voor Vreemdelingen en Grenzen (Delegações Regionais do Serviço de Estrangeiros e Fronteiras - SEF). Het groeiende aantal Brazilianen die Bijstand bij Vrijwillige Terugkeer aanvragen, is sinds 1999 constant. Brazilianen vormen nu de grootste nationaliteit die een vrijwillige terugkeer aanvraagt, en die groep wordt steeds groter (20% in 2002, 29% in 2003, 33% in 2004, 37% in 2005, 69% in 2007, en 279 Braziliaanse terugkeerders zijn goed voor 80% van alle terugreizen in 2008). In 2007 volgden de Angolese en Oekraïense nationaliteiten, maar in een veel lager percentage (12% en 5% van alle kandidaten). In 2007 toonden de algemene gegevens van het programma van Bijgestane Vrijwillige Terugkeer dat 394 mensen in 2007 de steun van het programma wensten in Portugal. In de meeste gevallen (69%) werd het programma gebruikt door Braziliaanse burgers (194 mensen). Van zij die terugkeren, ongeacht hun nationaliteit, is doorgaans 67% van het mannelijke geslacht. Zesenzestig (66%) van de begunstigden van het programma (148 personen) verbleef zonder visum in het land, 90% (134) zijn Brazilianen die gebruikmaakten van het systeem van visumvrijstelling voor toeristen en in het land bleven na de 90 dagen die zijn toegelaten in deze situatie (IOM Lissabon, 2008). 8.4 Re-integratie Al jarenlang kunnen IOM-kantoren in verschillende landen de terugkeer van migranten onder diverse programma’s van Bijgestane Vrijwillige Terugkeer vergemakkelijken. Die begeleiding werd ook ondersteund met re-integratiehulp, bestaande uit beperkte financiële steun voor sociaaleconomische activiteiten die inkomsten genereren.

74


Belangrijke instrumenten voor hulp bij de terugkeer en re-integratie zijn onder meer: sociaaleconomische profilering van mogelijke terugkeerders in gastlanden om hun behoeften en beweegredenen in te schatten, gekoppeld aan een evaluatie van de omstandigheden en vooruitzichten in het land van terugkeer om de beslissing van de migrant om terug te keren te ondersteunen; terugkeeradvies en informatie over terugkeren voor terugkeeradviseurs en migranten om te helpen bij de voorbereiding van de terugkeer en re-integratie van de migranten; en post-terugkeeropvolging om een gepaste en duurzame re-integratiehulp te verzekeren en de nodige aanpassingen aan programma’s voor bijgestane terugkeer te doen. België Gezien het groeiende aantal aanvragen voor re-integratiesteun en in afwachting van de definitieve onderzoeksresultaten besloot IOM Brussel sinds half 2008 de toegang van Braziliaanse migranten tot de re-integratiehulp te beperken en voorrang te geven aan de kandidaten die een asielprocedure hadden opgestart. Bovendien werden voor de Brazilianen in een onregelmatige situatie twee extra criteria bepaald: afhankelijkheid van de financiële steun van de Belgische staat en deel uitmaken van een van de categorieën van kwetsbare migranten. De Braziliaanse migranten die in aanmerking komen voor re-integratiesteun van IOM Brussel worden geholpen met een zogenaamd “re-integratieplan” dat vóór vertrek wordt opgesteld tijdens de adviessessies. Afhankelijk van de noden van de migranten kunnen de volgende soorten re-integratiesteun worden geboden: materiële bijstand, medische bijstand, microbedrijfsbijstand, tijdelijk onderdak en huisvestinghulp, opleiding- en schoolbijstand, bijstand voor beroepsuitrusting, juridische bijstand en bijstand voor extra bagage. De re-integratiesteun wordt verstrekt via de aankoop van diensten en/of goederen in Brazilië, niet in contant geld. Ierland Sinds maart 2009 is het BVT-programma in Ierland enkel bestemd voor mensen die het asielproces hebben aangevraagd en voor onregelmatige migranten die kwetsbaar worden geacht. De re-integratiehulp varieert naargelang het geval, hoewel het algemene cijfer ongeveer 600 euro per persoon bedraagt. De terugkeerders krijgen geen contant geld en de hele re-integratie verloopt via voordelen in natura. Portugal Sinds juni 2008 helpt het BVT-programma in Portugal elke kwetsbare burger uit een derde land, zowel in een regelmatige als regelmatige situatie. Op dit moment wordt de reintegratiehulp verstrekt via een toelage van € 400 per persoon en € 150 per kind, met een maximum van € 1.000 per gezin. De subsidie wordt in schijven toegekend aan kandidaten in een bijzonder kwetsbare situatie en aan personen die in het thuisland een bedrijfje willen opstarten en bij het IOM-kantoor een bedrijfsplan hebben ingediend. In de loop van 2009 zullen de re-integratiediensten worden versterkt en de financiële hulp verhoogd. Zo zal IOM Lissabon zijn voorafgaande adviesdiensten verbeteren en diversifiëren om ze flexibel te maken en af te stemmen op de noden van de terugkeerders (bv. advies via een 75


individueel re-integratieplan; doorverwijzing voor opleidings-, werken microbedrijfskansen). Het bedrag van de toelage zal ook per geval worden bekeken en bepaald volgens het individuele re-integratieplan (met een vastgelegd plafond).

Tijdens de gesprekken met gemeenschapsleiders in België werd over re-integratiesteun gesproken als zijnde belangrijk en nuttig voor migranten die willen terugkeren, omdat reintegratie in het algemeen nogal moeilijk wordt geacht, en dan vooral werk vinden. Aangezien het minimumloon in Brazilië op het einde van 2008 415 Braziliaanse Real per maand 30 (€ 170) 31 bedroeg, werd re-integratiesteun van meer dan dit bedrag nuttig geacht door de gemeenschapsleiders. Mogelijke re-integratieprojecten die de respondenten vermeldden, waren het opstarten van een bedrijfje (27%), de financiering van de terugreis (19%), een baan vinden (7%) of meubels kopen (7%). De discussie over re-integratie in Brazilië na de voorstelling van de resultaten in november 2008 wierp op dat het gemiddelde lage opleidingsniveau en ondernemingskennis een hindernis vormde voor een duurzame re-integratie. Er werd gezegd dat mensen – ook al kregen ze hulp – vaak niet wisten hoe ze een bedrijfje moesten opstarten of hoe ze zich succesvol in het beroepsleven moesten integreren. Bovendien werd geopperd dat mensen informatie moesten krijgen over de mogelijkheden van legale migratie voor ze Europa binnenkwamen.

9. Besluiten 1. Dit onderzoek was de eerste vergelijking van Braziliaanse migratiepatronen binnen de EU en in het bijzonder in Portugal, België en Ierland. Het wilde inzicht krijgen in de stromen en migratietrajecten, en het profiel van Braziliaanse immigranten in deze landen vergelijken. 2. Het profiel van de Braziliaanse migratie in Portugal, Ierland en België bracht zowel overeenkomsten als verschillen aan het licht. In deze drie landen lijken de verschillende vormen van Braziliaanse migratie naar Europa onderling verbonden. Portugal treedt naar voren als het gastland van een oudere, meer talrijke en diverse Braziliaanse immigratie. Ierland toont een recente, minder diverse Braziliaanse immigratie, jong en steeds meer geconcentreerd in de streek van Dublin.

30 31

Lei N 11.709 de 19 de junho de 2008, http://www.jusbrasil.com.br/legislacao/60071/lei-11709-08 Volgens de IOM-wisselkoersen van oktober 2008

76


België toont een ander profiel. In dit land is de Braziliaanse migratie ouder, maar minder talrijk, wat wijst op het begin van een nieuwe migratiecyclus. De migranten leven vooral in Brussel, met enkele kleinere groepen in Wallonië en Vlaanderen. 3. De staten van herkomst in Brazilië zijn divers. We zien evenwel een grote concentratie uit vier staten: Goiás, Minas Gerais, São Paulo en Paraná. In dit onderzoek kan men ook zien dat veel migranten uit bepaalde kleinere steden komen. Dit kan wijzen op het bestaan van factoren die zulke bewegingen vergemakkelijken, zoals georganiseerde netwerken. 4. De migratie naar de bestudeerde landen blijkt een rechtstreekse migratie zonder verlengde doorgang in andere landen te zijn. De toegangspunten van de Braziliaanse migranten in de Stengenzone zijn beperkt tot luchthavens waarvan de Braziliaanse gemeenschap denkt dat die de meeste kans bieden op een succesvolle migratie. Dit kunnen luchthavens zijn die niet worden gezien als een eerste hindernis in de migratieroute naar de EU. Dit eerste toegangspunt wordt doorgaans gevolgd door een reis over land tot de eindbestemming. 5. In de drie landen concentreren de Brazilianen zich in een beperkt aantal economische sectoren, en binnen die sectoren tot de minder gekwalificeerde beroepen. De dienstensector in Ierland en Portugal is samen met de bouwsector en die van de industriële en huishoudelijke schoonmaakdiensten in de drie landen het voornaamste domein van beroepsopname. De etnicisering van bepaalde sectoren en beroepen is een tendens die men in heel Europa ziet. Dit fenomeen kan optreden via de creatie van specifieke segmenten die door bepaalde nationaliteiten worden ingenomen. In het geval van Brazilianen in België en Ierland lijkt de wedijver met andere groepen van langer gevestigde immigranten beslecht door Portugese burgers. Dankzij die tussenkomst hebben de Brazilianen meer concurrentiekracht. 6. De Braziliaanse immigratie naar de drie bestudeerde landen kan in twee types worden ondergebracht. Het eerste type kan worden omschreven als een gezinsmigratie die we eerder in Portugal en België zien. Het tweede type is individuele migratie, zoals in het voorbeeld van Ierland. De fase van gezinshereniging die doorgaans plaatsvindt na een eerste fase van arbeidsmigratie is in vergelijking met Ierland al vergevorderd in het Portugese en Belgische geval. Hierdoor kan een verhoging in het totale volume Brazilianen in Portugal en België worden verwacht, net als een daling van het totale volume Braziliaanse immigranten in Ierland. 7. In Portugal werden minder onregelmatige Brazilianen geïnterviewd dan in België en Ierland (ongeveer 60% in beide landen). Ondanks verschillende regularisatiecampagnes in het verleden toont de steekproef in Portugal 41% Brazilianen die in een onregelmatige situatie leven.

77


8. In de landen waar het onderzoek werd uitgevoerd, konden we een positieve correlatie tussen het hebben van een visum en het bestaan van een arbeidscontract vaststellen. In het geval van Ierland laat een studentenvisum toe een arbeidsovereenkomst af te sluiten. Maar desondanks heeft 20% van de studenten die ook werken geen contract. Migranten die binnenkomen als toeristen en dan langer dan toegelaten blijven, werken anderzijds bijna altijd in de informele economie en zonder arbeidscontract. Dit onderzoek belicht het overwicht van de informele sector, en dan vooral in België, waar bijna 70% van de Brazilianen werkt. Daaruit kan men een relatie afleiden tussen de kracht en het belang van de informele economie, en de aantrekking van Braziliaanse migranten. Er is een rechtstreeks verband tussen onregelmatige migratie, in het geval van Brazilianen in Europa in de vorm van een verlengd verblijf (langer dan toegelaten), en de “informele economie”. 9. De op Europa gerichte Braziliaanse “migratie-industrie” is volgens gevonden empirisch bewijs een groeiende activiteit. Op dit moment – en enkel wat de wettelijke activiteiten betreft – houdt deze “industrie” zich al bezig met de reis, de keuze van de bestemming, advies over het vermijden van de immigratiepolitie in de landen van bestemming, advies over de beste route om op de gewenste bestemming te raken, studentenvisums, inschrijving voor taalcursussen, financiële diensten enz. In sommige gevallen kunnen de programma’s van Bijgestane Vrijwillige Terugkeer van IOM worden veroverd door deze “migratie-industrie”. Bepaalde beschikbare gegevens doen ons geloven dat die mogelijkheid al een realiteit is: bijvoorbeeld wanneer we het profiel van de Braziliaanse migranten die zich de voorbije jaren kandidaat stelden voor het programma van bijgestane vrijwillige terugkeer van IOM in België vergelijken met het profiel van Brazilianen die voor dit onderzoek werden geïnterviewd. Het profiel van de geïnterviewde Brazilianen verschilt aanzienlijk met dat van de Brazilianen die zich kandidaat stelden voor het terugkeerprogramma. Er is een onverwachte bias wat geslacht, herkomststreek en leeftijd betreft. 10. De terugkeer van Brazilianen uit de drie bestudeerde landen is niet zozeer afhankelijk van de hulp die de regeringen van de gastlanden bieden, maar wel van de mogelijkheid om hun migratieverwachtingen in te lossen. Werkloosheid, de moeilijkheid om een regelmatige status te verwerven of de lage lonen zijn de voornaamste redenen voor de eventuele terugkeer. Zelfs een regularisatie is geen garantie voor hogere lonen of betere banen. 11. De programma’s van Bijgestane Vrijwillige Terugkeer van IOM zijn nog niet bekend bij het brede publiek en lijken nog geen actief alternatief voor een terugkeer, maar enkel een laatste redmiddel (bv. om een uitwijzing of werkloosheid te vermijden).

78


Ondanks het feit dat IOM geen speciale informatiesessies over zijn BVT-activiteiten voor Braziliaanse burgers organiseert, blijft de kans op misbruik van de BVT-programma’s bestaan. Dit kan worden verklaard door de nood aan een verdere verbetering van de selectiecriteria voor kandidaten. Bovendien moet de informatie over de BVTprogramma’s die criteria systematisch belichten bij de diverse entiteiten die in de landen van bestemming met Braziliaanse migranten werken, zoals ngo’s, kerken, diasporaorganisaties, overheden, IOM enz. 12. Wat de mogelijke re-integratie betreft van Brazilianen die in België, Portugal en Ierland woonden, werd re-integratiesteun beschouwd als belangrijk en nuttig voor migranten die willen terugkeren, omdat re-integratie in het algemeen nogal moeilijk werd geacht, en dan vooral werk vinden. Maar het onderzoek toonde ook aan dat de reintegratiesteun die migranten in het verleden konden krijgen, niet altijd aan hun verwachtingen voldoet. Gezien de huidige hoge leefkosten in Brazilië gaven de meeste migranten te kennen dat ze veel meer nodig hadden dan de huidige beschikbare re-integratiesteun in de drie landen (tussen 250 en 700 euro). 13. De duurzaamheid van de terugkeer op middellange en lange termijn moet in een andere studie verder worden onderzocht. In dit onderzoek tonen de resultaten het concept van een tijdelijk migratieproject van een beperkte duur, waarin de terugkeer het resultaat blijkt van de moeilijkheden om het verblijf te regulariseren en werk te vinden. De terugkeer wordt misschien nooit definitief wanneer hij niet werd geschraagd door een doeltreffend re-integratiebeleid. Omwille van die kwetsbaarheden is de terugkeer in veel gevallen slechts een tijdelijke terugkeer naar het land van herkomst, met later een terugkeer of heremigratie naar een derde land. 10. Aanbevelingen 1. De ontwikkeling van wettelijke migratiemechanismen om een alternatief voor onregelmatige migratie te kunnen aanbieden. Een mogelijk gevolg is dat de groei van de schaduweconomie vermindert en de rechten van migranten beter worden beschermd. Volgens dit onderzoek lijken sommige Brazilianen in elk geval bereid om naar de EU te komen, zelfs wanneer dat betekent dat ze in een onregelmatige situatie moeten leven. Een dergelijk wettelijk migratiemechanisme hindert de ontwikkeling van criminele netwerken die hun pijlen richten op Brazilianen die willen emigreren. Bovendien zou zo’n mechanisme een instrument voor een beter migratiebeheer zijn en kan het gunstig zijn voor de ontvangende maatschappij. Door het voor Braziliaanse migranten mogelijk te maken om legaal te werken in de ontvangende landen kan men de schaduweconomie verminderen. Het stelt de gastlanden ook in staat om inkomstenbelastingen en socialezekerheidsbijdragen van de migranten te ontvangen.

79


Volgens dit onderzoek kan een programma voor circulaire migratie gericht op nietseizoensgebonden lageloonmigratie ook de migranten ten gunste komen. De meeste van hen willen slechts voor een beperkte periode naar de EU komen om wat te sparen of geld naar Brazilië te kunnen sturen. De mogelijkheid om tot drie jaar legaal in het land te wonen en werken en dan naar Brazilië terug te keren, zou veel van de huidige problemen onder de gemeenschap voorkomen (zoals uitbuiting of onbetaalde lonen door werkgevers, angst voor politiecontroles en uitwijzing, onzekerheid over de toekomst). 2. Aangezien lage kwalificaties het grootste obstakel in een succesvolle integratie op beide arbeidsmarkten blijken te zijn, zou een programma met een beroepsopleiding voor Brazilianen in de EU – eventueel gekoppeld aan een programma voor circulaire migratie – deze migranten kunnen helpen beter bij te dragen tot de EU-economie en zich na hun terugkeer succesvol te integreren op de Braziliaanse arbeidsmarkt. 3. Een ander probleem dat voortvloeit uit de onregelmatige administratieve status van veel Brazilianen in de EU-landen is het gebrek aan rechten van arbeiders, uitbuiting door werkgevers en huisjesmelkerij. Volgens de wetgeving van de EU en de lidstaten kunnen buitenlandse werknemers een klacht indienen tegen een werkgever volgens dezelfde voorwaarden als EU-werknemers. In de praktijk echter is de kans dat werknemers in een onregelmatige situatie hun achterstallige lonen krijgen heel klein wanneer de werkgever ze niet wil betalen. Bovendien hebben noch België, noch Portugal en Ierland het internationale verdrag voor de bescherming van de rechten van migrantenarbeiders en hun familieleden ondertekend, wat een internationaal kader zou scheppen voor de bescherming van migrantenarbeiders. 4. Re-integratieprogramma’s voor migranten die naar Brazilië terugkeren, zouden zich moeten richten op migranten met speciale noden, zoals mensen met medische problemen, alleenstaande ouders, niet-vergezelde minderjarigen, slachtoffers van mensenhandel, oudere mensen en zwangere vrouwen. Re-integratiesteun kan worden verstrekt via een activering van het netwerk van IOM-partners, de burgermaatschappij inbegrepen. Om een blijvende terugkeer te verzekeren, zou men de ontwikkeling van microkredietprogramma’s voor teruggekeerde migranten kunnen overwegen. De verantwoordelijkheid voor de re-integratiefondsen en hun gebruik zou immers kunnen worden gedeeld met de terugkerende migranten en de organisaties die hen steunen.

80

Auteurs Pedro Góis is docent sociologie en methodologie aan de Universiteit van Porto, en onderzoeker in het Centrum voor Sociale Studies van de Universiteit van Coimbra. Hij is gespecialiseerd in migratiesociologie en methodologie ([email protected]). Hij was hoofdonderzoeker in dit project. Diana Gouveia stond aan het hoofd van het onderzoek in Ierland. Annika Lenz behaalde een M.A. in politieke wetenschappen, journalistiek en Spaanse filologie aan de Universiteit van Goettingen in Duitsland, en werkt als onderzoekster en projectassistente bij de Internationale Organisatie voor Migratie in Brussel. Ze stond aan het hoofd van het onderzoek in België en hielp met de globale projectcoördinatie. Christiane Coelho is postdoctoraal onderzoekster in het Centrum voor Onderzoek en Sociologische Studie (CIES-ISCTE in Lissabon, Portugal). Ze heeft een doctoraat in sociologie (EHESS, Parijs) en een master in sociale psychologie (EHESS, Parijs). Ze is gespecialiseerd in migratiesociologie en stedelijke onderzoeken. Ze leidde het onderzoek in de Internationale Organisatie voor Migratie (IOM) over Braziliaanse migratie in Portugal.

Assessment of Brazilian Migration Patterns and Assisted Voluntary Return Programme from selected European Member States to Brazil ______________________________________________________________________________________

Bibliografie Alves, Hélio (2005) L’immigration des Brésiliens sans papiers à Bruxelles. Au-delà des raisons économiques. Université Catholique de Louvain. Faculté Ouverte de Politique Economique et Social. Arber, Sara (1993) Designing samples in Nigel Gilbert (ed.), Researching Social Life, London, Sage Publications: 68-92. Assis, Gláucia. (1999) Estar Aqui..., Estar Lá...:Uma Cartografia da Emigração Valadarense para os EUA, in Reis, Rossana and Sales, Teresa: Cenas de um Brasil Migrante, São Paulo, Boitempo Editorial: 125-166. Assis, Gláucia (2003) De Criciúma para o mundo – Os novos fluxos da população brasileira: género e rearranjos familiares, in Martes and Fleischer (ed.), Fronteiras Cruzadas: Etnicidade, Género e Redes Sociais, São Paulo, Ed. Paz e Terra. Baeninger, R. and Fusco, Wilson (2005) Informações sobre migrações. internacionais. In International Migration – Fact Sheet-Brazil-CNPD – Paper presented at the Regional Hearing for Américas- Global Commission on International Migration-GCIM – México City, May 2005. Baganha, Maria (2005) Política de imigração: a regulação dos fluxos, Revista Crítica de Ciências Sociais, nº 73: 29-44. Bogus, Lúcia (1995) Migrantes Brasileiros na Europa Ocidental: uma abordagem preliminar in Patarra, N. (org.), Emigração e Imigração no Brasil Contemporâneo, São Paulo, FNUAP: 111121. Boyd, M. (1989) Family and Personal Networks in Migration, International Migration Review, Special Silver Anniversary issue, 23: 638-670. Carvalho, José Alberto M. (1996) O saldo dos fluxos migratórios internacionais do Brasil na década de 80 – uma tentativa de estimação, Revista Brasileira de Estudos de População, Campinas: ABEP, vol. 13, (1): 3-14. Carvalho, Valéria (2007) Oscilações e tendências da migração latino-americana na Bélgica: uma análise do caso brasileiro. Paper presented at the V Congreso Europeo de Latinoamericanistas – CEISAL, Brussels, April 2007. Castles, Stephen and Miller, Mark (2003) The Age of Migration, 3rd Edition, Basingstoke and New York: Palgrave Macmillan. CRPM-CPMR (2007) Managing irregular immigration in the peripheral regions of European Union. Conference of Peripheral maritime Regions of Europe, Union European, CRPM-CPMR, October, 2007. 82


De Vaus, D. (2002) Surveys in Social Research, 5th edition, Routledge, London. Dustmann, C. and Fabri, F. (2003) Language Proficiency and the Labour Market Performance of Immigrants in the UK, Economic Journal, Vol. 107: 695-717. Dustmann, C. and Casey, T. (2005) Intergenerational transmission of language capital and economic outcomes, CReAM Discussion Paper Series, Centre for Research and Analysis of Migration (CReAM), Department of Economics, University College London. Frank, Ove, e Snidjers, Tom (1994) Estimating the size of hidden populations using snowball sampling, Journal of Official Statistics, 10(1): 53-67. Gibney M. (2000) Outside the protection of the law: the situation of irregular migrants in Europe, Refugee Studies Centre, University of Oxford. Goedings, Simone (1999) EU Enlargement to the East and Labour Migration to the West; IISG Research Paper 36. Góis, Pedro and Marques, José (2005) Legalization processes of immigrants in Portugal during the 1990s and at the beginning of the New Millennium, in Fridrich Heckmann e Tanja Wunderlich (org.), Amnesty for Illegal Migrants, Bamberg: Europäisches Forum für Migrationsstudien:55-67. Gouveia, Diana (2006) Living in Ierland is like living in one’s neighbour’s house’: Brazilian Immigration in Naa, Irish Journal of Anthropology. Harris, J. and Todaro, M.P. (1970) Migration, unemployment and development: a two sector analysis, American Economic Review, 60 (1): 126-142. Heckathorn, Douglas D. (1997) Respondent-driven sampling: A new approach to the study of hidden populations, Social Problems, 44: 174-199. International Labour Organisation (2001) Remarks of Piyasiri Wickramasekara, Senior Migration Specialist, ILO, to the IOM Conference Immigration, International Risks and the European Framework, Labour and Social Integration, Rome, Italy, athttp://www-ilomirror.cornell.edu/public/english/protection/migrant/new/rome1001.htm IOM Brussels (2007) REAB Return and Emigration of Asylum Seekers ex België. Annual Report 2007 http://bruweb01.eu.iom.net/REAB/documents/EN/AnnualReport/FinalReport2007.pdf IOM Lisbon (2008) Relatório Anual de Execução e Avaliação do Programa de Retorno Voluntário – 2008. IOM London (2005) Mapping Exercise Brazil, 88. IOM (2004) International Migration Law N°1 - Glossary on Migration

83


IOM (2008)Comparative Study of the Laws for Legal Immigration in the 27 EU Member States for Legal Immigration including an assessment of the Conditions and formalities imposed by each member states for newcomers, European Parliament, Union European. Institute of Public Policy Research (2006) Irregular Migration in the UK, an IPPR FactFile, London. Jefferson, ALPHINE W. (2005) Brazilian Americans. .

March

22

2009.

Kalton, Graham andAnderson, Dallas W. (1986) Sampling rare populations, Journal of the Royal Statistical Society, A, vol. 149: 65-82. Langwiesner, Gertraud (2007) Les rôles et les stratégies des femmes « Sans Papières » dans le care, Université Catholique de Louvain. Faculté Ouverte de Politique Economique et Social. Leal, Francisco Carlos (2004) Cross-cultural adaptation: a case study of Brazilianen working in the meat-processing sector in Ierland, Dissertation (MA in Intercultural Studies). Dublin City University. Malheiros, Jorge (org.) (2007) Imigração Brasileira em Portugal, Lisboa, ACIDI IP. Margolis, Maxine L. (1993) Little Brazil, An ethnography of Braziliaanse immigranten in New York City, NY, Princeton University Press. Martes, Ana (1999) Brasileiros nos Estados Unidos, um estudo sobre imigrantes em Massachusetts, São Paulo, Editora Paz e Terra. Martes, Ana and Fleischer, Soraya (2003) Fronteiras Cruzadas. Etnicidade, Género e Redes Sociais, São Paulo, Ed. Paz e Terra. Mendoza, Cristóbal (2003) Labour Immigration in Southern Europe. African Employment in Iberian Labour Markets. Research in Migration and Ethnic Relations Series. Aldershot: Ashgate. OECD (2007) International Migration Outlook: SOPEMI 2007, OECD Publishing. Padilla, Beatriz (2005a), Redes sociales de los brasileros recién llegados a Portugal: Solidariedade Étnica o Empatia étnica?, Socius Working Paper,Nº02/05, http://pascal.iseg.utl.pt/~socius/wp/wp200502.pdf. Padilla, Beatriz (2005b), Integration of Braziliaanse immigranten in Portuguese Society: Problems and Possibilities, Socius Working Paper, Nº 01/05, em http://pascal.iseg.utl.pt/~socius/wp/wp200501.pdf Padilla, Beatriz (2006a), Brazilian Migration to Portugal: Social Networks and Ethnic Solidarity, CIES e-Working Paper Nº 12/2006, Lisboa, CIES-ISCTE. 84


Padilla, Beatriz (2006b) Integração dos ‘imigrantes brasileiros recém-chegados’ na sociedade portuguesa: Problemas e possibilidades. In Machado, Igor (Ed.) Um mar de identidades, a imigração brasileira em Portugal, São Carlos, Edufscar:19-42. Padilla, Beatriz (2007), Acordos Bilaterais e Legalização: o impacte na integração dos brasileiros em Portugal, in Malheiros, Jorge (org.) A Imigração Brasileira em Portugal, Lisboa, ACIDI IP. Pellegrino, Adela (2001) "Trends in Latin American Skilled Migration: "Brain Drain or Brain Exchange"?", International Migration, Vol. 39 (5): 111-125. Peixoto, João (2002) Os mercados da imigração: modos de incorporação laboral e problemas de regulação dos imigrantes estrangeiros em Portugal, Cadernos Sociedade e Trabalho, nº. 11: 57-68. Peixoto, J. et al. (2005) O Tráfico de Migrantes em Portugal: Perspectivas Sociológicas, Jurídicas e Políticas, Lisboa, ACIDI IP. Pereira, Monica (2008) Brasileiros recém-chegados na Bélgica. Percurso entre direitos e estratégias de (sobre)vivência. Mimeo Pétillon, Julie (2006): Braziliaanse Illegalen In Brussel: Migratieproject en Leefsituatie. Katholieke Universiteit Leuven, Faculteit Psychologie en Pedagogische Wetenschappen. Portes, A. (1995) Economic sociology and the sociology of immigration: a conceptual overview, in Portes, Alejandro (ed.), The economic sociology of immigration – essays on networks, ethnicity and entrepreneurship, NY, Russell Sage Foundation: 1-41. Portes, A., Haller W. and Guarnizo, L. (2002) Transnational entrepreneurs: an alternative form of immigrant economic adaptation, American Sociological Review, 67: 278-298. Reyneri, Emilio (1999) The Mass Legalisation of Migrants in Italy: Permanent or Temporary Emergence From the Underground Economy? In Immigrants in the Informal Economy in Southern Europe, edited by Baldwin-Edwards, M. and Arango, J. Frank Cass: London. Sales, Teresa (1992) Imigrantes Estrangeiros, Imigrantes Brasileiros: Uma Revisão Bibliográfica e Algumas Anotações de População, Revista Brasileira de População, vol. 9, nº. 1: 50-64. Sales, Teresa(1999) Brasileiros longe de casa, São Paulo, Cortez Editora. Sudman, S.; Sirken, M. G. e Cowan, C. D. (1988) Sampling rare and elusive populations, Science, 240: 991-996 Téchio, Kátia (2006) Imigrantes brasileiros não documentados: uma análise comparativa entre Lisboa e Madrid, SOCIUS Working Papers, ISEG/UTL, n. 1/2006. Todaro, Michael P. (1976) Internal Migration in Developing Countries, OIT, Genéve 85


Zolberg, A., (1983) International Migration in Political Perspective, in Mary Kritz et al. (org.), Global Trends in Migration: Theory and Research on International Population Movement, New York: C.M.S.

86


Bijlagen Voor het onderzoek gebruikte vragenlijsten (versie voor Ierland, versie voor België, versie voor Portugal)

87

Assessment of Brazilian Migration Patterns and Assisted Voluntary Return Programme from selected European Member States to Brazil ______________________________________________________________________________________ Vragenlijst voor België Caro/a Sr./Sra.! A Organização Internacional para as Migrações (OIM) lançou o Projecto “Assessment of Brazilian Migration Patterns and Assisted Voluntary Return Programme from selected European Member States to Brazil”, PROJECTO INTEGRADO DE PESQUISA E APOIO AO RETORNO VOLUNTÁRIO DIRIGIDO À COMUNIDADE BRASILEIRA RESIDENTE NA BÉLGICA, IRLANDA E PORTUGAL. Este Projecto, co-financiado pela União Europeia, inclui a realização de um estudo que traçará o perfil dos imigrantes brasileiros que residem na Bélgica, Portugal e Irlanda visando uma melhor adaptação dos programas da IOM para estes imigrantes. Para tal, agradecíamos que respondesse às perguntas colocadas neste questionário. O anonimato e a confidencialidade da nossa pesquisa estão completamente assegurados. As suas respostas serão exclusivamente utilizadas para fins científicos. Gostaríamos também de enfatizar que não existem respostas certas ou erradas para qualquer pergunta, pelo que deve exprimir as suas próprias opiniões. Ao responder a determinadas perguntas, assinale a opção que corresponde à sua opinião ou escreva a sua resposta no espaço sublinhado. Muito obrigado pela sua colaboração!

Organização Internacional para as Migrações (OIM) Bruxelas Rue Montoyer 40 1000 Bruxelles Tel. 02 282 45 60 www.belgium.iom.int

88


PERCURSO MIGRATÓRIO 1. Quando saiu do Brasil?_________________(mês/ano) 2. Quais são as principais razões para ter deixado o Brasil? (pode escolher MAIS do que uma opção) 6. Razões familiares/pessoais 1. Dificuldades econômicas 7. Reunificação familiar 2. Desemprego 8. Estudos/formação 3. Oportunidade profissional 9. Outras razões 2.1. Quais?____ 4. Motivos políticos 5. Razões de segurança/violência 3. Quando deixou o Brasil quanto tempo planejava estar fora do mesmo?: 1. Até três meses 2. Quatro a seis meses 3. Sete meses a um ano 4. Um a dois anos

5. Até 3 anos 6. Até 5 anos 7. Até 10 anos 8. Mais de 10 anos

9. Para Sempre 10. Não planejei

4. Quando saiu do Brasil qual era o seu destino final?_______________________ 5. Porque escolheu viver na Bélgica? (pode escolher MAIS do que uma opção) 1. Familiares ou amigos a residirem aqui 2. Amigos no Brasil me tinham falado do país 3. Tinha estado anteriormente aqui 4. Estava informado de que a entrada não seria difícil 5. Recrutamento no Brasil 6. Possibilidade de regularização 7. Possibilidade de obter nacionalidade 8. Razões Lingüísticas e Culturais 9. Estudos/Formação 10. Outra razão 5.1 Qual?__________ 6. País da primeira entrada na União Europeia _____________________________________ 7. Data de entrada na União Europeia (mês e ano) _________________________________ 8. Data de entrada na Bélgica? (mês e ano) ___________________________________ 9. Você veio para a Europa sozinho? 1. Sim 2. Não 9.3 Quem lhe acompanhou:___________ 10. Quanto você gastou para sair do Brasil? (passagem de avião + reserva de hotel + visto, etc.) Valor em___________________€ ou ______________USD$ ou_____________R$ 11. Como obteve o dinheiro necessário para emigrar?(pode escolher MAIS do que uma opção) 1. Poupanças pessoais (passe à pergunta 14) 2. Empréstimo dos familiares (passe à pergunta 12) 3. Empréstimo dos amigos (passe à pergunta 12) 4. Empréstimo dum agiota (passe à pergunta 12) 5. Crédito bancário / cartão de crédito (passe à pergunta 13) 6. Venda de algum bem (moto, carro, casa, etc.) (passe à pergunta 14) 7. Outro 11.1. Por favor especifique ________

89


12. Quem lhe emprestou o dinheiro estava: 1. Na Bélgica 2. No Brasil

3. Em outro país 12.4 Por favor especifique______

13. Quanto tempo levou /levará para pagar o empréstimo? 5. Três anos 1. Três meses 6. Cinco anos 2. Seis meses 7. Mais de cinco anos 3. Um ano 8. Outro prazo 13.9. Qual? __________ 4. Dois anos 14. Possui outra nacionalidade além da Brasileira? 1. Sim 14.3 Qual?_______________

2.Não

15. Desde que se encontra na Bélgica alguma vez foi de visita ao Brasil? 1. Sim 15.3 Quantas vezes?________ 2. Não 16. Costuma enviar dinheiro para a sua família (ou para alguém) no Brasil? 1. Sim 2. Não (passe à pergunta 18) 17. Em media, quanto é que envia mensalmente para o Brasil? 1. Até 100 euros 2. De 101 a 200 Euros 3. De 201 a 300 Euros

4. De 301 a 400 Euros 5. Mais de 400 Euros

18. Que tipo de visto/ documento tinha quando chegou à Bélgica? 1. Vim como turista (sem necessidade de visto) 2. Visto de estudante 3. Visto de trabalho 4. Sem qualquer documento 5. Outro tipo de visto/ documento 18.6. Por favor precise __________ 19. A sua situação na Bélgica está regularizada? 1. Sim (passe à pergunta 22)

2. Não 19.3 Porquê não?_______

20. Considera que será possível a legalização? 1. Sim 20.3 Como?__________________________ 2. Não 20.4 Porquê não?_________________________ 21. Há quanto tempo está em situação irregular na Bélgica? _______________meses ou _______________anos 22. Antes de sair do Brasil qual o seu nível de conhecimento sobre: Não sabia nada

Sabia o suficiente

Estava bem informado/a

Sistema de Saúde na Bélgica Sistema de Educação na Bélgica Acesso à Moradia na Bélgica O mercado de trabalho na Bélgica Possibilidade de Trabalhar estando irregular na Bélgica

90


Possibilidades de se regularizar no futuro na Bélgica BEL 3. Com quantos Brasileiros você se dá na Bélgica? _______________ BEL 4. Desses quantos obtiveram a cidadania belga?_____________________ BEL 5. Desses quantos estão irregulares na Bélgica?___________________

23. Você estava trabalhando nos últimos três meses antes de sair do Brasil? 1. Sim 2. Não (passe à pergunta 28) 24. Qual a ocupação:____________________ 25. Qual o setor de trabalho no Brasil: 1. Agricultura 2. Indústria 3. Comércio 4. Construção Civil 5. Serviço doméstico/limpeza 6. Educação

7. Saúde 8. Setor público 9. Outros Serviços 10. Independente 11. Outro

4. de 45 a 52 horas 5. Mais de 52 horas

26. Remuneração mensal no Brasil Valor em___________________€ ou _________________USD$ ou_________________R$ 27. Jornada semanal de trabalho no Brasil: 1. até 20 Horas 2. de 21 a 40 Horas 3. de 41 a 44 horas 28. Já alguma vez trabalhou na Bélgica? 1. Sim 2. Não (passe à pergunta 37) 29. Quanto tempo após chegar à Bélgica esteve à procura de trabalho?__________meses ou _____semanas ou______dias 30. Está a trabalhar neste momento? 1. Sim 2. Não (passe à pergunta 37) 31. Há quanto tempo está no atual trabalho?_______________meses 32. Qual a ocupação atual:____________________ 33. Qual o setor de trabalho atual na Bélgica: 1. Agricultura 2. Indústria 3. Comércio

4. Construção Civil 5. Serviço doméstico/limpeza 6. Educação

91


7. Saúde 8. Setor público 9. Outros Serviços

10. Independente 11. Outro


34. Possui contrato legal de trabalho? 1. Sim 2. Não 35. Jornada total semanal de trabalho na Bélgica: 1. até 20 Horas 2. de 21 a 40 Horas 3. de 41 a 44 horas

36. Remuneração mensal na Bélgica? Valor em____________€ 37. Qual a sua situação atual?(pode escolher MAIS do que uma opção) 1. Desempregado 2. Estudante (passe á pergunta 39) 3. Doméstica (passe á pergunta 39) 4. Aposentado/a (passe á pergunta 39) 5. Empregador/a (dono/a de empresa) (passe á pergunta 39) 6. Trabalhador/a por conta própria/profissional liberal (passe à pergunta 39) 7. Empregado (passe á pergunta 39) 38. Há quanto tempo está desempregado?__________________meses 39. Em que cidade vive atualmente ? ____________________________________________ 40. Teve (ou tem) ao longo da sua estadia na Bélgica algum problema de saúde? 1. Sim 40.3. Qual?___________________ 2. Não 41. Recebe algum apoio da assistência social na Bélgica? 1. Sim 41.3. Qual?___________________

2. Não

42. Quais as principais dificuldades encontradas na Bélgica?(pode escolher MAIS do que uma opção) 7. Discriminação/Racismo 1. Relacionados com a Moradia 8. Saúde 2. Relacionados com o Emprego 3. Desemprego 9. Clima 4. Regularização 10. Língua diferente 5. Dificuldades econômicas 11. Outra 42.1 Qual:___________ 6. Ausência da família

43. Quais são os seus planos a longo prazo? 1. Ficar permanentemente na Bélgica (passe à pergunta 48) 2. Emigrar para um outro país 43.5. Qual? ____________ 3. Ficar na Bélgica por algum tempo e regressar ao Brasil 4. Ainda não estão definidos 44. Durante quanto tempo pensa ficar ainda na Bélgica? _______________meses ou _______________anos

92


45. Daqui a quanto tempo gostaria de retornar ao Brasil? _______________meses ou _______________anos 46. Se quisesse retornar no curto prazo ao Brasil como obteria o dinheiro necessário para a viagem? (pode escolher MAIS do que uma opção) 1. Poupanças pessoais 2. Empréstimo dos familiares 3. Empréstimo dos amigos 4. Empréstimo dum agiota 5. Crédito bancário / cartão de crédito 6. Venda de algum bem (moto, carro, casa, etc.) 7. Outro 46.1. Por favor especifique ________ 47. Em que condições permaneceria na Bélgica?(pode escolher MAIS do que uma opção) 1. Ter trabalho 2. Ter apoio do sistema social 3. Obter a regularização 4. Reunir a família aqui 5. Constituir família aqui 6. Possibilidade de escolarização para as crianças 7. Outra 47.1Qual?__________ 8. Nenhuma 48. Quais são as razões que o levariam a regressar?(pode escolher MAIS do que uma opção) 6. Já cumpri os meus objetivos 1. Estar em situação irregular 7. Saúde 2. Falta de trabalho 8. Melhoria das condições no Brasil 3. Estar com a família 9. Outras 48.1Quais_______________ 4. Dificuldades financeiras 5. Cursos/formação 49. Conhece o programa de retorno voluntário? 1. Sim 2. Não

(passe à pergunta 52)

50. Já conhecia o programa de retorno voluntário no Brasil? 1. Sim 2. Não 51. Como conheceu o programa de retorno voluntário da IOM? (pode escolher MAIS do que uma opção) 7. Hospital 1. Amigos 8. Igreja 2. Familiares 9. Policia 3. Embaixada do Brasil 10. Publicidade 4. Organização de Brasileiros na Bélgica 11. Midia 5. OIM Bruxelas 12. Outro meio 51.1 Qual?_______________ 6. Website da OIM Bruxelas 52. Se tivesse algum apoio financeiro para o retorno ao Brasil de que forma o utilizaria? (pode escolher MAIS do que uma opção) 7. Ajudar à família 1. Pagar a viagem 8. Abrir um negócio 2. Pagar empréstimo 9. Outro 52.1. Qual?___________ 3. Comprar mobiliário 4. Ajuda para encontrar um trabalho 5. Cursos/formação 6. Comprar um carro\uma motocicleta

93


53. De quanto necessitaria para começar de novo no Brasil? 1. Até 1.000€ 2. De 1.001 a 3.000€ 3. De 3.001 a 5.000€ 4. De 5.001 a 7.500€ 5. De 7.501 a 10.000€ 6. Mais de 10.001€ 7. Não voltaria 8. Não sei

1. Masculino

54. Sexo: 55. Idade: 16-17 18-25 26-35 36-45 46-50 51-65 65+

2. Feminino

56.1. Cidade de ORIGEM ___________________ 56.2. Estado de ORIGEM (UF) __________ 57. Qual é a sua religião? 1. Católica _________________________________________ 2. Evangélica_______________________________________ 3. Esotérica ________________________________________ 4. Outra____________________________________________ 5. Nenhuma 58. Tem filhos? 1. Sim 58.3 Quantos?_____ 59. Em que país vivem os filhos? Filho Bélgica Brasil 1º 2º 3º 4º Outro(s)

2. Não


Outro País

60. Quais são as suas expectativas no futuro próximo para os seus filhos? 1. Eles continuarão a viver na Bélgica 2. Eles virão para a Bélgica 3. Eles nunca virão para a Bélgica 4 Eles voltarão para o Brasil 5. Ainda não estão definidas 6. Outras situações 60.7. Quais?_______________

94


61. Estado civil: 1. Solteiro/a 2. Casado/a 3. Vivendo Junto/União consensual 4. Divorciado/a; Separado/a; Viúvo/a



62. Em que país vive atualmente o cônjuge ou companheiro(a)? 1. Brasil 2. Bélgica 3. Outro 62.4. Qual? ___________________ 63. Nacionalidade do cônjuge ou companheiro(a) atual 1. Brasileira 2. Belga 3. Outra 63.4. Qual? __________________ 64. Quais são as suas expectativas no futuro próximo para o/a seu/sua cônjuge/companheiro/a? 1. Ele/ela continuará a viver na Bélgica 2. Ele/ela virá para a Bélgica 3. Ele/ela nunca virá para a Bélgica 4 Ele voltará para o Brasil 5. Ainda não estão definidas 6. Outras situações 64.7. Qual?__________ 65. Qual é a sua Instrução (de você)? (por favor assinale o último nível de instrução concluído que é certificado pelo diploma correspondente) 1. Sem instrução (Analfabeto) (passe à pergunta 67) 2. Fundamental até a 4ª série completa (passe à pergunta 67) 3. Fundamental (passe à pergunta 67) 4. Médio (2º grau) (passe à pergunta 67) 5. Curso técnico profissional (passe à pergunta 66) 6. Superior incompleto (passe à pergunta 67) 7. Superior completo (passe à pergunta 67) 8. Superior com especialização (passe à pergunta 67) 9. Superior com mestrado (passe à pergunta 67) 10. Superior com doutorado (passe à pergunta 67) 66. Qual é a sua formação profissional (de você)? 1. Construção 2. Serviço doméstico/limpeza 3. Gastronomia 4. Agricultura 5. Indústria 6. Educação 7. Saúde 8. Setor público 9. Serviços 10. Outra 66.11 Qual __________

95


67. Qual é o seu nível de Francês? 1. Fluente

2. Alto

3. Médio

4. Baixo

5. Nenhum

3. Médio

4. Baixo

5. Nenhum

Falar Escrever Ler 68. Qual é o seu nível de Neerlandês? 1. Fluente

2. Alto

Falar Escrever Ler

(Muito obrigado pela sua colaboração.) N.º do Questionário |BE___|_____|_____|_____|(a preencher pela IOM) Local de realização__________________________ Data________________________ Entrevistador_________________________________

96


Vragenlijst voor Ierland Prezado Sr./Sra. A Organização Internacional para as Migrações foi fundada em 1951 e desde 2001 que trabalhamos directamente na Irlanda. O trabalho da OIM (IOM em Inglês) na Irlanda está especialmente focalizado na assistência de retorno voluntário a migrantes em situação de trabalho e residência irregular, assim como o acompanhamento e assistência de reintegração no país de origem desses mesmos migrantes. A OIM está neste momento a conduzir uma pesquisa “Assessment of Brazilian Migration Patterns and Assisted Voluntary Return Programme from selected European Member States to Brazil”que tem como objectivo entender de forma mais adequada as necessidades e expectativas do migrante Brasileiro na Irlanda e depois proceder a fazer recomendações de como é que o nosso programa pode ser melhorado. Para isto, gostaríamos de pedir a sua ajuda para completar o seguinte questionário. O questionário é CONFIDENCIAL e ANÓNIMO. O objectivo desta pesquisa é o de melhor informar e dar assistência aos migrantes Brasileiros que desejam retornar ao Brasil com a ajuda da OIM e, portanto, apenas o relatório geral e as recomendações ao programa de retorno voluntário serão comunicadas aos financiadores da pesquisa, neste caso a União Europeia e os governos da Irlanda, Portugal e Bélgica. Muito obrigado pela sua colaboração!

International Organization for Migration 7 Hill Street Dublin 1 Tel. 01 87 87 900 http://www.iomdublin.org/

97

Assessment of Brazilian Migration Patterns and Assisted Voluntary Return Programme from selected European Member States to Brazil ______________________________________________________________________________________ PERCURSO MIGRATÓRIO

1. Quando saiu do Brasil?_________________(mês/ano) 2. Quais são as principais razões para ter deixado o Brasil? (pode escolher MAIS do que uma opção) 6. Razões familiares/pessoais 1. Dificuldades econômicas 7. Reunificação familiar 2. Desemprego 8. Estudos/formação 3. Oportunidade profissional 9. Outras razões 2.1. Quais?_________ 4. Motivos políticos 5. Razões de segurança/violência 3. Quando deixou o Brasil quanto tempo planejava estar fora do mesmo?: 9. Para Sempre 5. Até 3 anos 1. Até três meses 10. Não planejei 6. Até 5 anos 2. Quatro a seis meses 7. Até 10 anos 3. Sete meses a um ano 8. Mais de 10 anos 4. Um a dois anos

4. Quando saiu do Brasil qual era o seu destino final?_______________________ 5. Porque escolheu viver na Irlanda? (pode escolher MAIS do que uma opção) 1. Familiares ou amigos a residirem aqui 2. Amigos no Brasil me tinham falado do país 3. Tinha estado anteriormente aqui 4. Estava informado de que a entrada não seria difícil 5. Recrutamento no Brasil 6. Possibilidade de regularização 7. Possibilidade de obter nacionalidade 8. Razões Lingüísticas e Culturais 9. Estudos/Formação 10. Outra razão 5.1 Qual?_________________ 6. País da primeira entrada na União Europeia _____________________________________ 7. Data de entrada na União Europeia (mês e ano) __________________________________ 8. Data de entrada na Irlanda? (mês e ano) _______________________________________ 9. Você veio para a Europa sozinho? 1. Sim 2. Não 9.3 Quem lhe acompanhou:___________ 10. Quanto você gastou para sair do Brasil? (passagem de avião + reserva de hotel + visto, etc.) Valor em___________________€ ou ______________USD$ ou_____________R$ 11. Como obteve o dinheiro necessário para emigrar?(pode escolher MAIS do que uma opção) 1. Poupanças pessoais (passe à pergunta 14) 2. Empréstimo dos familiares (passe à pergunta 12) 3. Empréstimo dos amigos (passe à pergunta 12) 4. Empréstimo dum agiota (passe à pergunta 12) 5. Crédito bancário / cartão de crédito (passe à pergunta 13) 6. Venda de algum bem (moto, carro, casa, etc.) (passe à pergunta 14) 7. Outro 11.1. Por favor especifique ___________________

98


12. Quem lhe emprestou o dinheiro estava: 1. Na Irlanda 2. No Brasil 3. Em outro país 12.4 Por favor especifique_______________ 13. Quanto tempo levou /levará para pagar o empréstimo? 5. Três anos 1. Três meses 6. Cinco anos 2. Seis meses 7. Mais de cinco anos 3. Um ano 8. Outro prazo 13.9. Qual? __________ 4. Dois anos 14. Possui outra nacionalidade além da Brasileira? 1. Sim 14.3 Qual?_______________

2.Não

15. Desde que se encontra na Irlanda alguma vez foi de visita ao Brasil? 1. Sim 15.3 Quantas vezes?______ 2. Não 16. Costuma enviar dinheiro para a sua família (ou para alguém) no Brasil? 1. Sim 2. Não (passe à pergunta 18) 17. Em media, quanto é que envia mensalmente para o Brasil? 1. Até 100 euros 2. De 101 a 200 Euros 3. De 201 a 300 Euros


18. Que tipo de visto/ documento tinha quando chegou à Irlanda? 1. Vim como turista (sem necessidade de visto) 2. Visto de estudante 3. Visto de trabalho 4. Sem qualquer documento 5. Outro tipo de visto/ documento 18.6. Por favor precise __________ 19. A sua situação na Irlanda está regularizada? 1. Sim (passe à pergunta 22) 2. Não

19.3 Porquê?_________________

20. Considera que será possível a legalização? 1. Sim 20.3 Como?____________ 2. Não 20.4 Porquê?___________ 21. Há quanto tempo está em situação irregular na Irlanda? _______meses ou _________anos 22. Antes de sair do Brasil qual o seu nível de conhecimento sobre: Não sabia nada

Sabia o suficiente


O sistema de Saúde na Irlanda O sistema de Educação na Irlanda O acesso à Moradia na Irlanda O mercado de trabalho na Irlanda A possibilidade de Trabalhar estando irregular na Irlanda As possibilidades de se regularizar no futuro na Irlanda

99


IRL 1. Que documentos possui atualmente? 1. Autorização de Residência Caducada 2. Autorização de Trabalho Caducada 3. PPS Number 4. Passaporte 5. Passaporte Caducado 6. Carimbo de entrada no Passaporte Caducado 7. Visto de turista Válido 6. Outro IRL 1.7 Qual?_____________________ IRL 2. A policia retém algum dos seus documentos? 1. Sim IRL 2.3 Quais?_____________________ 2. Não IRL 3. Há quanto tempo está sem os seus documentos? 1. Entre 1 e 3 meses 2. Entre 4 e 6 meses 3. Entre 7 meses e 11 meses

(passe á pergunta 23)

4. Entre 1 e 2 anos 5. Entre 3 e 10 anos 6. Mais de 11 anos

23. Você estava trabalhando nos últimos três meses antes de sair do Brasil? 1. Sim 2. Não (passe à pergunta 28) 24. Qual era a ocupação:____________________ 25. Qual o setor de trabalho no Brasil: 1. Agricultura 2. Indústria 3. Comércio 4. Construção Civil 5. Serviço doméstico/limpeza 6. Educação


4. De 45 a 52 horas 5. Mais de 52 horas

26. Remuneração mensal no Brasil Valor em___________________€ ou _________________USD$ ou__________________R$ 27. Jornada semanal de trabalho no Brasil: 1. Até 20 Horas 2. De 21 a 40 Horas 3. De 41 a 44 horas 28. Já alguma vez trabalhou na Irlanda? 1. Sim 2. Não (passe à pergunta 37) 29. Quanto tempo após chegar à Irlanda esteve à procura de trabalho? __________meses ou _____semanas ou______dias 30. Está a trabalhar neste momento? 1. Sim 2. Não (passe à pergunta 37) 31. Há quanto tempo está no atual trabalho?_______________meses

100


32. Qual a ocupação atual:____________________ 33. Qual o setor de trabalho atual na Irlanda: 1. Agricultura 2. Indústria 3. Comércio 4. Construção Civil 5. Serviço doméstico/limpeza 6. Educação


4. De 45 a 52 horas 5. Mais de 52 horas

34. Possui contrato legal de trabalho? 1. Sim 2. Não 35. Jornada total semanal de trabalho na Irlanda: 1. Até 20 Horas 2. De 21 a 40 Horas 3. De 41 a 44 horas

36. Remuneração mensal na Irlanda? Valor em____________€ 37. Qual a sua situação atual?(pode escolher MAIS do que uma opção) 1. Desempregado 2. Estudante (passe á pergunta 39) 3. Doméstica (passe á pergunta 39) 4. Aposentado/a (passe á pergunta 39) 5. Empregador/a (dono/a de empresa) (passe á pergunta 39) 6. Trabalhador/a por conta própria/profissional liberal (passe à pergunta 39) 7. Empregado (passe á pergunta 39) 38. Há quanto tempo está desempregado?__________________meses 39. Em que cidade vive atualmente ? ____________________________________________ 40. Teve (ou tem) ao longo da sua estadia na Irlanda algum problema de saúde? 1. Sim 40.3. Qual?___________________ 2. Não 41. Recebe algum apoio da assistência social na Irlanda? 1. Sim 41.3. Qual?___________________ 2. Não

42. Quais as principais dificuldades encontradas na Irlanda?(pode escolher MAIS do que uma opção) 1. Relacionados com a moradia 2. Relacionados com o emprego 3. Desemprego 4. Regularização 5. Dificuldades econômicas 6. Ausência da família 7. Discriminação/Racismo 8. Saúde 9. Clima 10. Língua diferente

101


11. Outra 42.1 Qual:___________________________ 43. Quais são os seus planos a longo prazo? 1. Ficar permanentemente na Irlanda (passe à pergunta 48) 2. Emigrar para um outro país 43.5. Qual? ____________ 3. Ficar na Irlanda por algum tempo e regressar ao Brasil 4. Ainda não estão definidos 44. Durante quanto tempo pensa ficar ainda na Irlanda? _______________meses ou _______________anos 45. Daqui a quanto tempo gostaria de retornar ao Brasil? _______________meses ou _______________anos 46. Se quisesse retornar no curto prazo ao Brasil como obteria o dinheiro necessário para a viagem? (pode escolher MAIS do que uma opção) 1. Poupanças pessoais 2. Empréstimo dos familiares 3. Empréstimo dos amigos 4. Empréstimo dum agiota 5. Crédito bancário / cartão de crédito 6. Venda de algum bem (moto, carro, casa, etc.) 7. Outro 46.1. Por favor especifique ________ 47. Em que condições permaneceria na Irlanda?(pode escolher MAIS do que uma opção) 1. Ter trabalho 2. Ter apoio do sistema social 3. Obter a regularização 4. Reunir a família aqui 5. Constituir família aqui 6. Possibilidade de escolarização para as crianças 7. Outra 47.1Qual?__________ 8. Nenhuma 48. Quais são as razões que o levariam a regressar?(pode escolher MAIS do que uma opção) 6. Já cumpri os meus objetivos 1. Estar em situação irregular 7. Saúde 2. Falta de trabalho 8. Melhoria das condições no Brasil 3. Estar com a família 9. Outras 48.1Quais_______________ 4. Dificuldades financeiras 5. Cursos/formação 49. Conhece o programa de retorno voluntário? 1. Sim 2. Não


50. Já conhecia o programa de retorno voluntário no Brasil? 1. Sim 2. Não 51. Como conheceu o programa de retorno voluntário da IOM? (pode escolher MAIS do que uma opção) 7. Hospital 1. Amigos 8. Igreja 2. Familiares 9. Policia 3. Embaixada do Brasil 4. Organização de Brasileiros na Irlanda 10. Publicidade 11. Midia 5. OIM Dublin 12. Outro meio 51.1 Qual?_________ 6. Website da OIM Dublin

102


52. Se tivesse algum apoio financeiro para o retorno ao Brasil de que forma o utilizaria? (pode escolher MAIS do que uma opção) 1. Pagar a viagem 6. Comprar um carro\uma motocicleta 2. Pagar empréstimo 7. Ajudar à família 3. Comprar mobiliário 8. Abrir um negócio 4. Ajuda para encontrar um trabalho 9. Outro 52.1. Qual?___________ 5. Cursos/formação 53. De quanto necessitaria para começar de novo no Brasil? 1. Até 1.000€ 2. De 1.001 a 3.000€ 3. De 3.001 a 5.000€ 4. De 5.001 a 7.500€ 1. Masculino

54. Sexo: 55. Idade: 16-17 18-25 26-35 36-45

5. De 7.501 a 10.000€ 6. Mais de 10.001€ 7. Não voltaria 8. Não sabe

2. Feminino

46-50 51-65 65+

56.1. Cidade de ORIGEM ___________________ 56.2. Estado de ORIGEM (UF) __________ 57. Qual é a sua religião? 1. Católica _________________________________________ 2. Evangélica_______________________________________ 3. Esotérica ________________________________________ 4. Outra____________________________________________ 5. Nenhuma 58. Tem filhos? 1. Sim 58.3 Quantos?_____ 59. Em que país vivem os filhos Filho Irlanda Brasil 1º 2º 3º 4º Outro(s)

2. Não


Outro País

60. Quais são as suas expectativas no futuro próximo para os seus filhos? 1. Eles continuarão a viver na Irlanda 2. Eles virão para a Irlanda 3. Eles nunca virão para a Irlanda 4. Eles voltarão para o Brasil 5. Ainda não estão definidas 6. Outras situações 60.7. Quais?_______________

103


61. Estado civil: 1. Solteiro/a 2. Casado/a 3. Vivendo Junto/União consensual 4. Divorciado/a; Separado/a; Viúvo/a



62. Em que país vive atualmente o cônjuge ou companheiro(a)? 1. Brasil 3. Outro 2. Irlanda

62.4. Qual? _______________

63. Nacionalidade do cônjuge ou companheiro(a) atual 1. Brasileira 2. Irlandesa

63.4. Qual? ______________

3. Outra

64. Quais são as suas expectativas no futuro próximo para o/a seu/sua cônjuge/companheiro/a? 4. Ele voltará para o Brasil 1. Ele/ela continuará a viver na Irlanda 5. Ainda não estão definidas 2. Ele/ela virá para a Irlanda 3. Ele/ela nunca virá para a Irlanda 6. Outras situações 64.7. Qual?__________ 65. Qual é a Instrução de você? (por favor assinale o último nível de instrução concluído que é certificado pelo diploma correspondente) 1. Sem instrução (Analfabeto) (passe à pergunta 67) 2. Fundamental até a 4ª série completa (passe à pergunta 67) 3. Fundamental (passe à pergunta 67) 4. Médio (passe à pergunta 67) 5. Curso técnico profissional (passe à pergunta 66) 6. Superior incompleto (passe à pergunta 67) 7. Superior completo (passe à pergunta 67) 8. Superior com especialização (passe à pergunta 67) 9. Superior com mestrado (passe à pergunta 67) 10. Superior com doutorado (passe à pergunta 67) 66. Qual é a formação profissional de você?..... 1. Construção 2. Serviço doméstico/limpeza 3. Gastronomia 4. Agricultura 5. Indústria 6. Educação 7. Saúde 8. Setor público 9. Serviços 10. Outra 66.11 Qual __________

104

67. Qual é o seu nível de Inglês? 1. Fluente

2. Alto

3. Médio

4. Baixo

5. Nenhum

Falar Escrever Ler

(Muito obrigado pela sua colaboração.) N.º do Questionário |IE___|_____|_____|_____|(a preencher pela IOM) Local de realização__________________________ Data________________________ Entrevistador_________________________________


Vragenlijst voor Portugal Caro/a Sr./Sra.! A Organização Internacional para as Migrações (OIM) lançou o Projecto “Assessment of Brazilian Migration Patterns and Assisted Voluntary Return Programme from selected European Member States to Brazil”, PROJECTO INTEGRADO DE PESQUISA E APOIO AO RETORNO VOLUNTÁRIO DIRIGIDO À COMUNIDADE BRASILEIRA RESIDENTE NA BÈLGICA, IRLANDA E PORTUGAL. Este Projecto, co-financiado pela União Europeia, inclui a realização de um estudo que traçará o perfil dos imigrantes brasileiros que residem na Bélgica, Portugal e Irlanda visando uma melhor adaptação dos programas da IOM para estes imigrantes. Para tal, agradecíamos que respondesse às perguntas colocadas neste questionário. O anonimato e a confidencialidade da nossa pesquisa estão completamente assegurados. As suas respostas serão exclusivamente utilizadas para fins científicos. Gostaríamos também de enfatizar que não existem respostas certas ou erradas para qualquer pergunta, pelo que deve exprimir as suas próprias opiniões. Ao responder a determinadas perguntas, assinale a opção que corresponde à sua opinião ou escreva a sua resposta no espaço sublinhado. Muito obrigado pela sua colaboração!

OIM Lisboa Rua Jose Estevao, no. 137 1150-201 Lisboa Tel. 21 324 29 40

106


PERCURSO MIGRATÓRIO 1. Quando saiu do Brasil?_________________(mês/ano) 2. Quais são as principais razões para ter deixado o Brasil? (pode escolher MAIS do que uma opção) 6. Razões familiares/pessoais 1. Dificuldades econômicas 7. Reunificação familiar 2. Desemprego 8. Estudos/formação 3. Oportunidade profissional 9. Outras razões 2.1. Quais?____ 4. Motivos políticos 5. Razões de segurança/violência 3. Quando deixou o Brasil quanto tempo planejava estar fora do mesmo?: 1. Até três meses 2. Quatro a seis meses 3. Sete meses a um ano 4. Um a dois anos

5. Até 3 anos 6. Até 5 anos 7. Até 10 anos 8. Mais de 10 anos

9. Para Sempre 10. Não planejei

4. Quando saiu do Brasil qual era o seu destino final?_______________________ 5. Porque escolheu viver em Portugal? (pode escolher MAIS do que uma opção) 1. Familiares ou amigos a residirem aqui 2. Amigos no Brasil me tinham falado do país 3. Tinha estado anteriormente aqui 4. Estava informado de que a entrada não seria difícil 5. Recrutamento no Brasil 6. Possibilidade de regularização 7. Possibilidade de obter nacionalidade 8. Razões Lingüísticas e Culturais 9. Estudos/Formação 10. Outra razão 5.1 Qual?__________ 6. País da primeira entrada na União Europeia _____________________________________ 7. Data de entrada na União Europeia (mês e ano) _________________________________ 8. Data de entrada em Portugal? (mês e ano) ___________________________________ 9. Você veio para a Europa sozinho? 1. Sim 2. Não 9.3 Quem lhe acompanhou:___________ 10. Quanto você gastou para sair do Brasil? (passagem de avião + reserva de hotel + visto, etc.) Valor em___________________€ ou ______________USD$ ou_____________R$ 11. Como obteve o dinheiro necessário para emigrar?(pode escolher MAIS do que uma opção) 1. Poupanças pessoais (passe à pergunta 14) 2. Empréstimo dos familiares (passe à pergunta 12) 3. Empréstimo dos amigos (passe à pergunta 12) 4. Empréstimo dum agiota (passe à pergunta 12) 5. Crédito bancário / cartão de crédito (passe à pergunta 13) 6. Venda de algum bem (moto, carro, casa, etc.) (passe à pergunta 14) 7. Outro 11.1. Por favor especifique ________

107


12. Quem lhe emprestou o dinheiro estava: 1. Em Portugal 2. No Brasil 3. Em outro país 12.1 Por favor especifique_______________ 13. Quanto tempo levou /levará para pagar o empréstimo? 5. Três anos 1. Três meses 6. Cinco anos 2. Seis meses 7. Mais de cinco anos 3. Um ano 8. Outro prazo 13.9. Qual_________ 4. Dois anos 14. Possui outra nacionalidade além da Brasileira? 1. Sim 14.3 Qual?_______________

2.Não

15. Desde que se encontra em Portugal alguma vez foi de visita ao Brasil? 1. Sim 15.3 Quantas vezes?_________ 2. Não

16. Costuma enviar dinheiro para a sua família (ou para alguém) no Brasil? 1. Sim 2. Não (passe à pergunta 18) 17. Em media, quanto é que envia mensalmente para o Brasil? 1. Até 100 euros 2. De 101 a 200 Euros 3. De 201 a 300 Euros


18. Que tipo de visto/ documento tinha quando chegou a Portugal? 1. Vim como turista (sem necessidade de visto) 2. Visto de estudante 3. Visto de trabalho 4. Sem qualquer documento 5. Outro tipo de visto/ documento 18.6. Por favor precise __________ 19. A sua situação em Portugal está regularizada? 1. Sim (passe à pergunta 22) 2. Não 19.3 Porquê?_________________________ 20. Considera que será possível a legalização? 1. Sim 20.3 Como?__________________________ 2. Não 20.4 Porquê?_________________________ 21. Há quanto tempo está em situação irregular em Portugal? _________meses ou _______anos 22. Antes de sair do Brasil qual o seu nível de conhecimento sobre: Não sabia nada

Sabia o suficiente


O sistema de Saúde em Portugal O sistema de Educação em Portugal O acesso à Moradia em Portugal O mercado de trabalho em Portugal A possibilidade de Trabalhar estando irregular em Portugal

108


As possibilidades de se regularizar no futuro em Portugal 23. Você estava trabalhando nos últimos três meses antes de sair do Brasil? 1. Sim 2. Não (passe à pergunta 28) 24. Qual era a sua ocupação:____________________ 25. Qual o setor de trabalho no Brasil: 1. Agricultura 2. Indústria 3. Comércio 4. Construção Civil 5. Serviço doméstico/limpeza 6. Educação



26. Remuneração mensal no Brasil Valor em___________________€ ou _________________USD$ ou__________________R$ 27. Jornada semanal de trabalho no Brasil: 1. até 20 Horas 2. de 21 a 40 Horas 3. de 41 a 44 horas 28. Já alguma vez trabalhou em Portugal? 1. Sim 2. Não (passe à pergunta 37) 29. Quanto tempo após chegar a Portugal esteve à procura de trabalho? __________meses ou _____semanas ou______dias 30. Está a trabalhar neste momento? 1. Sim 2. Não (passe à pergunta 37) 31. Há quanto tempo está no atual trabalho?_______________meses 32. Qual a ocupação atual:____________________ 33. Qual o setor de trabalho atual em Portugal: 1. Agricultura 2. Indústria 3. Comércio 4. Construção Civil 5. Serviço doméstico/limpeza 6. Educação


34. Possui contrato legal de trabalho? 1. Sim 2. Não

109


35. Jornada total semanal de trabalho em Portugal: 1. até 20 Horas 2. de 21 a 40 Horas 3. de 41 a 44 horas


36. Remuneração mensal em Portugal? Valor em____________€ 37. Qual a sua situação atual?(pode escolher MAIS do que uma opção) 1. Desempregado 2. Estudante (passe á pergunta 39) 3. Doméstica (passe á pergunta 39) 4. Aposentado/a (passe á pergunta 39) 5. Empregador/a (dono/a de empresa) (passe á pergunta 39) 6. Trabalhador/a por conta própria/profissional liberal (passe à pergunta 39) 7. Empregado (passe á pergunta 39) 38. Há quanto tempo está desempregado?__________________meses 39. Em que cidade vive atualmente ? ____________________________________________ 40. Teve (ou tem) ao longo da sua estadia em Portugal algum problema de saúde? 1. Sim 40.3. Qual?___________________ 2. Não 41. Recebe algum apoio da assistência social em Portugal? 1. Sim 41.3. Qual?___________________ 2. Não

42. Quais as principais dificuldades encontradas em Portugal?(pode escolher MAIS do que uma opção) 7. Discriminação/Racismo 1. Relacionados com a moradia 8. Saúde 2. Relacionados com o emprego 9. Clima 3. Desemprego 10. Língua diferente 4. Regularização 11. Outra 42.1 5. Dificuldades econômicas 6. Ausência da família Qual:___________________________ 43. Quais são os seus planos a longo prazo? 1. Ficar permanentemente em Portugal (passe à pergunta 48) 2. Emigrar para um outro país 43.5. Qual? ____________ 3. Ficar em Portugal por algum tempo e regressar ao Brasil 4. Ainda não estão definidos 44. Durante quanto tempo pensa ficar ainda em Portugal? _______________meses ou _______________anos 45. Daqui a quanto tempo gostaria de retornar ao Brasil? _______________meses ou _______________anos 46. Se quisesse retornar no curto prazo ao Brasil como obteria o dinheiro necessário para a viagem? (pode escolher MAIS do que uma opção) 1. Poupanças pessoais 2. Empréstimo dos familiares 3. Empréstimo dos amigos

110


4. Empréstimo dum agiota 5. Crédito bancário / cartão de crédito 6. Venda de algum bem (moto, carro, casa, etc.) 7. Outro 46.1. Por favor especifique ________ 47. Em que condições permaneceria em Portugal?(pode escolher MAIS do que uma opção) 1. Ter trabalho 2. Ter apoio do sistema social 3. Obter a regularização 4. Reunir a família aqui 5. Constituir família aqui 6. Possibilidade de escolarização para as crianças 7. Outra 47.1Qual?__________ 8. Nenhuma 48. Quais são as razões que o levariam a regressar?(pode escolher MAIS do que uma opção) 6. Já cumpri os meus objetivos 1. Estar em situação irregular 7. Saúde 2. Falta de trabalho 8. Melhoria das condições no Brasil 3. Estar com a família 9. Outras 48.1Quais_______________ 4. Dificuldades financeiras 5. Cursos/formação 49. Conhece o programa de retorno voluntário? 1. Sim 2. Não


50. Já conhecia o programa de retorno voluntário no Brasil? 1. Sim 2. Não 51. Como conheceu o programa de retorno voluntário da IOM? (pode escolher MAIS do que uma opção) 7. Hospital 1. Amigos 8. Igreja 2. Familiares 9. Policia 3. Embaixada do Brasil 10. Publicidade 4. Organização de Brasileiros em Portugal 11. Midia 5. OIM Lisboa 12. Outro meio 51.1 Qual?_______________ 6. Website da OIM 52. Se tivesse algum apoio financeiro para o retorno ao Brasil de que forma o utilizaria? (pode escolher MAIS do que uma opção) 6. Comprar um carro\uma motocicleta 1. Pagar a viagem 7. Ajudar à família 2. Pagar empréstimo 8. Abrir um negócio 3. Comprar mobiliário 4. Ajuda para encontrar um trabalho 9. Outro 52.1. Qual?___________ 5. Cursos/formação 53. De quanto necessitaria para começar de novo no Brasil? 1. Até 1.000€ 2. De 1.001 a 3.000€ 3. De 3.001 a 5.000€ 4. De 5.001 a 7.500€ 5. De 7.501 a 10.000€ 6. Mais de 10.001€ 7. Não voltaria

8. Não sabe

111

1. Masculino

54. Sexo: 55. Idade: 16-17 18-25 26-35 36-45 46-50 51-65 65+

2. Feminino

56.1. Cidade de ORIGEM ___________________ 56.2. Estado de ORIGEM (UF) __________ 57. Qual é a sua religião? 1. Católica _________________________________________ 2. Evangélica_______________________________________ 3. Esotérica ________________________________________ 4. Outra____________________________________________ 5. Nenhuma 58. Tem filhos? 1. Sim 58.3 Quantos?_____

2. Não

59. Em que país vivem os filhos Filho Portugal Brasil 1º 2º 3º 4º Outro(s)


Outro País

60. Quais são as suas expectativas no futuro próximo para os seus filhos? 1. Eles continuarão a viver em Portugal 2. Eles virão para a Portugal 3. Eles nunca virão para Portugal 4. Eles voltarão para o Brasil 5. Ainda não estão definidas 6. Outras situações 60.7. Quais?_______________ 61. Estado civil: 1. Solteiro/a 2. Casado/a 3. Vivendo Junto/União consensual 4. Divorciado/a; Separado/a; Viúvo/a




62. Em que país vive atualmente o cônjuge ou companheiro(a)? 1. Brasil 2. Portugal 3. Outro 62.4. Qual? ___________________ 63. Nacionalidade do cônjuge ou companheiro(a) atual 1. Brasileira 2. Portuguesa 3. Outra 63.1. Qual? ______________________________________ 64. Quais são as suas expectativas no futuro próximo para o/a seu/sua cônjuge/companheiro/a? 1. Ele/ela continuará a viver em Portugal 2. Ele/ela virá para Portugal 3. Ele/ela nunca virá para Portugal 4. Ele voltará para o Brasil 5. Ainda não estão definidas 6. Outras situações 64.7. Qual?__________ 65. Qual é a Instrução de você? (por favor assinale o último nível de instrução concluído que é certificado pelo diploma correspondente) 1. Sem instrução (Analfabeto) 2. Fundamental até a 4ª série completa 3. Fundamental 4. Médio 5. Curso técnico profissional (passe à pergunta 66) 6. Superior incompleto 7. Superior completo 8. Superior com especialização 9. Superior com mestrado 10. Superior com doutorado 66. Qual é a formação profissional de você?..... 1. Construção 2. Serviço doméstico/limpeza 3. Gastronomia 4. Agricultura 5. Indústria 6. Educação 7. Saúde 8. Setor público 9. Serviços 10. Outra 66.11 Qual _________

(Muito obrigado pela sua colaboração.) N.º do Questionário |PT___|_____|_____|_____|(a preencher pela IOM) Local de realização__________________________ Data________________________ Entrevistador_________________________________

113


Met dit onderzoek naar de Braziliaanse migratiepatronen naar Portugal, België en Ierland willen we de voornaamste kenmerken van de recente stroom Braziliaanse immigranten en de impact van IOM’s programma’s van bijgestane vrijwillige terugkeer voor asielzoekers en onregelmatige migranten bepalen. Het uiteindelijke streefdoel van dit onderzoek is IOM te helpen haar BVT-programma’s voor Brazilianen in Europa bij te werken en/of te verbeteren. Het onderzoek is gebaseerd op een anonieme vragenlijst die de onderzoekers in staat stelde de kenmerken, migratiestrategieën, opname op de arbeidsmarkt en de integratie van recente Braziliaanse migranten in België, Portugal en Ierland onder de loep te nemen. Ze bevat vragen die gericht zijn op de volgende informatiecategorieën: biografische kenmerken; leefomstandigheden op de plaats van herkomst; het migratieproces; opname op de arbeidsmarkt in zowel het thuisland als het land van bestemming; moeilijkheden die de immigrant ondervond; integratie in de gastmaatschappij; vragen over de gezondheid en vooruitzichten van de immigrant, met inbegrip van vragen over plannen om naar huis te keren en over de BVT-programma’s van IOM. Het veldwerk ging eind augustus 2008 van start en werd half oktober afgerond. Dit rapport is gebaseerd op een rondvraag bij 1.257 Brazilianen – 372 respondenten in België, 400 respondenten in Ierland en 485 respondenten in Portugal.

International Organization for Migration Montoyerstraat 40 1000 Brussel België Tel. +32 2 287 7000 Fax. +32 2 287 7006 Email: [email protected] Web: http://www.belgium.iom.int

© Copyright International Organization for Migration, 2009

114

Tenzij anders vermeld wordt het mannelijke en het vrouwelijk geslacht bedoeld als enkel het mannelijke genus gebruikt wordt

Recommend Documents