tekst: Mariken van Nieumeghen fragment: Hoe Emmeken haer sondich leven een luttel beclaecht r. 590
595
600
O memorie, verstandenisse, waerdii dinckende Op dleven, daer ick mi nu int ontdraghe, Het soude u duncken sondlich ende stinckende, Ghi laet die claerheyt der hemelen blinckende, Ende gaet den wech der hellen, vol meshage. Ick sie ende mercke, meest alle daghe Es hier yemant om mi ghequetst of doot. Ende ick weet wel: desen Moenen, dat es de plaghe, En es vanden besten niet; dit es den noot. Ic ghevoelt wel, al en seyt niet al bloot, Dat een viant moet wesen of niet veel betere. O moeye, moeye, u fel verwiten groot Sal mi maken een verdoemt sletere, Eewelijc uuter gracien vanden hoochsten wetere
590memorie: rede, denkvermogen. 591daer... ontdraghe: waar ik me nu aan vergooi. 593laet: verlaat, versmaadt. 594meshage: ellende, verdriet. 597-600Ende ick weet wel...: zie Aantekeningen. 597plaghe: narigheid. 598En es vanden besten niet: (vgl. v. 210) eufemistisch voor: hij is boos, slecht, vgl. in omgekeerde zin ‘hij is de kwaadste niet’. 599al bloot: openlijk. 600viant: duivel. 602sletere: slet. 603den hoochsten wetere: hij die alles doorgrondt: God.
Beatrijs 97 100
105
Hi ghinc sitten voer tfensterkijn Ende soude gheerne, mocht sijn, Sijn lief spreken ende sien. Niet langhe en merde si nadien; Si quam ende woudene vanden Vor tfensterkijn, dat met yseren banden Dwers ende lanx was bevlochten. Menech werven si versochten, Daer hi sat buten ende si binnen, Bevaen met alsoe starker minnen.
Het lied van heer Halewijn Heer Halewijn zong een liedekijn; Al die dat hoorde wou bij hem zijn. En dat vernam een koningskind, Die was zoo schoon en zoo bemind. Zij ging voor haren vader staen; 'Och vader, mag ik naer Halewijn gaen?' 'Och neen, gij dochter, neen gij niet! Die derwaert gaen en keeren niet.'
Tekst: Lanseloet van Denemarken
Nu hoert, wat men u spelen sal. Hets van enen ridder prinsipael, 10 Die minde ene joncfrou noyael, Hovesch van herten ende reine, Maer si was hem te cleine Van goede ende oec van gheboert. Dies was sijn moeder op hem ghestoert, 15 Dat hi sine minne soe neder droech. Sijn herte altoes in vrouden loech, Als hi anesach haer edel lijf; Maer sijn moeder, dat felle wijf, Hats altoes toren ende nijt 20 Ende verweet hem te meneger tijt, Dat hi hem soe neder daelde; Maer hi altoes hem vertaelde Met hoveschen worden, als hi wel conste. Maer altoes droech hi vriendelijc onste
25 Der scoender joncfrouwen, heet Sanderijn; Si en mochte niet noyaelder sijn, Maer si was hem te neder gheboren. Dies hadde sijn moeder soe groten toren, Dat sijt namaels brachte te werke.
Segher Diengotgaf: Tprieel van Troyen
350
355
Minne riet hem, dat hy sprake. Syn hert riet hem, dat hy duchte; Mettien beefdy ende suchte, Ende sloech syn hoeft in derde neder; Ende doe hy was vercomen weder, Sach hy vervaerlicke op hare, Soe dats Helene wert gheware In allet dat sy hem bekinde: Dat hy selerlicke minde, Mer sy en wiste niet wel wien.
Karel ende Elegast
45
Die daar die boodschap brochte, D’ingel, die van Gode kwam, Sprak ten koning, als die was gram: Staat op, Karel, ende vaart stelen! Ik en wil ’s u niet verhelen: God ontbiedt het u te voren Anders hebt gij uw lijf verloren.
Van de vos Reynarde Fragment over Bruun:
750
755
Al had hij ’t hoofd uite brocht, eer hij die voete konde gewinnen, bleve ‘r alle die klauwen binnen ende zijne twee handschoen bede. Dus gerochte hij uit met lede. Hoe mochte hij zijn onteert meer? Die voete waren hem zo zeer, dat hij ’t lopen niet konste gedogen. Dat bloed liep hem over die ogen, Dat hij niet wel konmste gezien.
Roepnaam:
De Elckerlijc Volledige titel:
Den Spyeghel der Salicheyt van Elckerlijc
Elckerlijc Waer sidi, vrienden ende maghe? Maghe Hier zijn wi, neve, Tuwen ghebode, stout ende koene. Neve Elckerlijc, hebdi ons te doene? Dat segt ons vry. Maghe Ja, sonder verlaet. Wi zijn tuwen besten, wat ghi bestaet. Al woudi yemant doot slaen, Wi helpen u daer toe. Neve Want het moet alsoe staen, Salment maechscap te recht orboren. Elckerlijc God die danc u, mijn vrienden vercoren. Ick claghe u met droevigher herten mijn ghevaernis: Dat ic ontboden bin, alsoot claer is, Een verre pelgrimagie te gaen, Daer nemmermeer en is wederkeeren aen. Daer moet ic rekeninge doen, die swaer is, Voerden Heere, diet al openbaer is. Maghe Waer af moetti rekeninghe doen? Elckerlijc Van mijnen wercken, om cort sermoen: Hoe ic hier mijnen tijt heb versleten Op aertrijc ende met sonden verbeten, Ende wat ic heb bedreven Den tijt, gheleent ende niet ghegheven. Hier wilt doch mede gaen, dat u die almachtighe God wil lonen,
Elckerlijc Waar zijn jullie, vrienden en familie? Maghe Hier zijn we, neef, we staan zonder mankeren tot je beschikking. Neve Elckerlijc, heb je ons nodig? Zeg het gerust. Maghe Ja, onmiddellijk. Wij willen je helpen, wat je ook doet. Al zou je iemand willen doodslaan, wij zouden je daarbij helpen. Neve Want zo hoor je te doen als je familiebanden in ere houdt. Elckerlijc God moge jullie bijstaan, mijn beste vrienden. Ik klaag jullie met bezwaard gemoed over mijn lotgevallen. Ik ben namelijk ontboden om een lange pelgrimage te maken waarvan ik nooit zal terugkeren. Ik moet rekenschap geven aan God, voor wie niets verborgen blijft, en dat valt me zwaar. Maghe Waarover moet je je dan verantwoorden? Elckerlijc Kort gezegd, over al mijn daden: hoe ik mijn verblijf op aarde heb verkwanseld en in zonde heb doorgebracht, En over wat ik heb gedaan met de tijd die mij geleend was, niet gegeven. Ga toch met me mee, de almachtige God zal je belonen,
Ferguut
590
595
600
Die knape quam tote in die zele Gereden, daer hi den coninc sach. Hi groetene ende bat hem goeden dach. Die ridders loegen ende maecten spot Omme dat so verre reet die sot. Die coninc groetene hoveschelike Weder ende vriendelike Ende seide: ‘Vrient, God moet di horen, Uut wat lande bestu geboren? Waer wiltu? Sech mi dine mesquame Ende dinen gerechten name.’ ‘Here,’ sprac die knape, ‘ic hete Ferguut. Om uwen wille quamic uut. Vader ende moeder maectic erre Dat ic u volchde dus verre. Here, nu wetti mine gesciente. Onthout mi op grote verdiente. Ic wille u geven goeden raet, Die u niet en sal sijn quaet.’
Olla vogala
Hebban olla vogala nestas hagunnan hinase hic anda thu, wat unbidan we nu? Dit is een Nederlandse zin, ook al is hij op het eerste gezicht nauwelijks meer te begrijpen. Het is dan ook zo ongeveer het vroegste Nederlands dat we kennen, zo'n duizend jaar oud. Letterlijk staat er: Hebben alle vogels nesten begonnen behalve ik en jij; wat wachten we nu, oftewel: 'Alle vogels zijn al aan het nestelen, behalve jij en ik; waar wachten we nog op?' Het zijn waarschijnlijk twee regels uit een liefdesliedje; de oudste Nederlandstalige lovesong, zou je kunnen zeggen. Deze regels werden omstreeks het jaar 1100 als pennenproef neergeschreven door een Vlaamse monnik die in een Engels klooster verbleef. Zijn dagelijks leven was grotendeels gevuld met het overschrijven van Latijnse en Oudengelse teksten. Af en toe moest hij de ganzenveer waarmee hij schreef aanscherpen. Op de laatste bladzijde van het boek dat hij aan het maken was, probeerde hij uit of zijn pen weer goed schreef, alvorens verder te werken. In zo'n geval schrijf je vaak het eerste dat je te binnen schiet. Bij onze monnik was dat een liefdesversje dat hij nog uit zijn jeugd in Vlaanderen kende: Hebban olla vogala… Het was dus niet meer dan een incident, dat slechts met de wijsheid van vele eeuwen later kan worden beschouwd als het begin van een nieuw fenomeen: het gebruik van de Nederlandse taal als medium voor een literatuur-op-schrift. Dat die vroege Nederlandstalige pennenvrucht tot stand kwam in een kloosteromgeving en bewaard is gebleven in een gewijd kloosterboek is natuurlijk geen toeval. Lang was het schrijven een aangelegenheid van monniken en werd het schrift vooral gebruikt voor de sacrale, Latijnse teksten van de kerk.
