‘ T H O F VA N C A RT E S I U S
Een buitenwerkplek in de stad
c
c n o
t p e
MAGAZINES
INHOUDSOP G AVE inleiding context het plan kernwaarden impressie actuele ontwikkelingen visie organisatie ideeën en initiatieven partners proeftuin
CONTACT
Het Hof van Cartesius www.hofvancartesius.nl +31 6 242 323 75
INLEIDING
We gaan experimenteren met flexibele stedenbouw aan de rafelranden van Utrecht. Voor vastgoedontwikkelaars is ‘tijdelijk’ niet interessant. Voor creatieve ondernemers is een jaar al heel lang. Wij springen in dat gat. Het Hof van Cartesius wordt een groene werkplek in de Vlampijpzone van het Werkspoorkwartier. Losse paviljoens random een groene binnentuin, een “hofje“, zodat collectiviteit en verbinding aan de orde van de dag zijn. Ik heb een voorliefde voor dit soort gebieden. Vergeten plekken in de stad met veel potentie. Als geboren en getogen Utrechtse ging ik ook in mijn eigen stad zoeken naar dit soort plekken. En dan niet alleen als ontwerper maar juist ook als gebruiker. Het is mooi om dat te koppelen. Waar is behoefte aan en hoe kunnen we dat vormgeven. Het Werkspoorkwartier heeft de potentie om een creatieve hotspot te worden.
Charlotte Ernst architect / stedenbouwkundige initiafnemer ‘t Hof van Cartesius
CO N T E X T Aan de rand van Utrecht ligt het Werkspoorkwartier, in de eerste helft van de 20e eeuw het kloppend hart van Zuilen waar grote ondernemingen zoals machinefabriek Werkspoor waren gevestigd.
In 1916 werd besloten om een industrieterrein aan te leggen langs het Merwedekanaal, nu het Amsterdam-Rijnkanaal. Het terrein had een gunstige ligging aan zowel het kanaal, als de spoorwegen. De Cartesiusweg was onderdeel van de stedelijke rondweg, Pas met het maken van een tunnel in het verlengde van de St. Josephlaan begin jaren zestig werd de Cartesiusweg daadwerkelijk opgenomen in de binnenring. Met Station Zuilen op loopafstand is de bereikbaarheid van het bedrijventerrein zowel per auto als per trein erg gunstig. Het centrum van Utrecht ligt 15 min fietsen verderop. In het gebied zijn nu nog diverse fragmenten van industrieel erfgoed, waaronder enkele restanten van het bedrijf Werkspoor, de havenkom en monumentale bruggen.
“Bedrijventerrein Cartesius is rijp voor herontwikkeling maar nog niet bevrijd van zijn stoffig imago” Na het vertrek van de industrie is hier Bedrijventerrein Cartesius ontstaan, nu één van de Utrechtse bedrijventerreinen rijp voor herontwikkeling tot creatief stedelijk landschap maar nog niet bevrijd van zijn stoffig imago en te maken met veel leegstand. Op veel plekken in het bedrijventerrein Cartesius is nu een ontwikkeling gaande. In de zomer van 2015 werd de transformatie bekroond met een naamswijziging: vanaf nu heet het Bedrijventerrein Cartesius het Werkspoorkwartier.
De gemeente heeft in 2012 de Ontwikkelingsvisie Werkspoorkwartier opgesteld om het bedrijventerrein te transformeren tot creatieve hub van Utrecht. Maar met alleen een visie opstellen is de transformatie er nog niet. Concrete eerste stappen zetten is lastig wanneer de gemeente geen tot weinig grondbezit in het gebied heeft. In de Ontwikkelingsstrategie staat opgenomen dat het essentieel is het zelfveranderend vermogen van het gebied te gebruiken om tot een langzame verkleuring in de richting van een nieuw werklandschap te komen. De ontwikkelingsstrategie kenmerkt zich met woorden als initiatieven, kansen benutten en processtappen. Een aantal genoemde concrete maatregelen zijn:
• deze Ontwikkelingsvisie vaststellen, omarmen en hanteren als toetsingskader voor initiatieven • de strategie uitvoeren samen met een coalitie van bedrijven in het gebied en stad. • branding van het gebied • tijdelijke evenementen organiseren / toestaan • één of twee hotspots actief faciliteren (zoals de Werkspoorkathedraal en de Vlampijpzone) • actieplan openbare ruimte
Vanuit de Ontwikkelingvisie kwam de open oproep voor tijdelijke initiatieven om een eerste stimulans te geven. Het Hof is ontstaan als aanvraag voor de “Call for Plans Vlampijpzone” van de gemeente begin 2014 voor pioniers met concrete plannen om de Vlampijpzone op de kaart te zetten en zo deze plek te ontwikkelen tot de creatieve broedplaats in het Werkspoorkwartier. Het plan voor het Hof is als enige initiatief goedgekeurd door de adviescommissie. Andere initiatieven van bewoners uit de stad sneuvelden direct vanwege financiële haalbaarheid, professionaliteit, plan van aanpak. Het Hof van Cartesius mocht door. Concrete eerste stappen zetten is lastig wanneer de gemeente geen tot weinig grondbezit in het gebied heeft. Vandaar de open oproep voor tijdelijke initiatieven voor de Vlampijpzone om een eerste stimulans te geven. Dit zijn de benoemde eerste stappen van de Ontwikkelingsvisie:
a. Een plan ontwikkelen voor de zone langs het spoor waar, al dan niet tijdelijk, kans wordt gegeven aan ondernemers om een kleine eigen unit te bouwen. b. Het faciliteren van het tot ontwikkeling komen van een gezichtsbepalende plek tot een bedrijfverzamelgebouw voor creatieve ondernemers. c. Het “onthekken” van het gebied.
De Vlampijpzone vlakbij station Zuilen
HET PLAN
“Door het Hof te realiseren samen met de Gemeente en lokale stakeholders leren we op een nieuwe manier te bouwen aan de stad“
Het Hof van Cartesius wordt een nieuwe, groene buitenwerkplek in de Vlampijpzone te Utrecht. Waar bedrijven en ondernemers op een organische manier participeren in de gebiedsontwikkeling van het Werkspoorkwartier.
STEDENBOUWKUNDIGE K ADERS De stedenbouwkundige kaders van de ontwikkeling zijn:
• losse paviljoens opgebouwd uit gestapelde zeecontainers: robuust, flexibel, aanpasbaar en herbruikbaar • de paviljoens staan steeds gezamenlijk rondom een semi-openbaar hofje • het hofje, de collectieve buitenruimte is de entree voor alle paviljoens en creëert een buffer naar de openbare ruimte • door de transparante gevels van de paviljoens allen te oriënteren op het hofje wordt deze binnenwereld nog vriendelijker en vind kruisbestuiving makkelijker plaats
GROEIMODEL
FLEXIBELE STEDENBOUW
fase 1 305m2
fase 2 305m2 +320m2= 625m2
hall, entrance, coats
working atelier
terrace
toilet, kitchen
meeting space
access
office space
fase 3 books, material 205m2 +320m2 + 255m2= 880m2
double height
stairscase
ONE LEVEL + PARTIAL SECOND LEVEL
We willen ondernemers aantrekken die mee pionieren aan de creatie van een bruisende werkplek van in totaal 6000m².
fase 4 205m2 +320m2 + 255m2+ 320= 1200m2 GROUND FLOOR
2,5
’t Hof start de eerste helft van 2016 met de bouw van de eerste fase: drie paviljoens (totaal ca. 850m²) rondom een eerste hofje: een werkplaats, een ontwerppaviljoen en een gezamenlijk paviljoen. In de volgende fases wordt altijd een ‘hofje’ afgebouwd; hierdoor is het plan continu ‘af‘ en een fijne plek om te zijn.
Door gefaseerd te bouwen houden we ruimte voor flexibiliteit. Zo volgt de bouw het tempo van de transformatie.
5
12 6
FIRST FLOOR
CIRCULAIR Het wordt een proeftuin voor de circulaire economie en de flexibele stedenbouw, en slaat een brug tussen kleine ondernemers en grote bedrijven. De paviljoens worden gebouwd met restmaterialen van grote Utrechtse bedrijven. Wij geloven dat een groene, collectieve werkomgeving positief bijdraagt aan de werksfeer en -mentaliteit. Door te experimenteren met de tijdelijkheid in een landschap met ruimte voor initiatief, verbinding en collectiviteit.
Een groene werkomgeving
Een collectief karakter
KERNWAARDEN Duurzaam en flexibel
Met het Hof als fysieke, groene plek voor ondernemerschap, kruisbestuiving, duurzaamheid en ontmoeting willen we samen met de andere partijen in het Werkspoorkwartier een katalysator zijn in de transformatie van het gebied.
Katalysator voor het gebied
IMPRE Voor het interieur en exterieur gebruiken we afgeschreven materialen voor de bouw.
Werkplekken in het groen met de container als bouwsteen: flexibel, duurzaam & modulair.
ESSIE
Wij geloven dat een groene werkomgeving met collectieve tuinen positief bijdraagt aan de werksfeer en -mentaliteit.
ACTUELE ONT HOGESCHOOL UTRECHT Afstuderende studenten Bouwkunde (Lectoraat Vernieuwing van de Bouwketen) aan de Hogeschool Utrecht onderzoeken in het voorjaar van 2016 tijdens hun afstudeerstage hoe Utrecht’s restmaterialen het meest efficiënt en effectief zijn in te zetten in de bouw van de paviljoens. Daarnaast is het Hof ook de HU case study voor de Sustainable Built Environment conferentie in april 2016.
SITA’s RESTSTROMEN HERBESTEMD Een brainstorm tussen SITA en de initiatiefnemers van ‘t Hof leverde een gezamenlijk doel op: een duurzame werkplek te creëren op minder dan 5 km afstand van de overslag locatie van SITA, ‘t Hof als proeftuin voor de circulaire bouw. We willen de reststromen van SITA hergebruiken op een creatieve, lokale en duurzame manier, en wel zo snel mogelijk, zodat de Cirkelstad Utrecht uiteindelijk eerder werkelijkheid wordt dan droom.
BUITENRUIMTE WERKSPOORKATHEDRAAL De ontwerpers van het Hof van Cartesius hebben de buitenruimte ontworpen in opdracht van de eigenaar van de Werkspoorkathedraal. De architecten kozen de typerende stelconplaten om als basismateriaal toe te passen en deze af te wisselen met banden van scoria brick en basalt split om de menselijke schaal te behouden. Eind 2015 is de eerste fase van de buitenruimte gerealiseerd.
WIKKELINGEN UTRECHT CIRKELSTAD Het Hof is als één van de partners aangesloten bij dit online en offline platform van verschillende stadmakers, grote bedrijven en lokale ondernemers die allen bezig zijn met vraagstukken rondom circulaire economie in Utrecht. Als verbindende locatie is het Werkspoorkwartier aangewezen en hebben nu 14 partners zich hieraan verbonden, waaronder Eneco, Sita en Rever.
CYCLE CAMPING CARTESIUS Tijdens de start van de Tour de France in juli 2015 werd in de historische Werkspoorkathedraal in het Cartesiusgebied geëxperimenteerd met placemaking. Deze unieke, industriële locatie was op dat moment het toneel voor een indoor camping en 3-daags Re-Cycle festival. Dit initiatief markeert een startpunt voor het Cartesius gebied als creatieve hotspot voor Utrecht, waar ruimte is voor duurzame, creatieve initiatieven tot grote tot de verbeelding sprekende events. Cycle Camping Cartesius is een initiatief van broer en zussen, Maurice, Charlotte en Bianca Ernst. Hiermee experimenteren zij met het tijdelijk herbestemmen van leegstaande gebouwen en is het een kick-off voor een duurzame proeftuin en leveren daarmee een bijdrage aan de transformatie van het Cartesiusgebied tot creatieve hotspot. Het re-Cycle festival is in samenwerking met Fonkeling tot stand gekomen en hier werkten meer dan 50 Utrechtse ondernemers aan mee, in totaal kwamen er meer dan 600 bezoekers en is 40x de pers gehaald.
SEIZOENEN VAN CARTESIUS In het kader van de gebiedstransformatie is eind 2015 de Nijverheidsweg ingeplant met kleurrijke beplanting. De Seizoenen van Cartesius worden zichtbaar en voelbaar in het gebied met een groenere uitstraling tot gevolg. De Seizoenen van Cartesius is een initiatief van de ontwerpers van het Hof van Cartesius en wordt in opdracht van de Bedrijvenkring met budget van het ondernemersfonds gefinancieerd.
VISIE Leegstand van vastgoed en braakliggende terreinen worden vaak benaderd als probleem, de rafelranden van de stad. Wij geloven dat (tijdelijke) initiatieven en concepten waarde toevoegen aan zo’n gebied of pand. Deze initiatieven hebben een plek nodig waar publiek naar toe komt en een community van ondernemerschap kan groeien. Vernieuwende en opkomende ondernemers zijn vaak aangetrokken tot deze plekken met vaak lage huren en een zekere ruigheid. Leegstand biedt een kans, terwijl dergelijk initiatief tot waardecreatie in het gebied kan leiden bij een succesvolle invulling van de nieuwe functies. Door in samenwerking met gebruikers, ondernemers en initiatiefnemers een gebied of pand in te vullen, ontstaat nieuwe levendigheid en energie. Dit trekt vervolgens weer niewe gebruikers en investeerders aan. Een organische gebiedsontwikkeling is geboren.
“Voor een startende ondernemer is die tijdelijkheid een eeuwigheid“
De locatie van het Hof in de Vlampijpzone van het Werkspoorkwartier wordt tijdelijk uitgegeven door de gemeente voor een periode van 5 + 5 jaar en is daarmee niet interessant voor traditionele ontwikkelaars. Daarmee is de totale gebiedstransformatie lastiger op gang te brengen. Voor een startende ondernemer is die tijdelijke periode een eeuwigheid en is er juist wel behoefte aan dit soort werkplekken in de stad. Daar zit een gat tussen waar wij juist kansen zien.
“wij geloven dat tijdelijke initiatieven waarde toevoegen aan de rafelranden van de stad“
ORGANISATIE Het Hof van Cartesius kiest als rechtsvorm een coöperatie, een onderneming die wordt bestuurd en gefinancierd door leden die gebruik maken van die onderneming. Leden kunnen hun lidmaatschap in geld of in natura betalen. Andere inkomstenbronnen die niet per definitie tot lidmaatschap hoeven te leiden zijn schenkingen en sponsoring. Lidmaatschap tot de coöperatie kan op verschillende manieren: a) hoeders van het concept, b) huurders, c) investeerders en d) vrienden. Huurders zullen ook vaak (materiële) investeerders zijn, terwijl vrienden vaak alleen een financiële investering doen.
Charlotte Ernst Charlotte Ernst is de trekker voor het totale initiatief. Haar rol is breder dan alleen ontwerper, zij wil als initiatiefnemer van het Hof ook zelf ontwikkelen en bouwen en het concept bewaken. Opgeleid als architect en ruime werkervaring als projectmanager / ontwerper in zowel architectuur, stedenbouw als landschapsarchitectuur zijn herontwikkelingen en transformaties altijd de rode lijn geweest in haar werk.
LINT Landscape Architecture LINT is als initiatiefnemer en ontwerpteam betrokken bij zowel het Hof van Cartesius en in samenwerking met Charlotte Ernst wereken ze aan meerdere vraagstukken in het Werkspoorkwartier. Als landschapslaboratorium wordt gewerkt aan relevante landschappelijke vraagstukken. Hun werk varieert van kleine landschappelijke interventies tot grootschalige plannen voor de lange termijn. LINT wil ontwerpen maken die zowel
Het Uitvindersgilde De duurzame bouwers van het Uitvindersgilde zorgen voor de daadwerkelijke uitvoering van de paviljoens. Daarnaast zullen zij de eerste gebruikers zijn in de circulair gebouwde hout- en metaalwerkplaats. Simone Tenda van het Uitvindersgilde is actief betrokken bij de planvorming van het Hof, op gebied van acquisitie, communicatie en marketing, het leggen van contacten met potentiële leden (huurders).
Adviseurs Het Hof wordt kosteloos bijgestaan door meerdere adviseurs. Vnaf het begin is Mariken Gaanderse (FOnkeling) betrokken om het conceptplan tot een concreet uitvoerbaar plan te krijgen en hierin koppelingen te leggen met andere partijen. Adviesbureau Over Morgen levert de expertise om de samenwerking met onder meer de gemeente, investeerder(-s) soepel te laten verlopen. Tevens brengt het bureau financiële expertise in om de businesscase voor het Hof haalbaar te maken. Daarnaast is B Bess betrokken om meer focus te geven en te adivseren op de organisatie.
Gemeente Utrecht Vanuit de gemeente Utrecht wordt er actief aan gewerkt om initiatiefnemers te stimuleren, kennis te delen en te faciliteren in het realiseren van hun initiatieven. De programma’s binnen de gemeente die een rol spelen voor dit project zijn: Gebiedsontwikkeling Nieuwe Stijl, Utrecht Maken we Samen, Agenda Ruim Baan voor Initiatief en vanuit het gebied zelf; Gebiedsteam Wijk West. De Gemeente steunt de plannen voor het Hof en wil zich samen hard maken voor de realisatie ervan.
IDEEËN EN IN Proeftuin voor prototypes zelfvoorzienende containers
Bouwmarktplaats door Repurpose Uit je Eigen Stad / Rechtstreex
Protospace Fablab
Duurzame kunstinstallaties door het Uitvindersgilde
Workshops in DIY aquaponics
Eethuisje door de Stuurlui
N I T I AT I E V E N
Zelfvoorzienend restaurant de KasKantine
Experiment met zonne-energiesystemen door VolopZon
Cursussen ambachtelijk meubelmaken door Buurman
Plantenasiel Utrecht - bibliotheek voor planten
Circulair design atelier
Proeftuin modulaire bouwsystemen
Mushroomfarm op Utrechtse koffie
PA R T N E R S
Proeftuin Zo zijn de regels van het hof: het oude spoor liep dood, hier zetten we de wissel om.
Sta lang genoeg stil en kijk, de stad kolkt als een lavalamp, bloeit op, zakt in, herschikt zich.
De straten lijken leeg – mensen zijn als licht, ze leven te snel voor het oog van een steen,
bewegen is een kwestie van vergaan en weer ontstaan. Alles is tijdelijk is constant.
Een stad is de nieuwe natuur. Wat werkt groeit het hardst en andersom. Ingmar Heyzte
Op verzoek van vrienden van ‘t Hof van Cartesius en ondersteund door crowdfunding heeft Ingmar Heytze, stadsdichter van Utrecht, een gedicht geschreven over de transformatie en het Hof.
