SYNOPSIS Ten behoeve van de inrichting van een tentoonstelling over de Keuringsdienst van W aren, Zuid-West in de nieuwbouw te Zwijndrecht.
Samenstelling Projectburo Meeter • Museological consultancy • Museumplanning Exhibitions • drs. J. Meeter
In samenwerking met Wijd & Zijd Ontwerpers/Ernst Schmidt
In opdracht van De Keuringsdienst van Waren, Zuid-West
februari/2003
1
INHOUD
INLEIDING............................................................................................................................................................................................................................4
THEMA 1 A. 1. 2.
SITUATIE VOOR DE KOMST VAN DE KEURINGSDIENSTEN VAN WAREN
Gebrekkig toezicht op waren en eerste pogingen tot verbetering ........................................................................................................9 Situatie Tot 1800................................................................................................................................................................................................9 Situatie in 19e eeuw ............................................................................................................................................................................................9
B. Oorzaken en voorbeelden van de slechte situatie in de 19e eeuw .......................................................................................................... 11 1. Oorzaken .......................................................................................................................................................................................................... 11
THEMA 2
PERIODE 1893 - 1950
A. 1. 2. 3.
Algemeen overzicht ........................................................................................................................................................................................ 13 Opkomst eerste keuringsdiensten van waren op gemeentelijk initiatief .......................................................................................................... 13 Warenwet 1919 ............................................................................................................................................................................................... 15 Warenwet 1935 ............................................................................................................................................................................................... 16
B. 1. 2. 3.
Algemene situatie ........................................................................................................................................................................................... 18 Wat men at. ...................................................................................................................................................................................................... 18 Bereidingswijze ................................................................................................................................................................................................. 19 Handel............................................................................................................................................................................................................... 19
1. 2. 3. 4. 5.
Werk keurmeesters ......................................................................................................................................................................................... 21 Algemeen.......................................................................................................................................................................................................... 21 Controle ten behoeve van de volksgezondheid (praktijkvoorbeelden) ............................................................................................................ 21 Controle dat de consument waar voor zijn geld krijgt (praktijk-voorbeelden) ................................................................................................. 23 Het geven van voorlichting (praktijkvoorbeelden) ........................................................................................................................................... 25 Wijze van uitvoering van de taken. .................................................................................................................................................................. 25
C.
2
D. 1. 2. 3.
Werk laboranten .............................................................................................................................................................................................. 28 Algemeen.......................................................................................................................................................................................................... 28 Aard van de monsters die genomen worden .................................................................................................................................................... 28 Instrumentarium ............................................................................................................................................................................................... 32
THEMA 3
PERIODE 1950 - 2000
A. 1. 2. 3. 4.
Algemeen overzicht ........................................................................................................................................................................................ 36 Belangrijkste maatregelen ................................................................................................................................................................................ 36 Opkomst specialisering ..................................................................................................................................................................................... 37 Nieuwe taken .................................................................................................................................................................................................... 38 Kosten .............................................................................................................................................................................................................. 38
B. 1. 2. 3.
Algemene situatie ........................................................................................................................................................................................... 39 Wat men at/eet ................................................................................................................................................................................................ 39 Bereiding ........................................................................................................................................................................................................... 39 Handel............................................................................................................................................................................................................... 40
1. 2. 3. 4. 5.
Werk keurmeesters ......................................................................................................................................................................................... 41 Algemeen.......................................................................................................................................................................................................... 41 Controle ten behoeve van de volksgezondheid (praktijkvoorbeelden) ............................................................................................................ 41 Controle dat de consument waar voor zijn geld krijgt (praktijkvoorbeelden) .................................................................................................. 44 Het geven van voorlichting (praktijkvoorbeelden) ........................................................................................................................................... 44 Wijze van uitvoering van de taken. .................................................................................................................................................................. 44
1. 2. 3.
Werk laboranten .............................................................................................................................................................................................. 46 Algemeen.......................................................................................................................................................................................................... 46 Aard van de monsters die genomen worden .................................................................................................................................................... 46 Instrumentarium ............................................................................................................................................................................................... 50
C.
D.
3
INLEIDING Onderstaande synopsis en voorontwerp zijn gebaseerd op de uitgangspunten zoals geformuleerd in de nota Het Verleden voor het Heden (oktober 2002) en de aanvullingen daarop zoals weergeven in de Planning en Begroting d.d. 5 december 2002 en de Grove Opzet voor de Synopsis (januari 2003). Samengevat betreft het de volgende uitgangspunten:
Doelstelling De bezoeker bewust te van de maatschappelijke rol en betekenis van de Keuringsdienst van Waren in het algemeen en van de Keuringsdienst Regio Zuid-West in het bijzonder.
Inhoudelijke uitwerking De tentoonstelling geeft een algemeen overzicht van de ontwikkeling van de Keuringsdienst van Waren vanaf de oprichting van de eerste keuringsdienst (Rotterdam, 1893) tot heden, aan de hand van de voorbeelden van de keuringsdiensten in Rotterdam, Den Haag en Goes. Centraal hierbij staan de maatschappelijke rol en betekenis van de keuringsdienst en de wijze waarop deze invulling aan die taak heeft gegeven, waarbij bijzondere aandacht wordt gegeven aan de belangrijkste taken van de dienst, te weten; • Bescherming van de Volksgezondheid • Het zorg dragen dat de consument waar voor zijn geld krijgt • Het geven van voorlichting.
Doelgroepen De • • • •
tentoonstelling is gericht op de in de nota Het Verleden voor het Heden genoemde doelgroepen, te weten: Oud- en oudere medewerkers Nieuwe medewerkers Binnen- en buitenlandse collegae Bezoekers van Open Dagen
4
Bovengenoemde uitgangspunten zijn in onderstaande synopsis als volgt uitgewerkt:
Toegankelijkheid voor de doelgroepen Om de tentoonstelling voor bovengenoemde brede doelgroep herkenbaar en aansprekend te maken, is uitgegaan van een laag voorkennisniveau en is de nadruk te gelegd bij de dagelijkse werkzaamheden van de medewerkers en waar mogelijk gewerkt met concrete voorbeelden.
Indeling in perioden. Bij bestudering van de literatuur bleek dat er nogal een groot verschil is tussen de manier waarop de dagelijkse werkzaamheden van de dienst werden uitgevoerd in de periode 1893 – 1950 en de periode 1950 – heden. Voor een goed begrip, maar ook voor de overzichtelijkheid van de tentoonstelling, is een onderscheid tussen deze perioden gemaakt. Elke periode is ingeleid door een kort algemeen overzicht over de ontwikkelingen van de Keuringsdiensten van Waren en een overzicht over de algemene voedingssituatie in die periode. Bij elkaar vormen deze het kader waarbinnen de Keuringsdiensten hun werk moesten uitvoeren. Tevens is een inleidend thema ingevoerd over de situatie vóór 1900, omdat daar uit zeer duidelijk blijkt waarom de oprichting van Keuringsdienst van Waren noodzakelijk was en waarom hun taken zijn komen te liggen waar die nu liggen. Het gaat mij daarbij om het kort schetsen van de situatie tussen ± 1850 en 1900 met de nadruk op de laatste decennia van de 19e eeuw.
Status van de synopsis De synopsis geeft een overzicht van alle tot nu toe gevonden relevante informatie, objecten en foto’s en vormt aldus de basis voor het samenstellen van het Schetsontwerp in de volgende fase. De synopsis is bedoeld om de opdrachtgever in de gelegenheid te stellen te controleren of er inhoudelijke onjuistheden of omissies zijn, zodat deze tijdig, voor het ontwerpproces, gecorrigeerd kunnen worden. In het Schetsontwerp zal de synopsis “vertaald” worden, naar een ruimtelijk geheel, waarin met behulp van presentaties, teksten en andere tentoonstellingstechnische media de informatie, objecten en foto’s zoals beschreven in de synopsis op tentoonstellingstechnische worden overgedragen aan de doelgroepen. Het in bijlage 2 opgenomen voorontwerp geeft hier een eerste aanzet toe. Bij het samenstellen van het Schetsontwerp zal een schifting gemaakt worden in de in de synopsis genoemde informatie, objecten en foto’s. Tevens zal in het Schetsontwerp aangegeven worden welke objecten of foto’s nog ontbreken om de tentoonstelling tot een inhoudelijk Overzichtelijk geheel te maken. Het gaat hierbij met name om onderwerpen waar tot nu toe weinig materiaal voor is gevonden. Dit aanvullende materiaal zal in de fase volgend op die van het maken van het Schetsontwerp (fase van het maken van het Definitief Ontwerp) gericht gezocht worden. Het spreekt voor zich dat het Schetsontwerp als het Definitief Ontwerp ter goedkeuring aan de opdrachtgever zullen worden voorgelegd. Voor de goede orde wordt erop gewezen dat tot nu toe deelinformatie uit de allerlaatste periode (1998 – heden) in de beschikbaar gestelde literatuur ontbreekt. Overwogen zou kunnen worden de tentoonstelling tot 1998 (de laatste grote reorganisatie van de dienst) te laten lopen. Indien besloten wordt ook deze laatste periode in de tentoonstelling op te nemen is aanvullende informatie noodzakelijk 5
Opzet van de synopsis De synopsis is verdeeld in 2 kolommen:
De • • •
eerste kolom geeft een overzicht van de gevonden informatie; “het verhaal”. Deze informatie is verdeeld in 3 hoofdthema’s, te weten: De situatie voor de komst van de Keuringsdienst van Waren De periode 1893 – 1950 De periode 1950 – 2000
Deze hoofdthema’s zijn verdeeld in subthema’s, welke alfabetisch zijn genummerd De subthema’s zijn weer onderverdeeld in deelthema’s die numeriek zijn aangegeven.
In de tweede kolom is een overzicht gegeven van de tot nu toe gevonden objecten en foto’s. Per deelthema is aangegeven welke objecten en/of foto’s benut zouden kunnen worden. Dit is nog een voorlopige indeling. In het Schetsontwerp zal een meer definitieve indeling voorgesteld worden. Elke foto of object heeft een apart nummer. Dit nummer verwijst naar een registratie kaart. De registratie kaarten, waarop ook een foto van het betreffende object of een afdruk van de betreffende foto is opgenomen, zijn bijeengebracht in bijlage 1. Elk objectnummer is verwijzend naar de bron gecodeerd, op de volgende wijze: • Alle objecten met een G nummer zijn afkomstig uit de collectie te Goes • Alle objecten met een R nummer zijn afkomstig uit de collectie te Rotterdam • Alle objecten met een DH nummer zijn afkomstig uit de collectie te Den Haag • Alle foto’s met een GG nummer zijn afkomstig uit: De geschiedenis van de keuringsdienst van waren voor het gebied Goes, van H.Uil • Alle foto’s met een GD nummer zijn afkomstig uit: Gewogen en te Licht bevonden, 75 jaar Keuringsdienst Dordrecht, van P.W. de Zeeuw • Alle foto’s met een GB nummer zijn afkomstig uit: Een muis in de melk, De geschiedenis van de consumentenbescherming in Brabant, van P.Spapens • Alle foto’s met een GR nummer zijn afkomstig uit: Keuringsdienst van Waren Rotterdam 1893 – 1993, van J. Boddaert
6
Het Voorontwerp In bijlage 2 is een indicatief Voorontwerp opgenomen. Het geeft de eerste ideeën weer omtrent het ontwerp van de tentoonstelling en bestaat uit de volgende plattegronden en doorsneden:
Locatie van de tentoonstellingsruimte in de nieuwbouw te Zwijndrecht
Een vlekkenplan dat aangeeft welke ruimte voor welk hoofdthema is ingeruimd. Tevens is de looproute geïndiceerd. Uit het vlekkenplan blijkt dat: • Een routing wordt voorgesteld waarbij de hoofdthema’s chronologisch worden bekeken. • Voor thema 1 (Situatie voor de komst van de Keuringsdienst van Waren), dat alleen een inleidend karakter heeft, slecht een beperkte ruimte is gereserveerd. • Voor thema 2 (Periode 1893 – 1950), relatief de meeste ruimte is gereserveerd. Dit hangt samen met het feit dat van deze periode veruit de meeste collectie beschikbaar is. • Thema 3 (Periode 1950 – 2000) een tussenpositie inneemt wat ruimtebeslag betreft.
In een plattegrond en aanzichten is het vlekkenplan meer uitgewerkt tot een indicatief Voorontwerp, waarin naast de hoofdthema’s ook de subthema’s zijn aangegeven. Hieruit blijkt dat zowel in thema 2 als in thema 3 voorgesteld wordt om relatief veel ruimte te reserveren voor het werk van de keurmeesters en laboranten, weinig voor wetgeving en overige achtergrond informatie. Uitgangspunten bij het samenstellen van dit Voorontwerp waren: • Een heldere wandachtige scheiding tussen thema 2 en thema 3, welke ook ruimtelijk aansluit bij de vorm van de ruimte en hoogte van het atrium en plaats biedt voort het aanbrengen van teksten, objecten en foto’s. • Relatief veel ruimte beschikbaar te stellen voor het tonen van laboratorium objecten, welke veruit het merendeel van de collectie vormen. Hiertoe is halverwege de ruimte, plaats vrijgemaakt voor het maken van een “band” van vitrines waar de bezoeker als het ware tussendoor loopt. Hierin wordt zowel voor thema 2 als thema 3 het onderwerp laboratoria behandeld. Bovengenoemde wand die dwars door de vitrines loop, scheidt deze beide thema’s. Overwogen wordt, ter inhoudelijke ondersteuning, de vitrines bij thema 2 op gestileerde wijze een uitstraling te geven, zoals laboratoria die in de 30er jaren hadden; die bij thema 3, zoals laboratoria die in de 50er jaren hadden. • Het feit dat bij de inventarisatie van de collectie bleek dat veel objecten twee en soms wel driedubbel in de collectie aanwezig zijn. Ook zullen niet alle objecten zinvol in de tentoonstelling ondergebracht kunnen worden. Om dit “overschot” aan objecten zinvol te benutten, wordt voorgesteld om deze onder te brengen in aanvullende vitrines. Deze zouden op de volgende plekken kunnen worden ondergebracht: 1. In het raam tussen entreeruimte en de tentoonstellingsruimte. De zijde van deze vitrine aan de kant van de entreeruimte zou gevuld kunnen worden met een aantal opvallende objecten die de aandacht op de tentoonstelling kunnen richten. In de directe omgeving van deze vitrine zou de naam van de tentoonstelling aangebracht kunnen worden, evenals een inleidende tekst. De zijde aan de kant van de tentoonstellingsruimte zou ingericht kunnen worden, aansluitend bij thema 3 D (laboratoriumwerk) 7
2. In het atrium boven de tentoonstelling zouden een aantal vitrines gehangen kunnen worden, corresponderend met de verschillende verdiepingen. In deze vitrines kunnen objecten geplaatst worden die te maken hebben met de activiteiten die op die verdieping plaats vinden. Bijvoorbeeld objecten die voor chemisch onderzoek werden gebruikt op de verdieping waar het chemisch lab zal worden ondergebracht en objecten die met microbiologisch onderzoek te maken hebben op de verdieping waar dit lab is ondergebracht. Na goedkeuring, dan wel amendering van dit Voorontwerp zal dit uitgewerkt worden in een Schetsontwerp.
Tenslotte willen wij de volgende medewerkers van de dienst bedanken voor hun inzet, kennis en geduld om de collectie te beschrijven: • De heer L. van der Burg (collectie Rotterdam) • De heren Nowee, De Koning, Van Wilgenburg, Van der Weert en Van Gerwen (Collectie Den Haag) • De heer Schout (collectie Goes) Gebruikte afkortingen ARA KvW
= Algemeen Rijksarchief, Den Haag = Keuringsdienst van Waren
8
THEMA 1 SITUATIE VOOR DE KOMST VAN DE KEURINGSDIENST VAN W AREN A. Gebrekkig toezicht op waren en eerste pogingen tot verbetering 1. SITUATIE TOT 1800 Vanaf de M.E. tot de komst van de Bataafse Republiek in 1798 was er een streng toezicht op de kwaliteit van waren. Dit toezicht was in handen van stadsbesturen (de vroedschappen. Deze gaven “keuren” uit waarin was vastgesteld wat in welke waren moest zitten en hoe ze bereid moesten worden. De keuren hadden vaak ook betrekking op de hygiëne en de eerlijkheid in de handel. De controle was in handen van de gilden, marktmeesters en keurmeesters. In de praktijk werd vaak de hand gelicht met deze keuren en stelde de controle vaak niet veel voor.
GD 0001 = Keur aangaande de bakkers en grutters van de stad Dordrecht uit 1669 GD 0002 = Ordonnantie voor de keurmeester van vis te Dordrecht uit 1704 GB 0002 = Omslag van en een pagina uit het “Houte Boecxken” van de stad Breda waarin keuren zijn opgenomen uit 1373
2. SITUATIE IN DE 19e EEUW Met de komst van de Bataafse Republiek in 1798 werden de gilden opgeheven en verdween het toezicht op de kwaliteit van waren. De situatie rond de voedingsmiddelen verslechterde snel, vooral in de laatste decennia van de 19e eeuw, als gevolg van de toenemende verstedelijking en de opkomst van de industrialisering. De meeste gemeenten deden wel enige pogingen om tot verbetering te komen. Landelijke wetgeving vergrootte hun mogelijkheden, zoals: • De Gemeentewet (1851). Deze gaf de gemeenten het recht verordeningen uit te vaardigen op het gebied van de volksgezondheid. In de 1860er jaren gingen veel gemeenten verordeningen opstellen op het gebied van vee, vlees en vis. De keuring kwam in handen van een zogenaamde “medische politie”.
9
GB 0005 = Een verordening op de verkoop van vlees in de vleeshal te Breda uit 1812
•
•
Het nieuwe Wetboek van Strafrecht (1886) waarin voor het eerst artikelen waren opgenomen die het frauderen met eet- en drinkwaren moesten tegen gaan. Deze waren overigens niet meer dan een begin. De Gezondheidswet (1901) met daarmee samenhangend de komst van gemeentelijke gezondheidsraden. Deze commissies bemoeiden zich ook met de toestand van voedsel- en drinkwaren en de manier waarop deze geproduceerd en verhandeld werden. Door gebrek aan geld en onderzoeksmiddelen konden deze commissies in de praktijk weinig doen.
10
B. Oorzaken en voorbeelden van de slechte situatie in de 19e eeuw Het ontbreken van waterleiding in combinatie met sterk vervuild oppervlakteen bronwater in veel steden en op het platteland. Bijvoorbeeld: • Het aanlengen van melk met vervuild water uit de naburige beerput (soms liep de beerput in welput over) • Het gebruiken van vervuild water bij de bereiding van kaas • Het spoelen van melkbussen met oppervlakte water uit een rivier of beek die in feite een open riool was en waarin de kadavers van dode dieren soms ronddreven. Gebrek aan hygiëne, bijvoorbeeld: • Zeer smerige stallen • Het melken van koeien met uierziekte • Bij slagers lag het vleesafval vaak direct naast het verse vlees en werden de werkruimten niet of nauwelijks schoongemaakt, waardoor ze vooral met warm weer enorm stonken. De slachtplaatsen waren vaak primitief en lagen direct naast mestvaalten of open beerputten. Er waren overigens ook goed verzorgde slagerijen. • Ongedierte als ratten, muizen en kakkerlakken in slagerijen, visverwerkingsbedrijven etc. • Het verkopen van vlees van zieke dieren. • Het bereiden van brooddeeg met vuile handen of handen met eczeem, soms zelf met (vaak vuile) voeten. • Veel zeer kleine winkeltjes in woon- of slaapkamer Gesjoemel uit winstbejag, bijvoorbeeld: • Het aanlengen van melk met water en het afromen van het vet van melk • Het aanlengen van boter en kaas met water • • • • • •
Het aanlengen van boter met aardappelmeel, reuzel of margarine Het geven van een te laag vetgehalte aan kaas Het vermengen van broodmeel met het goedkopere rijstmeel of gemalen paardebonen of zelfs fijn zaagsel. Het verkopen van te licht brood. Het aanlengen van nootmuskaat met lijnmeel Het vermengen van kaneel en peper met tarwemeel 11
GB 0003 = Foto van de verkoop van boter en eieren door boeren en boerinnen voor de Boterhal aan de Grote Markt te Breda
G 0021
= Verzameling wetsbepalingen om bedrog in de boterhandel tegen te gaan.
Opkomst van fabrieksmatige productie en nieuwe synthetische middelen + chemicaliën. Dit leidde tot: • Vervuiling van producten met ongewenste chemicaliën, zoals boorzuur, salpeter en salicylzuur • Het toevoegen van een teveel aan conserveerzout of kleurstoffen • Het overschatten van het eigen technisch kunnen. Zo zijn er voorbeelden van dieren die al begraven waren en in ontbinding verkeerden, die weer opgegraven werden en met behulp van zogenaamde “kunstmiddelen” voor consumptie geschikt gemaakt werden. • De grote armoede bij grote delen van de bevolking waardoor deze alleen slechte producten konden kopen. Met name goed vlees en niet aangelengde melk was voor velen domweg te duur. Zo bestond de goedkope boterhamworst vaak voornamelijk uit meel en kleurstoffen. Het ontbreken van criteria waaraan producten moesten voldoen. Hierdoor was het moeilijk fraudeurs aan te pakken.
12
THEMA 2 PERIODE 1893 –1950 A. Algemeen overzicht 1. OPKOMST EERSTE KEURINGSDIENSTEN VAN WAREN OP GEMEENTELIJK INITIATIEF Voor de komst van de Warenwet in 1919 waren het de gemeenten en een aantal provincies die het initiatief namen tot de oprichting van een KvW. • 1893, Rotterdam • ………, Amsterdam • 1901, Leiden • 1907, Den Haag • 1908, Groningen en Dordrecht • 1911, Haarlem en Arnhem • 1913, Utrecht en Tilburg • 1916, Provincie Friesland • 1917, Provincie Drenthe • 1918, Den Bosch. De gemeentelijke gezondheidscommissies speelden vaak een belangrijke rol bij het tot stand komen van deze diensten. Dit ging overigens niet zonder slag of stoot. Sommige gemeenteraadsleden hadden met name financiële bezwaren. Men vond een dergelijke dienst te duur en het toezicht op de kwaliteit van eet- en drinkwaren een taak van de consument en het bedrijfsleven zelf. De gemeentelijke verordeningen op basis waarvan deze diensten tot stand kwamen regelden niet alleen dat de KvW toezicht hielden op eet- en drinkwaren, maar ook op de bereiding daarvan. De Rotterdamse verordening vormde voor veel gemeenten hét voorbeeld hoe een dergelijke verordening moest worden opgesteld.
13
GD 0003
GD 0004
= Gemeentelijke verordeningen uit Dordrecht betreffende eet- en drinkwaren en brood uit ca. 1900 = Gemeentelijke Instructie voor de directeur van de gemeentelijke keuringsdienst te Dordrecht uit vermoedelijk 1908
De invoering van keuringsdiensten had over het algemeen tot gevolg dat de situatie in het werkgebied van de dienst snel verbeterde. Een ongewenst gevolg was dat er 2 soorten artikelen ontstonden. Relatief goede voor de gebieden en steden mét een keuringsdienst en slechte voor de gebieden zonder; vooral het platteland. Vanaf het begin werkten de diensten min of meer zoals ze nu nog werken; d.w.z.: • Keurmeesters in de buitendienst die in winkels , bedrijven en op markten en bij losse verkopers controleerden en monsters namen. • Laboratorium medewerkers die onderzoek deden om vervalsingen aan te tonen in de monsters die de keurmeesters meenamen, alsmede levensmiddelen en eet- en drinkgerei onderzochten op schadelijke stoffen. Kleinere gemeenten die in de buurt van een stad met een keuringsdienst lagen, sloten zich hier vaak bij aan middels de betaling van een bedrag per inwoner per jaar (in 1913 ± 5,5 eurocent). Hierdoor ontstonden al voor de Warenwet van 1919 Keuringsgebieden. Overigens deden niet alle kleinere gemeenten dat. Velen vonden het te duur.
G 0020
In deze periode werden er over het algemeen weinig boetes gegeven. Overtreders werden met naam en toenaam in de krant gezet, hetgeen veel effectiever was. Deze methode van bestraffing werd tot in de 20er jaren toegepast.
GB 0010 = Een advertentie uit een krant uit Bergen op Zoom waarin een inwoner van Woensdrecht met naam en toenaam genoemd wordt omdat hij melk met water heeft aangelengd (ca. 1925 – 1930)
Een belangrijk probleem in de 19e eeuw was het ontbreken van criteria waaraan levensmiddelen moesten voldoen. Een verbetering hierin kwam in 1905 met de invoering van de “Codex Alimentarius” door het Nederlands congres voor de Openbare Gezondheidsregeling, waarvan de heer Anske Lam, directeur van de dienst te Rotterdam, voorzitter was. Hierin werden minimum eisen vastgesteld voor eet- en drinkwaren en de bereiding daarvan. Belangrijk was een arrest van de Hoge Raad in 1909 welke vaststelde dat een product deugde als het aan deze minimum eisen voldeed. Hierdoor nam de juridische slagkracht van de keuringsdiensten aanmerkelijk toe. In de loop van het 1e en 2e decennium van de 20e eeuw nam het aantal producten dat
GD 0044 = Voorbeeld van een overeenkomst met fabrikanten om eisen vast te stellen aan een product. In dit geval Cichorie en Pee-koffie (NB: In de Zeeuw staan meer voorbeelden. Zie pag. 126 (vruchtenwijn), pag. 130 (azijn), pag. 142 (Vleesextracten) ) en pag. 148 (vruchtensiropen en limonades). GR 0001 = Foto van de heer Anske Lam die van 1893 tot 1918 directeur was van de dienst te Rotterdam en een belangrijke voortrekkersrol heeft gespeeld
14
= Een Kasboek van de dienst te Goes dat de balansen geeft van de jaren ’21 tot ’30.
in de Codex beschreven werd aanzienlijk toe. Dit beschrijven van een product gebeurde in overleg tussen de directeuren van de KvW in Nederland en de fabrikanten van en handelaren in dat product (overigens vaak een moeizaam proces). 2. WARENWET 1919 WO I had duidelijk gemaakt dat door het ontbreken van landelijk toezicht het aantal knoeierijen en prijsopdrijvingen enorm was toegenomen. Een juridisch probleem was dat de afspraken in de Codex Alimentarius niet bindend waren en dus door de rechter niet altijd geaccepteerd werden. In 1919 werd de Warenwet door het kabinet Ruys de Beerenbrouck ingediend. Doelstelling was om de zwakken te beschermen door: • De volksgezondheid te beschermen • De oneerlijkheid in de handel tegen te gaan. Op 1 juli 1921 werd de Warenwet van kracht. Onder de Wet vallen: • Alle eet- en drinkwaren, inclusief gevogelte, vis en wild. • Vlees in zoverre het scheikundig onderzoek betreft. Het overige onderzoek valt onder de Vleeskeuringswet en werd door een aparte dienst gecontroleerd. • Artikelen die bij de bereiding van voedsel worden gebruikt. De Warenwet is een Raamwet; dat wil zeggen dat voorts alle artikelen er onder vallen die bij Algemene Maatregel van Bestuur worden aangewezen. In de loop der jaren zijn zeer veel artikelen op deze wijze aangewezen. Omdat verpakkingsmaterialen van invloed kunnen zijn op de inhoud, zijn ook deze aangewezen (Verpakkingsbesluit 1921). Ook non-food artikelen als speelgoed, cosmetica, behangsel, gasmaskers (WO II), fopspenen, reinigingsmiddelen, schoensmeer en valhelmen werden opgenomen. Tevens werden voor grondstoffen voor het bereiden van eet- en drinkwaren besluiten uitgevaardigd; zoals voor meel en vetten en kleur-, reuk- en smaakstoffen.
15
bij het opzetten van de keuringsdiensten in Nederland
In de Maatregelen van Bestuur wordt alles rond een product nauwkeurig geregeld, zoals: • De voorwaarden die aan een product worden gesteld • De naamgeving • Hoe het product moet worden onderzocht • Welke conserveer, reuk-, en kleurmiddelen er in mogen zitten • Hoe het moet worden bereid • Welke gereedschappen daarbij mogen worden gebruikt • De verpakking. In 1995 telde de Warenwet 128 besluiten op het gebied van levensmiddelen en 39 voor non food.
Er werd gekozen voor een gedecentraliseerde aanpak met regionale Keuringsdiensten. Op deze wijze zouden de diensten dichter bij de bevolking staan.
3. WARENWET 1935 Deze nieuwe wet week niet sterk af van de oude uit 1919. Belangrijkste reden om deze in te voeren waren bezuinigingen in deze tijd van economische crisis. De belangrijkste maatregelen waren hier dan ook op gericht. Deze waren: • Het opheffen van een aantal diensten (Eindhoven, Breda, Arnhem, Leiden, Zwolle) • Het verminderen van het aantal medewerkers (1 keurmeester per 30.000 inwoners) • Het invoeren van de “retributie”, dat wil zeggen dat de bedrijven moesten gaan meebetalen aan de keuringsdiensten (ƒ 2,-/jaar). Deze retributie moest geïnd worden door de keuringsdiensten. Dit gaf zoveel extra administratief werk dat de kosten hoger waren dan de inkomsten. 16
GD 0024 = Door P. de Zeeuw gemaakt overzicht van alle besluiten die tussen 1921 en 1983 zijn uitgevaardigd. GD 0005 = Contemporaine kaart met de 21 keuringsgebieden die in de Warenwet van 1919 werden ingesteld GD 0023 = Afkondiging uit 1920 van B&W te Dordrecht aangaande een verordening op de KVW. Elke gemeente moest volgens de Warenwet van 1919 een dergelijke verordening uitvaardigen. De tekst moest overeenkomen met het concept dat door de minister was aangegeven.
. GD 0007 = Contemporaine kaart met de 16 keuringsgebieden die in de Warenwet van 1935 werden ingesteld
In 1936 trad de wet in werking. De wet gaf aanleiding tot een overdreven bezuinigingsdrift bij de diensten. Voorbeelden hiervan zijn: • Het inleveren van potloodstompjes om aan te tonen dat je echt een nieuw potlood nodig had. • Het uitzoeken van sintels uit de verbrande as van de kolenstook om deze opnieuw te kunnen gebruiken. • Het opsparen van afgebrande lucifers om als aanmaakhout te kunnen gebruiken. • Het steeds hergebruiken van enveloppen. • Het meegeven van brieven aan ambtenaren die naar huis gingen om een postzegel uit te sparen. • Het afschaffen van de dienstfietsen. De keurmeesters moesten voortaan maar op hun eigen fiets gaan. • Het gebruiken van de randjes van een postzegelvel als plakband. • Het pas zeer laat aan doen van het licht, waardoor veel ambtenaren in de winter vaak met zeer slecht licht moesten werken. • Het gebruiken van statiegeld flessen voor monsterdoeleinden. Vaak kostte het terugbrengen enkele uren en dat om 5 cent uit te sparen. • Het niet verzegelen van monsters, dat spaarde lood en touw. • Het bewaren van de enkele loodjes die wel gebruikt werden om deze 1 x maal per jaar te kunnen laten omsmelten tot nieuwe loodjes.
Tot in de 50er jaren is deze bezuinigingsdrift blijven bestaan.
17
GD 0006 = Platronde bol lood uit de 30er jaren, die door een lab bediende uit zuinigheid was omgesmolten uit het verzamelde zegelloodjes om er in de gevangenis te Norg weer plombeer-loodjes van te laten maken
B. Algemene situatie 1. WAT MEN AT. Het assortiment was tussen 1900 - 1950 veel beperkter dan nu. Het besloeg niet meer dan 800 artikelen. Tegenwoordig wel 10.000. Brood, vetten, aardappelen en vooral melk (tapte- en karnemelk) waren de belangrijk voedingsmiddelen voor het grootste deel van de over het algemeen arme bevolking. Daarnaast werd nog veel boekweitmeel gegeten. Vlees was een luxe product dat vooral door de rijkere werd gegeten. Bij de armere Nederlanders, het merendeel, kwam dit maar 1 x maal per week op tafel. De goedkopere vis at men in bredere kring . Fruit werd weinig gegeten en was een luxe. Zo kwamen stoofperen, pruimen en appelen vaak alleen ’szondags op tafel. Groenten waren seizoensgebonden. Men at voornamelijk koolsoorten, uien, wortels, kroten en allerlei soorten bonen. Melk vormde de grondstof voor brij of pap. Dit werd vaak 2 x per dag gegeten. Pure melk werd weinig gedronken, omdat deze vaak een bijsmaak had en moest worden gekookt. Thee, koffie en bier waren de belangrijkste dranken. Kinderen dronken vaak gekookte melk met suiker, cacao, anijs of saffraan. Deze veel gebruikte artikelen nodigden het meest uit tot vervalsingen. Bij de oprichting van de keuringsdiensten in het begin van de 20e eeuw waren dit dan ook de producten waar het meest toezicht op gehouden werd. Tegenstanders van deze diensten waren bang dat door deze controle deze waren voor de armen te duur zouden worden. In de praktijk heeft de invoering van de KvW echter geen grote prijsverhogingen met zich meegebracht. Wel een aanzienlijke verbetering van de kwaliteit van dit volksvoedsel.
18
2. BEREIDINGSWIJZE Veel producten werden in de eerste helft van de 19e eeuw nog op kleinschalige wijze geproduceerd. Er waren veel kleine bakkers en slagers, die aan huis bakten of slachten. Melk kwam vaak nog direct van de boer. Bij een aantal producten was huisindustrie dominant; bijvoorbeeld de garnalenpellerij en de consumptie-ijs bereiding. De meeste van deze kleine producenten hadden nauwelijks enige opleiding en weinig begrip van hygiëne. Door de lage inkomsten hadden zij ook weinig mogelijkheden een moderne hygiënische bedrijfsvoering op te zetten. Deze factoren leidde vaak tot verschrikkelijke omstandigheden, zoals: • Slagers die slachten naast het privaat • Het welig tieren van ongedierte, vooral kakkerlakken en ratten • TBC-varkens waarbij je met een vinger in de ruggengraat kan prikken • Brood gekneed met zweetvoeten of eczeem handen • Melk van koeien met uierziekte, gemolken in sterk vervuilde stallen • IJs-bereiding op een slaapkamer tussen de kattenbak en de po met gebruikmaking van vervuild geoxideerde of met lood gesoldeerd gereedschap. Overigens waren er ook goed verzorgde modelslagerijen. Deze werkten meer voor de “betere” standen. De armoede bij de producenten werkte gesjoemel in de hand om het hoofd boven water te houden. 3. HANDEL Bij de winkeliers en handelaren was de situatie eveneens vaak slecht. Ook hier betrof het vaak arme, slecht opgeleide mensen die weinig begrip voor hygiëne hadden en sjoemelden om de karige inkomsten aan te vullen. Er waren veel kleine kruidenierswinkeltjes, soms in een woon- of slaapkamer (de zogenaamde kamerwinkeltjes) waar de belangrijkste levensbehoeften werden verkocht zoals koffie, thee, specerijen, meelwaren, boter, vet, olie, zuidvruchten, peulvruchten, kaas, cacao, azijn en wasmiddelen. Op het 19
GB 0004 = Foto van een Tilburgse boerin in een smetteloze keuken in 1902
GB 0008 = Foto van een keurig verzorgde “modelslagerij” in Tilburg uit ca. 1915
platteland verkochten de winkeltjes vaak ook brandstoffen, textiel, klompen en gereedschappen. De meeste producten werden onverpakt verkocht, hetgeen vooral bij warm weer bijdroeg tot een slechte conditie van de waren. Veel dagelijkse producten werden via straathandel, vaak aan huis, verkocht; vooral melk en brood. Bij de kleine winkeltjes was de situatie slecht, evenals bij veel straathandelaren. Vooral bij de losverkochte waren kwamen misstanden voor. Veel winkeliers hadden er geen begrip voor dat men geen bedorven waar zou mogen verkopen. Soms legde men goede waren op bedorven waren voor de schone schijn. De onderin liggende slechte waren werden dan verkocht. De melk van straatventers werd vaak bedorven door uit de mouw druipen d regenwater bij slecht weer of het krijgen van stof in de melk bij droog weer. Overigens waren er in de steden ook grotere winkelbedrijven en coöperaties. Bij deze grotere, maar vaak ook duurdere, bedrijven was de situatie over het algemeen goed en was er veel warenkennis. Ook deze zaken werden gecontroleerd door de keuringsdiensten. Vanaf 1925 verbeterde de situatie door: • Het winkelbesluit (1925). Hierdoor kon begonnen worden met de controle op de inrichting en hygiëne in winkels. Een bijzonder probleem hierbij voor de ambtenaren van de KvW was dat het winkeltje vaak de enige broodwinning vormde voor een weduwe of invalide. Om deze mensen tegemoet te komen werd meestal afgesproken dat zij alleen nog maar verpakte waren mochten verkopen. • Het aan een vergunning verbinden van de verkoop van melk, het thuis bereiden van ijs en het thuis pellen van garnalen. Deze vergunningen waren gebonden aan een goede inrichting van de werk- of verkoopplaats. • De invoering van de Vestigingswet Kleinbedrijf in 1937. Kruideniers moesten van toen af aan een examen afleggen, waarin zij aantoonden over voldoende handels- en warenkennis te beschikken.
20
GR 0009 = Foto van een prachtige art-deco winkel uit de 20er of 30er jaren van Jamin, toen nog een keten van kruidenierswinkels GR 0010 = Foto van een voor die tijd moderne kruidenierswinkel
C. Werk keurmeesters 1. ALGEMEEN De belangrijkst taak van de keurmeesters is het in de praktijk controleren van waren, de bereidingswijze daarvan en de handel daarin ten behoeve van: • De bescherming van de volksgezondheid • Het zorgdragen dat de consument waar voor zijn geld krijgt.
GB 0019 = Een overzicht van etiketten en verpakkingen die de dienst te Brabant exposeerde om aan de bezoekers duidelijk te maken dat de diensten zich met meer bezig hielden dan alleen met melk en brood.
Naast deze controlerende taak hebben de keurmeesters een voorlichtende taak. Zij zijn bevoegd overal te controleren. Bij gebrek aan medewerking kunnen zij de politie inschakelen. Zij zijn bevoegd: • Monsters te nemen van waren die zij verdenken.
•
Partijen slechte waren af te keuren en ter plekke in beslag te nemen. Deze in beslagname kan vrijwillig zijn. De keurmeester overtuigt zich er daarbij van dat de waar daadwerkelijk onbruikbaar is gemaakt.
•
Proces-verbaal op te maken.
G 0013 G 0022
= Een verzegelingstang met loodjes. = 5 Lakstempels + lakstift voor het zegelen van monsters 3 met de inscriptie “KvW Goes” en 1 met de inscriptie “KvW Dordt”.
GD 0013 = Foto van de opslagplaats van afgekeurde waren bij de dienst te Dordrecht in 1925 GB 0012 = Bergplaats voor in beslag genomen waren van de dienst te Den Bosch GD 0052 = Foto van de “gruwelkast” die de dienst te Dordrecht had/heeft met monsters van vervalsingen.
2. CONTROLE TEN BEHOEVE VAN DE VOLKSGEZONDHEID (praktijkvoorbeelden) Het controleren van met kolen en vanaf de 20er jaren ook wel met olie gestookte steenovens bij bakkers. Deze ovens waren vaak eeuwen oud en gaven veel stof dat in het brood te proeven was. Ook het kneden van het deeg gebeurde vaak onder zeer onhygiënische omstandigheden, zoals het kneden met (zweet-) voeten of eczeemhanden. Tevens gebruikte men vaak sterk vervuild oppervlakte- of bronwater, bij gebrek aan een waterleiding. Ook het bakkersgereedschap was vaak vervuild. Het Broodbesluit uit 1922 bracht verbetering in de situatie bij de bakkers. 21
GD 0027 = Foto (uit 1972) van een oude bakkersoven met oliestookapparatuur te Strijen zoals gebruikt in de 20er jaren. GD 0028 = Foto van afgekeurd bakkersgereedschap, bestaande uit: een koekjesblik dat zonder reiniging vaak opnieuw was gebruikt, een garde die droop van oud vet, vermengd met roest, een gamel of bekken gesoldeerd met koper en lood
(dit resulteerde in een groot aantal zieken bij een klant die op taartjes had getrakteerd) en een oude kapotte bloemzeef die gebruikt werd voor het wellen van rozijnen, als gevolg waarvan een klant in het ziekenhuis terecht kwam omdat een metaaldraadje uit de zeef in haar keel terecht was gekomen. GD 0029 = Eerste pagina van het Broodbesluit Het controleren van een slagerij.
GB 0009 = Foto van de directeur van de dienst te Tilburg die tijdens WO.I in de Boterhal te Tilburg het vlees controleert dat bestemd is voor de vleesdistributie
Het controleren bij een boer van de stal. Deze waren vaak zeer vervuild. Ook werd gecontroleerd op ziek vee (uierziekte, TBC)
GB 0006 = Foto van een keurmeester die een melkmonster neemt bij een koe in de 20er jaren GB 0007 = Foto van twee keurmeesters die op een boerderij controleren of het melkgerei goed schoon en niet loodhoudend is.
Het controleren van een lokaal of ruimte waar melk verkocht werd. In ± 1930 bleek dat de meeste van deze lokalen redelijk tot goed op orde waren als gevolg van het Melkbesluit van 1925. Het controleren van een thuisbereider van consumptie-ijs. Vanaf ± 1900 werd schepijs populair bij het grote publiek. Als gevolg hiervan kwamen er veel kleine ijsbereiders waar de productie omstandigheden zeer slecht waren (1921 Meppel, 230 zieken, waarvan 6 met dodelijke afloop). Er waren overigens ook grote ijsbereiders. Bij deze fabrikanten was de situatie wel goed. In 1929 het IJsbesluit en in 1931 een vergunningsstelsel. Hierdoor verbeterde de situatie aanzienlijk. Controle bleef echter nodig bij dit voor ziektekiemen zo gevoelige product.
GD 0034 = Foto van in beslag genomen vervuild gereedschap dat was gebruikt bij ijsbereiding en –verkoop. Het betreft: Geoxideerde ijsknijpers, kleverige en gescheurde rubberspatels en een grote koperen ijslepel die was gesoldeerd met lood. GB 0021 = Een keurmeester controleert vers schepijs in de 30er jaren. De ijscoman toont zijn vergunning. GR 0006 = Foto van een keurmeester van de dienst te Rotterdam die een monster neemt bij een ijskar.
Het controleren van een kleine snoepwinkel. Met name bij het bereiden en verpakken van zelf gemaakte snoepgoed was de hygiëne vaak ver te zoeken.
GD 0048 = Foto van de “stropertiespan” van Opoe Verkerk. Bladeren uit een schoolschrift werden gebruikt als verpakkingsmateriaal voor het snoepgoed.
22
Het controleren van de Zeeuwse garnalen pellerij die veel als huisindustrie werd gedaan. In 1925 het Garnalenbesluit. Het invoeren van maatregelen was niet gemakkelijk en er werd veel tact van de keurmeesters vereist omdat het hier om zeer arme gezinnen ging, die nauwelijks andere inkomsten hadden. Men was daarom soepel met geven van ontheffingen. Het invoeren van een vergunningsstelsel in 1943 lukte om deze reden matig.
GD 0035 = Garnalenpelster te Stellendam in 1938
Controle van een kamerwinkel of een kleine winkel.
GD 0037 = Foto van hoofdkeurmeester Bezemer van de dienst te Dordrecht op inspectie in een kruidenierswinkel te Sliedrecht, welke winkel overigens een toonbeeld van netheid was GD 0036 = Foto van het interieur van een kruidenierswinkel uit ca. 1900
Controle van een visventer. De keurmeesters controleerden meestal zelf de vis op kwaliteit. Er werden weinig monsters genomen.
GD 0017 = Foto van hoofdkeurmeester Bezemer van de KvW te Dordrecht die vis keurt bij een straatventer GB 0014 = Foto van een keurmeester uit Brabant die de handel van een visboer keurt uit 1929. In die tijd lag de vis eenvoudig op de kraam en werd niet gekoeld GR 0003 = Foto van de in vis gespecialiseerde keurmeester J. Verbrugge die vis keurt bij visverkoper in 1933
Ook op kermissen werd gecontroleerd
GB 0015 = Foto van een keurmeester uit Brabant die een zakje boterbabbelaars keurt op een kermis in de 20er jaren
3. CONTROLE DAT DE CONSUMENT WAAR VOOR ZIJN GELD KRIJGT (praktijkvoorbeelden) Het controleren van melk bij een melkventer en/of melkverkoper. Het ging hier met name om het controleren op het aanlengen met water en het vetgehalte, dat vaak veel te laag was. De melkcontrole maakte vooral in de 20er en 30er jaren een zeer belangrijk onderdeel van het werk van de keurmeesters (± 70 ). Als gevolg hiervan werden zij ook wel “Melkcontroleurs” genoemd. Melk was dan ook een van de eerste producten 23
G 0008
= Flesjes voor het meenemen van melkmonsters (Opm.: Mogelijk zijn het flesjes uit de 50er jaren) GD 0032 = Foto van fietstas van een keurmeester met monstermateriaal bestaande uit melkflesjes, monster- en kaasboren DH 0025 = Een melkkan met een inhoud van 1 liter.
waar een besluit voor genomen werd (1925) De zaak verbeterde met de opkomst van de melkfabrikanten in de 30erjaren. Deze hadden eigen laboratoria en controleerden zelf de melk die zij van de boeren kregen. Ook gingen deze fabrieken vaak zelf het uitventen verzorgen. In de 40er jaren werd fabrieksmelk dominant in de markt. Dit was onder meer een gevolg van de melkstandaardisatie die in 1940 werd ingevoerd. Deze standaardisatie schreef voor dat alle melk in Nederland hetzelfde vetgehalte moest hebben en verkoop van rauwe melk werd verboden. Veel ventende boeren gaven er nu de brui aan. Melkventers verkochten alleen nog maar fabrieksmelk met vaste verkoopprijzen.
GD 0030 = Foto van keurmeester Medemblik van de dienst te Dordrecht die monsters neemt bij een melkventer in 1925 GB 0001 = Foto van een keurmeester van de dienst te Breda die een melkmonster neemt bij melkventer in 1929 GR 0004 = Foto van het nemen van een monster bij een melkkar door een Rotterdamse keurmeester in de 30er jaren. GD 0031 = Foto van keurmeester Van der Meer van de dienst te Dordrecht die monsters neemt bij een melkventer in 1938 GD 0033 = Foto van een door een hond getrokken melkwagentje van de melkfabriek, de Dordrechtse Melk-Inrichting uit de 20er of 30er jaren
Het controleren van het gewicht en kwaliteit van brood. Hier werd met name in de eerste drie decennia vaak de hand mee gelicht. Veel brood was te licht of vermengd met goedkopere producten die er niet in thuis hoorden, zoals rijstmeel en zelfs zaagsel.
GD 0025 = Foto van een keurmeester die met een handweegschaal het gewicht van het brood van een broodventer controleert. DH 0023 = Een mobiele weegschaal voor keurmeesters uit de 20er jaren. GB 0016 = Foto van twee keurmeesters die in een bakkerij in Tilburg het gewicht van het brood keuren in de 20er jaren. GB 0017 = Foto van een keurmeester die met een eenvoudige weegschaal het gewicht van het brood controleert in de 20er jaren GG 0001 = Foto van een Goese keurmeester die het gewicht van brood controleert in de 30er jaren
Het controleren van kaas, voornamelijk op vetgehalte, en eieren. Dit werd vooral door de keurmeesters op locatie gedaan. Van kaas en eieren werden weinig monsters genomen om door het laboratorium te laten onderzoeken.
24
4. HET GEVEN VAN VOORLICHTING (praktijkvoorbeelden) In de eerste decennia van de 20e eeuw was bij veel producenten de warenkennis en het begrip voor hygiëne bijzonder laag. Een hoofdtaak voor de keurmeesters was dan ook het geven van “opvoedkundige” voorlichting; bijvoorbeeld: • Het promoten van de zogenaamde “Hollandse stal” bij boeren die nog een ouderwetse potstal hadden. • •
• •
Het uitleggen aan bakkers wat “drooggewicht” en “droge stoffen” waren, zodat zij beter wisten hoeveel meel of bloem zij in hun brood verwerkten. Het adviseren van kleine winkeliers en thuiswerkers in de garnalen pellerij en ijsbereiding hoe de onhygiënische situatie te verbeteren, al was het maar door de handen te wassen voor men bereidde. Het uitleggen aan marktkooplui hoe beter hun waar te beschermen
GB 0011 = Tekening van een zogenaamde “Hollandse Modelstal”, waarmee keurmeesters aan boeren voorlichting gaven hoe het beter kan
GB 0013 = Een keurmeester vertelt een marktvrouw hoe ze haar boter goed moet toedekken
Het geven van cursussen aan winkeliers die sinds de invoering van de Vestigingswet Kleinbedrijf een examen moesten afleggen.
Voorlichting werd opgevolgd door controle, waarbij gekeken werd of de adviezen daadwerkelijk tot verbetering leidden. 5. WIJZE VAN UITVOERING VAN DE TAKEN. Algemeen • De keurmeesters stonden onder de leiding van een hoofdkeurmeester. • Hun werk bracht veel administratie met zich mee. Dagelijks moesten zij op formulieren al hun handelingen rapporteren. • Het meeste van het keurwerk werd ter plekke door de keurmeesters gedaan. Alleen bij twijfel namen zij monsters mee om te laten keuren op het lab.. Zij moesten dan ook beschikken over een grote warenkennis. • Om hun warenkennis te toetsen moesten nieuwe keurmeesters een examen afleggen. Hiervoor was geen opleiding. Haast alle keurmeesters waren dan ook zonen van middenstanders die in de praktijk hun warenkennis hadden opgedaan. Bij sommige diensten gaf de directeur 1 x per week een theoretische bijscholing. 25
GD 0021
= Kaart voor het boeken van inspecties, monsters en afkeuringen door een keurmeester uit de 20er of 30er jaren
•
•
Omdat na de invoering van de Warenwet in 1919 er bij het bedrijfsleven veel verzet bestond, maar ook in het licht van de armoedige omstandigheden, werd veel tact van de keurmeesters geëist. Zij hadden expliciet de opdracht om hun werk op sympathieke wijze uit te voeren en eerder opvoedkundig dan bestraffend te werken. Om hun werk goed te kunnen doen moesten zij dan ook veel gezag uitstralen Typerend voor deze periode is dat bij het aannemen van keurmeesters ook gelet werd op kerkelijke gezindte. In Brabant was een expliciete voorkeur voor R.K medewerkers.
Regio’s Het gebied dat onder een bepaalde dienst viel werd ingedeeld in regio’s. Elke keurmeester had een eigen regio. Jaarlijks werden de regio’s opnieuw verdeeld om te voorkomen dat de keurmeester te betrokken raakte met en te bekend in het gebied. Overigens kwam het ook voor dat een bepaalde keurmeester een specialisatie had. Zo kende de dienst te Dordrecht een specialist in de garnalen pellerij en andere diensten specialisten in melk. Mobiliteit. • In de regio’s die dicht bij het kantoor van de dienst lagen verplaatsten de keurmeesters zich per fiets. Hun monsters namen ze mee in een tas die aan de stang van de fiets hing. De hierdoor wijdbeens fietsende keurmeesters waren een bekend beeld in het straatbeeld. Tijdens de crisisjaren werden de dienstfietsen wegbezuinigd en moesten de keurmeesters hun eigen fiets gebruiken. • De buitengebieden werden met het openbaar vervoer bezocht of per huurauto of motor. Vanaf de 20er jaren hadden de meeste diensten 1 en vanaf de 30er jaren 2 of meerdere eigen auto’s (meestal een Ford of Chevrolet). Hiervan werd door meerdere keurmeesters gebruik gemaakt. Gezamenlijk vertrokken een aantal keurmeesters ’s-morgens naar enkele dorpen in de buitengebieden. Per dorp werd een keurmeester afgezet, die aan het einde van de dag weer opgepikt werd. De auto’s waren lang in gebruik bij de diensten. Vaak werden ze pas na 10 jaar ingeruild.
26
GG 0002 = Foto uit de 30er jaren van drie keurmeesters met hun fietsen. Aan de stangen hangen hun monstertassen.
GG 0003 = Foto van Het personeel van de dienst te Goes met de 2 motoren van de dienst in de 20er jaren. GD 0014 = Foto van de eerste auto van de dienst te Dordrecht. Deze Chevrolet was van 1922 to 1939 in dienst. GB 0020 = Foto van de auto van de dienst te Tilburg genomen tijdens WO II. In verband met brandstofschaarste reed de auto op gas. De gasflessen lagen op een aanhang wagen achter de auto.
Verzet. • Uiteraard waren de keurmeesters niet populair bij de middenstanders en dezen probeerden elkaar te waarschuwen als er een keurmeester in de buurt was, zodat men tijdig slechte waar kon verstoppen . De keurmeesters waren vaak makkelijk te herkennen aan hun auto’s, omdat deze zo lang gebruikt werden. Op de Zeeuwse en Zuid-Hollandse eilanden moesten de keurmeesters gebruik maken van de veerponten. Al voor ze op een eiland aankwamen was vaak al bij de locale middenstanders bekend dat er een keurmeester aankwam • Over het algemeen had men respect voor de keurmeesters en zag men het nut van hun werk in. Geweld tegen keurmeesters kwam zelden voor. Het in een sloot gooien van een keurmeester, deze opsluiten in een koelkast of de deksel van een melkbus naar zijn hoofd gooien zijn dan ook uitzonderlijke voorbeelden. Werktijden. Vooral keurmeesters die naar de buitengebieden moesten, maakten vaak lange werktijden. Afhankelijk van openbaar vervoer en veerponten moesten de keurmeesters soms al om 5.00 uur op pad en kwamen laat thuis. Regelmatig kwam het voor dat zij in een buitengebied moesten overnachten. In de 30er jaren verbeterde de situatie door de verbetering van de wegen, een beter openbaar vervoer en de aanschaf van meer auto’s.
27
D. Werk laboranten 1. ALGEMEEN In het laboratorium werden alle door de keurmeesters aangebrachte monsters onderzocht. Bij een onbevredigende uitslag werd actie ondernomen. Dit kon zijn: • Het geven van een waarschuwing aan de verkoper • Het opmaken van een proces-verbaal • Het aan een keurmeester opdracht geven de voorraad van de bemonsterde partij in beslag te nemen of vrijwillig aan de keuringsdienst af te staan ter vernietiging.
GD 0018 = Foto van het laboratorium van de dienst te Dordrecht in 1921 GD 0010 = Foto van het laboratorium van de dienst te Dordrecht in 1922. GD 0011 = Foto van het laboratorium van de dienst te Dordrecht in 1922. GR 0002 = Foto van het grote lab van de dienst te Rotterdam met rechts onder de klok een voor die tijd modern extractie-apparaat. GR 0005 = Foto van een zuurkast die buiten in de tuin van de dienst te Rotterdam was aangebracht, omdat binnen geen adequate afzuiging aanwezig was (30er jaren).
Wettelijk was voorgeschreven dat in het lab wetenschappelijk opgeleide scheikundigen moesten werken en analisten. Eén van deze scheikundigen moest ook onderdirecteur zijn en had de leiding over het lab.
G 0032
2. AARD VAN DE MONSTERS DIE GENOMEN WORDEN Het merendeel van het keuringswerk werd op locatie door de keurmeesters gedaan. Het lab onderzocht voornamelijk die zaken die door de keurmeesters niet visueel vastgesteld konden worden. In de periode 1900 – 1950 ging het om onderzoek naar de volgende waren:
28
= Een doos met kleine flesjes met verschillende soorten chemicaliën uit 1916. Dit voorbeeldmateriaal werd gebruikt om aan analisten kennis over te dragen over chemicaliën. GD 0022 = Foto van mejuffrouw Van West. Zij was scheikundige en onderdirectrice bij de dienst te Dordrecht van 1921 tot 1937
•
Melk en melkproducten. Deze waren in deze periode het speerpunt van het onderzoek van de keuringsdiensten. Hoewel het optreden van de keuringsdiensten veel verbetering bracht, bleef constante controle tot in de 50er jaren noodzakelijk. Het ging om onderzoek naar het aanlengen met water, het vetgehalte dat vaak te laag was en het voorkomen van ziektekiemen als gevolg van ziek vee (uierziekte, TBC). Vooral in tijden van crisis zoals tijdens WO I, de economische crisis in de 30er jaren en tijdens WO II nam het aantal vervalsingen toe en bleek controle meer dan noodzakelijk.
G 0010
•
Spijsoliën, vetten en margarine. In deze periode waren dat belangrijke delen van het volksvoedsel en werd er veel mee geknoeid. Regelmatig bleken spijsoliën aangelengd met lijnolie en margarine met boter. Brood. Tot de 30er jaren werd dit vooral door de keurmeesters op locatie gekeurd. Rond 1930 bleek dat de grove inschattingen van hen vaak niet klopten. Sindsdien werd het ook regelmatig in het lab onderzocht. Snoepwaren. Tot 1920 werd snoep veel onderzocht. Er waren veel kleine snoepwinkeltjes waar flink geknoeid werd, zoals pepermunt met zetmeel, rijstemeel of talkpoeder en schuimpjes met aluin. Ook bleek vaak de kunstmatige zoetstof sacharine teveel te zijn toegevoegd.
R 0020C = Olieweger (aräometer) met thermometer om het s.g van olie te bepalen.
•
•
29
= Butyrometer uit de 20er jaren om het vetgehalte in melk te bepalen. G 0009 = Doseringsapparaat voor amylalcohol uit de 20er jaren. Deze alcohol werd gebruikt bij de bepaling van het vetgehalte in melk in de butyrometer. GB 0018 = Foto van een medewerkster van de dienst te Den Bosch onderzoekt een melkmonster in de 20er jaren GG 0004 = Foto van bacteriologisch onderzoek van melk in vermoedelijk de 30er jaren. R 0009 = Twee demonstratieplaten die aangeven hoeveel vuil uit 40 liter melk kwam DH 0040 = Een lactodensimeter. Deze werd gebruikt voor het bepalen van de dichtheid van vloeistoffen, met name van melk (zie ook DH 0053 + R 0020A [met ingebouwde thermometer) G 0005 = Een heteluchtmotor. Deze werd benut voor het rondpompen van water om in een waterbad een gelijke temperatuur te krijgen. Dit werd toegepast als onderdeel van een onderzoek, waarbij een product gedurende meerdere uren verwarmd moest worden; bijvoorbeeld melk. (Zie ook DH 0042) DH 0049 = Een toestel van Meihuizen, waarmee het vochtgehalte in melkpoeder werd bepaald.
DH 0022 = Een weegschaal voor grovere gewichtsbepaling, zoals in het lab gebruikt. R 0020B = Aräometer met thermometer voor het bepalen van het s.g. van zware vloeistoffen, zoals van suikeroplossingen. R 0030 = Een seccharimeter uit de 20er/30er jaren voor
het meten van suikeroplossingen ten behoeve van vaststellen van het suikergehalte waren als jam, chocolade en suiker. •
•
•
Botergebak. Vanaf 1923 hier regelmatig onderzoek naar, omdat gebleken was dat in plaats van boter vaak goedkopere vetten werden gebruikt, terwijl het wel als boterkoek werd verkocht. Consumptie ijs. Dit werd vaak onder zeer onhygiënische omstandigheden door kleine bereiders gemaakt. Het gevolg was dat de labs van de keuringsdiensten dit regelmatig moesten onderzoeken op bacteriologische besmettingen. Met name de in het ijs veel voorkomende darmbacterie leverde een gevaar op voor de volksgezondheid. Regelmatig kwam tussen 1900 en 1950 dan ook voedselvergiftiging voor als gevolg van het eten van besmet ijs. Bier. Dit was een veel gebruikt consumptie artikel. De KvW controleerde het regelmatig, met name op de kwaliteit van het gebruikte water. Over het algemeen bleken er weinig problemen. Ook Wijn, hoewel een luxe product werd in deze periode onderzocht, onder meer op alcoholgehalte.
G 0006
R 0006
R 0021
•
•
Meel en meelproducten. Vooral boekweitmeel werd veel gecontroleerd omdat het veel gegeten werd in brij en pap. Als volksvoedsel werd er flink mee geknoeid, zoals vervalsingen met gort-, tarwe- en rijstmeel. Vaak zat er het giftige doornappelzaad in. Het Meelbesluit uit 1925 verbeterde de situatie aanzienlijk en de controle werd minder noodzakelijk. (Pee-)Koffie en thee. In deze periode waren koffie en thee luxeartikelen waar weinig mee geknoeid werd. Veel meer gebeurde dit met de veel gedronken koffiesurrogaten die met cichorei gemaakt werden (Peekoffie). Deze koffie bleek vaak vervalst met andere surrogaten zoals 30
G 0027
= Een Pycknometer uit de 20er jaren. Hiermee werd het soortelijk gewicht van vloeistoffen bepaald op basis waarvan men indirect het gehalte aan alcohol kon bepalen in dranken als bier, jenever en wijn. (zie ook DH 0039, hieronder bij “Instrumentarium” + DH 0055; deze is mogelijk uit de 50er jaren). = Een Ebulliometer die gebruikt werd voor het bepalen van het alcoholgehalte in wijn. De bij het apparaat behorende handleiding, aankoopcertificaat en conversieschijf zijn aanwezig. = Een biermeter uit de 20er jaren die werd gebruikt voor meten van het stamwortgehalte van bier voor het bepalen van de categorie van het bier.
= Vier verassingskroezen. Deze werden gebruikt om het asgehalte in monsters te bepalen.
•
•
gebrande eikels en bloembollen. Ook hadden ze vaak een hoog as- of zandgehalte (tot 20%). Na het Koffie en Theebesluit verbeterde de situatie langzaam. In 1940 was het onder controle. Overigens waren surrogaat artikelen toegestaan, mits het op de verpakking stond, zij niet schadelijk waren, een redelijke voedingswaarde hadden en van goede grondstoffen waren gemaakt. Specerijen. Ook hier werd veel geknoeid door vermenging met meelsoorten of as en zand. Een “kaneel” verkoper bleek gemalen hout van oude sigarenkistjes te verkopen. Ondanks het Specerijenbesluit uit 1924 bleven de vervalsingen doorgaan en bleef controle nodig.
GD 0043 = Etiketten van saffraanverpakkingen die beweren dat het product gegarandeerd zuiver is. Vooral met het dure saffraan werd veelgeknoeid. Zo bestond het soms uitsluitend uit gedroogde goudbloemzaadjes of was het gekleurd of verzwaard met boorzuur.
Geconserveerde groenten en aardappelen. Hier was de verpakking soms niet in orde wat consequenties had voor de smaak of de kwaliteit van het voedsel. Vaak ook bleek de inhoud vervalst te zijn.
Regelmatig werden er uitgebreide onderzoeken gedaan gericht op specifieke waren, waar veel klachten over waren; bijvoorbeeld: • Blauwzuur in rangoonbonen en peulvruchten in 1912 • Het vetgehalte in kaas in 1928 n.a.v. het Kaasbesluit in dat jaar. Non Food Ook in deze periode werden regelmatig gebruikartikelen in het lab onderzocht. Voorbeelden hiervan zijn: • Cosmetica en toiletartikelen. Met name de haarwasmiddelen vroegen in deze tijd dat vlooien en haarluis veel voorkwamen regelmatig aandacht omdat er te zware verdelgingsmiddelen in zaten (arsenicum) of juist helemaal geen. De veel gebruikte Eau de Cologne werd regelmatig onderzocht op het alcoholpercentage. • Ook de vulling van kussen kreeg bijzondere aandacht •
Keukengereedschap. Het aardewerk was over het algemeen wel in orde. Veel problemen leverde echter lepels, vorken, schenkkurken, room- en eierkloppers, koffiezeefjes, etc. op. Vaak was het loodgehalte in deze artikelen hoger dan 70%. Duizenden van deze artikelen werden afgekeurd. 31
GD 0049 = Foto van verpakkingen van haarpoeders (ook wel shampoo of “jachtwater”)uit de periode 1910 1930 die sterk arsenicumhoudend waren.
DH 0038 = Kapokmonsters die gebruikt werden als referentie-materiaal
•
Speelgoed. Hier is vanaf de oprichting van de keuringsdiensten onderzoek naar gedaan. Tinnen soldaatjes, bikkels en fluitjes hadden vaak een te hoog loodgehalte, in speelgoedpoppen en opgezette kuikens zat arsenicum. Ondanks het speelgoedbesluit uit 1921 moesten tot WO II regelmatig partijen speelgoed uit de handel genomen worden. Vooral Japans speelgoed waar te veel lood in zat. Na de oorlog hield de keuringsdienst ook oog op “fout” speelgoed en keurde dit waar nodig af.
Voor WO II kregen de keuringsdiensten de taak om het gebruik van oorlogsgassen door de vijand te detecteren. Tevens moesten zij de kwaliteit van gasmaskers controleren (gasmaskerbesluit uit ???).
DH 0011 = Kuikens afgekeurd vanwege de aanwezigheid van arsenicum. GD 0045 = Foto van speelgoedfluitjes waarvan het mondstuk uit 80% lood bestaat uit de eerste decennia van de 20e eeuw GD 0046 = Foto van speelgoedladdertjes en bikkels met een loodgehalte van meer dan 60 % uit de eerste decennia van de 20e eeuw GD 0047 = Foto van “tinnen” soldaatjes van lood uit de eerste decennia van de 20e eeuw DH 0018 = Pop met hakenkruizen in het textiel verweven. R 0022 R 0027
= Een Reukmeet Installatie voor Gasverkenners uit 1939. (zie ook R 0023) = Een schroefdraad controleset voor gasmaskers voor het controleren van schroefdraadaansluitingen van gasmaskers
3. INSTRUMENTARIUM Zie beschrijving collectie, hiernaast.
G 0001
= Analytische balansen voor het afwegen van kleine hoeveelheden chemicaliën tot 0,0001 gram (zie ook G 0017 + DH 0028 + R 0001 + R 0002 + R 0012) G 0016 = Bij een balans horende gewichtendoosjes (zie ook DH 0027 + R 0007) R 0005 = Een draagbare analytische balans voor het afwegen van kleine hoeveelheden chemicaliën. R 0008 = Balans volgens Mohr voor het bepalen van bijvoorbeeld de inhoud van een verpakking of de zuiverheid van een product. DH 0057 = Een teclu gasbrander voor algemeen gebruik in het lab.
32
G 0003
R 0026
= Ketel om stoom te genereren voor stoomdestillatie. Met deze destillatie werd het gehalte aan vluchtige olie in specerijen bepaald en het gehalte aan sorbinezuur en benzoëzuur in levensmiddelen als roggebrood en salades. (zie ook DH 0060)
= Een cito-Jonometer uit de 40er jaren. Dit is een pH-meter, waarmee de zuurtegraad van vloeistoffen zoals melk, azijn kan worden bepaald. G 0004 = Verwarmingsmantel uit de 30er jaren. (zie ook DH 0043) G 0011 = Microscoop in houten kast uit 1921. Hiermee werden bacteriologische preparaten van vooral zuivelmonsters bekeken. (zie ook DH 0030 voor nog 2 microscopen uit deze periode + DH 0071 + R 0015 [microscoop uit de 20er jaren]) R 0018 = Microscoop met verstelbare onderzoekstafel uit de 20er/30er jaren voor het het bestuderen en tellen van schimmels en kolonies in het kader van micro biologisch onderzoek (zie ook R 0024). G 0024 = Bacteriënteller uit de 30er jaren die werd gebruikt bij microbiologisch onderzoek naar o.m. zuivel-producten. DH 0059 = Een Verwarmingsbad voor objectglazen. Dit toestel werd vermoedelijk benut voor het opwarm en/op temperatuur houden van de rechthoekige glaasjes waarop onder een microscoop onderzoeksmaterialen werden gelegd. DH 0044 = Een viscositeitsmeter. Deze werd gebruikt voor het meten van de mate van vloeibaarheid van een vloeistof, bijvoorbeeld bij onderzoek naar stropen en siropen.
33
R 0020D = Aräometer voor het bepalen van het percentage azijnzuur in een azijnoplossing (met thermometer) (zie ook hierboven R 0020A [Aräometer voor melk] + R 0020B [Aräometer voor suikeroplossingen] + R 0020C [Aräometer voor olie] DH 0062 = Toestel voor de bepaling van het vlampunt uit 1915. Dit gebruikte men voor het vaststellen of de te meten stof zuiver was DH 0061 = Een toestel voor de bepaling van het vlampunt uit de 20er jaren. R 0004 = Een refractometer uit vermoedelijk de 20er jaren waarmee het suikergehalte in bijvoorbeeld jam en limonadesiroop werd bepaald. (Zie ook DH 0045 + DH 0069 + R 0016) G 0012 = Een refractometer uit 1945 G 0014 = Een kurkenpers uit de 20er jaren voor het soepel maken van laboratoriumkurken. G 0015 = Een kurkenboor uit de 20er jaren. G 0018 = Een polarimeter uit de 20er jaren, waarmee het zetmeelgehalte in vleeswaren werd vastgesteld. (zie ook DH 0050 + R 0032) R 0033 = Een set reserve polarimeterbuizen in houten kist. G 0026 = Drie spatels voor het scheppen van chemicaliën. R 0003 = Een colorimeter (?).Deze werd gebruikt voor het bepalen van de concentratie van een oplossing met behulp van extinctie van licht. In de ene buis zat de te meten vloeistof in de andere een referentie-vloeistof. (Zie ook DH 0046 + R 0013 + R 0014 [colorimeters uit de 20er jaren]) R 0010 = Spectrograaf met bijbehorende fotocamera en apparaat om de op de foto vastgelegde spectra te onderzoeken. Het geheel werd gebruikt om de identiteit van vaste stoffen en mogelijk vloeistoffen vast te stellen.
34
DH 0072 = Een toestel voor de bepaling van de “breeklengte” van papier. DH 0064 = Toestel van Kipp, waarmee het gas zwavelwaterstof werd gemaakt ten behoeve chemisch onderzoek. DH 0039 = Een kleine collectie laboratorium materialen. Het betreft ondermeer pycknometers (dichtheid meter voor vloeistof) en maatkolfjes. R 0019 = Een retort uit waarschijnlijk het begin van de 20e eeuw, die mogelijk gebruikt werd voor het destilleren van vloeistoffen, bijvoorbeeld alcohol. DH 0041 = Een autoclaaf uit de 20er of 30er jaren. Deze werd gebruikt bij het steriliseren van laboratorium materialen, vooral glas. De autoclaaf werden voornamelijk gebruikt op het microbiologisch lab. DH 0066 = Een haarhygrometer, waarmee de luchtvochtigheid werd bepaald ten behoeve van onderzoek dat een bepaalde vochtigheid nodig had. DH 0070 = Een pers voor algemeen laboratorium gebruik R 0034 = Een weerstandsbank (Brug van Wheatstone) uit het begin van de 20e eeuw, waarmee waarschijnlijk meetinstrumenten werden gekalibreerd. Mogelijk werd deze bank ook als belastingsweerstand benut bij onderzoek. DH 0051 = Een weerstandsbank (Brug van Wheatstone) uit vermoedelijk de 40er jaren. DH 0052 = Een spitsbooglamp. De functie binnen de KvW is onduidelijk. DH 0054 = Een Kwikrelais (vermoedelijk begin 20e eeuw). De functie is onduidelijk. DH 0065 = Een gasmeter waarmee het gasverbruik in het lab werd bijgehouden R 0017 = Een pot-meter. De functie is onbekend, mogelijk voor het meten van weerstanden. (Zie ook R 0029; potmeter uit de 40er jaren)
35
THEMA 3 PERIODE 1950 –2000 A. Algemeen overzicht 1. BELANGRIJKSTE MAATREGELEN In de 60er en 70er jaren was er een stortvloed aan nieuwe warenbesluiten en wetten en richtlijnen van de Benelux en de EEG. Deze laatste gaven veel extra werk voor de diensten, omdat zij de controle moesten uitoefenen op in Nederland geproduceerde producten die over heel Europa werden verkocht en dus aan Europese regelgeving moesten voldoen. Onder invloed van deze maatregelen veranderde het keuren van waren van een plaatselijk/regionale aangelegenheid in een landelijke/internationale aangelegenheid. De invoering van de E-regeling (Hoeveelheidsaanduidingenbesluit) in 1980. Deze regeling betreft het zorgdragen dat in een verpakking de gemiddelde hoeveelheid zit die op de verpakking staat aangegeven. Bedrijven kunnen van het IJkwezen een zogenaamde E-erkenning krijgen als zij hiervoor een goed controlesysteem hebben. De keuringsdiensten moeten controleren of er inderdaad de juiste hoeveelheden in een verpakking zitten. Hiertoe moest nieuwe specialistische apparatuur aangeschaft worden. In 1982 kwam er een nieuwe Warenwet. Deze legde de nadruk meer op aandacht voor het milieu, het recht van de consument op informatie en op productveiligheid. In 1985/86 vindt een grote reorganisatie plaats. • De gemeentelijke/regionale diensten worden opgeheven en ondergebracht in één Rijksdienst die onder het Ministerie van WVC valt. • De Vleeskeuringsdiensten worden opgeheven en de keuringsdiensten nemen het toezicht op vlees en de vleeswaren over. (Tot dan toe deden zij alleen het scheikundig onderzoek naar vleeswaren)
36
In 1988 komt er onder invloed van de bezuinigingsmaatregelen uit die periode een herindeling van de regio’s van de keuringsdiensten. Dordrecht, Assen en Haarlem worden opgeheven. Een groot deel van de Dordtse regio komt bij Rotterdam Bij de reorganisatie van 1998 (of 2000 ???) gaan Den Haag, Rotterdam en Goes samen in de W&V regio Zuid-West. Ten behoeve van een hogere efficiency controleren niet alle keuringsdiensten meer alle waren, maar worden deze als specialismen verdeeld over de verschillende regionale diensten. Regio Zuid-West controleert de volgende waren: (welke ????) 2. OPKOMST SPECIALISERING In de 60er en 70er jaren ontstond de specialisering bij de keuringsdiensten. Het werd te duur om alle diensten alles te laten keuren, mede door de grote investeringen die nodig waren in specialistische onderzoeksapparatuur. Voorbeelden van specialisering zijn: • Dordrecht: Verpakkingsmaterialen die onder druk staan sinds 1972 (a.g.v. de Exota affaire). • Den Bosch: Plantaardige eiwitten (1977), later ook kunstmatige zoetstoffen, vrijetijds- en sportkleding en speeltoestellen. • Enschedé: Cosmetica (1968) • Goes: Bestrijdingsmiddelen (1964) + vis en visproducten (1992-1998)
•
Rotterdam: Vuurwerk + alcoholische dranken.
•
Utrecht: Verpakkingsmaterialen
G 0028 G 0029
= Potten met verschillende soorten garnalen. = Schelp- en schaaldieren.
GR 0016 = Foto van het testen van vuurwerk in een Schiedamse loods door de dienst te Rotterdam in 1992 GR 0014 = Foto van het steunlab van de dienst te Rotterdam met o.a. het specialisme alcoholische dranken (1992)
Ongeveer 10 % van het werk van een dienst zit in de specialisering. Vaak draagt het werk van de diensten op hun specialistisch gebied bij tot de normering van de betrokken producten. 37
3. NIEUWE TAKEN In deze periode krijgen de diensten er steeds meer nieuwe taken bij, zoals: • Het toezicht op radioactief materiaal (vanaf 60er jaren) • Het toezicht op bestrijdingsmiddelen
• • •
Het controleren van bodem-, water- en luchtverontreiniging (vanaf de jaren 50) De controle op zwemwater Het uitvoeren van grenscontroles in samenwerking met de douane.
De nadruk is in deze periode minder op repressie komen te liggen en meer op signaleren en adviseren. 4. KOSTEN In 1938 kostte de keuringsdienst ca. 5,5 eurocent/inwoner. In 1953 ca. 11 eurocent/inwoner In 1982,1,15 eurocent/inwoner. Ongeveer 75.000 inwoners worden in die periode beschermd door 1 keurmeester en 1 laborant.
38
GD 0050 = Circulaire van de dienst te Dordrecht aan de verkopers van bestrijdingsmiddelen naar aanleiding van de nieuwe Bestrijdingsmiddelenwet uit 1964
B. Algemene situatie 1. WAT MEN AT/EET Onder invloed van de toenemende welvaart neemt, beginnende in de 60er jaren, maar vooral in de 70er jaren, het aantal soorten levensmiddelen enorm toe. Had voor 1950 de consument nog een keuze uit ca. 800 artikelen, tegenwoordig heeft hij/zij de keuze uit meer dan 10.000 artikelen. Vooral de opkomst van het gebruik van buitenlandse levensmiddelen heeft tot deze uitbreiding bijgedragen. Deze veranderingen in het consumptie patroon zorgden voor veel veranderingen in het werk van de keuringsdiensten. Belangrijk was ook de opkomst van het eten van fast food en het steeds meer uit-eten gaan. In de 50er jaren verschijnen de eerste cafetaria’s , friettenten en automatieken. In de 60er jaren wordt het Chinees eten populair en in de 70er en 80er jaren rijzen buitenlandse restaurants van allerlei signatuur, met name Italiaans, als paddestoelen de grond uit. 2. BEREIDING Vanaf de 50er jaren neemt de welvaart eerst langzaam en vanaf de 60er jaren snel toe. Onder invloed hiervan gaan veel bedrijven verbouwen en moderniseren, waarbij men in toenemende mate besef heeft van het belang van een goede hygiëne. Nieuwe technische mogelijkheden in combinatie met ruimere budgetten en schaalvergroting zorgden ervoor dat de situatie in de levensmiddelenbranche aanmerkelijk verbeterde. Vooral de opkomst van moderne productie- en koelmethoden speelde een belangrijke rol. Veel kleine nog op ouderwetse wijze producerende bedrijven gingen in deze periode ten onder. De voedselindustrie kwam steeds meer in handen van grote gemechaniseerde bedrijven waar hygiëne en kwaliteit hoog in het vaandel staan en die zelf hun producten keuren. In de agrarische sector deden zich revolutionaire veranderingen voor: • De kleine ouderwetse boerenbedrijven waar alles nog met de hand werd gedaan werden vervangen door grote gemechaniseerde bedrijven. 39
•
Het gebruik van kunstmest en bestrijdingsmiddelen nam sterk toe. In het veebedrijf ging men steeds meer hormonen en antibiotica in het veevoeder vermengen.
Met de groei van de bejaarden- en verpleeghuizen worden ook de zogenaamde centrale keukens van steeds meer belang. 3. HANDEL De ontwikkelingen in de handel werden gekenmerkt door de opkomst van de supermarkten. Zag men in de 50er jaren nog regelmatig straatventers en kleine levensmiddelenwinkeltjes op de hoek van de straat, in de 60er jaren verdwenen deze langzamerhand en ging de consument zijn boodschappen doen bij supermarkten. Met de kleine winkeliers verdween ook veel warenkennis. In de supermarkten is deze beperkt tot de eigenaar/zetbaas. Een enkele straatventer ziet men tegenwoordig nog wel; nu gebruikmakend van moderne ventwagens. Overigens verdwenen met de opkomst van de supermarkten niet alle problemen. Regelmatig worden in deze periode nog misstanden aangetroffen zoals: • Vervuilde of met ongedierte verontreinigde opslagplaatsen. • Het ’s-Morgens vroeg neerzetten van voedingsmiddelen door leveranciers buiten de winkel in afwachting van de komst van het personeel waarbij deze vervuild worden door huisdieren of te lang in een te hoge temperatuur staan. • Onjuiste temperaturen in koelinstallaties. Nieuwe problemen ontstonden met de opkomst van de allochtone winkeliers en restaurateurs.
40
GD 0026 = Foto van een elektrische wagen van een broodventer in 1980
C. Werk keurmeesters 1.
ALGEMEEN
De taken en bevoegdheden van de keurmeesters veranderden in de periode 1950 – 2000 niet wezenlijk. (zie voor een overzicht hiervan de periode 1900 – 1950 onder C. Keurmeesters).
GD 0040 = Foto van een monsterbespreking op het kantoor van de dienst te Dordrecht door keurmeesters in de 70er of 80 er jaren
Wel veranderde de technische hulpmiddelen. Tegenwoordig werkt een keurmeester met een laptop die veel van het administratieve werk uit handen neemt.
G 0023 = Monsterlabels uit de 60er jaren. R 0036 = Thermo monsterpotten. Deze werden door keurmeesters gebruikt om ijsmonsters mee naar het lab te nemen.
In deze periode verschoof het werk van de keurmeesters steeds meer van repressie naar het geven van adviezen. 2. CONTROLE TEN BEHOEVE VAN DE VOLKSGEZONDHEID (praktijkvoorbeelden) Het controleren van een bakkerij van een “warme” bakker in de 70er jaren. In de 50er en 60er jaren waren veel kleine bakkers weggeconcureerd door de broodfabrieken. In de 70er jaren kwamen echter de “warme” bakkers op. Tot in de 80er jaren kwamen hier regelmatig misstanden voor. Het controleren van een voorraad melk die ’s-morgens bij een winkelier is geleverd en vervuild is door honden en vogels. Was in de vorige periode melk een speerpunt van controle; door de opkomst van de melkfabrieken en het verdwijnen van de losse verkoop van melk door straatventers in de loop van de 60er jaren verdween de noodzaak van controle hierop. Een probleem bleef dat de fabrieken hun melkleveranties aan winkels op straat zetten en het vaak te lang duurde voordat deze door de winkeliers werden binnen gehaald. Honden en vogels vervuilden deze op straat staande melk. Het controleren van de temperatuur in een koelinstallatie bij een supermarkt. Vaak was/is de temperatuur in koelinstallaties te hoog afgesteld. Constante controle hierop blijft noodzakelijk.
41
Het controleren van een opslagplaats van een supermarkt of bakkerij. Nog steeds komt het voor dat deze vervuild zijn, vooral met ongedierte als kakkerlakken. Het controleren van een slager op sulfiet in zijn vleeswaren. Om hun producten een beter uiterlijk te geven, gingen veel slagers na de oorlog sulfiet in hun vleeswaren doen. Een teveel aan sulfiet levert een gevaar op voor de volksgezondheid.
GB 0022 = Foto van een keurmeester die gehakt controleert op sulfiet
He controleren van de kwaliteitsbewaking in een voedselfabriek
GB 0023 = Foto van een keurmeester die een inspectie verricht op de afdeling kwaliteitsbewaking van een snackfabriek in 1995
Het controleren van de temperatuur en de kwaliteit van bakolie in een cafetaria in de 50er of 60er jaren. Veel cafetaria of friettenten werden in de 50er en 60er jaren begonnen door ongeschoolde mensen. Het gevolg was dat de hygiëne en kwaliteit vaak veel te wensen over liet.
GD 0038 = Foto van bij frietzaken in beslag genomen gereedschappen uit de 50er of 60er jaren. Het betreft vuile en kapotte passeerzeven en garders, alsmede geoxideerde ijsscheppen die soms met touw gespalkt zijn en gebruikt werden bij het maken van salades en een met touw “gerepareerde” frituurzeef”
Het controleren van de keuken van een Chinees restaurant. Hoewel gedurende de 90er jaren verbeterd, komen in dit soort restaurants regelmatig voedselvergiftigingen voor als gevolg van gebrek aan hygiëne en verkeerde baktemperaturen. Monsters worden genomen ter controle op microbiologische afwijkingen (hoge kiemgetallen, grote aantallen enterobacteriën, schimmels en gisten).
GD 0039 = Foto van het contoleren door een keurmeester van de dienst te Dordrecht van het glaswerk bij een Chinees-Indisch restaurant te Breda.
Het controleren van een centrale keuken van een bejaarden- of ziekenhuis. Tot het einde van de jaren 70 werden deze nauwelijks gecontroleerd. De situatie was over het algemeen goed, hoewel zich nogal eens salmonella problemen voordeden.
42
Het controleren van een speeltuin op veiligheid. Dit vooral sinds de 80er jaren toen bleek dat veel speeltuinen door gebrek aan onderhoud en slechte toestellen onveilig waren/zijn.
GB 0025 = Foto van een medewerker van de afdeling productveiligheid van de dienst te Brabant die met behulp van door TNO ontworpen meetapparatuur de veiligheid van een speeltoestel onderzoekt. Video: = Van het keuren van speeltoestellen is een uitvoerige video beschikbaar
Het controleren van gewassen op bestrijdingsmiddelen. Het gebruik van deze middelen nam na WO II snel toe. In de Bestrijdingsmiddelenwet van 1964 kregen de keuringsdiensten de opdracht dit te controleren. Ook onderzochten de keurmeesters of de bestrijdingsmiddelen bij de kleinhandel op de juiste wijze waren opgeborgen, waarbij vreemde zaken werden ontdekt. (zie foto GD 0008)
GD 0008 = Foto van het bestrijdingsmiddel D.D.T. in een Pepermuntbus
Het doen van bodemonderzoek. Als gevolg van de cadmium vervuiling in Budel in 1982, deed de keuringsdienst in 1983 een uitvoerig onderzoek naar gewassen die voor de handel en de conserveringsindustrie werden gekweekt. Een niet gering aantal monsters (38 van de 398) bleek een te hoog cadmiumgehalte te hebben.
GB 0024 = Foto van een keurmeester die monsters neemt voor het onderzoek van gewassen die voor de handel en de conservenindustrie werden gekweekt. Dit in het kader van een onderzoek naar cadmium dat begin 80er jaren in een aantal van deze gewassen was aangetroffen.
Het meten van luchtvervuiling. Met name de dienst Rotterdam deed hier gezien de ligging bij Pernis veel aan.
GR 0013 = Foto van het nemen van regenwatermonsters door de dienst in Rotterdam in 1958 GR 0012 = Foto van het meten van luchtmonsters in 1964 met de bodem-Water-Luchtauto van de dienst in Rotterdam . R 0011 = Een fluorimeter uit de 50er jaren om op het lab het fluorgehalte in luchtmonsters te bepalen. R 0028 = Een transportabele colorimeter uit de 50er jaren. Vermoedelijk werd deze benut in de beginperiode van het onderzoek naar luchtverontreiniging om bijvoorbeeld fluor- of stikstofgehaltes in de lucht vast te stellen.
Het controleren van een scheepslading levensmiddelen. Met de toename van de import van voedsel werd controle aan de grens belangrijk. Vanaf de 80er jaren spelen de keuringsdiensten daar een steeds belangrijkere rol bij. 43
3. CONTROLE DAT DE CONSUMENT WAAR VOOR ZIJN GELD KRIJGT (praktijkvoorbeelden) Het controleren van de kwaliteit van groenten op een markt. Deze “ouderwetse” warencontrole blijkt nog steeds noodzakelijk.
NB: In deze periode neemt dit soort controle kennelijk af als gevolg van de fabrieksmatige productie. De literatuur geeft in ieder geval voor deze periode weinig voorbeelden. Gedacht kan worden aan controle van etiketten, maar als ik het goed begrepen heb gebeurde dat meer in de laboratoria en niet door de keurmeesters op locatie. Waarschijnlijk bemonsterden zij hier wel voor.
GR 0007 = Foto van een Rotterdamse keurmeester die fruitmonsters op een veiling neemt in 1953. GD 0051 = Foto van een keurmeester van de dienst te Dordrecht die tomaten bemonstert op een veiling te Breda. Video = Er is ook een video-fragment van een vrouwelijke keurmeester die groenten keurt op een markt.
4. HET GEVEN VAN VOORLICHTING (praktijkvoorbeelden) Het bespreken van een productieproces in een fabriek. Veel bedrijven die wilden moderniseren vroegen advies bij de keuringsdiensten. Hierdoor verbeterde de relatie tussen het bedrijfsleven en diensten aanmerkelijk. Gedurende deze hele periode is deze bedrijfsvoorlichting een steeds belangrijkere taak geworden. Het bespreken met een allochtone middenstander van de situatie in zijn bedrijf. In de 80er jaren nam het aantal allochtone middenstanders aanzienlijk toe. Komende uit landen met minder hoge eisen op het gebied van hygiëne werd het een taak voor de keurmeesters om deze nieuwe middenstanders voor te lichten. De keurmeesters controleren of hun adviezen ook uitgevoerd worden. 5. WIJZE VAN UITVOERING VAN DE TAKEN. Algemeen • Organisatorisch veranderde er weinig in de werkzaamheden van de keurmeesters en bleef deze min of meer hetzelfde als gedurende de vorige periode. De belangrijkste wijzigingen deden zich vooral op technologisch vlak voor. • In de 70er jaren bezoekt een keurmeester ongeveer 7 bedrijven per dag. De rest van de tijd besteedt hij/zij aan administratie. 44
GB 0026 = Foto van een keurmeester die de resultaten van een inspectie bij een bedrijf met de ondernemer bespreekt
•
In de 80er jaren kwamen de eerste vrouwelijke keurmeesters. Zowel de klanten als de collegae moesten daar erg aan wennen.
Opleiding In 1967 ging een 1-jarige opleiding van start tot keurmeester, het merendeel werd echter nog in de praktijk geleerd. In de 70er jaren werd de studie “levensmiddelen technologie” opgericht. Dit was een goede vooropleiding om keurmeester te worden. Mobiliteit In de loop van de 50er jaren verdwenen de fietsende keurmeesters. De diensten kregen de beschikking over meerdere auto’s, in de 50er en 60er jaren meestal VW-kevers en Opel kadetts. Vanaf de 70er jaren verricht een keurmeester zijn werkzaamheden met een eigen auto tegen kostenvergoeding of met een dienstauto. Een aardig detail is dat in de 60er jaren de keurmeesters van de dienst te Rotterdam 1 x week hun auto moesten wassen. Werktijden. In deze periode werken de keurmeesters een normale 8-urige werkdag. Door het verbeterde transport en de infrastructuur is dit ook mogelijk. Wel worden er avond- en weekenddiensten gedraaid. Bij avonddiensten werkt men uit veiligheidsoverwegingen altijd met zijn tweeën. Dit temeer daar de agressie tegen de keurmeesters de laatste jaren is toegenomen.
45
G 0031
= Voorbeeldmateriaal voor keurmeesters om warenkenis op te bouwen.
GD 0015 = Foto van de VW-dienstauto’s van de dienst te Dordrecht in 1969 GD 0016 = De 12 dienstauto’s van de dienst te Dordrecht in 1982
D. Werk laboranten 1. ALGEMEEN Deze periode wordt gekenmerkt door grote technologische veranderingen in het lab. Met name de opkomst van de elektronica maakt het tegenwoordig mogelijk zeer kleine hoeveelheden van schadelijke stoffen te meten. Vanaf de 1980er jaren zet de automatisering in.
GR 0011 GD 0012 GD 0019 GD 0020 GR 0015
In deze periode verschuift de aandacht van melk en brood naar een breed scala van producten en zaken als bestrijdingsmiddelen, milieuproblemen en radio actieve stoffen.
DH 0036
DH 0037
= Foto van het grote lab van de dienst te Rotterdam in 1958 = Foto van een laboratorium van de KvW te Dordrecht in 1972 = Foto van een laboratorium van de KvW te Dordrecht in 1982 = Foto van de eerste computer bij de KvW te Dordrecht in 1983 = Foto van het algemeen chemisch lab van de dienst te Rotterdam in 1992 = Een schaal uit de 50er jaren die is afgekeurd vanwege de aanwezigheid van radioactief uranium in de kleurstof om de schaal een fluoriscerend effect te geven. = Een fruitschaal die afgekeurd is omdat deze behandeld is met een middel dat slecht is voor de gezondheid
2. AARD VAN DE MONSTERS DIE GENOMEN WORDEN Tussen 1950 en 2000 deden zich een aantal spectaculaire affaires voor, zoals: • De Planta affaire (1960) In 1960 werden opeens grote aantallen Nederlanders (±300.000) ziek. Zij hadden hoge koorts en jeuk. Boosdoener bleek een nieuwe margarine te zijn, waarin een giftige emulgator zat. • De Koek affaire (1970) Een koekfabrikant bleek het giftige natriumsilicofluoride in zijn koek te hebben gedaan. Alle koeken werden uit de handel genomen. • De Exota affaire (1971). Het betrof hier frisdrankflessen die konden exploderen als ze ergens tegen aan stoten. De dienst te Dordrecht onderzocht grote hoeveelheden flessen op wanddikte en interne druk. Uit het onderzoek bleek dat zowel 46
GD 0009 = Foto van een exploderende frisdrankfles
•
•
• •
•
producenten, als detaillisten en consumenten te nonchalant omgingen met deze flessen waar tot 3 bar druk in kon staan. Bij dit onderzoek werd samen gewerkt met de hoofdinspectie voor de Volksgezondheid, TNO en de producenten. In 1975 leidde dit tot gezamenlijke normen waaraan frisdranken moesten voldoen. Kwik in sinaasappelen In ‘78/’79 ontstond er enige paniek in Nederland omdat sinaasappelen uit Zuid-Afrika bewust vergiftigd zouden zijn met kwik. Er werden 284 monsters genomen. Kwik bleek echter niet voor te komen. De Iglo affaire Details onbekend. (Als ik mij goed herinner speelde dit in het begin van de 80er jaren en ging het om giftige stoffen die in diepvries producten van Iglo terecht waren gekomen bij het invriezen of bij het transport) De Nutricia babyvoeding affaire Details onbekend De Oostenrijkse wijn affaire (1986) Deze rel ontstond rond een aantal Oostenrijkse wijnboeren die hun wijn aangelengd hadden met koelvloeistof (ethyleenglycol). Een aantal mensen overleed hieraan. Tjernobyl (1986) De ontploffing van deze kerncentrale bracht een grote spreiding van radio-actief afval met zich mee. De keuringsdiensten controleerden grote hoeveelheden gewassen die uit besmette gebieden afkomstig waren. Naar aanleiding van deze gebeurtenis ging men aan de grens controleren.
Food (overig) • Tussen 1961 en 1977 kreeg Pindakaas en andere pinda producten bijzondere aandacht. Het bleek dat het giftige aflatoxine afkomstig van de schimmel Aspergillus flavus hier in voor kwam. Na 1977 namen de klachten af. • Tussen 1964 en 1972 gaven de diensten bijzondere aandacht aan verse haring. Hierin bleek veelvuldig de haringworm voor te komen. In ’72 werd dit probleem opgelost door het verplicht stellen van het ook eerst diepvriezen van verse haring. In 1972 kreeg haring opnieuw bijzondere aandacht, omdat bleek dat als gevolg van milieuvervuiling het kwikgehalte van de vis vaak te hoog was. 47
GD 0042 = Foto van een analist van de dienst te Dordrecht bezig met het tellen van micro-organismen.
DH 0047 = Een laboratoriumvoorbeeld van een haringworm.
•
Na de invoering van de Bestrijdingsmiddelenwet in 1964 onderzochten de labs regelmatig groenten- en fruitmonsters te op de hoeveelheid bestrijdingsmiddelen.
GD 0041 = Foto van een analiste van de dienst te Dordrecht die onderzoek doet naar resten van bestrijdingsmiddelen in groenten in 70er of 80er jaren.
•
Na de 50er jaren is melk geen speerpunt meer. De melkcontrole in de labs verschuift naar verpakte melk. Het gaat om regelmatige controle op de uiterste verkoopdatum en op het schoonmaken van statiegeld flessen.
GR 0008 = Foto van een Rotterdamse keurmeester die in het lab zijn “eigen” melkmonsters onderzoekt in 1958 G 0030 = Twee flesjes met muizen die aangetroffen zijn in de melk + een afgesloten flesje Cola met een rietje + een dessertsaus met een oorwurm. DH 0048 = Een muis op sterk water die waarschijnlijk gevonden is in een fles of vat van een niet bekend consumptie artikel, mogelijk zelfs soep.
•
Ook brood kreeg in deze periode veel minder aandacht. Wel deed de KvW in de 60er en 70er jaren veel onderzoek naar suikerarm brood en gebak voor diabetici. Deze producten bleken vaak niet aan de norm te voldoen. Na 1970 steeg de belangstelling voor gebak. Door slechte hygiëne bij de banketbakkers waren er veel bacteriologische problemen. Vanaf 1975 werden tapinstallaties veelvuldig bemonsterd. Door het te weinig schoonmaken ontstonden in de slangen van deze installaties de grote aantallen gisten. Door veel waarschuwingen en boetes wisten de keuringsdiensten de caféhouders tot een beter gedrag te dwingen. Met de stijgende welvaart nam in de 70er jaren ook de consumptie van wijn, sherry en port toe. De KvW onderzocht deze producten op misleidende etiketten en alcoholpercentage. Regelmatig bleek een mooie wijn niet van het genoemde landgoed afkomstig en het alcoholpercentage te laag of het zwaveligzuur te hoog.
• •
•
Non Food • In de 60er jaren was er nog geen Speelgoedbesluit. Als gevolg daarvan moesten de keuringsdiensten zich behelpen. Zo verspreidde de dienst in deze periode via het ANP een waarschuwing voor de zogenaamde “metablokjes” die gebruikt werden in speelgoed stoommachines en fornuisjes. Veel kinderen proefden hiervan, omdat ze op suikerklontjes leken.
DH 0024
= Aräometer welke werd gebruikt bij het bepalen van het alcoholpercentage in een drank .
DH 0003 DH 0012
= Een onveilig elektrisch kinderstrijkijzer. = Salmiak flesjes (± 1990). Twee kinderen zijn in het dopje hiervan gestikt. = Niespoeder uit de 70er jaren waarin een kankerverwekkende stof zit. = Klappertjes uit de 70er jaren die bij een te lage druk exploderen. = Een speelgoed pistool uit de 80er jaren dat
DH 0013 DH 0014 DH 0015
48
DH 0016 DH 0019 DH 0020 DH 0021 DH 0031
DH 0032 DH 0033 DH 0035
DH 0001 •
Ook elektrische huishoudelijke apparatuur werd veelvuldig onderzocht, vooral in Rotterdam. DH 0002 DH 0004 DH 0005 DH 0006 49
metalen kogeltjes heeft die met een te hoge energie worden afgeschoten. = Afgekeurde aanstekers die de vorm hebben van kinderspeelgoed. = Een fitness-bal met een ijzeren pin die los kan schieten. = Een met kwik gevuld behendigheidsspel. = Peuterspeelgoed dat gevaar voor letsel door verstikking oplevert. = Een tinnen speelgoedservice uit vermoedelijk de 50er jaren (mogelijk ouder) dat is afgekeurd omdat tin een zwaar metaal is en derhalve ongezond voor kinderen als ze het in de mond nemen. = Speelgoedfluitjes uit vermoedelijk de 50er jaren met lood. = Rammelaars met te lange stelen, waardoor verstikking kan optreden. = Verjaardagskaarsen uit de 90er jaren. Dit klachtmonster bestaat uit 1 afgebrande en 3 nog in tact zijnde kaarsen met onderin elektronica die op het licht van de kaars reageert en een liedje afspeelt. De batterijen van de elektronica ontploffen als de kaars te ver is opgebrand. = Een straalkachel uit de 50er jaren die op veiligheid gecontroleerd is. Het toestel bleek onveilig. = Een elektrische koffiemolen uit de 60er jaren die onveilig bleek. = Een op veiligheid gecontroleerde elektrische dompelaar. = Een straalkachel uit de 60er jaren die op veiligheid gecontroleerd is. Het bleek onveilig. = Een broodrooster uit de 60er jaren dat op
DH 0007
DH 0008 DH 0009 DH 0010
• •
In 1971 is begonnen met het bacteriologisch onderzoek naar Make-up en toiletartikelen, zoals shampoo, babypoeder en tandpasta. In deze periode keurden de diensten vele artikelen op veiligheid.
DH 0017 DH 0034
veiligheid gecontroleerd is. Het toestel bleek onveilig. = Een gesmolten koffiezetapparaat uit ca. 1990 dat gesmolten is bij beproeving van de maximaal temperatuurbeveiliging. = Een armatuur in de vorm van een gondel dat onveilig bleek. = Een onveilig bevonden elektrisch verwarmingskussen. = Een straalkachel uit ca. 1990 die onveilig bleek.
= Bouwkundig vulmateriaal met asbest uit de 70er jaren. = Een chemisch castratiemiddel voor pluimvee uit vermoedelijk de 50er jaren dat waarschijnlijk in beslag is genomen, omdat een verboden groeihormoon bevat.
3. INSTRUMENTARIUM G 0002 Zie de beschrijving van de objecten, hiernaast.
G 0007
DH 0056 G 0019
R 0031 50
= Ronde koperen zeef uit de jaren 50 voor het bepalen van het uitlek gewicht om vast te stellen of de gewichtsbepaling op de verpakking juist is van bijvoorbeeld conserven. = Laboratorium materialen uit de 60er jaren, zoals vijzels en lepels, die werden gebruik bij de voorbereiding van het nemen van monsters. = Glazen potten met chemische stoffen voor algemeen gebruik in het lab. = Een polarimeter uit 1963, waarmee het zetmeel-gehalte in vleeswaren werd vastgesteld (Opm.: zie ook G 0018 voor een soortgelijke meter uit de 20er jaren) = Een seccharimeter uit de 50er/60er jaren voor
R 0035
R 0025
G 0025
DH 0058 DH 0026 DH 0063
DH 0029
51
het meten van suikeroplossingen ten behoeve van vaststellen van het suikergehalte waren als jam, chocolade en suiker. = Een vacuümvat uit de 50er/60er jaren voor het bepalen van de hoeveelheid anaërobe bacteriën. Dit zijn bacteriën die ook in zuurstofarme omgeving blijven groeien. = Coupeermachine uit de 50er jaren die werd gebruikt voor het snijden van zeer dunne (tot 0,05 mm) onderzoeksmonsters van bijvoorbeeld vis of vlees voor het bestuderen onder de microscoop. = Een dewarvaatje uit vermoedelijk de 50er jaren. Deze vaatjes werden gebruikt om vloeibare stikstof in op te slaan. = Glazen en keramieke laboratorium materialen, vermoedelijk uit de na-oorlogse periode. = Een zuigerpipet die werd gebruikt bij het opzuigen van gevaarlijke stoffen. = Een Setaflash vlampunttester uit 1986 voor het bepalen van het vlampunt van oplosmiddelen, verven, lijmen, antivries, e.d. = Een mechanische rekenmachine die in de lab’s werd gebruikt bij het noodzakelijke rekenwerk.
