Archeologisch vooronderzoek ten behoeve van de nieuwbouw van woningen plangebied Torensteepolder te Numansdorp, gemeente Cromstrijen

Archeologisch vooronderzoek ten behoeve van de nieuwbouw van woningen plangebied Torensteepolder te Numansdorp, gemeente Cromstrijen Ruimtelijk advies op basis van bureauonderzoek

Rapportnummer:

V1252

Projectnummer:

V14-2972

ISSN:

1573 - 9406

Status en versie:

Concept 1.0

In opdracht van:

KuiperCompagnons

Rapportage:

W.J. Weerheijm, R. Schrijvers

Plaats en datum:

Amersfoort, 28 januari 2015

Niets uit dit werk mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt worden door middel van druk, fotokopie of op welke andere wijze dan ook, daaronder mede begrepen gehele of gedeeltelijke bewerking van het werk, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van Vestigia BV of KuiperCompagnons Vestigia BV Spoorstraat 5 3811 MN Amersfoort telefoon 033 277 92 00 [email protected]

V14-2972: Archeologisch vooronderzoek ten behoeve van de nieuwbouw van woningen plangebied Torensteepolder te Numansdorp, gemeente Cromstrijen

Initiatief Toponiem / locatie Plaats Gemeente Provincie Opdrachtgever

Contactpersoon opdrachtgever Oppervlakte plangebied Diepte grondwerkzaamheden Huidig grondgebruik Onderzoeksmelding Soort onderzoek RD-hoekcoördinaten uiteinden van het plangebied Kaartblad (1:25.000) Uitvoerder en documentatie Projectleider/Senior archeoloog Projectmedewerkers Uitvoering booronderzoek Bevoegd gezag

Contactpersoon Deskundige namens BG Gecontroleerd door Geaccordeerd door

Projectgegevens Woningbouw Torensteepolder Numansdorp Cromstrijen Zuid-Holland KuiperCompagnons Postbus 13042 3004 HA Rotterdam Dhr. D. van der Rijdt; 010-4330099 32,3 ha Onbekend Agrarisch 64.935 Bureauonderzoek Y min: 414.788 X min: 089.325 Y max: 416.192 X max: 090.032 43E Numansdorp, 43F Strijen Vestigia Archeologie & Cultuurhistorie Dr. R.M. van Heeringen Drs. R. Schrijvers (fysisch geograaf) Mr. W.J. Weerheijm MA (archeoloog) n.v.t. Gemeente Cromstrijen Buttervliet 1 3281 LK Numansdorp Vestigia (R.M. van Heeringen) d.d. 28 januari 2015 Gemeente Cromstrijen d.d.

VESTIGIA Archeologie & Cultuurhistorie, rapportnummer V1252, conceptversie 1.0, d.d. 28 januari 2015

2


Inhoudsopgave Samenvatting en advies ........................................................................................................................................................... 5 Onderbouwing advies .............................................................................................................................................................. 7 1 Projectomgeving .............................................................................................................................................................. 7 1.1 Plangebied ..................................................................................................................................................................... 7 1.2 Onderzoeksdoel en -methode ............................................................................................................................ 8 2 Verwachtingsmodel ........................................................................................................................................................ 9 2.1 Landschappelijke context ..................................................................................................................................... 9 2.2 Archeologische context ...................................................................................................................................... 10 2.3 Gespecificeerde archeologische verwachting............................................................................................... 12 2.4 Advies archeologie................................................................................................................................................ 13 Literatuur.................................................................................................................................................................................... 15 Digitale bronnen ....................................................................................................................................................................... 15 Kaarten en bijlagen .................................................................................................................................................................. 17


3


Afbeelding 1 Luchtfoto plangebied (Bron: KuiperCompagnons).


4


Samenvatting en advies In opdracht van KuiperCompagnons heeft Vestigia Archeologie & Cultuurhistorie een archeologisch bureauonderzoek verricht voor een plangebied in de gemeente Cromstrijen (afbeelding 1, kaart 1). KuiperCompagnons is betrokken bij de bestemmingsplanwijziging in het kader van geplande woningbouw in de Torensteepolder te Numansdorp. Het plangebied van het woongebied ligt in het westelijk deel van de Torensteepolder (zie afbeelding 2). De Torensteepolder is gelegen direct ten zuidoosten van Numansdorp. Het plangebied wordt als volgt begrensd: • aan de noordzijde: door de Schuringsedijk, een strook haaks op de Schuringsedijk maakt tevens deel uit van het plangebied; • aan de oostzijde: door delen van het noord-zuid lopende gedeelte van de Torensteepoldersekade (gedeeltelijk Ambachtsheerenlaan genoemd); • aan de zuidzijde: de Numansgors; • aan de westzijde: de Fortlaan. Het plangebied is momenteel onbebouwd en heeft een oppervlakte van circa 32,3 ha. De exacte diepte en locatie van de voorgenomen ingrepen is nog onbekend, maar gezien de aard van de ingrepen (woningbouw) kan worden aangenomen dat de ingrepen mogelijk tot in de archeologisch relevante niveaus zullen reiken. Voorafgaand aan de ontwikkelingen dient daarom in kaart gebracht te worden of zich binnen het onderzoeksgebied behoudenswaardige archeologische resten (zouden kunnen) bevinden, die tegen de achtergrond van de bodemingrepen gevaar lopen. Op basis van het bureauonderzoek kan worden geconcludeerd dat er -theoretisch gezien- een middelhoge archeologische verwachting bestaat op het aantreffen van met name sporen uit de periode van het Neolithicum en uit de periode van de IJzertijd tot en met de Nieuwe tijd. Het is echter onzeker in hoeverre de potentiële archeologische lagen in de loop der tijd zijn geërodeerd of dat deze nog intact aanwezig kunnen zijn. Anders dan het plangebied meteen in zijn geheel vlakdekkend door middel van een verkennende boringen te onderzoeken, adviseert Vestigia om in eerste instantie de archeologische verwachting vanaf het Neolithicum te toetsen door middel van een verkennend geo-archeologisch booronderzoek, gericht op de reconstructie van het landschap. Dit zou bijvoorbeeld de vorm kunnen hebben van een aantal strategisch geplaatste raaien met boringen, met in totaal ca. 20 boringen tot maximaal 6 m -mv. Op basis hiervan kan worden vastgesteld of er inderdaad nog een middelhoge archeologische verwachting bestaat voor (delen van) het plangebied, of dat deze naar beneden kan worden bijgesteld. Het bevoegd gezag dient vervolgens een selectiebesluit te nemen of er nog nader archeologisch onderzoek vereist is, of dat de cyclus van de Archeologische Monumentenzorg (AMZ) hiermee kan worden afgesloten.


5



6


Onderbouwing advies 1 1.1

Projectomgeving Plangebied

In opdracht van KuiperCompagnons heeft Vestigia Archeologie & Cultuurhistorie een archeologisch bureauonderzoek verricht voor een plangebied in de gemeente Lansingerland (afbeelding 1, kaart 1). KuiperCompagnons is betrokken bij de bestemmingsplanwijziging in het kader van geplande woningbouw in de Torensteepolder te Numansdorp, gemeente Cromstrijen. Het plangebied van het woongebied ligt in het westelijk deel van de Torensteepolder (zie afbeelding 2). De Torensteepolder is gelegen direct ten zuidoosten van Numansdorp. Het plangebied wordt als volgt begrensd: • • • •

aan de noordzijde: door de Schuringsedijk, een strook haaks op de Schuringsedijk maakt tevens deel uit van het plangebied; aan de oostzijde: door delen van het noord-zuid lopende gedeelte van de Torensteepoldersekade (gedeeltelijk Ambachtsheerenlaan genoemd); aan de zuidzijde: de Numansgors; aan de westzijde: de Fortlaan.

Het plangebied is momenteel onbebouwd en heeft een oppervlakte van circa 32,3 ha.

Afbeelding 2 Inrichtingsplan plangebied (Bron: KuiperCompagnons).


7


De exacte diepte en locatie van de voorgenomen ingrepen is nog onbekend, maar gezien de aard van de ingrepen (woningbouw) kan worden aangenomen dat de ingrepen mogelijk tot in de archeologisch relevante niveaus zullen reiken. Voorafgaand aan de ontwikkelingen dient daarom in kaart gebracht te worden of zich binnen het onderzoeksgebied behoudenswaardige archeologische resten (zouden kunnen) bevinden, die tegen de achtergrond van de bodemingrepen gevaar lopen. 1.2

Onderzoeksdoel en -methode

1

Doel van het archeologisch bureauonderzoek was vast te stellen of er in het plangebied sprake is (of kan zijn) van archeologische resten die door de ingrepen verstoord dreigen te worden en, indien mogelijk, uitspraken te doen over de waarde hiervan in termen van fysieke en inhoudelijke kwaliteit zoals zeldzaamheid en gaafheid. Hiertoe is eerst een bureauonderzoek verricht, waarbij voor het plangebied een specifiek archeologisch verwachtingsmodel is opgesteld. Vervolgens is een advies geformuleerd in het kader van de cyclus van de Archeologische Monumentenzorg (AMZ).

1

Het onderzoek is uitgevoerd volgens de richtlijnen van de KNA versie 3.3 (zie bijlage 2).


8


2

Verwachtingsmodel

2.1

Landschappelijke context

Het plangebied ligt op het Zuid-Hollandse eiland Hoeksche Waard, dat landschappelijk gezien deel 2 uitmaakt van het zuidwestelijk zeekleigebied. De zandige afzettingen van de Formatie van Boxtel (dekzand) en de Formatie van Kreftenheye (rivierzand), die aan de basis van het holocene pakket liggen, 3 bevinden zich op een diepte van ongeveer 9 tot 12 meter beneden NAP. Deze zullen bij de ingrepen niet, of niet in substantiële, mate bereikt worden. De (recentere) afzettingen die het landschappelijke beeld ter plaatse van het plangebied bepalen, zijn ontstaan in het Holoceen. Ze zijn gevormd onder invloed van de zeespiegelstijging die na de laatste ijstijd (die 10.000 jaar geleden eindigde) plaatsvond. De met de zeespiegelstijging samenhangende stijging van het gemiddelde grondwaterpeil (afbeelding 3) zorgde tijdens het Boreaal en het begin van het Atlanticum (ongeveer 9000 tot 8000 jaar geleden) voor de ontwikkeling van een veendek op de pleistocene 4 afzettingen. Dit veendek staat ook wel bekend als Basisveen (Basisveen Laag, Formatie van Nieuwkoop). Dit veen is, voor zover niet in latere tijd geërodeerd, als een sterk samengeperste laag van maximaal slechts enkele decimeters dikte aanwezig in de diepere ondergrond. De doorgaande stijging van de zeespiegel zorgde ervoor dat er in verschillende fases zeeklei en -zand werd afgezet op dit Basisveen. De onderste kleilagen dateren van ruwweg tussen 5800 en 2200 v. Chr. en worden gerekend tot het 5 Laagpakket van Wormer (voorheen aangeduid als Afzettingen van Calais). De bovenste, jongere kleilagen zijn gevormd na 1600 v. Chr., ter hoogte van het plangebied echter vooral na 1100 na Chr., en worden ondergebracht bij het Laagpakket van Walcheren (voorheen behorend tot de Afzettingen van Duinkerke). 5 Beide pakketten zijn onderdeel van de Formatie van Naaldwijk. Tussen de klastische afzettingen bevindt zich een veenpakket, gevormd in een periode van verminderde zee-inbraken in deze omgeving. Deze veenlagen worden als Hollandveen Laagpakket ingedeeld bij de Formatie van Nieuwkoop.

Afbeelding 3 Curve van de relatieve zeespiegelstijging in Nederland (naar Jelgersma, 1979).

In het Laagpakket van Wormer zouden zich zandige (dichtgeslibde) kreeklichamen kunnen bevinden, waarvan de bovenkant op een diepte van ongeveer 5 m onder NAP kan voorkomen. Deze zandige kreeklichamen vormden hoger gelegen ruggen in het natte landschap, die tot het Midden-Neolithicum (4200-2850 voor Chr.) aantrekkelijke vestigingsplaatsen geweest kunnen zijn. Rond 5000 BP, in het

2

Berendsen 1997. Verbraeck/Bisschops 1971, DINO-boringen B43F0215, B43E0013 (www.dinoloket.nl). 4 TNO 2013. 5 Weerts/Cleveringa/Westerhoff/Vos 2006. 3


9


Vroeg-Neolithicum (5300-4200 voor Chr.), naderde de zeespiegel de hoogte van de oeverwallen van de kreken, waardoor ook deze te drassig werden voor bewoning. Op het geologisch kaartblad 43 Oost (Willemstad) is te zien dat de ondergrond in het plangebied wordt bepaald door afzettingen uit het Laagpakket van Walcheren (destijds gekarteerd als Duinkerke IIIbAfzettingen), met in de diepere ondergrond veen uit het Hollandveen Laagpakket en (zandige) klei en 4 zand uit het Laagpakket van Wormer (destijds gekarteerd als Calais-afzettingen). Ter hoogte van het plangebied zijn in de maaiveldhoogtemetingen van het AHN-2 ook patronen te zien die samen kunnen hangen met de aanwezigheid van kreken (zeer waarschijnlijk in het Laagpakket van Walcheren - kaart 2). Pas in 1687 werd het gebied ingepolderd (zie afbeelding 5). De bodems zijn dus allemaal vrij jong en weinig ontwikkeld: er komen kalkarme drechtvaaggronden in het plangebied voor. 2.2

Archeologische context

Gemeentelijk beleid Op 19 januari 2010 heeft de Commissie Hoeksche Waard de archeologische verwachtingenkaart voor de Hoeksche Waard vastgesteld. De Raad van de gemeente Cromstrijen heeft in haar vergadering van 20 mei 2014 deze archeologische verwachtingenkaart vastgesteld. Volgens de archeologische verwachtingenkaart ligt het plangebied in een zone met een middelhoge archeologische verwachting, waarvoor in principe bij ingrepen groter dan 500 m² en dieper dan 30 cm archeologisch onderzoek vereist is (kaart 3). Het onderhavige plangebied is gezien de aard en omvang van de ingrepen dus onderzoeksplichtig. Historische geografie Rond 1400 maakte het oostelijke deel van de Hoeksche Waard (ten oosten van de lijn Strijen-MaasdamPuttershoek) deel uit van de Zuidhollandse Waard. Aan deze situatie kwam door de St. Elisabethsvloed 6 in 1421 een eind, want toen kwam een groot deel van deze polder onder water te staan. Dit land werd in 7 de loop der tijd weer teruggewonnen op het water. Op kaarten van Van Deventer uit ca. 1549/1560, van 8 9 Abraham Ortelius uit 1570 of van Christiaan Sgrooten van ca. 1592 staat het plangebied steeds als water aangegeven, met enkele geulen en zandbanken. Op deze kaarten staan bijvoorbeeld bij het Eiland van Dordrecht en Noord- en Zuid-Beveland verschillende aanduidingen voor verdronken dorpen, maar voor de zuidzijde van de Hoeksche Waard is hiervan geen sprake. Blijkbaar was er geen overlevering van een verdronken dorp op deze locatie. Op de historische kaart uit 1656 (afbeelding 4) is te zien dat het grootste deel van het plangebied nog onderdeel uitmaakt van het open water van het Buttervliet (oftewel het Hollandsch Diep). Numansdorp ontstond nadat de ‘Biese Plaat’ uiteindelijk in 1642 werd ingepolderd tot de Numanspolder; de Torensteepolder stamt uit 1687 (afbeelding 5). Op de kadastrale minuut van 1811-32 zijn de noordelijk gelegen ‘Numanspolder’, de ‘Toorensteepolder’ en de zuidelijk daarvan gelegen ‘Nieuwe Oostersche polder’ aangeduid als onbebouwd agrarisch gebied. Deze situatie blijft op de opeenvolgende topografische kaarten in feite hetzelfde tot op de dag van vandaag, op enkele locaties tussen de Fortlaan en de Torensteepoldersekade na. De boerderij aan de Fortlaan 3 dateert uit de periode tussen 1921 en 10 1940; de boerderij met stallen aan de Fortlaan 2 uit de jaren ’80 van de vorige eeuw.

6

Huizer et al. 2009, 22. Blonk/Blonk-van der Wijst 2010, 123. 8 Blonk/Blonk-van der Wijst 2010, 126. 9 Blonk/Blonk-van der Wijst 2010, 57. 10 www.watwaswaar.nl. 7


10


Afbeelding 4 Uitsnede van de Visscher-Romankaart van Zeeland uit 1656. Het plangebied is globaal in blauw aangegeven.

Afbeelding 5 Inpolderingsgeschiedenis van de Hoeksche Waard. De locatie van het plangebied is globaal met een cirkel aangegeven (Bron: Huizer et al. 2009, afbeelding 2).


11


Bekende archeologische waarden Voor de archeologische gegevens omtrent het onderhavige plangebied is het Archeologisch Informatiesysteem (Archis) geraadpleegd, dat alle geregistreerde archeologische monumenten, onderzoeken, waarnemingen en vondsten bevat. Archeologische monumenten zijn terreinen met een (hoge/zeer hoge) archeologische waarde, die ofwel fysiek (wettelijk en juridisch) beschermd worden, ofwel een planologische bescherming hebben waarbij in het bestemmingsplan voorschriften voor het gebruik zijn opgenomen. Archeologische waarnemingen zijn meldingen van archeologische vondsten en/of sporen van bijvoorbeeld nederzettingen, grafvelden, akkersystemen, heiligdommen, enz., die niet nader onderzocht en gewaardeerd zijn. Archeologische vondstmeldingen zijn meldingen die nog niet zijn gecontroleerd om in het systeem te worden opgewaardeerd tot een waarneming. Binnen of in een straal van 500 m rondom het plangebied zijn geen archeologische monumenten, waarnemingen of vondsten geregistreerd (kaart 3). Binnen een straal van 500 m zijn in Archis wel drie onderzoeksmeldingen geregistreerd. Onderzoeksmeldingsnrs. 40.561 en 42.645 betreffen beide booronderzoeken ten (noord)westen van het plangebied in de kern van Numansdorp. Onderzoeksmeldingsnr. 40.561 heeft betrekking op een booronderzoek uit 2010 aan de Wilhelminastraat. Het veen werd aangetroffen op een diepte van respectievelijk 430 cm –mv in boring 3 en op 380 cm –mv in boring 4. De overgang van het veenpakket naar de bovenliggende laag was zeer scherp. Tijdens het booronderzoek zijn zowel in de top van het Hollandveen als in de top van het Laagpakket van Walcheren geen intacte bodem en geen archeologische indicatoren aangetroffen; het plangebied is daarom vrijgegeven. Het plangebied van onderzoeksmeldingsnr. 42.645 ligt hier direct ten noorden van. Hier is tijdens de boringen niet diep genoeg geboord om tot in de top van het veen te geraken (de maximale diepte van de boringen betrof tussen de 1,25 en 4,5 m -mv). Onderzoeksmeldingsnr. 52.908 ligt ten zuiden van het plangebied en betreft een bureauonderzoek in het kader van een dijkversterkingsproject. Concluderend kan worden gesteld dat er in Archis geen informatie beschikbaar is op grond waarvan de archeologische verwachting van de gemeentelijke archeologische verwachtingenkaart omhoog- of omlaag bijgesteld kan worden. 2.3

Gespecificeerde archeologische verwachting

Het plangebied heeft volgens de gemeentelijke archeologische waardenkaart een middelhoge archeologische verwachting op het aantreffen van archeologische sporen en vondsten uit de periode IJzertijd tot en met de Nieuwe tijd. Eventuele sporen uit de IJzertijd/Romeinse tijd kunnen zich bevinden op het veen, dat zich naar verwachting op ca. 2-6 m –mv bevindt. Het gaat dan om sporen van bewoning en/of landgebruik die bestaan uit o.a. grondsporen van structuren zoals boerderijen, bijgebouwen, sloten, greppels en afvalkuilen, en vondsten van o.a. aardewerk, bot en metaal. Onduidelijk is in hoeverre dit veen geërodeerd is; mogelijk is de top van het veen in de tussenliggende tijd al door stormvloeden weggeslagen. Daarnaast bestaat er een kans op de aanwezigheid van een kreek (Laagpakket van Wormer) in de ondergrond (op een diepte vanaf ca. 5 m –mv), met een middelhoge archeologische verwachting voor het aantreffen van archeologische resten uit het Neolithicum. Ook hiervoor geldt dat deze mogelijk al is geërodeerd door de werking van het water. In de directe omgeving van het plangebied – mogelijk ook in het plangebied zelf - komen meerdere relatief recente kreeklichamen voor (in de jongste, tot aan maaiveld voorkomende afzettingen: onderdeel van het Laagpakket van Walcheren) die niet op de geologische kaart te zien zijn. Ze komen het AHN-beeld (zie kaart 2) tot uitdrukking in de wat hogere delen (in blauw) in het polderland; het plangebied zelf is relatief lager gelegen. Onder het basisveen kan tenslotte sprake een verwachting op vondsten en sporen uit het Mesolithicum op de Formatie van Kreftenheye (rivierzand) en/of Formatie van Boxtel (dekzand). Deze verwachting


12


wordt vooralsnog laag ingeschat omdat er geen aanwijzingen zijn voor de aanwezigheid van rivierduinen. Dit niveau bevindt zich op grote diepte. Tenslotte bestaat er een verwachting op het aantreffen van archeologische sporen en vondsten die betrekking hebben op het landgebruik vanaf de Nieuwe tijd, d.w.z. vanaf de periode van de inpoldering van de Numanspolder (1642) in het uiterste noorden van het plangebied), en de inpoldering van de Torensteepolder en Nieuwe Oostersche polder (1687) in het midden en zuiden van het plangebied. Het gaat dan met name om sporen van verkaveling en agrarisch gebruik. Deze sporen en vondsten kunnen zich in principe aan of direct onder het maaiveld bevinden. Op basis van historisch kaartmateriaal zijn e echter geen aanwijzingen voor bewoning ouder dan de 20 eeuw; de verwachting op het aantreffen van dergelijke archeologische sporen en vondsten wordt daarom ingeschat op laag. Uit het bureauonderzoek e blijkt dat vanaf de 17 eeuw het plangebied een agrarisch gebruik heeft gekend; eventuele archeologische sporen kunnen hierbij door agrarische werkzaamheden zoals (diep)ploegen of egaliseren zijn verstoord. 2.4

Advies archeologie

Op basis van het bureauonderzoek kan worden geconcludeerd dat er -theoretisch gezien- een middelhoge archeologische verwachting bestaat op het aantreffen van met name sporen uit de periode van het Neolithicum en uit de periode van de IJzertijd tot en met de Nieuwe tijd. Het is echter onzeker in hoeverre de potentiële archeologische lagen in de loop der tijd zijn geërodeerd of dat deze nog intact aanwezig kunnen zijn. Anders dan het plangebied meteen in zijn geheel vlakdekkend door middel van een verkennende boringen te onderzoeken, adviseert Vestigia om in eerste instantie de archeologische verwachting vanaf het Neolithicum te toetsen door middel van een verkennend geo-archeologisch booronderzoek, gericht op de reconstructie van het landschap. Dit zou bijvoorbeeld de vorm kunnen hebben van een aantal strategisch geplaatste raaien met boringen, met in totaal ca. 20 boringen tot maximaal 6 m -mv. Op basis hiervan kan worden vastgesteld of er inderdaad nog een middelhoge archeologische verwachting bestaat voor (delen van) het plangebied, of dat deze naar beneden kan worden bijgesteld. Het bevoegd gezag dient vervolgens een selectiebesluit te nemen of er nog nader archeologisch onderzoek vereist is, of dat de cyclus van de Archeologische Monumentenzorg (AMZ) hiermee kan worden afgesloten.


13



14


Literatuur AZUMA/M.E. HANSSON/U. RUTH, 2006: A new Greenland ice core chronology for the last glacial termination, Journal of Geophysical Research 111, D06102. BAKKER, H. DE/J. SCHELLING, 1989: Systeem van bodemclassificatie voor Nederland. De hogere niveaus, Wageningen (Staring Centrum). BERENDSEN, H.J.A., 1997: Landschappelijk Nederland, Assen. BERENDSEN, H.J.A., 1999: Handleiding voor fysisch geografisch veldwerk in het laagland, Universiteit Utrecht (Vakgroep fysische geografie). BLONK, D./J. BLONK-VAN DER WIJST, 2009: Zelandia Comitatus. Geschiedenis en cartobibliografie van de provincie Zeeland tot 1860, Houten. BOS, I.J., 2010: Distal delta-plain successions - Architecture and lithofacies of organics and lake fills in the Holocene Rhine-Meuse delta plain, The Netherlands, Utrecht (Dissertatie Universiteit Utrecht). GEEL, B. VAN/S.J.P. BOHNCKE/H. DEE, 1980/1981: A palaeoecological study of an upper late glacial and holocene sequence from “De Borchert”, The Netherlands, Review of Palaeobotany and Palynology 31, 367392. HIJMA, M., 2009: From river valley to estuary - The early-mid Holocene transgression of the Rhine-Meuse valley, The Netherlands, Netherlands (Geographical Studies 389), Utrecht (Dissertatie Universiteit Utrecht). HOEK, W.Z., 2001: Vegetation response to the ~14.7 and ~11.5 ka cal. BP climate transitions: is vegetation lagging climate?, Global and Planetary Change 30 (1-2), 103-115. HOEK, W. Z., 2008: The Last Glacial-Interglacial transition, Episodes 31(2), 226-229. HUIZER, J./M. BENJAMINS/S. VAN DER A, 2009: Archeologische verwachtings- en beleidsadvieskaart Hoeksche Waard, Amersfoort (ADC Heritage rapport H034). JELGERSMA, S, 1979: Sea-level changes in the North Sea basin, in: Oele, E./L.-K. Königsson (eds.): The Quaternary history of the North Sea, Acta Universitatis Upsaliensis: Symposia Universitatis Upsaliensis annum quingentesimum celebrantis, vol. 2. LOUWE KOOIJMANS, L.P./P.W. VAN DEN BROEKE/H. FOKKENS/A. VAN GIJN, 2005: Nederland in de prehistorie, Amsterdam. NEDERLANDS NORMALISATIE INSTITUUT, 1989: Geotechniek: Classificatie van onverharde grondmonsters, Delft (NEN 5104). RASMUSSEN, S.O./K.K. ANDERSEN/A.M. SVENSSON/J.P. STEFFENSEN/B.M. VINTHER/H.B. CLAUSEN/M.-L. SIGGAARDANDERSEN/S.J. JOHNSEN/L.B. LARSEN/D. DAHL-JENSEN/M. BIGLER/R. RÖTHLISBERGER/H. FISCHER/K. GOTOAZUMA/M.E. HANSSON/U. RUTH, 2006: A new Greenland ice core chronology for the last glacial termination, Journal of Geophysical Research 111, D06102. TOL, A/P. VERHAGEN/M. VERBRUGGEN, 2006: Leidraad Inventariserend Veldonderzoek, deel karterend booronderzoek (uitgave SIKB). VERBRAECK, A./J.H. BISSCHOPS, J.H., 1971: Toelichting bij de geologische kaart van Nederland 1:50.000. Blad Willemstad Oost (43 O), Haarlem (Rijks Geologische Dienst). WEERTS, H./P. CLEVERINGA/W. WESTERHOFF/P. VOS, 2006: Nooit meer afzettingen van Duinkerke en Calais, Archeobrief (Methoden en Technieken), 28-34. Stichting voor de Nederlandse Archeologie (SNA). WESTERHOFF, W.E./T.E. WONG/E.F.J. DE MULDER, 2003: Opbouw van de ondergrond – Opbouw van het Neogeen en Kwartair, in: E.F.J. de Mulder/M.C. Geluk/I.L. Ritsema/W.E. Westerhoff/T.E. Wong (red.), De ondergrond van Nederland, Houten.

Digitale bronnen -

ACTUEEL HOOGTEBESTAND NEDERLAND: www.ahn.nl. ARCHEOLOGISCH INFORMATIESYSTEEM (ARCHIS): http://archis2.archis.nl/archisii/html/index.html. BODEMLOKET: www.bodemloket.nl. TNO, 2013: Lithostratigrafische Nomenclator van de Ondiepe Ondergrond, versie 2013. Retrieved 201501-28 at https://www.dinoloket.nl/nomenclator-ondiep.


15


-

TU DELFT: www.lib.tudelft.nl. WATWASWAAR: www.watwaswaar.nl.


16


Kaarten en bijlagen Kaart 1: Kaart 2: Kaart 3:

Ligging plangebied Natuurlijk landschap Archeologie

Bijlage 1: Bijlage 2:

Overzicht van archeologische en geologische perioden Toelichting Bureauonderzoek en Inventariserend Veldonderzoek


17



18

416800

KAART 1 - LIGGING PLANGEBIED LEGENDA Plangebied

416600

Bebouwing Water

416400

Overige topografie Snelweg Hoofdweg

416200

Regionale weg

Numansdorp

415000

415200

415400

415600

415800

416000

Lokale weg

Project:

414600

414800

V14-2972: Torensteepolder te Numansdorp, gemeente Cromstrijen Rapport: V1252 Datum: Januari 2015 Bron: Basisregistratie topografie, Kadaster 2012

Hollandsch Diep 414400

Tekenaar: RS

88200

88400

88600

88800

89000

89200

89400

89600

89800

90000

90200

90400

90600

90800

91000

91200

Schaal:

1:15.000 / A4

0

200 m

KAART 2 - LANDSCHAP LEGENDA Plangebied Topografie Water Bebouwing Indicatie mogelijke kreek uit AHN2

Geologie

415000

416000

F2.3b - Lp. v. Walcheren op Hollandveen Lp., (plaatselijk op Lp. v. Wormer) op Pleistoceen A0.3b - Lp. v. Walcheren op Hollandveen Lp., op Lp. v. Wormer D0.3b - Lp. v. Walcheren

Project:

D0.3 b

89000

90000

91000

V14-2972: Torensteepolder te Numansdorp, gemeente Cromstrijen Rapport: V1252 Datum: Januari 2015 Bron: Basisregistratie topografie, Kadaster 2012 Verbraeck/Bisschops 1971 AHN2 (www.ahn.nl) Tekenaar: RS Schaal:

1:15.000 / A4

0

200 m

416800

KAART 3 - ARCHEOLOGIE LEGENDA

416600

Plangebied Topografie Water

416200

416400

Beleidskaart, legenda-eenheden:

416000

Onderzoeksmeldingen (met nummer): Archeologisch: booronderzoek 42645

Archeologisch: bureauonderzoek

415000

415200

415400

415600

415800

40561

414800

Project:

V14-2972: Torensteepolder te Numansdorp, gemeente Cromstrijen Rapport: V1252 Datum: Januari 2015 Bron: Basisregistratie topografie, Kadaster 2012 Huizer et al. 2009

414600

52908

414400

Tekenaar: RS

88200

88400

88600

88800

89000

89200

89400

89600

89800

90000

90200

90400

90600

90800

91000

91200

Schaal:

1:15.000 / A4

0

200 m

Bijlage 1 Overzicht archeologische en geologische perioden

ARCHEOLOGISCHE PERIODEN

Kalender jaren v./na Christus

Kalender jaren voor heden

C14 jaren voor heden

GEOLOGISCHE PERIODEN

Nieuwe tijd 1.500 na Chr.

Late-Middeleeuwen 1.050 na Chr.

Laat Holoceen

Subatlanticum

Vroege-Middeleeuwen Romeinse tijd

450 na Chr. 12 v. Chr.

IJzertijd 2.500

2.600 800 v. Chr.

Bronstijd 2.000 v. Chr.

5.000

HOLOCEEN

Subboreaal

5.700

Midden Holoceen

Neolithicum

4.900 v. Chr.

Atlanticum

7.900

8.700

5.300 v. Chr.

Mesolithicum Boreaal

9.150

Vroeg Holoceen

10.250

8.800 v. Chr.

Preboreaal 10.150

11.650

Jonge Dryas 10.950

12.850

11.700 12.100

13.900 14.030

12.500

14.640

Laat Glaciaal

Allerød Oude Dryas Bølling Laat Pleniglaciaal

60.000

PLEISTOCEEN

30.000

Weichselien

15.000

Pleniglaciaal

Midden Pleniglaciaal

Paleolithicum

Vroeg Pleniglaciaal

75.000

Vroeg Glaciaal

117.000

Eemien 130.000

Saalien C14 ouderdommen en gekalibreerde ouderdommen van het Holoceen volgens Van Geel et al. (1980/1981). C14 ouderdom van het Laat Glaciaal volgens Hoek (2001/2008) en gekalibreerde ouderdommen van het Laat Glaciaal volgens Rasmussen et al. (2006). Overige pleistocene chronostratigrafie volgens Westerhoff et al. (2003). Archeologische perioden van de prehistorie volgens Louwe Kooijmans et al. (2005) en overige archeologische perioden volgens Archis.

Periode

Van - tot

Vroeg-Paleolithicum Midden-Paleolithicum Laat-Paleolithicum

tot 300.000 voor Chr. 300.000-35.000 voor Chr. 35.000-8800 voor Chr.

Vroeg-Mesolithicum Midden-Mesolithicum Laat-Mesolithicum

88.00-7100 voor Chr. 7100-6450 voor Chr. 6450-4900 voor Chr.

Vroeg-Neolithicum Midden-Neolithicum Laat-Neolithicum

5300-4200 voor Chr. 4200-2850 voor Chr. 2850-2000 voor Chr.

Vroege-Bronstijd Midden-Bronstijd Late-Bronstijd


Vroege-IJzertijd Midden-IJzertijd Late-IJzertijd


Vroeg-Romeinse tijd Midden-Romeinse tijd Laat-Romeinse tijd

12 voor-70 na Chr. 70-270 na Chr. 270-450 na Chr.

Vroege-Middeleeuwen Late-Middeleeuwen

450-1050 na Chr. 1050-1500 na Chr.

Nieuwe Tijd A Nieuwe Tijd B Nieuwe Tijd C

1500-1650 na Chr. 1650-1850 na Chr. 1850-1950 na Chr.

Bijlage 2: Toelichting archeologisch proces B u re a u o n d e rz o e k ( K N A 3 .2 D e e l II P r o t o c o l 4 0 0 2 ) H e t d b e k e n s ta n d k a n w

o e l v a d e o f a a rd ra o rd e n

n e e n v e rw p p o r te n

b u re a u a c h te a r t m e t e e a a n z ie n

o n d e r z o e k is c h e o lo g is c h e n g e s p e c if ic e v a n (e v e n tu e

h e t w a a e r d e e l) v

v e rw rd e n a rc h e r v o

e r v e n , b in n e o lo g lg o n d

v a n e n e e is c h e e rz o e

in f o r m a t ie , a a n d e h a n d v a n b e s t a a n d e b r o n n e n , o v e r n o m s c h r e v e n g e b ie d . H e t r e s u lt a a t is e e n v e r w a c h t in g , o p b a s is w a a r v a n e e n b e s lis s in g g e n o m e n k .

H e t r a p p o r t b e v a t , w a a r m o g e lijk , g e g e v e n s o v e r a a n - o f a fw e z ig h e id , a a r d , o m v a n g , o u d e r d o m , g a a f h e id , c o n s e r v e r in g e n ( r e la t ie v e ) k w a lit e it v a n a r c h e o lo g is c h e w a a r d e n e n a a r d w e t e n s c h a p p e l ijk e e ig e n s c h a p p e n (L S 0 2 t / m L S 0 4 ). A f h a n k e lijk v a n d e o m v a n g v a n d e t o e k o m s t ig e (p la n o lo g is c h e ) in g r e e p e n w e r k z a a m h e d e n , d e a a r d v a n d e a a n le id in g t o t h e t b u r e a u o n d e r z o e k e n d e v r a a g s t e llin g (L S 0 1), z u lle n a a n v u lle n d e g e g e v e n s m o e t e n w o r d e n v e r z a m e ld . H ie r b ij b lijf t d e d o e ls t e l l in g v a n h e t b u r e a u o n d e r z o e k (h e t k o m e n t o t e e n g e s p e c if ic e e r d e v e r w a c h t in g ) o v e r e in d ( L S 0 5 ). T e n a a n z ie n v a n a r c h e o lo g is c h o n d e r z o e k in d e b e b o u w d e o m g e v in g k u n n e n o n d e r g r o n d s e b o u w h is t o r is c h e w a a r d e n a a n g e t a s t w o r d e n . H e t is d a a r o m w e n s e l ijk o m o o k in h e t a r c h e o lo g is c h b u r e a u o n d e r z o e k a a n d a c h t t e s c h e n k e n a a n d e b e b o u w d e o m g e v in g e n h e t v o o r k o m e n v a n o n d e r g r o n d s e b o u w h is t o r is c h e w a a r d e n , e n z o e e n g e s p e c if ic e e r d e v e r w a c h t in g o p t e s t e ll e n o p b a s is v a n a lle c u lt u u r h is t o r is c h e w a a r d e n in h e t o n d e r z o e k s g e b ie d . V e r v o lg e n s w o r d t h e t r a p p o r t o p g e s t e ld (L S 0 6 ) e n d e g e g e v e n s a a n g e l e v e r d b ij A r c h is , w a a r n a h e t p r o c e s k a n w o r d e n a f g e s lo t e n . D a a r n a a s t d ie n t d e d ig it a le d o c u m e n t a t ie b in n e n t w e e ja a r n a a f r o n d in g v a n h e t s t a n d a a r d r a p p o r t o v e r g e d r a g e n t e w o r d e n a a n h e t e - D e p o t ( w w w .e d n a .n l) ( D S 0 5 ) . H e t b u re a u o n d e rz o p g e s t e ld e a d v ie s . r u im t e lijk e o n t w ik g e t o e t s t d ie n t t e w e n /o f e e n In v e n ta r o n d e r z o e k s g e b ie d o n d e r z o e k . In d ie n te w o r d e n . V o o r e in z a g e o n d e rz g o e d g e g e h e le

e n In v e n d ie n t te o e k d ie n k e u r d te a r c h e o lo

H e t is a a n h e t b w e r k z a a m h e d e n s p e le n e n a ls z o b o u w v e r g u n n in d e b e tr o k k e n g e o n tsta a t o v e r d e

o e k g D it a k e lin o rd e is e r e o f to fy s ie

e ld t a ls o n d e r b o u w in g v o o r h e t d o o d v ie s g a a t n a d e r in o p d e e v e n t u e le g . U it h e t a d v ie s k a n v o lg e n d a t h e t n . D it k a n d o o r m id d e l v a n e e n In v e n d P r o e f s l e u v e n o n d e r z o e k . D it v e ld t e e n a d v ie s v o o r b e h o u d v a n d e v in k b e h o u d n ie t m o g e lijk is , d ie n t e e n

t a r is e r e n d V e ld o n d e r z o e k O v lig g e n b ij d e R ijk s d ie n s t v o o r t e e r st e e n P r o g ra m m a v a n E w o r d e n d o o r h e t b e v o e g d g e g is c h e p r o c e s t e d o o r lo p e n . e v o e g d g e z a g o m u v e r r ic h t d ie n e n t e d a n ig in g e b r a c h t w g e n . In d ie n g e w e n s m e e n t e lijk e a fd e lin g e m a a k t e a n a ly s e s

e r ig h e t is e n z a g

is C u o p (m

e e n ltu g e s e e s

P la re e l te ld ta l d

r V e s t ig ia B V A r c h e o lo g ie & C u lt u u r h is t o r ie r is ic o ’s e n b e n o d ig d e v e r v o lg s t a p p e n b ij d e v e r d e r e a r c h e o lo g is c h e v e r w a c h t in g s m o d e l n a d e r in h e t v e ld n t a r is e r e n d V e ld o n d e r z o e k O v e r ig (b o o r o n d e r z o e k ) o n d e r z o e k le id t o f t o t v r ijg a v e v a n h e t d p la a t s e n in d ie n n ie t m o g e l ijk n a d e r a r c h e o lo g is c h o p g r a v in g o f a r c h e o lo g is c h e b e g e le id in g u it g e v o e r d

n v a E r fg te w e b e

n A a n p a k v e r e is t , d a t o e d . V o o r d e a n d e re o r d e n . D it P r o g r a m m tr e ffe n d e g e m e e n te ).

it e in d e lijk t e b e s lis s e n o f n a h e t w o r d e n . H e t a d v ie s u it g e b r a c h t o r d e n b ij b e s t e m m in g s p la n o n t w t , d r a a g t V e s t ig ia z o r g v o o r e e n g e n . O p d e z e w ijz e w o r d t v o o r k .

b u re a d o o r e r p e n a d e q u o m e n

u o n V e s o f a te d a t

10 d a g e n v a n te v o r e n te r t y p e n a r c h e o lo g is c h a v a n E is e n d ie n t V e s t ig ia is b e v o e g d o m h e t

d e rz o e k n o g t ig ia k a n d a a – w ijz ig in g e n a f s t e m m in g in e e n la t e r

a n d e re r b ij e e n e n a a n v a n d e s t a d iu m

a r c h e o lo g is c h e b e la n g r ijk e r o l v ra g e n v o o r r e s u lt a t e n m e t d is c u s s ie

In v e n t a r is e r e n d V e ld o n d e r z o e k ( K N A 3 .2 D e e l II P r o t o c o l 4 0 0 3 ) H e t d o e l v a n in v e n t a r is e r e n d v e ld o a r c h e o lo g is c h e v e r w a c h t in g d o o r m v e r k r e g e n o v e r b e k e n d e e n /o f v e rw a a n - o f a f w e z ig h e id , d e a a r d , d e o m v a n d e a r c h e o lo g is c h e w a a r d e n . H e in h o u d e lijk (s e le c t ie - )a d v ie s (b u it e n (m e e s t a l e e n s e le c t ie b e s lu it ) g e n o m v e ld a c t iv it e it e n u it g e v o e r d w o r d e n

n d id a c v a t r n e n to

e r z o e k ( I V O ) is h e t a a n v u lle n e n t o e t s e n v a n d e g e s p e c if ic e e r d e d e l v a n w a a r n e m in g e n in h e t v e ld , w a a r b ij ( e x t r a ) in f o r m a t ie w o r d t h t e a r c h e o lo g is c h e w a a r d e n b in n e n e e n o n d e r z o e k s g e b ie d . D it o m v a n g , d e d a t e r in g , d e g a a f h e id , d e c o n s e r v e r in g e n d e in h o u d e l ijk e k w a e s u lt a a t v a n e e n IV O is e e n r a p p o r t m e t e e n w a a r d e r in g e n e e n o r m e n v a n t ijd e n g e l d ) , a a n d e h a n d w a a r v a n e e n b e l e id s b e s lis s in g k a n w o r d e n (S P 0 2 , V S 0 2 t / m V S 0 7 , D S 0 1 t / m D S 0 5 ). D it b e t e k e n t d a t h e t n iv e a u w a a r o p d e z e b e s l is s in g g e f u n d e e r d g e n o m e n k a n w o r d e

t d e lit e it

t d e n .

V e s t ig ia b r e n g t n a a r a a n le id in g v a n h e t v e ld o n d e r z o e k e e n g e s p e c if ic e e r d a d v ie s u it , o p b a s is w a a r v a n h e t b e v o e g d g e z a g e e n b e s lu it k a n n e m e n o v e r d e w ijz ig in g in h e t b e s t e m m in g s p la n v a n h e t o n d e r z o e k s g e b ie d e n e v e n t u e e l n o g t e n e m e n v e r v o lg s ta p p e n in h e t o n d e r z o e k . B ij h e t IV O k a n e e n o n d e r s c h e id a a n g e b r a c h t w o r d e n in e e n v e r k e n n e n d e , k a r t e r e n d e e n w a a r d e r e n d e f a v e r k e n n e n d e f a s e h e e f t t o t d o e l in z ic h t t e k r ijg e n in d e g a a f h e id v a n v o r m e e n h e d e n v a n h e t la n d s c h a p , v z o v e r d e z e v a n in v lo e d z ijn o p d e lo c a t ie k e u z e in h e t v e r le d e n . H e t d o e l is k a n s a r m e z o n e s u it t e s lu it e n k a n s r ijk e z o n e s t e s e le c t e r e n v o o r d e v o lg e n d e f a s e n v a n o n d e r z o e k . D e k a r t e r e n d e f a s e h e e f t t o t d o e l h e o n d e r z o e k s t e r r e in s y s t e m a t is c h t e o n d e r z o e k e n o p d e a a n w e z ig h e id v a n v o n d s t e n e n / o f s p o r e n . D e w a a r d e r e n d e f a s e h e e f t t o t d o e l h e t w a a r n e m in g s n e t t e v e r d ic h t e n o m d e a a r d , o m v a n g , d a t e r in g , g a a f h e c o n s e r v e r in g e n in h o u d e lijk e k w a lit e it v a n d e a r c h e o lo g is c h e r e s t e n v a s t t e s t e ll e n .

se : D e o o r e n t id ,

C r u c ia a l v o o r d e u it v o e r in g v a n h e t IV O is d e k e u z e v o o r e e n b e p a a ld e o n d e r z o e k s m e t h o d e , w a a r m e e d e g e s p e c if ic e e r d e a r c h e o lo g is c h e v e r w a c h t in g , g e s t e ld in h e t b u r e a u o n d e r z o e k s r a p p o r t g e t o e t s t k a n w o r d e n in h e t v e ld . D it d ie n t in e e n P la n v a n A a n p a k d u id e l ijk g e m a a k t t e w o r d e n (V S 0 1 , S P 0 1) . A ls e is e n g e ld e n e e n v e r a n t w o o r d in g v a n a lle g e b r u ik t e in f o r m a t ie , w a a r o p d e k e u z e g e b a s e e r d w o r d t e n e e n b e s c h r ijv in g v a n d e v e r o n d e r s t e ld e k e n m e r k e n v a n d e v e r w a c h t e a r c h e o lo g is c h e v in d p la a t s e n m .b .t . d ie p t e l ig g in g , o m v a n g , a r c h e o lo g is c h e in d ic a t o r e n , r u im t e l ijk e v e r d e l in g e n b in n e n d e v in d p la a t s , a r t e f a c t e n . B o o r - e n p r o e f s le u v e n o n d e r z o e k z ijn o p d it m o m e n t d e e n ig e k a r t e r e n d e m e t h o d e n v o o r h e t o p s p o r e n v a n (n ie t z ic h t b a r e ) s it e s b u it e n d e h is t o r is c h e k e r n d ie b r e e d in z e t b a a r z ijn . A n d e r e p r o s p e c t ie t e c h n ie k e n z ijn a ll e e n in s p e c if ie k e o m s t a n d ig h e d e n t o e p a s b a a r ( b v . g r o n d r a d a r ) . D a a r n a a s t k a n d e o p p e r v la k t e k a r t e r in g e e n b ijz o n d e r w a a r d e v o ll e a a n v u l l in g z ijn o p e e n b o o r - o f p r o e f s le u v e n o n d e r z o e k , m e t n a m e d a a r w a a r ( p la a t s e l ijk ) s p r a k e is v a n h e t a a n p lo e g e n v a n v o n d s t la g e n o f d e a a n w e z ig h e id v a n m o ls h o p e n e n g e s c h o o n d e s lo t e n . B o o r o n d e r z o e k is e e n g e s c h ik t e p r o s p e c t ie t e c h n ie k v o o r h e t o p s p o r e n v a n s it e s d ie z ic h k e n m e r k e n d o o r e e n a r c h e o lo g is c h e la a g o f e e n v o n d s t s t r o o iin g m e t e e n v o ld o e n d e h o g e d ic h t h e id . In d ie n e e n o p t e s p o r e n s it e z ic h k e n m e r k t d o o r e e n l a g e v o n d s t d i c h t h e i d ( < 4 0 v o n d s t e n / m ²) i s b o o r o n d e r z o e k m i n d e r g e s c h i k t e n k a n e e n p r o e f s l e u v e n o n d e r z o e k e e n b e t e r e m e t h o d e z ijn . V o o r d e t a ils n a a r v e r s c h ill e n d e b o o r m e t h o d e n w o r d t v e r w e z e n n a a r d e K N A L e id r a a d In v e n t a r is e r e n d V e ld o n d e r z o e k d e e l K a r t e r e n d b o o r o n d e r z o e k . V e s t ig ia a a n z ie n b u re a u o a f r o n d in t/m D S 0

B V v a n n d e g v 5 ).

A r c h e o lo g d e ra p p o r rz o e k m e t a n h e t v e ld

ie & ta g e h e t w e r

C u ltu u r h e n a a n le v v e r s c h il d k c o n fo r m

is t o r ie is e r in g s e is a t e v e n tu d e e is e n

b e v o e n to e e l v v a n

e g d t d e o n d h e t

to t p o n stm d e p

h e t e r in a te r o t b

d o e n v a n g g e ld e n ia a l (v o n d ij h e t a a n

a lle fa s d e z e lfd ste n , m g e w e z e

e n v a e e is e o n ste n d e p

n b n a r s) o t

o o ro n d e r z o e k . T e n ls b ij e e n b in n e n t w e e ja a r n a w o r d t a a n g e le v e r d (D S 0 1

This text was set using the following freely available font software: Allerta

Copyright (c) 2010, Matt McInerney (http://pixelspread.com), with Reserved Font Name Allerta.

Inconsolata_dz

Copyright (c) 2006, Raph Levien (http://www.levien.com), with Reserved Font Name . Copyright (c) 2009, David Zhou (http://blog.nodnod.net/) with Reserved Font Name .

Molengo_Vestigia

Copyright (c) 2007, Denis Moyogo Jacquerye, with Reserved Font Name <Molengo>. Copyright (c) 2011, Vestigia BV Archeologie & Cultuurhistorie (www.vestigia.nl), with Reserved Font Name <Molengo_Vestigia>; available at www.vestigia.nl/fonts.

oﬂ

This Font Software is licensed under the SIL Open Font License, Version 1.1. The license is available with a FAQ at: http://scripts.sil.org/OFL

Vestigia BV Archeologie & Cultuurhistorie Spoorstraat 5 3811 MN Amersfoort Nederland Telefoon 033 277 92 00 E-mail [email protected] Website www.vestigia.nl K.v.K. Gooi- en Eemland 32078894

Erfgoedingenieurs

“Engineering the past, creating the future”

Archeologisch vooronderzoek ten behoeve van de nieuwbouw van woningen plangebied Torensteepolder te Numansdorp, gemeente Cromstrijen

Recommend Documents