Superdiversiteit als kader voor onderwijs en welzijn in de 21ste eeuw Dirk Geldof Socioloog & Lector Faculteit Ontwerpwetenschappen UA Sociaal Werk Karel de Grote-Hogeschool & Hoger Instituut voor Gezinswetenschappen
Schaarbeek Studiedag WELWIJS, Allemaal Anders, 7 oktober 2014 1
Waarom versterkt de transitie naar superdiversiteit de nood aan diverssensitief onderwijs en welzijn? • De groeiende superdiversiteit • De uitdagingen ervan voor de samenleving • Én voor onderwijs & welzijn 2
Waarom spreken we vandaag van superdiversiteit? • Superdiversiteit – Is meer dan een synoniem voor diversiteit of multiculturaliteit – nieuwe fase in migratie & demografie • Term Steven Vertovec (2007) • Zie ook Jan Blommaert, Maurice Crul, Stijn Oosterlynck, …
• Op amper een halve eeuw van een samenleving met beperkte etnischculturele diversiteit naar een immigratiesamenleving – Om dit te begrijpen, moeten we de geschiedenis van migratie kennen 3
Onze migratiegeschiedenis in een notedop • 1945: aantrekken contingenten Polen en Italianen voor heropbouw • 1956-1969: golden sixties – Actief aantrekken gastarbeiders • Italië, Spanje & Griekenland in jaren ‘50 • Marokko & Turkije in jaren ’60
• 1974: ‘immigratiestop’ – poort voor arbeidsmigratie van buiten EU (deels) gesloten – Verschuiving naar gezinshereniging & asiel
• Jaren ’70-80: ondanks de ‘tijdelijkheidsgedachte’ worden vele gastarbeiders migranten – Maar geen écht beleid…
4
De jaren 1990: Scharniermoment naar superdiversiteit • Sterke stijging instroom in jaren ’90 • én groeiende diversiteit van landen van oorsprong: – Verdere gezinshereniging – Globalisering – asielaanvragen • Crisissen Bosnië en Kosovo, • eerste Golfoorlog (Irak/Koeweit)
– En vooral 1989: Val IJzeren Gordijn • migratie uit Oost-Europa • Uitbreiding EU met nieuwe lidstaten
5
Na-oorlogse migratiegeschiedenis: immigratie én emigratie
www.dirkgeldof.be
6
De superdiversiteit van de 21ste eeuw • resultaat van deze opeenvolgende migratiegolven is een veel complexere sociale realiteit, zeker in onze steden. • Superdiversiteit wijst op kwantitatieve en kwalitatieve verschillen tegenover de migratie in de 20ste eeuw 7
Kwantitatieve dimensie: diversiteit groeit overal, het sterkste in steden Woonplaats personen van vreemde herkomst (SVR 2014)
Een kwantitieve breuk: de transitie naar majority-minority cities • ‘majority-minority cities’: – steden waar de meerderheid van de bewoners uit een brede waaier van minderheden bestaat.
• Wereldsteden als New York, Sao Paolo, Toronto of Sydney • Vandaag ook Brussel, Rotterdam & Amsterdam en Genk • morgen ook in Antwerpen – Overmorgen Gent, Leuven, … 9
Kinderen kleuren de steden. Vergroening en verkleuring in Antwerpen 44% allochtone origine > 50% -40-ers 70% bij jongeren & kids ⇒Ook zonder nieuwe migratie wordt Antwerpen een majority-minority-city ⇒+ Jaarlijkse instroom 6000-8000 nieuwkomers 10
Superdiversiteit: een kwalitatieve breuk • basispatroon van migratie veranderde – van mensen uit een klein aantal landen van herkomst naar een klein aantal gastlanden – naar mensen uit een zeer groot aantal landen van herkomst naar zeer groot aantal gastlanden => diversiteit in de diversiteit
11
Diversiteit in de diversiteit: wat betekent dat? • een enorme hybriditeit in de achtergronden van migranten • => samenspel van ⇒Meer nationaliteiten ⇒Meertaligheid ⇒Religieuze diversiteit groeit ⇒Diversiteit in migratiemotieven ⇒Diversiteit in verblijfsstatuten ⇒Diversiteit in sociaaleconomische posities ⇒Diversiteit in & tussen gemeenschappen ⇒Meer transnationalisme 12
De superdiverse realiteit: uitdaging voor de 21ste eeuw • Onze samenleving verandert sneller dan onze manier van kijken & denken • Zoeken naar actuele denken beleidskaders • Boek vertrekt vanuit realiteit en nuance • Nu als prikkel 7 uitdagingen voor onderwijs en welzijn hyperkort in beeld 13
1. Geraken we eindelijk voorbij het wij-zij-denken? • We blijven met zijn allen denken in wij-en-zij termen • ‘wij’ zowel als ‘zij’…
• daardoor (h)erkennen we de complexe realiteit onvoldoende • Voorbij het wij-zij-denken: – Naar een ‘wij zowel als zij’
• Van of/of-denken – Of Belg of migrant
• naar en/en-denken – Oog voor mengvormen & meervoudige identiteiten – Afnemende bruikbaarheid van nationaliteit – aandacht voor ambivalentie 14
De kosmopolitische realiteit: meervoudige & gelaagde identiteiten • Tussen wij-en-zij groeit de werkelijkheid in onze steden • Steeds meer landgenoten zijn Belg én hebben een migratie-achtergrond – Zoals Fatima, Meyrem, Imade, Mohammed, Karim, Pjotr, … – Zoals Vincent Kompany, Stromae, … – Ze combineren posities & identiteiten
• Klassieke assimilatietheorie verwerpt dubbele etnische identiteit • Nochtans zien we toename van meervoudige en gelaagde identiteiten 15
2. Erken toenemend belang van transnationale realiteiten • Migratie fundamenteel veranderd – Van (bijna) definitief afscheid naar blijvend contact door ontwikkeling van • Communicatietechnologie – Gsm, internet, skype, satelliettelevisie
• Snelle en relatief goedkope mobiliteit
– Van enkele reis naar pendelmigratie • Fysiek en/of mentaal
• transnationaliteit als basiskenmerk van superdiversiteit – Ook voor vele kinderen en gezinnen – Ook in de klas en in hulpverlening? 16
3. Pak de (gekleurde) armoede (eindelijk) (écht) aan • Migratie van hoog tot laag • Eigen aan superdiversiteit is diversiteit binnen de diversiteit – Ook sociaal-economisch
• Steeds meer migranten klimmen op de sociale ladder – Groeiende etnische middenklasse
• Maar… onaanvaardbaar groot deel van de migranten leven in armoede en worstelen met sociale uitsluiting => toenemende ongelijkheid binnen www.dirkgeldof.be migrantengemeenschappen 17
Pak de (gekleurde) armoede (eindelijk) (écht) aan • Pas het laatste decennium harde cijfers – – – –
12% autochtone Belgen onder armoedegrens 52% bij Marokkaanse gezinnen > 1/3 bij Turkse & Oost-Europese gezinnen Jeugdwerkloosheid, ongekwalificeerde uitstroom jongeren, geringe doorstroom naar hoger onderwijs…
• Onderwijs en hulpverlening worden steeds diverser – OCMW’s als integratiediensten – Reproduceert of corrigeert onderwijs de ongelijkheid bij de start? 18
4. Maak van integratie opnieuw een positief burgerschap-verhaal • Integratie in majority-minority-cities krijgt een ander karakter – Is er nog een meerderheidscultuur? – Diversiteit als basiskenmerk van stedelijkheid
• Stop het open/verdoken assimilatie-beleid – Heb oog voor de (on)bedoelde neveneffecten van het integratiediscours/beleid • Shadid, Willem Schinkel, Jan Blommaert, …
– Kan je integratie van bovenaf opleggen? – Is het niet vruchtbaarder positief te appeleren aan de dynamiek bij vele migranten? • Maurice Crul over sociale stijging
• Parekh over sociale cohesie: Vertrek van en erken de pluriformiteit 19
5. Stimuleer Nederlands vanuit erkenning van meertaligheid • We leven in meertalige steden • Brussel: Van 72 talen in 2000 naar 104 in 2011 – Frans best gekend (89%) – Dan Engels (30%), Nederlands (23%) en Arabisch (18%)
• Toename taalgemengde gezinnen – Ééntalig Franstalig of Nederlandstalig al minder dan 40% van de Brusselaars – Één op drie groeide op in gezin waar géén Nederlands of Frans werd gesproken – Een meertalig en-en-verhaal 20
Overgang naar meertalige steden: Antwerpen • Geen taalbarometer • 37% van de kinderen in het lager onderwijs in Antwerpen sprak in 2011 thuis een andere taal dan het Nederlands • Meertaligheid noodzakelijk in frontlinieberoepen – sociaal werk, OCMW, … om sociaal werk op maat te kunnen leveren – Onderwijs
• Politiek zeer gevoelig…
www.dirkgeldof.be
Stimuleer Nederlands vanuit erkenning van meertaligheid • In plaats van meertaligheid te koesteren & vanuit de erkenning ervan Nederlands aan te leren, kiezen we te vaak voor een scenario dat mensen wil dwingen – Wachtlijsten, te schoolse settings, verschuiving naar resultaatsverbintenissen – Taal steeds vaker een excuus voor uitsluiting i.p.v. een hefboom voor emancipatie
• Meertaligheid erkennen is ook mensen in hun identiteit erkennen 22
6. werken aan structuur én cultuur • Werken aan structuur – bestrijden van structurele achterstelling • armoede, arbeidsmarkt, onderwijs, racisme
• én werken aan cultuur – Zonder te culturaliseren • Geen cultureel schuldmodel • Niet alles vanuit cultuur te ‘verklaren’ • Maar ook geen taboe rond cultuur – erken etnisch-culturele elementen • Als kracht, maar ook als drempel
• Krachtgericht werken aan structurele achterstelling, met aandacht voor cultuur en leefwereld van mensen van andere etnisch-culturele origine – Van cultuur-sensitief naar divers-sensitief 23
7. Superdiversiteit vraagt interculturalisering van alle maatschappelijke sectoren • de 21ste eeuw is meer dan ooit werken in en met diversiteit • Nood aan verdere interculturalisering – Van interculturele communicatie tot intercultureel maatwerk & interculturalisering van opleidingen • Niet alleen studenten, ook docenten
• Het sterkst in frontlinieberoepen – sociaal werk én onderwijs – gezondheidszorg, arbeidsmarkt, beleid, …
• Empowerend & divers-sensitief 24
Tot slot. Superdiversiteit. Welke toekomstscenario’s? • Superdiversiteit is – een feitelijke ontwikkeling – Op zichzelf niet goed of slecht – hangt er van af hoe we er mee omgaan – Wel een scharniermoment • wat nieuwe vragen oproept • Of oude vragen over migratie en integratie in een nieuw context plaatst
• Maurice Crul e.a. schetsen twee toekomstscenarios 25
Een scenario van angst en vernedering? • Waarin wij-zij-denken wederzijds dominant blijft • Met groeiende gekleurde armoede, werkloosheid en ongelijkheid, schoolse uitval en achterstelling – sociaal kapitaal van 2de en 3de generatie gaat deels verloren
• Met wederzijdse polarisering – Rond symbooldossiers als het hoofddoekenverbod – Waarbij men racisme ‘relatief’ noemt – Van eigen volk tot eigen fundamentalisme eerst
• Superdiversiteit als sociale tijdbom 26
Of een scenario van hoop en empowerment • Waar superdiversiteit uitgroeit tot een evidente realiteit • Met ruimte voor en erkenning van meervoudige identiteiten • Met ruimte voor emancipatie & sociale stijging – Een beleid dat hierop inzet – Dat emancipatie binnen gemeenschappen ondersteunt & stimuleert – vanuit een beleid van herverdeling én erkenning – En vanuit een actief pluralisme 27
Besluit: Naar een scenario van hoop & empowerment, want… … de toekomst van onze steden ligt niet in (verdere) polarisatie, maar in de mobilisatie van de superdiversiteit van alle bewoners… …& die toekomst vraagt een dringende interculturalisering van welzijn en onderwijs. 28
Meer lezen? Boek in de pauze & vanmiddag uitzonderlijk verkrijgbaar op secretariaat HIG aan 17 euro (i.p.v. 22 euro) Reacties welkom op
[email protected] Zie ook www.dirkgeldof.be 29
