Suonen: voor geschiedenisliefhebbers

Suonen: voor geschiedenisliefhebbers

In het Wallis vindt u routes die als echte delicatessen onder de wandelingen te bestempelen zijn. Routes langs de suonen, eeuwenoude irrigatiekanalen, die in Midden- en Beneden-Wallis ook «bisse» worden genoemd. De suonen verzamelen het smeltwater van de gletsjers en leiden dit naar regenarme dalen. Op het hoogtepunt van de bloeitijd, eind 19de eeuw, voorzag dit 1800 kilometer lange irrigatiesysteem het Wallis van het felbegeerde water en maakte een welig tierende landbouw mogelijk. Dit historisch erfgoed wordt vandaag door talrijke gemeenten met veel inzet onderhouden, waar nodig gerestaureerd en weer tot stromen gebracht. Op de kaart presenteren wij een aantal wandelingen langs suonen, zowel korte routes als fikse dagtochten. De meeste hebben niet al te veel hoogteverschillen, dus zijn niet bijzonder vermoeiend. Dit is te danken aan de bouwers die erop gelet hebben dat de suone vanaf het punt van wateropvang tot daar waar het nodig is zo min mogelijk verval kent. Toch zijn sommige suonen niet zonder lichamelijke inspanning te bereiken. De weg erheen kost soms wel wat zweetdruppels. Maar de inspanning is de moeite waard en brengt u midden in de mooiste natuur nader tot de geschiedenis van het Wallis.

De wandelingen

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14

Bisse du Trient Bisse de Saxon La Raye des Verbiérins en de Bisse du Levron Bisse du Milieu en Bisse Vieux Bisse de Baar Grand Bisse de Vex Bisse de Salins Bisse du Torrent-Neuf Bisse de Lentine en Bisse du Mont d’Orge Bisse de Clavau Bisse de Sion Bisse d’Ayent Bisse du Ro Grand Bisse de Lens

15 Bisse du Tsittoret 16 Bisse de Vercorin en Bisse de Ricard 17 Grand Bisse de St-Jean 18 Grossi Wasserleitu van Varen – Bisse Neuf 19 Wasserleite van Ergisch en Tenneri 20 Obere Wasserleitung – Stägeru – Lüegjeru 21 Oude Suon – Oude Eischler Suon – Habersuon 22 Binneri – Eggeri 23 Niwärch – Gorperi – Undra 24 Bodmeri-Niwa – Visperi 25 Heido 26 Nessjeri – Obersta – Stigwasser 27 Trusera Suone Suonenmuseum en de museumroute

Overzicht «Suonen»

1 Bisse du Trient 2h30 2u30 9,5 km 3 km

260 m

510 m

Topografische kaart 1324–1344 Wandelkaart 1:25 000 Vallée du Trient

Deze wandeling begint op de Col de La Forclaz en komt uit op de gletsjertong van de Trient en zijn ijswatervallen. Het pad voert door lariksbossen en door de prachtige landschappen van de Aiguilles Dorées en de Pointe des Ecandies. Deze bisse loopt over een weg die vroeger werd gebruikt om ijsblokken te vervoeren, en wordt nu

nog gebruikt voor de bevloeiing van de weilanden en de wijngaarden van Martigny-Combe. De bisse is nog steeds in gebruik en al wandelend over het interessante leerpad komt u er van alles over te weten.

2 Bisse de Saxon

/ 8h50 8u50 32 km 24 km

310 m

630 m

Topografische kaarten 1305 – 1325 / 1306–1326 Wandelkaart 1:25 000 4 Vallées – 1:25 000 Verbier – St-Bernard

Deze bisse werd gebouwd tussen 1865 en 1876 en is met zijn 32 km de langste bisse van het Wallis. Hij bracht het water van de bergstroom La Printse naar Saxon en loopt door bossen, alpenweiden en de gemeentes Nendaz, Isérables, Riddes en Saxon. Er waren diverse waterwachten nodig om de waterstroom te controleren. Als het geluid van

de door een waterrad aangedreven waterhamers ophield, was er een storing die zij moesten verhelpen. Omdat het onderhoud te kostbaar was, is de exploitatie stopgezet. Wel is een van de wachthuisjes, de Burlâ, mooi bewaard gebleven.

3 De Raye des Verbiérins en de Bisse du Levron 5h45 5u45 21 km 13,5 km

320 m

1020 m

Topografische kaart 1325–1326 Wandelkaart 1:25 000 Verbier / Val de Bagnes

De Bisse du Levron, die werd aangelegd in 1465 en de inzet is geweest van tal van juridische gevechten, bracht het water van de Versegères naar de voet van de Glacier de la Chaux, op 2500 meter, door de gemeente Bagnes, om heel het grondgebied van de gemeente Vollèges te bevloeien. In de zogenaamde Raye des Verbiérins, onder

de Cabane du Mont Fort, nam de waterhoeveelheid nog eens toe. Vanaf 1957, met de bouw van de Mauvoisindam, loopt het water via een tunnel tussen Louvie en de Col du Lin naar Le Levron en Vollèges.

4 Bisse du Milieu en Bisse Vieux 3h10 3u10 12,5 km 10 km

230 m

230 m

Topografische kaart 1306 Wandelkaart 1:25 000 4 Vallées

De bisses van Nendaz hebben hun oorsprong in de bergstroom La Printse. De Bisse du Milieu, die enkel tijdens de zomer in werking is, loopt door het dorp Haute-Nendaz en bevloeit het gebied rond Bleusy en de frambozencultuur. Hij loopt door een sparrenbos dat gedeeltelijk vernield is door de orkaan Viviane. De Bisse Vieux kronkelt

zich door de schaduw van witte elzen, dringt diep door in een donker sparrenbos, steekt een rotsformatie over door een val van ruim 5 meter te maken en bevloeit de weilanden die een geur van tijm en marjolein verspreiden.

5 Bisse de Baar 3h00 3u00 11,5 km 4,5 km

50 m

530 m


Vanaf het dorp Brignon loopt de Bisse de Baar steil omlaag langs de hellingen en een aantal wijngaarden die naast de Printze liggen. In lagergelegen droge weilanden bloeien enkele bloemsoorten die zeldzaam zijn in Wallis, zoals geel stalkruid en vedergras. Vervolgens doorkruist de wandeling

enkele velden met abrikozenbomen die in de lente prachtig in bloei staan. De bisse stroomt boven het dorpje Baar en verder richting Sion, doorheen verschillende boomgaarden en bosjes.

6 Grand Bisse de Vex 3h20 3u20 11,5 km 10,5 km

210 m

20 m

5 km 21 m


De Grand Bisse de Vex, aangelegd in 1453, vangt het water op van de bergrivier La Printse in Planchouet en bevloeit de akkers van Veysonnaz, Salins, Les Agettes en Vex. Vooral in de zomer is het heel aangenaam om deze bisse te volgen, vooral het stuk t ussen Veysonnaz en Les Mayensde-Sion. Dankzij de bosrijke omgeving is het er

aangenaam fris, zelfs op de heetste zomerdagen. De opgehoopte naalden van de naalden lariks bomen, die overal in het bos staan, vormen een zacht tapijt op de grond.

7 Bisse de Salins 3h30 3u30 12,5 km 8,5 km

200 m

660 m


De Bisse de Salins werd aangelegd in 1435 en is nog altijd in werking. Hij haalt zijn water uit de La Printse en bevloeit daarmee de boomgaarden, de weiden en de frambozen-struiken van Beuson, Le Bioley en Salins. De wandeling biedt een opeenvolging van verschillende landschappen: elzenbosjes in het vochtige gebied, een uitgedroogd

weiland op een zonovergoten helling, duindoornen met hun rode vruchten in de herfst, sparrenbossen, frambozenteelt . . .

8 Bisse du Torrent-Neuf 3h00 3u00 9 km 4,5 km

200 m

280 m

Topografische kaart 1286 Wandelkaart 1:25 000 Sion – Derborence – Sanetsch

De Bisse du Torrent-Neuf, ook wel de Bisse de Savièse genoemd, werd aangelegd vóór 1430 en moest het meest gedurfde irrigatieproject ooit worden. De bisse haalde zijn water van de Morge, verliet de kloof via een zeer bergachtige en duizelingwekkende weg en leverde water in overvloed. De wandeling loopt over een traject

van 2,4 km, over een onlangs weer begaanbaar gemaakt pad. De bedoeling van een dergelijke renovatie is om te herinneren aan het enorme werk dat onze voorvaders hier verzet hebben.

9 Bisse de Lentine en Bisse du Mont d’Orge 2h00 2u00 8 km 5 km

20 m

370 m

Topografische kaart 1286–1306 Wandelkaart 1:25 000 Sion – Derborence – Sanetsch

Het water van de Bisse de Lentine is afkomstig van de Sionne. De bisse verlaat echter al snel de bosrijke oevers van deze rivier en loopt verder door de wijnstreek, waar hij een buitengewoon uitzicht biedt op de stad Sion. Hij bevloeit de wijngaarden van Savièse en voedt het mooie Lac du Mont d’Orge en het natuurgebied eromheen. Een deel

van het traject is gekanaliseerd in betonnen goten. De Bisse du Mont d’Orge, aangelegd in 1885, pompt het water van het Lac du Mont d’Orge en bevloeit daarmee de zuidflank van de wijngaard, waaronder het beroemde Domaine du Mont d’Or.

10 Bisse de Clavau 3h10 3u10 13,5 km 7,5 km

20 m

560 m

Topografische kaart 1286–1306 Wandelkaart 1:25 000 Anzère

De Bisse de Clavau, die in 1453 werd aangelegd door de bisschop van Sion, haalt zijn water uit de Lienne en eindigt zijn tocht in de Sionne. Hij wordt omsloten door enorme muren van opeengestapelde stenen en bevloeit de wijngaarden van Ayent, Grimisuat en Sion. Het wandelpad volgt het oude traject, met de uitspringende constructies

de passages over houten balken, een tunneltje . . . De talrijke wachthuisjes nodigen uit om de streekproducten te proeven.

11 Bisse de Sion 4h00 4u00 15 km 7 km

150 m

610 m

Topografische kaart 1286 Wandelkaart 1:25 000 Anzère

Om de Bisse de Lentine en de Bisse de Mont d’Orge te voeden, heeft de gemeente Sion tussen 1901 en 1903 de Bisse de Sion aangelegd. Deze bisse voert het water van de Lienne naar de Sionne. Het waterinnamepunt bevindt zich in de buurt van de unieke bron van de Lienne. In het begin van het traject steekt de bisse de Lourantse over

via een houten aquaduct. Hij loopt langs het Lac de Tseuzier en verlaat het dal van de Rawyl via een opeenvolging van tunnels. Op een bepaald punt hangt de bisse over een afgrond van 200 meter. Daarna wordt het traject wat rustiger.

12 Bisse d’Ayent 3h00 3u00 11,5 km 9,5 km

60 m

530 m


De Bisse d’Ayent werd aangelegd in 1442 en begint aan de Lienne. Hij loopt door een zeer gevarieerd landschap met bergweiden, weilanden en bosjes. Hij bevloeit de weiden en de wijngaarden van Ayent en Grimisuat op de traditionele manier of via besproeiing en eindigt zijn traject in het meertje van Revouire. Op het traject zijn een aantal

voorbeelden te zien van de oude technieken: de uitspringende loopbruggen in het dal van de Lienne, de overblijfselen van de balken in TorrentCroix, de Passage des Follets die aangelegd werd langs een duizelingwekkend steile rotswand.

13 Bisse du Ro 3h15 3u15 12 km 4 km

160 m

440 m

Topografische kaart 1286–1287 Wandelkaart 1:25 000 Crans-Montana / Sierre

De Bisse du Ro werd aangelegd in de 14de eeuw, en ving het water op van de Ertinse. Het water stroomde naar een verdeelsysteem dat het vervolgens verder leidde ofwel richting Montana en Chermignon ofwel richting Lens en Icogne. Het bovenste gedeelte is momenteel niet meer in werking en werd vervangen door een tunnel door

de Mont L achaux. Goed schoeisel is voor deze tocht vereist, want de route bevat enkele spectaculaire en duizelingwekkende passages langs steile rotswanden, waar enkele gereconstrueerde overblijfselen uit het verleden te zien zijn.

14 Grand Bisse de Lens 4h10 4u10 16 km 12,5 km

60 m

300 m

Topografische kaart 1286–1287 Wandelkaart 1:25 000 Crans-Montana / Sierre

De Grand Bisse de Lens, ook wel de Bisse de la Riouta genoemd, werd aangelegd in 1448 en haalt zijn water uit de Lienne. Deze bisse bevloeit de weilanden en de wijngaarden van Icogne, Lens, Montana en Chermignon. Hij loopt langs een duizelingwekkend traject: hij verlaat de kloof van de rivier, loopt via een ondergrondse leiding door

Icogne, loopt via uitspringende constructies – soms in beton en soms ingehouwen in de rotsen – rond de heuvel van Châtelard en eindigt zijn traject in Diogne. Boven de leegte werd een pad aangelegd met planken die vastgemaakt zijn met metalen palen.

15 Bisse du Tsittoret 3h10 3u10 10,5 km 6 km

370 m

510 m

Topografische kaart 1287 Wandelkaart 1:25 000 Crans-Montana / Sierre

De Bisse du Tsittoret, waarvan voor het eerst melding werd gemaakt in de 15de eeuw, voert het water van de Tièche over de Noble Contrée om de weilanden en de wijngaarden van Venthône, Randogne, Mollens, Miège, Sierre en Veyras te bevloeien. Niet ver na het waterinnamepunt stort hij in een bulderende waterval langs een rotswand

naar beneden, alsof hij op zoek is naar de rivier. Daarna wordt hij wat rustiger en stroomt het water verder in metalen goten. Uiteindelijk verlaat hij het lieflijke dal van de Raspille. De schoonheid van het landschap laat onuitwisbare indrukken bij de wandelaar achter.

16 Bisse de Vercorin en Bisse de Ricard 5h10 5u10 16,5 km 8 km

390 m

1180 m

Topografische kaart 1287–1307 Wandelkaart 1:25 000 Val d’Anniviers

De Bisse de Vercorin werd aangelegd in 1358 en begint aan de Rèche. Het water wordt gebruikt om de weilanden te bevloeien en om de molens stroomafwaarts van Vercorin te laten draaien. Hij biedt toegang tot één van de laatste valleien van het kanton dat ontoegankelijk is gebleven voor auto’s. De in 1484 aangelegde Bisse de Ricard (of

Bisse de Chararogne) haalt zijn water van de Navisence, bevloeit daarmee de heuvel van Chalais en voedt de kleine stroomafwaarts gelegen bisses op de Rèche. Het traject van deze bisse omvat verschillende steile stukken.

17 Grand Bisse de St-Jean 2h20 2u20 7 km 4 km

80 m

460 m

Topografische kaart 1307 Wandelkaart 1:25 000 Val d’Anniviers

De Grand Bisse de St-Jean raakte lange tijd geleden in ongebruik, maar werd in 2012 met veel smaak en met respect voor de oude technieken nieuw leven ingeblazen. De Grand Bisse, die het water van de Torrent du Marais opvangt, stroomt door het hogere gedeelte van het dorp St-Jean en eindigt in Mayoux. Langs het water werden prach-

tige houten aftappunten voorzien voor irrigatie via besproeiing. Het grootste deel van de Grand Bisse werd in volle grond uitgegraven en werd v ersterkt met tegels of grote stenen.

18 Grossi Wasserleitu van Varen – Bisse Neuf 3h00 3u00 10,5 km 7 km

310 m

260 m

Topografische kaart 1287 Wandelkaart 1:25 000 Crans-Montana / Sierre

De Grossi Wasserleitu of de Bisse de Varen begint aan de Raspille, loopt door een open plek en langs de grote rotsen van Blatte om de weilanden en de wijngaarden van Varen te bevloeien. De Raspille vormt hier de taalgrens en verdeelt het water tussen de twee buurgemeenschappen. Het water van de Bisse Neuf komt ook uit deze rivier en

wordt gebruikt om de hellingen van Venthône van water te voorzien. De wandelaar wordt tijdens deze tocht getrakteerd op prachtige uitzichten op het Rhônedal.

19 Wasserleite van Ergisch en Tenneri 3h30 3u30 11,5 km 5 km

220 m

670 m

Topografische kaart 1288 Wandelkaart 1:25 000 Visp

Eigenlijk is de Wasserleite van Ergisch een jonkie onder de suonen. Volgens getuigen werd deze suone in de jaren 1920–1925 gebouwd. De bedding van de beek werd onder uiterst moeilijke omstandingheden in de rots gehouwen en – waar nodig – met buizen en houten goten aangevuld. De spectaculaire bouwwijze is een van de rede-

nen dat deze route zo geliefd is bij wandelaars. De Wasserleite krijgt op 1300 m hoogte extra water van de Turtmänna. Ook de «Tenneri» begint bij de Turtmänna, op 900 m. Die leidt het kostbare nat naar het gehucht Tännu.

20 Obere Wasserleitung – Stägeru – Lüegjeru 3h45 3u45 11,5 km 5,5 km

420 m

420 m

Topografische kaart 1288 Wandelkaart 1:25 000 Lötschental

De «Obere Wasserleitung» van Gampel werd in 1900 aangelegd en betrekt op ongeveer 700 m zijn water uit de Lonza. In 2005 bouwde de gemeente Niedergesteln een hangbrug en een metalen trap, die het mogelijk maken met droge voeten onder het gebulder van de Jolibach naar het stuwmeer van de «Stägeru» op 900 m af te d alen. Een deel

van de «Stägeru» vloeit in de «Lüegjeru», omdat de voormalige wal door een storm werd verwoest. Er werd in al 1552 geschreven over de «Stägeru», de «Lüegjeru» dateert vermoedelijk uit de 17de eeuw.

21 Oude Suon – Oude Eischler Suon – Habersuon 3h20 3u20 11,5 km 6 km

250 m

610 m


Zeneggen, Bürchen en Unterbäch exploiteren gemeenschappelijk de «Alte Suon» die ook «Ginanzerin» wordt genoemd. Bürchen verwierf de waterrechten al in de 15de eeuw, Zeneggen pas na de waterschaarste ten gevolge van een aardbeving in 1855. De «Alte Suon» wordt gevoed door de Mühlebach op ongeveer 1880 m. Lets lager, op

1700 m, heeft Eischoll volgens een rechtsbesluit van 1952 recht op 4/13 van de waterhoeveelheid van de Mühlebach. Het water wordt in de «Alte Eischler Suon» getransporteerd, die verder oostelijk «Habersuon» wordt genoemd.

22 Bineri – Eggeri 4h00 4u00 14 km 9 km

290 m

290 m

Topografische kaart 1308 Wandelkaart 1:25 000 Grächen

Met de vier waterleidingen is Grächen als waar suonen-Eldorado bekend. Met 50 tot 55 mm per jaar is men hier in de meest neerslagarme regio van Zwitserland, daarom is kunstmatige bevloeiing onontbeerlijk. De ouderdom van het Grächner watersysteem kan niet precies bepaald worden. Eerste schriftelijke notities gaan terug tot in de

12de eeuw. De suonen worden allemaal door de Riedbach gevoed. De «Eggeri», vermoedelijk de oudste, betrekt zijn water op 1840 m; de «Bineri» op 1738 m hoogte.

23 Niwärch – Gorperi – Undra 4h30 4u30 14 km 8 km

480 m

480 m


De Lötschberg-zuidhelling is aan sterke zonnestraling blootgesteld. In dit gebied werd landbouw trouwens pas na de aanleg van suonen mogelijk. Het water uit ongeveer 20 suonen werd er onder moeilijke omstandigheden vanuit het Baltschiedertal heengeleid. De «Niwärch» (1381 gebouwd) ontspringt op 1300 m, de «Gorperi» (1640) op

1220 m en de «Undra» (1377) op 1100 m. De talrijke tunnels, die het de suonen en de wandelaars mogelijk maken te passeren, g even het dal een wildromantisch karakter.

24 Bodmeri-Niwa – Visperi 4h00 4u00 13 km 4 km

330 m

1055 m


De Bodmeri-Niwa werd in 1915 gebouwd om de oude Niwa te vervangen. Net boven de waterloop in het dorpje Hüoterhüsi staat vandaag de dag nog een huisje dat de toezichter van de waterloop toevlucht biedt. De Visperi werd in 1521 voor het eerst vermeld. Ze wordt in de Gamsa gevat en irrigeert wijnculturen. Een niet alledaags natuur-

spektakel kan langs de waterloop ten gevolge van de bosbrand in 2011 aanschouwd worden. Kleurrijke bloemen zijn weer opgedoken en bieden een bijzonder contrast met de verbrande boomresten.

25 Heido 5h20 5u20 17,5 km 5,5 km

610 m

650 m

Topografische kaart 1289–1309 Wandelkaart 1:25 000 Visp

Enkele wetenschappers voeren de naam «Heido» terug op de uitdrukking «Heidenleitung», dit zou dan terugleiden op het ontstaan van de Suon in de Romeinse tijd. Ze werden echter het allereerst in 1305 historisch vermeld. In het Wallis bestaan er slechts weinig zulke schriftelijke notities met een vroegere datum. De «Heido» haalt het water

achteraan in het Nanztal en brengt dit tot aan het Gebidummeer dat vandaag niet meer alleen voor bevloeiing maar ook voor het blussen als ver zamelbekken dient.

26 Nessjeri – Obersta – Stigwasser 4h00 4u00 13 km 7 km

170 m

1080 m

Topografische kaart 1269–1289 Wandelkaart 1:25 000 Aletsch – 1:25 000 Visp

De in 1477 voor het eerst vermelde «Nessjeri» begint op 2140 m bij Kelchbach. Eerst verloopt hij met een nauwelijks merkbare helling op een plateau schuin tegenover de Aletschgletsjer en ruist aansluitend via «Nessel» als schuimende beek naar het dal. «Stigwasser» en «Obersta», in 1521 resp. 1684 voor het eerst vermeld, ontvangen hun

water beide op een hoogte van over 1300 m bij de Mundbach in het Gredetschtal. In 1932 werden gevaarlijke delen van de «Obersta» door tunnels vervangen. Dit verleent hem een avontuurlijk karakter.

27 Trusera Suone 2h00 2u00 5,5 km 3 km

230 m

180 m

Topografische kaart 1269–1270 Wandelkaart 1:25 000 Binntal

De Trusera is de meest oostelijke waterloop van Wallis van betekenis. Ze werd in 1499 voor het eerst in een koopakte vermeld en verkrijgt haar water uit de Milibach in het Rappental. Van 1994 tot 2006 was de waterloop stilgelegd, maar kon dan mits een forse financiële inspanning en dankzij talrijke hulpverleners gerestaureerd worden.

Ze leidt grotendeels door schaduwrijke bossen en dient voor de irrigatie van kruidentuinen in de Binnachra. In de bloeitijd verfraaien inheemse orchideesoorten, waaronder het rode bosvogeltje, de kant van de weg.

© Musée des Bisses

Het Suonenmuseum en de museumroute 3h20 3u20 12,5 km 7,5 km

40 m

600 m


Voeg een highlight toe aan uw wandelingen langs de Suonen en leer deze echt goed kennen. In het Suonenmuseum maakt u kennis met de geschiedenis, constructie en sociaal-culturele betekenis van de oude w aterleidingen. In de tuin mogen bezoekers het bewateren met een houten goot en een Suone-irrigatiekanaal uitproberen. Combineer uw bezoek aan het museum met een prachtig uitgezette wandeling langs drie Suonen, waarbij u

kennis maakt met de kanalen van Torrent-Croix of de verdeler van Bitailla.

Le Musée des Bisses 1966 Botyre/Ayent www.musee-des-bisses.ch [email protected]

Symboolverklaring Moeilijkheidsgraad

Maaltijden mogelijk Stoeltjeslift Luchtkabelbaan Autobus Kabelbaan Trein Wandelduur Zaklamp Klim Afdaling

Lengte van de wandeling Lengte van de suone Wandelweg Bergwandelweg

Beetje duizelingweekend Sterk duizelingweekend Start wandeling Rolstoelvriendelijk

VALAIS / WALLIS PROMOTION Rue Pré-Fleuri 6, Case postale 1469, CH-1951 Sion T +41 (0)27 327 35 90, F +41 (0)27 327 35 71 [email protected], www.visitvalais.ch

VALRANDO Rue Pré-Fleuri 6, Case postale 23, CH-1951 Sion T +41 (0)27 327 35 80, F +41 (0)27 327 35 81 [email protected], www.valrando.ch

Gratis brochure, niet te koop. Printed in Switzerland – 2014

Plaats met aansluiting op openbaar vervoer

Suonen: voor geschiedenisliefhebbers

Recommend Documents