Succesvolle voorbeelden van. Bijna EnergieNeutrale Gebouw Renovatie (BENG-Renovatie)

Succesvolle voorbeelden van Bijna EnergieNeutrale Gebouw Renovatie (BENG-Renovatie)

Contract N°: IEE/13/763/ SI2.674877 March 2014 - February 2017 The sole responsibility for the content of this presentation lies with the authors. It does not necessarily reflect the opinion of the European Union. Neither the EACI nor the European Commission are responsible for any use that may be made of the information contained therein.

Inhoud • Introductie .......................................................... 3 • Oostenrijk ........................................................... 4

• Bulgarije ............................................................... 18 • Finland .................................................................. 34 • Frankrijk ............................................................... 54 • Duitsland .............................................................. 62 • Italie ........................................................................ 76 • Nederland ............................................................. 82 • Noorwegen .......................................................... 104 • Portugal .................................................................119 • Roemenie ..............................................................124 • Spanje .....................................................................140 • Zweden ..................................................................156 februari 2015

© copyright

2

Introductie NeZeR is een Europees project (2014-2017) voor stimulering van de implementatie en slimme integratie van Bijna Energieneutrale Gebouw Renovatie (BENG-RenovatieRenovatie) en het toepassen van hernieuwbare energiebronnen in de Europese renovatiemarkt. NeZeR doelstellingen • Bestaande kennis over energie-efficiënt bouwen gebruiken voor concrete richtlijnen gericht op BENG-Renovatie. • Bewustwording verhogen over de potentiële voordelen van BENG-Renovatie bij alle belanghebbenden (beslisser, bouwindustrie, algemeen publiek). • Resultaten verspreiden onder en samenwerken met belanghebbenden om een efficiënte implementatie van BENG-Renovatie te verwezenlijken. • Het realiseren van BENG-Renovatie projecten in de partnersteden en daarbuiten, door specifieke handleidingen per belangengroep, actieplannen per stad en ontwerpwedstrijden. 3

Oostenrijk 4

Eberlgasse 3

Wenen, Oostenrijk

5

Algemene beschrijving • • • •

Bouwjaar: 1850-1873 Aantal appartementen en blokken: 8 Type eigenaar: commerciële eigenaar voor verhuur BENG-Renovatie project: • Renovatiejaar: 2014 • Duur: rond 6 maanden • Kosten: 1.6 miljoen € • Financiering: subsidie van de stad Wenen, 143,000 €; lening, 292,000 €; eigen inbreng eigenaar • Sprong energieprestatie: Gestegen naar categorie A

Voor en na

6

Voor en na(technologie) Oorspronkelijk gebouw

Na BENG-Renovatie

Muren

Bakstenen wanden zonder isolatie*

Reparatie en isolatie van alle gevels.

Vloeren

Geen isolatie

Thermische isolatie van het kelderplafond.

Daken Ramen Verwarming en ventilatie Hernieuwbare energiebronnen Energieverbruik Energieopwekking

-

-

Dubbel glas*

Installatie Passiefhuisramen.

Natuurlijke ventilatie, centrale verwarming (olie, gas)*

Gecontroleerde ventilatie: centrale ventilatie unit met warmteterugwinning (terugwinningsratio: 82%). Warmtepomp voor heet water en verwarming.

151.27 kWh / m2, a (93,5 MWh/a)

Zonnepanelen op het dak. 11.11 kWh / m2, a (9,2 MWh/a)

*Gebaseerd op algemene eigenschappen van dit gebouwtype

7

Barrières en impact op inwoners • Barrières:

è Barrières Sociaal

Technical

Bestaande barrières

Hoe werd het aangepakt?

De inwoners konden tijdens bijna de hele verbouwing thuis blijven, behalve tijdens Zij konden gratis in een ander de meest intensieve werk fase (2-3 weken). appartement terecht. Het gebouw is hersteld in historische staat uit 1850 tot1873 (Gründerzeithaus).

-

Economisch

-

Overige

• Impact op bewoners:

De straat gevel was verwoest door een bom. Daardoor werd het mogelijk de isolatie van de schil te doen volgens passiefhuis kwaliteitscriteria. Een 15-jaars lening werd afgesloten voor de renovatie.

• De huur wordt ongeveer 1 €/m2 hoger. • Een significante stijging van wooncomfort is bereikt.

-

Organisatie & Proces • Betrokken partijen: • De stad Wenen • De stad Wenen heeft groot interesse in soortgelijke renovaties van historische gebouwen (Gründerzeithaus).

Succes- en faalfactoren Succesfactoren • Goed renovatievoorbeeld van een historisch gebouw. • Significante afname in energiegebruik.

Failure factors • Dure renovatie, waarvoor overheidsfinanciering nodig was.

Referentie https://www.wien.gv.at/rk/msg/2014/11/07008.html

9

Volksschule und Kindergarten Windigsteig

(School en kinderopvang) Windigsteig, Oostenrijk 1 0

Algemene beschrijving • Bouwjaar: 1914 • Aantal appartementen en blokken: School en kinderopvang, 1284 m2, twee verdiepingen • Type eigenaar: Publiek gebouw • BENG-Renovatie project: • Renovatiejaar: 2014 • Duur: 1.5-2 jaar • Sprong energieprestatie: reductie van bijna 14%

Voor

Na

11

Voor en na (technologie) Oorspronkelijk gebouw

Muren

50-70 cm baksteen, geen isolatie

Vloeren

Na BENG-Renovatie Van 0.16 naar 0.17 W/(m²K), 20 cm EPS met lambda 0.04 W/mK.

-

0.18 W/m2K, 10 cm EPS

Daken

-

0.10 W/m2K , 10 cm EPS. Op de plekken waar de kelder onverwarmd is werd 12 cm cellulose isolatie geplaatst.

Ramen

Dubbel glas, soms enkel, houten kozijnen, 2.2 W/m2K

0.72 W/m2K, hout-aluminium ramen met driedubbel glas

Verwarming en ventilatie

olieverwarming

Pellet verwarming met radiatoren. warmte terugwinratio: 84%.

Hernieuwbare energiebronnen

Energieverbruik (MWh/jaar) Energieopwekking (MWh/jaar)

-

Zonnepanelen met 15 kW die rond de 13,600 kWh/jaar elektriciteit leveren.

Verwarming 4.93 kWh/m3 Primair energieverbruik 135.8 kWh/m2

34.83 kWh/(m³a)

-

Zonnepanelen (99m2) met totale opbrengst van 15 kWp leveren rond de 13,600 kWh elektriciteit per jaar.

12

Impact op bewoners • Terugkoppeling van bewoners: Over het algemeen positieve indruk, vooral als het gaat om de visuele verbeteringen en het binnenklimaat.

Succesfactoren • Plannen en bouwfase bleef over het algemeen binnen planning. • De vele regen in de zomer van 2014 was erg problematisch in de constructiefase. • Comfortabel binnenklimaat door een ventilatiesysteem met warmte terugwinning.

• Externe zonwering voorkomt oververhitting in de zomer en is relevant in transitieperiodes. • Omdat de ramen naar het zuidoosten en zuidwesten georiënteerd zijn, werden elektrisch gestuurde lamellen geïnstalleerd.

Referentie http://www.klimaaktiv-gebaut.at/onoff.php?id=1103&source=1

13

Rankweil - Übersaxenerstraße – Sanering

Rankweil, Oostenrijk

14

Algemene beschrijving • Bouwjaar: 1977 • Aantal appartementen en blokken: 16. 1,315 m2, 4 verdiepingen • BENG-Renovatie project: • Renovatie jaar: 2007 • Kosten: 1 M€, 810 €/m2 • Financiering: eigen financiering en steun van provincie Vorarlberg.

Voor en na

15


Na BENG-Renovatie

Geperforeerde backstenen muur

0.12 W/m2K 26 cm EPS 0.04 isolatie

Vloeren

Versterkt beton zonder isolatie

16 cm dikke EPS isolatie op het kelderplafond (U= 0.18 W/m²K). Isolatie plafonds met 5 cm – kelderwanden rond 50 cm breed en 26 cm XPS.

Daken

Versterkt beton met 6 cm PU isolatie

Extra 26 cm dikke isolatie (18 cm EPS +8 cm PU) om U-waarde te verbeteren naar 0.10W/m²K

Muren

Ramen


-

Olie

Hernieuwbare energiebronnen Energieverbruik

Gasboiler -

135.0 kWh/m2a

0.80 W/m2K Renovatie van de ramen in de appartementen, trappenhuis en balkondeuren: Houten kozijnen met driedubbel glas, argon vulling

80 m² zonenboilersysteem 13.0 kWh/m2

16

Impact op bewoners • De huur werd verhoogd met 1.98 €/m2

Succesfactor • Energieverbruik verminderde met 10%.

Referentie • http://www.klimaaktiv-gebaut.at/main.php?show=2

17

Bulgarije

18

Woonhuis voor gezinnen - 10, Zaharna Fabrika street Sofia, Bulgarije

19

Algemene beschrijving • Bouwjaar: 1947 • Aantal appartementen en blokken: 13 (voor renovatie) / 15 (na renovatie) • Type eigenaar: particulier • BENG-Renovatie project: • Renovatiejaar: 2004 • Duur: 2 jaar • Kosten: 52,375 € • Financiering: lening van Nederlandse bank met 20 jaar looptijd (lagere rente). • Sprong energieprestatie: 46% energiebesparing

Voor

Na

20


Na renovatie

Muren

Niet geïsoleerde bakstenen muren.

Thermische isolatie van externe bakstenen muren.

Vloeren

Niet geïsoleerde kelder.

Thermische isolatie kelderplafond.

Daken

Niet geïsoleerd.

Reconstructie zolder, waterdicht maken en thermische isolatie.

Ramen

Dubbel glas, houten kozijnen.

Nieuw dubbel glas ramen met PVC kozijnen.


Stadsverwarming

Verbeteringen in verwarmingssysteem (balans, isolatie en buizen).


-

-

Energieverbruik (kWh/ jaar)

217,470

122,496

21

Barrières en impact op bewoners • Barrières: Barrières



Sociaal

Gebrek aan goede organisatie van woningeigenaren.

De eerste vereniging van eigenaren in Bulgarije werd opgezet.

Technisch

Kennis over energie-efficiëntie van woningen ontbreekt.

Voor en na de renovatie werd een energieaudit gedaan.

Economisch

Geen betaalbare financiële mogelijkheden – subsidies voor renovatie waren beperkt en procedures onduidelijk.

Door weinig subsidie moet er over een langere periode terugbetaald worden (20 jaar lopende lening.)


In dit project werd de gehele zolder getransformeerd naar twee kleine woningen. De huuropbrengsten van deze nieuwe woningen helpen de eigenaren om de lening terug te betalen. 22

Organisatie & Proces • Betrokken partijen: Dit project werd geïnitieerd en gerealiseerd door de Bulgaarse woningbouwcorporatie, in samenwerking met woningbouwcorporaties De Nieuwe Unie uit Rotterdam en Woondrecht uit Dordrecht.

Succesfactoren

• Uitstoot van broeigassen verminderd naar: 23.04 tCO2/jaar. • Socio-economische aspecten: De inwoners zijn tevreden met de resultaten, de renovatie heeft de levensduur van het gebouw met 40 jaar verlengd, de isolatie van de gebouwschil heeft geleid tot meer comfort en energiebesparing; het economisch effect is ca. 6,000 € besparing per jaar. • Het project kan makkelijk herhaald worden in naburige gebouwen, aangezien deze dezelfde technische kenmerken hebben.

Referentie

http://www.vmsw.be/Portals/0/objects/VMSW/DuurzaamWonen/Toolkit/R1 2_EI_Education_Casestudies.pdf 23

Woonhuis voor gezinnen - 11, Assen Zlatarov street Sofia, Bulgarije 24


Bouwjaar: 1932 Aantal woningen: 13 Type eigenaar: particulier BENG-Renovatie project: • Renovatie jaar: 2011 • Duur: 2 jaar • Kosten: 101,650 € • Financiering: 60% van de kosten voor tekeningen en gebouwschil isolatie zijn betaald uit een subsidie van de overheid. De overige kosten (40%) zijn betaald oor de woningeigenaren. 80% van de kosten voor hernieuwbare energiebronnen zijn gedekt door het EU FP6 Concerto program. Het resterende deel van 20% zijn betaald door de woningeigenaren. • Sprong energieprestatie: 47% energiebesparing

Voor

Na 25


Na renovatie

Muren

Keramische bakstenen (25 cm dik)

Thermische isolatie op bakstenen buitenmuren / EPS 8 cm

Vloeren

Vloeren boven niet-verwarmde ruimtes, zijn uitgevoerd met cementen dekvloer.

Funderingsplaat isolatie kelder.

Daken

Bestaand uit 4 delen met houten kozijnen, houten deklaag en een afwerklaag van keramische tegels. Het dak was een niet-verwarmde ruimte.

Nieuwe thermische isolatie.

Ramen

Houten dubbel kozijnen met enkel glas.

Vijf holle PVC kozijnen met lage-emissie glas.


Stadsverwarming (warmtewisselaar staat in de kelder van het gebouw).

Verbetering van het verwarmingssysteem.


Energieverbruik (kWh/ jaar)

216,832

Thermische zonnepanelen - 25.7 m2. 84,906

26

Barrières en impact op bewoners • Barrières: Barrières Sociaal

Technisch

Economisch



Mate van betrokkenheid eigenaren en huurders tijdens de voorbereidende fase van het project.

Uitgebreide voorbereiding en speciale tool-kit voor de woningeigenaren en hun verenigingen.


Ontwerpers met veel professionele expertise op het gebied van de technische systemen in het gebouw, vooral de verwarmings- en ventilatie installatie.

Geen betaalbare financieringsmogelijkheden.

Op-maat-systeem van verschillende financiële bronnen inclusief subsidies om de renovatiekosten te kunnen betalen.

• Impact op bewoners: de woningeigenaren zijn georganiseerd in een

Vereniging van Eigenaren – een voorwaarde om de leningen te ontvangen. Naderhand gaven de eigenaren aan zeer tevreden te zijn met het project, gezien de afname in energiekosten. 27

Organisatie & Proces • Betrokken partijen: dit project werd geïnitieerd door de Bulgaarse woningbouwcorporatie in samenwerking met de woningeigenaren en de het stadsverwarmingsbedrijf in Sofia.

Succesfactoren • Uitstoot van broeigassen verminderd naar: 35.84 tCO2/jaar; • De bewoners zijn tevreden met het resultaat (verlenging van de gebouwlevensduur, het verbeterde comfort, de afname in energieverbruik – de energiebesparing loopt op tot ongeveer 10,000 Euro/jaar). • Het project kan makkelijk herhaald worden in naburige gebouwen, gezien deze dezelfde technische kenmerken hebben.

Referentie

http://www.shelterproject-iee.eu/public/Pilots_from_BHA_Bulgaria 28

Woonhuis voor gezinnen - 2, Aleko Konstantinov street Sofia, Bulgarije

29


Bouwjaar: 1950 Aantal woningen: 16 Type eigenaar: particulier BENG-Renovatie project: • Renovatiejaar: 2011 • Duur: 2 jaar • Kosten: € 84,592 • Financiering: 60% van de ontwerpen en de gebouwschilisolatie zijn betaald met een overheidssubsidie. De overige 40% zijn betaald door de woningeigenaren. 80% van de kosten voor verwarming en ventilatie zijn gedekt door het EU FP6 Concerto programma, de overige 20% zijn gedekt door de woningeigenaren. • Sprong energieprestatie: 68 % energiebesparing.

Voor

Na

30


Na renovatie

Muren

Keramische bakstenen (dikte, 25 cm).

Thermische isolatie op de externe bakstenen muur, EPS 8 cm.

Vloeren

Parketvloer boven onverwarmde delen.

Isolatie van eerste verdieping met 8 cm hard platen van minerale wol.

Daken

Bestaand uit 4 delen met houten kozijnen, houten deklaag en een afwerklaag van keramische tegels. Het dak was een nietverwarmde ruimte.

Isolatie van hellend dak met 15 cm minerale wol.

Ramen

Houten dubbel kozijnen met enkel glas.

PVC kozijn met dubbel glas met lage emissie.


Stadsverwarming (warmtewisselaar staat in de kelder van het gebouw).

Verbetering van het verwarmingssysteem.

Hernieuwbare energiebronnen Energieverbruik (kWh/ jaar)

181,795

Thermische zonnecellen - 41.12 m2. 72,297 31




Sociaal

Mate van betrokkenheid eigenaren en huurders tijdens de voorbereidende fase van het project.

Uitgebreide voorbereiding en speciale toolkit voor de woningeigenaren en hun verenigingen.

Technisch


Ontwerpers met veel professioneel expertise op het gebied van de technische systemen in het gebouw, vooral de verwarmings- en ventilatie installatie.

Economisch

Geen betaalbare financieringsmogelijkheden.

Op-maat-systeem van verschillende financiële bronnen inclusief subsidies om de renovatiekosten te kunnen betalen.

• Impact op bewoners: de woningeigenaren zijn georganiseerd in een

condominium vereniging – een voorwaarde om de leningen te ontvangen. Naderhand gaven de eigenaren aan zeer tevreden te zijn met het project, gezien de afname in energiekosten. 32

Organisatie & Proces • Betrokken partijen: dit project werd geïnitieerd door de Bulgaarse woningbouwcorporatie in samenwerking met de woningeigenaren en de het stadsverwarmingsbedrijf in Sofia.

Succesfactoren • Uitstoot van broeigassen verminderd naar: 29.75tCO2/jaar.

• De bewoners zijn tevreden met het resultaat (verlenging van de gebouwlevensduur, het verbeterde comfort, de afname in energieverbruik – de energiebesparing loopt op tot ongeveer 7,920 Euro/jaar). • Het project kan makkelijk herhaald worden in naburige gebouwen, gezien deze dezelfde technische kenmerken hebben.

Referentie http://www.shelterproject-iee.eu/public/Pilots_from_BHA_Bulgaria 33

Finland

34

Success case

Innova Riihimäki, Finland 35

Algemene beschrijving

• Bouwjaar: 1975 • Aantal woningen: 37 • Type eigenaar: publieke huisvesting, inclusief een crèche. • BENG-Renovatie project: • Renovatiejaar: 2011 • Duur: 11 maanden • Kosten: 4.3 M€ (1,510 €/m2) • Financiering: Eigen financiering met een 4,2% lening van het financierings- en ontwikkelingscentrum van Finland. • Sprong energieprestatie: Het doel was een verlaging van 70%. Het energieverbruik in het eerste jaar was 30% lager dan voor de renovatie. Nadat de gebouwinstatllaties zijn aangepast, zou een energiebesparing 50% mogelijk moeten zijn.

Voor

Na 36

Before and After (technology) Oorspronkelijk gebouw

Na BENG-Renovatie

Muren

0.25-0.27 W/(m2K). Luchtdichtheid 5-7 1/h Betonnen sandwichgevel

0.088 W/(m2K). Luchtdichtheid 0.8 1/uur. De buitenste gevellagen van de bestaande prefabriceerde sandwichgevel werden verwijderd, waardoor alleen de binnenste betonlaag overbleef. Vervolgens werd een nieuwe prefabriceerde gevel van houten elementen geplaatst. (TES Energy gevel). De verwarming en ventilatie zijn deels geïntegreerd in deze delen.

Vloeren

0.46 W/(m2K)

0.46 W/(m2K)

Daken

0.22 W/(m2K)

0.08 W/(m2K)

Ramen

2.9 W/(m2K), dubbel glas

0.66 W/(m2K),


Geen warmteterugwinning

Warmteterugwinning met een efficiëntie van 0.75

Hernieuwbare energiebronnen Energieverbruik (kWh/ jaar) Energieopwekking (MWh/jaar)

-

-

Totaal 594 MWh (157.5 kWh/m2) Verwarming 350 MWh (92.8 kWh/m2) -

-

37




-

-

Sociaal Technisch

Economisch

Installatietijd en proces.

Er is een methode ontwikkeld om nieuwe elementen snel te installeren.

Hoge renovatiekosten.

Dit was een pilot project. Als de technologie breder wordt toegepast, kunnen de kosten dalen.

Overige

-

-

• Impact op bewoners: • •

De huur werd niet verhoogd omdat de verhuurder uit Riihimäki de kosten verdeeld heeft tussen verschillende gebouwen die in zijn bezit zijn. De bewoners bleven thuis wonen tijdens de renovatie. 38

Succes- en faalfactoren • Het doel was een verlaging van 70% energieverbruik, een niveau van een passiefhuis. Het energieverbruik in het eerste jaar was 30% lager dan voor de renovatie. • De oorzaak hiervoor zou kunnen liggen bij de bewoners, die niet wisten hoe om te gaan met een passiefhuis. Zij verwarmden te veel en deden de ramen open vanwege de warmte. De oude radiatoren hadden vervangen en aangepast moeten worden. Nadat de gebouwinstallaties zijn aangepast en de bewoners geïnstrueerd in het gebruik ervan, zou een energiebesparing 50% mogelijk moeten zijn. • Er was een significante vertraging van het project, zowel in de planning als in de renovatiewerkzaamheden. De belangrijkste reden voor de vertraging was het feit dat het een pilot project was. • De renovatie was zo gepland dat de verstoring van de bewoners minimaal zou zijn. Dit doel werd niet gehaald, omdat de renovatiewerkzaamheden in het gebouw een grotere impact hadden dan verwacht. Ook de werkzaamheden aan de buitenkant veroorzaakten meer overlast dan verwacht. • Door de renovatie is het binnenklimaat verbeterd.

39

Organisatie & proces • Betrokken partijen: De eigenaar, VTT, Tekes – de Finse Financieringsagentuur voor innovatie, Sitra, Architect Kimmo Lylynkangas, Recair, Lammin ikkuna, Paroc. • Na de renovatie is het energieverbruik gemeten.

Referenties • Onderzoeksrapport Innova, Kerrostalosta passiivitaloksi • http://www.vtt.fi/inf/pdf/technology/2014/T193.pdf • Innova website • http://www.paroc.com/campaigns/innova-project

40

RenZERO

Luumäki, Finland

41


Bouwjaar: 1948 Aantal woningen: 1 Type eigenaar: privé BENG-Renovatie project: • Renovatiejaar: 2013 • Kosten: >100,000 € • Financiering: Eigen financiering.

Voor

Na

42


Na BENG-Renovatie

Muren

0.28 W/m2K, houten constructie, zaagsel gebruikt als isolatie.

0.09 W/m2K prefabriceerde isolatie elementen.

Vloeren

0.22 W/m2K

0.2 W/m2K

Daken

0.3 W/m2K, staal, zaagsel gebruikt als isolatie.

0.085 W/m2K, isolatie met minerale wol.

2.1 W/m2K, dubbel glas

0.59 W/m2K, ramen met twee thermo elementen.

Natuurlijke ventilatie met ventilatiecapaciteit van 0.36 l/h. Oliebrander.

Mechanisch ventilatiesysteem met warmteterugwinning (0.7 efficiëntie). Warmtepomp.

Ramen

Verwarming en ventilatie Hernieuwbare energiebronnen Energieverbruik (kWh/ jaar) Energieopwekking (MWh/jaar)

-

Verwarming: 0.32 MWh (178.9 kWh/m2,a) -

Thermische zonne-energie en zonnepanelen

Verwarming: 0,05MWh (29.3 kWh/m2,a). De waarden zijn niet gemeten, maar de schatting is dat 50% van de jaarlijkse waterverbruik verwarmd kan worden met de zonne-energie en 900 kWh met de zonnepanelen.

43




-

-

Sociaal Technisch

De uitdaging was het om een effectief renovatieproces voor een houten gebouw uit 1960-1970 te ontwikkelen

Er werd een nieuwe technologie ontwikkeld voor de renovatie.

Economisch

De renovatiemethode is duur vergeleken met de waarden van het gebouw.

Dit was een pilot project. Als de technologie zich verbreidt, kunnen de kosten dalen.

Overige

-

-


• De waarde van het gebouw nam met 50% toe na de renovaite. 44

Succes- en faalfactoren • Het lijkt erop dat het doel voor energiebesparing bereikt kan zijn. Het energieverbruik na renovatie is gemeten, maar nog niet gerapporteerd.

• Het renovatiesysteem is praktisch en de verschijning van het gebouw is verbeterd, zelfs de afmetingen zijn groter geworden. • Paroc heeft het isolatiesysteem voor de muren ontwikkeld. Het is gebaseerd op minerale wol die direct op de multiplex wordt aangebracht. Zo is het gemakkelijk in gebruik en aan te brengen aan de muren. • Het grootste probleem van de renovatie waren de kosten. Het is niet duidelijk of de energiebesparing de renovatiekosten kan dekken.

45

Organisatie & Proces • Betrokken partijen: de eigenaar, VTT, Paroc (isolatie en RenZERO concept fabrikant), Tekes (de Finse Financieringsagentuur voor Innovatie), Architect Kimmo Lylynkangas, Oilon, Ensto, MetsäWood, Skaala. • Belanghebbenden toonden veel interesse omdat er een nieuwe technologie ontwikkeld werd voor dit pilot project. Veel van deze partijen hebben veel invloed in de markt. • Procesbeschrijving: Het initiatief werd gestart door Paroc en het idee was de ontwikkeling van een concept voor energienotaloze renovaties van houden gebouwen uit de jaren 1960-1970.

Referenties • http://renzero.fi/index.php • http://renzero.fi/pdf/VTT-report-Nearly-zero-energy-renovation-concept-andperformance-assessment-of-the-concept.pdf

46

ReBuilt, Oulu

Oulu, Finland 47


Bouwjaar: 1985 Aantal woningen en blokken: 8 Type eigenaar: Woningcorporatie BENG-Renovatie project: • Renovatiejaar: 2012-2013 • Duur: 7 maanden • Kosten: 1.4 M€ (2,483 €/m2). • Financiering: Eigen financiering van eigenaar en ondersteuning van de EU FP7 project financiering. • Sprong energieprestatie: 46% energiereductie, van label C naar A.

Voor

Na

48


Na BENG-Renovatie

Muren

0.28 W/m²K, Betonnen sandwichgevel Luchtdichtheid 3,1 m2/h (q50)

0.11 W/m²K, Luchtdichtheid 1,2 m2/h (q50). De buitenste gevellagen van de bestaande prefabriceerde sandwichgevel werden verwijderd, waardoor alleen de binnenste betonlaag overbleef. Vervolgens werd een nieuwe prefabriceerde gevel van houten elementen geplaatst. (TES Energy gevel).

Vloeren

0.24 W/m²a

0.11 W/m²K

Daken

0.22 W/m²a

0.08 W/m²a, een nieuw houten dak werd geconstrueerd en isolatie van minerale wol van 550 mm geïnstalleerd.

Ramen

2.1 W/m²K

0.8 W/m²K


Het automatische real-time stromingsventiel in de warmtewisselaar van de stadsverwarming werd in 2006 vervangen.

Nieuwe stadsverwarming en waterleidingen. Nieuwe radiatoren met thermostaatkranen.


-

Energieverbruik (kWh/ jaar) Energieopwekking (MWh/jaar)

Totaal 115 MWh (198 kWh/m2,a) Verwarming 53 MWh (91 kWh/m2,a) -

Totaal 48 MWh (83 kWh/m2,a) Verwarming 23 MWh (40 kWh/m2,a) -

49

Barrières • De conditie van het gebouw voor de renovatie. Voor de ontwerpfase werd de conditie van het gebouw onderzocht. Getest werd op vocht in de gebouwschil zat, vluchtige organische stoffen, asbest, lood, microben en capillaire werking. Een geringe vochtschade werd gevonden in sommige badkamers en vloermaterialen. De originele funderingsplaat bestond uit 70 mm versterkt beton en werd geïsoleerd met 50 mm polystyreen.

50

Organisatie & Proces • Betrokken partijen: De eigenaar, PSOAS Studentenwoningvereniging Noord Finland, Aalto University, NCC Rakennus Oy, Finland (constructies), M3 architecten, Oulun Sähkö-Aika Oy (elektrotechniek), Suomen Rakennustuote Oy (TES elementen). • Beschrijving van het proces: De eigenaar van het pilot gebouw in Virkakatu 8, Oulu, Finland, is de PSOAS Studentenwoningvereniging Noord Finland. Het gebouw dateert uit 1984 en heeft 8 woningen. Het gebouw had een complete renovatie nodig, ook de woningen waren verouderd. Aannemer was NCC Construction Finland (NCCFI), die ontwerp, renovatie, commissie en oplevering deed. De renovatie heeft het gebouw weer op een bovengemiddelde standaard gebracht, de vraag naar verwarming is gedaald en een efficiënte warmteterugwinningsventilatie in geïmplementeerd. De renovatieoplossingen voor de sandwichgevel werden geselecteerd op basis van geïndustrialiseerde fabricagemethoden en gestandaardiseerde renovatiemaatregelen met een hoog potentieel voor herhaling. M3 Architecten uit Oulu waren de hoofdontwerpers voor het uitgebreide make-over van de binnenruimten: nieuwe woningen met vergrootte balkons, open woonkamers met keuken, verbeterd binnenklimaat en ventilatie, nieuwe sauna’s. Er werd een eigentijds architectonisch beeld gecreëerd in harmonie met de andere gebouwen eromheen. 51

Succes- en faalfactoren • De bewoners waardeerden de ontwerpresultaten positief, maar zij waren bezorgd over de hoeveelheid overlast tijdens de renovatie. Desondanks waren er enige positieve commentaren. • Globaal was er een sterke stijging wat betreft de perceptie van architectonische kwaliteiten wat betreft de publieke ruimtes in het gebouw, maar ook van het ontwerp van de balkons en de badkamers. • Sterktes en zwaktes geïdentificeerd.

in

vergelijkbare

renovatiestrategieën

zijn

• In het eerste jaar werd de verwarmingsdoel nog niet gehaald door het koude klimaat, extreem variërende temperaturen en de financiële beperkingen van een extreem goed geïsoleerd gebouw. Niettemin werd het Oulu gebouw gebouwd volgens centraal Europese standaards. De toekomstige uitdaging zal de reductie van elektriciteitsverbruik zijn, gezien het binnenklimaat verbeterd is, maar de elektrische installaties hebben toegenomen. 52

Referenties • http://www.e2rebuild.eu/ • http://www.e2rebuild.eu/en/links/deliverables/Documents/E2ReBuild_D2. 2_DemonstratorOulu_Final.pdf

• http://www.e2rebuild.eu/en/links/deliverables/Documents/E2ReBuild_D3. 3_EvaluationCaseStudiesDemonstrations.pdf • http://www.e2rebuild.eu/en/links/deliverables/Documents/E2ReBuild_D2. 2_DemonstratorOulu_Final.pdf

53

Frankrijk

54

Success case

Cotentin Falguière residence

Parijs , Frankrijk 55

Algemene beschrijving • Bouwjaar: 1950

• Aantal woningen en blokken: 87 woningen • Type eigenaar: ICF Novedis • BENG-Renovatie project: • Renovatiejaar: 2009 • Duur: 2009-2013 • Kosten: 4 M€ (695 €/m2) • Financiering: ICF Habitat Novedis • Sprong energieprestatie: 75% verlaging van energiegebruik.

Voor

Na

56


Na BENG-Renovatie

Muren

Muren straatkant: beton + 2 cm thermische sandwichisolatie. Muren achterkant: beton + 2 cm thermische sandwichisolatie + 8 cm ETICS EPS

Vloeren

Beton.

10 cm EPS onder plafond, λ=0.032 W/(mK)

Daken

Beton + 5 cm thermische isolatie.

Nieuwe 10 cm thermische isolatie van polyurethaan - λ=0.024 W/(m K) op plafond.

Ramen

PVC dubbel glas, 20 jaar oud.

Nieuw PVC dubbel glas, U=1.5 W/(m²K).


Verwarming: 2 centrale gasketels. Ventilatiesysteem: Natuurlijke ventilatieroosters in de keuken, badkamer en toiletten.

Verwarming: nieuwe gasketels voor verwarming en warm water. Ventilatiesysteem: nieuwe gecontroleerde mechanische ventilatie.


205 kWh/m²/jaar

Warmteterugwinning van afwater. Verwarming: 13 kWh/m²/jaar (gas) Warm water: 28 kWh/m²/jaar (gas), Ventilatie (elektriciteit): 2.6 kWh/m²/jaar Hulpenergie (elektriciteit): 0.5 kWh/m²/jaar Verlichting (elektriciteit): 6 kWh/m²/jaar

Energieverbruik

Energieopwekking

Toevoeging van 20 cm ETICS EPS polystyreen thermische isolatie - λ=0.032 W/(m K).

-

ERS systeem met biobrandstof: 10 kWh/m²/jaar

57

• Barrières: Barrières

Barrières en impact op bewoners Bestaande barrières


Sociaal

De bewoners in de stad hebben vanouds weinig sociale binding met de buurt en het huis.

De motivatie on het gebouw te renoveren was aan de ene kant om de klachten over de conditie van het gebouw te verhelpen, aan de andere kant om het gebouw aan te passen aan de moderne standaarden, zodat de waarde zou verbeteren en geschikt te maken voor de behoeftes van de markt.

Technisch

Monitoringsfase: Een probleem tussen router en de sensoren is na aanvankelijke aanpassingen opgelost.

Geen informatie.

Economisch

-

-

Overige

-

-


• De meeste bewoners hoefden niet te verhuizen tijdens de renovatie. 58

Organisatie & Proces

• Betrokken partijen: ICF Habitat heeft de renovatie met zijn dochtermaatschappij ICF Habitat Novedis uitgevoerd. • Communicatie: • Om de werkzaamheden te vergemakkelijken zijn verschillende methoden toegepast voor de verbeteringsfase, zoals het aannemen van nieuwe mensen voor interactie met de huurders, individuele gesprekken over de bezetting van de woningen, evaluatie van de woonsituatie, het gebruik van gedeelde ruimtes en het interesse in het milieu. (72 van 87 huurder zijn geïnterviewd); informerende brieven aan alle bewoners over de voortgang van de renovatieplannen; twee bijeenkomsten waar informatie over de renovatie werd gedeeld; een vragenlijst over de technische status van het gebouw; twee workshops over energieverbruiksverplichtingen en de renovatie van buitenruimtes. • Tijdens de werkzaamheden: Aan het begin van de renovatie werd aan de huurders een modelwoning gepresenteerd. • De huismeester fungeerde als communicatiekanaal; op de website stond informatie over de werkagenda; bij de aannemer (BREZILLON) was een persoon aangewezen voor interactie met de huurders. 59

Organisatie & Proces • Beschrijving van het proces: • Het initiatief kwam voort uit de context van het Europese onderzoeksproject BEEM UP. • ICF Novedis besloot om huurders tijdens het hele proces te betrekken. • Aan de klus werd begonnen in januari 2009. De richting van de renovatie werd gekozen en verfijnd in samenwerking met het ontwerpteam dat in november 2009 werd gecontracteerd. Sinds juni 2010 is de gehele technische diagnose beschikbaar. De werkzaamheden zijn in juni 2013 gestart. • Beheer en controle: in 2012, voor de renovatie is controledata verzameld. Huurders kunnen op een display hun dagelijkse, wekelijkse en maandelijkse verbruik zien en vergelijken met een voorafgaande periode.

60

Succes- en faalfactoren • Dit voorbeeld laat zien dat mensen die betrokken zijn bij een renovatie zich bewuster zijn van milieuproblemen en daarom meer bijdragen aan het slagen van het project.

Referentie • http://beem-up.eu/demostrators.php • http://beem-up.eu/documents/2014 Paris.pdf

61

Duitsland

62

Success case

Blaue Heimat Heidelberg, Duitsland 63


• Aantal woningen en blokken: 56 (oude situatie), 40 (nieuwe situatie) • Type eigenaar : Pacht • BENG-Renovatie project:

Voor

• Renovatiejaar: 2005 • Duur: onbekend • Kosten: 1,260 €/m2 • Financiering: gebouweigenaar • Sprong energieprestatie: vraag naar verwarmingsenergie verlaagd van ca. 180 kWh/m2 naar 19 kWh /m2 (90% reductie)

Na

64

Voor en na(technologie) Oorspronkelijk gebouw Muren

Nier geïsoleerd.

16-20 cm isolatie, U=0.15 W/(m²K). -

Vloeren

Na BENG-Renovatie Polystyreen isolatie van begane grondplafond, U=0.17 W/(m²K).

Daken

Isolatie van bovenste dakplaat.

Ingestrooide minerale wol, U=0.13 W/(m²K).

Ramen

Standaard dubbel glas.

Driedubbel glas, U=1.20 W/(m²K). (incl. kozijn)


Individuele boilers, natuurlijke ventilatie.

Luchtdichtheid < 0.6 h-1 Ventilatie unit voor warmte terugwinning (85% terugwinning). Centraal verwarmingssysteem met gasgestookte warmtekrachtinstallatie (80 kWth, 50 kWel), plus 2x 92kWth gas boilers voor piekbelasting (5% van wat jaarlijks nodig is). 4700 l warm water opslagvaten.


Geen.

11.6 kWp PV installatie op balkondaken Oorspronkelijke gepland: inkoop windenergie (niet gerealiseerd vanwege weinig marktaanbod).

Energieverbruik

-

Verwarming + warm water: 30 kWh/m2a Elektriciteit: 30 kWh/m2/a Totaal primair verbruik: 188 kWh/m2a

Energieopwekking

-

PV opwekking: 35 kWh/m2/a

65

Barrières

Barrières



Sociaal

Relatief kleine woningen (54 m2) in originele plattegrond.

Sommige woningen zijn samengevoegd om verschillende groottes een gemiddeld oppervlak van 84 m2 te verkrijgen.

Technisch

Significante lengte van warmteverdelingsbuizen in het gebouw.

Extra isolatie van de buizen (maar nog steeds relatief veel verlies).

Economisch

Aandelen in windenergie zouden gekocht worden, maar er was niet genoeg marktaanbod.

Niet opgelost, daarom bereikt het gebouw geen zero-energy level.

66

Succesfactoren

Succes- en faalfactoren

• Warmtekrachtinstallatie voor basis warmte • Installatie PV systeem • Herinrichting van plattegrond om meer attractieve woningen te creëren en meer variatie in woninggrootte aan te brengen.

Faalfactoren • Onvoldoende potentieel voor opwekking van hernieuwbare energie

• Warmteverlies door distributieleidingen • Warmteverlies van warmwater opslagvaten

Referentie • K. Voss, E. Musall, Net Zero Energy Buildings, International projects of carbon neutrality in buildings, Instutut für International ArchitecturDokumentation, Munich, 2011, ISBN 978-3-0346-0780-3 67

Effizienshaus Smetanastrasse

Berlijn, Duitsland 68

Algemene beschrijving • Bouwjaar: 1899 • Aantal woningen en blokken: 10 • Type eigenaar: particulier, Energiewohnen GMBH, Berlin. • BENG-Renovatie project: • Renovatiejaar: 2009 • Duur: onbekend • Kosten: 600,000 € (bruto) • Financiering: particulier • Sprong in energieprestatie: 85 % primaire energiebesparing 85 % CO2 besparing 69


Na BENG-Renovatie

Muren

Bakstenen muur van 38 cm zonder isolatie.

Bakstenen muur van 52 cm Poysterol 12 cm, U= 1.5 W/(m²K).

Vloeren

Plafonds met houten balken van 30 cm, geen isolatie.

Plafonds met houten balken van 38 cm Minerale wol 20 cm, U= 0.20 W/(m²K).

Daken

Zadeldak, geen isolatie.

Zadeldak, minaeral wol 20 cm U= 0.19 W/(m²K).

Ramen

Dubbel glas: 1,0 W/(m²K).

Driedubbel glas: 1.0 W/(m²K).


Individuele gasverwarming met water convectoren, natuurlijke ventilatie.

Warmtepomp en buitenlucht (30kW)

Hernieuwbare energiebronnen Energieverbruik Energieopwekking

Totaal energieverbruik: 161,4 kWh/m2 -

Totaal energieverbruik: 14,2 kWh/m2 70

Organisatie & Proces • Betrokken partijen:

• Energiewohnen GMBH, Berlin (eigenaar, klant). • Ingenieurbüro Sven-Hagen Lèglise (bouwfysica, energie).

Referentie • Fact sheet Smetanastrasse, DENA https://effizienzhaus.zukunfthaus.info/effizienzhaeuser/suche-effizienzhaeuser-zumanschauen/einzelansicht/?tx_denagebaeudedb_pi1%5BshowEntity%5D=1743

71

Effizienshaus Zielstattstraße München, Duitsland 72

Algemene beschrijving • Bouwjaar: 1954 • Aantal woningen en blokken: 32 • Type eigenaar: particulier, Siemens Wohnungsgesellschaft, München • BENG-Renovatie project:

Voor

• Renovatiejaar: 2009 • Duur: onbekend • Kosten: 4.45 M€ (bruto) • Financiering: particulier

• Sprong in energieprestatie: 87 % primaire energiebesparing 63 % CO2 besparing

Na 73


Na BENG-Renovatie

Muren

Bakstenen muur 30 cm Poysterol 6 cm (2677 m2)

Bakstenen muur30 cm Poysterol 10 cm, U= 0.45 W/m2K (2677 m2)

Vloeren

Betonnen kelder wordt verwarmd, geen isolatie

Betonnen kelder wordt verwarmd Poysterol 14 cm, U= 0.35 W/m2K

Daken

Plat dak, geen isolatie

Plat dak, minerale wol 20 cm U= 0,19 W/m2K

Ramen

Dubbel glas, U = 3W/m2K Oppervlakte: 708 m2

Driedubbel glas, U = 1.1 W/m2K Opperflak: 729 m2


Stadsverwarming (1980), nominale kracht 350 kW, natuurlijke ventilatie

Stadsverwarming (2005) , nominale kracht 245 kW Gedecentraliseerd mechanische ventilatie/afzuiging


-

Totale energiebehoefte: 138.8 kWh/m2 -

-

Totale energiebehoefte: 52.8 kWh/m2 -

74

Barrières Het gebouw heeft een culturele waarde. Het is gebouwd in 1950 door Siemens als fabrieksgebouw (Architect, Emil Freymuth). Het gebouw is hersteld en naar de laatste state of the art gebracht. In samenspraak tussen de autoriteiten en de bouwers is het gelukt het gebouw te herstellen in de stijl van de 1950’er jaren, door overeenstemming te bereiken op het gebied van creatieve behoeften om het monument te beschermen en de energetische vereisten (ENEV 50%) voor bouwfysica en constructie. • Betrokken partijen:


• Energiewohnen GMBH, Berlin (eigenaar, klant). • Ingenieurbureau Sven-Hagen Lèglise (bouwfysica, energie).

Referentie • Fact sheet DENA, https://effizienzhaus.zukunfthaus.info/effizienzhaeuser/suche-effizienzhaeuser-zumanschauen/einzelansicht/?tx_denagebaeudedb_pi1%5BshowEntity%5D=1878 75

Italië

76

3 Via Monte Ortigara Street in Rivalta Torino , Italië 77

Algemene beschrijving • Bouwjaar: 1986-1988

• Aantal woningen en blokken: 21 woningen (3 blokken). • BENG-Renovatie project: • Renovatiejaar: 2015

• Duur: geen informatie • Kosten: 0.22 M€ • Financiering: particulier, 20% betaald door de Europese Commissie.

78


Na BENG-Renovatie

Bakstenen muur zonder uitholling en 6 cm isolatie. Afwerking met stuk en verf. U=0.52 W/m2 K.

10 cm isolatie is toegevoegd door de installatie van een ETICS systeem. U=0.21 W/m2 K.

Vloeren

Betonplaat.

Bakstenen en cementplaat onder 6 cm polystyrene isolatiepaneel en betonnen dekvloer. U=0.41 W/m2 K

Daken

Bakstenen en betonplaat met bitumen. Dakbedekking met traditionele dakpannen. Het dak is niet geïsoleerd. U=1.1W/m2K.

6 cm thermische isolatie zijn toegevoegd aan de bakstenen en cementen plaat. U=0.3 W/m2 K.

Muren

Ramen

Dubbel glas, lucht gevuld, (4+10+4) met aluminiumkozijn.. U=1,79* W/m2 K *alleen U waarde glas


124,821 kWh/jaar


Dubbel glas met PVC kozijn. U=1.5* W/m2 K 56,011kWh/jaar

179.758 [kWh/jaar]

110.947 [kWh/jaar] 79

Barrières

Barrières



Sociaal

Het gebouw blijft bewoond tijdens de renovatie.

Het project is nog in uitvoering; moet nog gedocumenteerd worden.

Technisch

Blootstelling aan zoninstraling in de zomer (zuid gevel). Er is geen koelingssysteem voorzien – Behoefte om oververhitting in de zomer te vermijden. Extra aandacht om vocht en lekproblemen op te lossen om bestaande koudebruggen te verminderen.

Het project is nog in uitvoering; moet nog gedocumenteerd worden.

Economisch

-

-

Overige

-

-

80

Organisatie & Proces • Betrokken partijen: ATC Torino (Agenzia Territoriale per la Casa) • Beschrijving van het proces: • Initiatief: Papirus project (door EC gesubsidieerd onderzoeksproject) • Het project is nog gaande.

Succesfactoren • Bevorderen , implementeren en valideren van innovatieve oplossingen door middel van een nieuw proces voor overheidsopdrachten gericht op BENGRenovatie gebouwen.

Referenties • http://www.papirus-project.com/images/PAPIRUS__Turin_v03.pdf 81

Nederland

82

Success case

Sleephelling Rotterdam, Nederland 83

Algemene beschrijving • Bouwjaar: 1903. • Aantal woningen en blokken: 30 woningen in 9 partijen. • Type eigenaar: 14 particuliere eigenaren en 16 sociale huurders. • BENG-Renovatie project: • Renovatiejaar: 2008-2009 • Duur: 1 jaar. • Sprong energieprestatie: van label F-G naar A++ (passiefhuislevel).

84


Na BENG-Renovatie

Muren

Voor en achter: Enkele stenen muur.

Voorzijde: Isolatie binnen 300 mm Rockwool (Rc=10) Achterzijde: Isolatie buitenkant 350 mm polystyreen + gips bekleding (Rc=10)

Vloeren

Betonnen vloer, niet geïsoleerd.

Isolatie + ‘estrich’ vloerplaat

Daken

Pannendak, weinig isolatie.

Binnen en buiten hoogwaardige isolatie, dakconstructie blijft zichtbaar.

Ramen

Enkel glas.

Voorkant schuifdeuren: dubbel glas, lage U Overige ramen: driedubbel glas, Ar-gevuld, geïsoleerde houten/aluminium kozijnen. Zonwering om oververhitting in de zomer te voorkomen.


Verwarming: gaskachels. Natuurlijke ventilatie.

Individuele HR-gasketels, ventilatie met warmteterugwinning, luchtdichtheid conform passiefhuis standaard.


Geen.

Zonneboilers, hot-fill voor wasmachine en vaatwasser.

Energieverbruik

Rond 200 kWh/m2.

Ruimteverwarming en -koeling: 25 kWh/m2/jaar, totale primaire energiebehoefte <130 kWh/m2/jaar

Energieopwekking

-

Ca. 1800 kWh/jaar (warm water)/woningunit.

85

Barrières Barrières


Sociaal

Vereist nieuwe manier van denken bij eigenaren, planners en bewoners.

Hoe werd het aangepakt? -

Gevel is ‘beschermd stadsgezicht’. Lage isolatiewaarde en slechte luchtdichtheid in bestaande situatie. Risico op oververhitting in de zomer.

Isolatie aan de binnenkant van de gevel, de aanblik van de schuiframen is hetzelfde gebleven zodat status van beschermd stadsgezicht gerespecteerd werd. Zonwering in ramen (binnen of buiten) en actieve nachtkoeling in de zomer. De ramen kunnen geopend worden voor extra natuurlijke ventilatie.

Economisch

Hoge initiële investering nodig. Life cycle kostenperspectief is nog niet gebruikelijk onder corporaties, particuliere kopers en hypotheekbanken.

Huurders, eigenaren en banken moeten de totale woonkosten voor het gebouw beschouwen, met inbegrip van de energiekosten. Niet alle renovatiekosten zijn in de verkoopprijs van woningen meegenomen.

Overige

Nieuwe technologieën en installaties zijn toegepast.

Gebruiksinstructies voor de installatie. Hoog comfort in nieuwe situatie, stabiele temperatuur en meer geluidsdicht.

Technisch

86

Organisatie & Proces • Betrokken partijen: Corporatie (Woonstad), architecten (Villanova), bouwbedrijf (BAM Woningbouw), technische onderaannemers, gemeente, potentiële kopers en huurders. • Niveau van Invloed en belangen van stakeholders: Stakeholder

Invloed

Belang

Corporatie

++

++

Particuliere eigenaren

+/-

++

Huurders

+/-

++

Architecten

++

+

Bouwbedrijf

++

+

Gemeente

+

+

87

Succes- en faalfactoren Succesfactoren • Goede samenwerking tussen belanghebbenden. • Alert blijven op comfort en behoeften van toekomstige bewoners. • Deel van investering wordt uitgevoerd door commerciële renovatiepartijen.

Faalfactoren • Nog niet veel ervaring met passiefhuisrenovaties.

• Strenge hypotheekregels die geen rekening houden met verlaagde energiekosten. • Onduidelijkheid over (toekomstige) marktwaarde van woningen.

Referenties

• http://www.kennishuisgo.nl/voorbeeldprojecten/ProjectPage.aspx?id=382 • http://www.bouwwereld.nl/nieuws/sleephellingstraat-presteert-bovenverwachting. 88

Renovatie 5 appartementsblokken gemengd eigenaarschap Surinamelaan, Amersfoort, Nederland

89

Algemene beschrijving • Bouwjaar: 1958 • Aantal woningen en blokken: 110 woningen, 5 blokken. • Type eigenaar: deels particulier, deels corporatie • BENG-Renovatie project: • Renovatiejaar: 2011 • Duur: 4 weken per blok • Kosten: 2.2 M€ • Financiering: • Banklening aan corporatie, met garantie van de provincie. • 35,000 subsidie door provincie per blok. • Particuliere eigenaren kregen ook subsidie van overheid (“Meer met minder”). • Sprong energieprestaties: van label F naar B. 90

Voor en na (technologie)

Oorspronkelijk gebouw

Na BENG-Renovatie

Muren

Rc = 0.36 m²K/W

Rc=1.61 m²K/W

Vloeren

Rc = 0.15 m²K/W

Rc = 2.65 m²K/W

Daken

Rc =0.22 m²K/W

Rc = 3.22 m²K/W

Ramen

U = 5.20 W/m2K

U = 1.80 W/m2K


Individuele gasketel met watergevulde radiatoren.

Individuele gasketels met watergevulde radiatoren. Mechanische ventilatie, CO2gestuurd.


Gas 1600 m³

Gas 910 m³

-

-

91




Sociaal

Gemengd eigenaarschap veroorzaakt verschillende perspectieven. Huurders waren sceptisch tegenover kostenreductie op de energierekening, terwijl de huur zou worden verhoogd. Voor de particulieren zou de bijdrage aan de Vereniging van Eigenaren worden verhoogd.

Het creëren van draagvlak door het opzetten van een community met de corporatie, huurdersvereniging, provincie, gemeente, huurders en eigenaars. Terugkoppeling door de huurder aan huurders en eigenaars aan eigenaars. De gemeente heeft een nieuwsbrief uitgegeven.

Technisch

De blokken zijn gelegen in beschermd stadsgezicht. Wijzigingen in het uiterlijk van de gevel waren niet toegestaan .

De renovatie werd gedaan van binnenuit.

Economisch

Kostenvoordelen voor de bewoners verschilden afhankelijk van de locatie in het blok . Banken waren niet bereid om een lening te geven aan een vereniging van eigenaren.

De maandelijkse kosten voor zowel huurders en eigenaars zouden niet worden verhoogd na de renovatie, omdat sommige kosten zelfs gingen dalen. Dit werd bereikt door het gebruik van subsidies. De lening van de Rabobank werd ondersteund door een provinciale garantiefonds .

Het appartement blokken waren niet op de renovatie programma van de huisvestingsmaatschappij .

Een van de eigenaren heeft het project geïnitieerd en veel energie gestoken in het creëren van draagvlak door alle betrokken partijen. Vanwege het succesvolle renovatieconcept en de ondersteuning van de huurders, besloot de corporatie mee te doen.

Overige

92

Organisatie & Proces • Betrokken partijen: De Alliantie (corporatie), Woonbond (huurdersorganisatie), Provincie Utrecht, Gemeente Amersfoort, Rabobank Amersfoort, Nijhuis (bouwpartij), eigenaren en huurders. • Niveau van invloed en belangen van stakeholders: Stakeholder

Invloed

Belang

Alliantie

++

++

Particuliere eigenaren

+

++

Huurders

+

++

Woonbond

+/-

+

Provincie

+/-

+/-

Gemeente

+/-

+/93

Organisatie & Proces • Communicatie: Inwoners werden geïnformeerd door andere bewoners die hebben deelgenomen aan de projectgroep. De gemeente gaf een nieuwsbrief uit. • Beschrijving van het proces: • Het begon met een particuliere eigenaar die wilde dat zijn appartement minder energie zou verbruiken en het comfortabeler zou worden. Omdat hij deel uitmaakte van een vereniging van eigenaren moest hij de anderen te overtuigen. Dat deed hij met veel persoonlijke energie. Hij was de inspiratie en de connector. Hij heeft voor alle belanghebbenden georganiseerd dat zij deel konden nemen in een gemeenschap van praktijk, later op projectgroep .

• De corporatie, de eigenaars en de huurders werkten samen in de projectgroep aan de vraag voor de markt te formuleren. Samen maakten ze een selectie voor een bouwbedrijf . • Het contract en realisatie werd begeleid door de corporatie. 94

Succes- en faalfactoren Succesfactoren

• Enthousiaste huiseigenaar als initiator en de steun van corporatie. • Garantiefonds van de provincie als zekerheid voor de lening aan de vereniging van eigenaren. • Lokale bank is betrokken en flexibel. • Frequente communicatie met huurders en eigenaars.

Faalfactoren

• Het duurde een lange tijd om het akkoord van het financiële deel te bereiken en een geschikt renovatieplan te creëren en te organiseren. Bijna te lang voor een initiator enthousiaste blijven. • Banken willen geen lening geven aan een vereniging van eigenaren, omdat er geen zekerheid is. Het project zou niet zijn geslaagd zonder het garantiefonds van de provincie. • Gemengd eigendom en verschillende belangen maakte het proces complex.

Referentie

• http://www.kennishuisgo.nl/voorbeeldprojecten/ProjectPage.aspx?id=949 95

Renovatie 3 woningen

Voermanstraat, Groningen, Nederland 96

Algemene beschrijving • Bouwjaar: 1960-1970 • Aantal woningen en blokken: 3 woningen (deel van 1 blok met 24 woningen). • Type eigenaar: corporatie (Lefier) • NZEBR project: • Renovatiejaar: 2014 • Duur: 3 weken • Kosten: niet exact bekend, tussen € 240,000 en € 300,000 • Financiering: bouwbedrijf, een van de pilot projecten in ‘Green Deal De Stroomversnelling’ (de bouwpartij financiert vanwege het hoge potentieel voor herhaling). • Sprong in energieprestatie: van label G naar A++, ‘Bijna Nul op de meter’.

Voor

Na

97


Na BENG-Renovatie

Muren

Rc = 0.36 m2K/W

Rc = 5 m2K/W

Vloeren

Rc = 0.15 m²K/W

Rc = 5 m²K/W

Daken

Rc = 0.22 m2K/W

Rc = 5 m2K/W

Ramen

U = 5.20 W/m2K (enkel glas)

U = 1.00 W/m2K (driedubbel glas)


Individuele gasverwarming met waterconvectoren. Natuurlijke ventilatie.

Gasverwarming met waterconvectoren, mechanische ventilatie met warmteterugwinning.


-

Thermische zonnepanelen en zonneenergie.

Energieverbruik

?

Nog geen data beschikbaar.

Energieopwekking

?

Nog geen data beschikbaar. 98


Sociaal

Technisch



De eerste barrière is de bereidheid van bewoners om deel te nemen aan de renovatie. De renovatie is aanzienlijk geweest. De tweede sociale barrière is het financiële probleem: de bewoners moeten een hogere huur te betalen en krijgen lagere energiekosten. Zijn ze bereid de belofte van lagere energiekosten vertrouwen?

Er is veel gedaan om de optimale bereidheid te krijgen. De eerste was om eerst een pilot van drie huizen te doen om een voorbeeld voor andere huurders te hebben. Ook bedoeld voor het leren van het bouwproces. De bewoners gaan een rol in de opschaling van de pilot hebben. Zij gaan andere bewoners over hun ervaringen over het de bouw en het leven in het nieuwe huis vertellen. De oplossing voor de tweede barrière is dat Lefier een garantie geeft op de lagere energiekosten .

De renovatie zal in bewoonde woningen worden uitgevoerd. De dimensie van de fundering is niet groot genoeg voor een extra gebouwschil.

De pilot geeft de mogelijkheid om ervaring op te doen in een leeg en in een bewoonde woning. De fundering werd vergroot om een extra gebouwschil te plaatsen. 99

Barrières

Barrières



Economisch

Barrière is de financiering van een 'nul-opde-meter' renovatie in een project van sociale woningbouw.

De veronderstelling is dat de financiering mogelijk zal zijn met behulp van de vermeden energiekosten. Vermeden energiekosten kan worden omgezet in een investeringsbudget. Een tweede element is de benadering van het proces. Aangenomen wordt dat de uitbesteding van het gehele proces (ontwerp, bouw en financiering) leidt tot een betere en goedkopere renovatie. Schaalvergroting is ook onderdeel van de strategie om een 'nul-op-de-meter' renovatie mogelijk te maken. Dit project is een pilot om deze strategie te onderzoeken.

Overige

Akoestiek

-

100

Organisation & Process • Betrokken partijen: huurders, Lefier (corporatie) is eigenaar, Dura Vermeer (projectontwikkelaar) is ontwerper, bouwer, financierder en verantwoordelijk voor het betrekken van de bewoners, de overheid is facilitator door middel van de Green Deal ‘De Stroomversnelling’.

• Niveau van Invloed en belangen van stakeholders: Belanghebbende De bewoner Lefier Dura Vermeer De overheid

Invloed

Belang

+ (bereidwilligheid)

+ (comfort, huurkosten)

++ (eigenaar, klant)

++ (verhuur levensduur)

++ (DBF)

++ (omzet)

+ (Green Deal)

++ (klimaatpolitiek) 101

Organisatie & Proces • Communicatie: de bereidheid van de bewoners is een belangrijk punt. Lefier is het wettelijk toegestaan de renovatie te starten wanneer 70 % van de huurders wil deelnemen. De verantwoordelijkheid voor de samenwerking met en participatie van de bewoners is gelegd bij de bouwer Dura Vermeer. Dura Vermeer heeft veel aandacht besteed aan samenwerking met de huurders. Ervaringen uit de pilot (3 woningen) worden besproken en gebruikt voor de volgende fase van 24 woningen. • Beschrijving van het proces : • Initiatief: De Green Deal ' Stroomversnelling ' genereert aandacht en publiciteit voor 'nul-op-de-meter' renovatie van woningen. Lefier heeft een groot aantal van die woningen en toonde interesse . • Wetgeving: de nationale wetgeving inzake huurder contracten moesten worden aangepast zodat de woningcorporatie het contract voor energievoorziening met de huurders kan uitvoeren. • Aanbesteding werd gedaan door middel van een Design-Build-Finance (DBF) regeling . • Realisatie: het pilot project (3 woningen) is gerealiseerd in het voorjaar van 2014. Het vervolg, 24 appartementen, volgt in 2015 . Monitoring door middel van slimme energiemeters . 102


Succesfactoren • duidelijk doel: nul op de meter. • het kiezen voor een Design- Build- Finance aanbesteding. • Eerst kiezen voor een pilot met 3 huizen. • de keuze om het betrekken van bewoners onderdeel van het DBF tender te maken. • de aandacht die bouwbedrijf (Dura Vermeer) besteedt aan de betrokkenheid van de bewoners. Faalfactoren • alleen de pilot-woningen zijn (met succes) gedaan. Problemen of zelfs faalfactoren kunnen ontstaan bij het opschalen of in de vorm van de financiële overzichten . • Er waren enkele technische problemen in de pilot woningen: de leidingen hangen te laag, waardoor mensen hun hoofd stoten, en er is geen buitenruimte meer voor het ophangen van de was (de balkons zijn nu met glas afgesloten).

Referentie

• https://www.lefier.nl/Projecten/Algemeen/Project-Stroomversnellingvoermanstraat • https://www.youtube.com/watch?v=nHu52TMuGXo#t=12

103

Noorwegen

104

Barkaleitet Borettslag Åsane, Noorwegen 105

Algemene beschrijving • Bouwjaar: 1977 • Aantal woningen en blokken: 180 woningen en 5 blokken • Type eigenaar: Corporatie. • BENG-Renovatie project: • Renovatiejaar: Planning begon in 2003, het project begon in de winter van 2008 en werd afgerond in het voorjaar van 2010. • Duur: 1.5 jaar • Kosten: 22M€ • Financiering: Lening van Volkshuisvesting bank. Een extra verdieping met appartementen werden gebouwd, die resulteerde in extra baten à 9 M €.

Voor

Na

106


Na BENG-Renovatie

Muren

Buitenmuren voorgevel 0,46 W/m2K (100 mm isolatie, platen) Externe gevel hoogte 0,55 W/m2K (betonnen muur met 70 mm isolatie)

Nieuwe voorgevel 150 mm isolatie met een U-waarde van 0,28 W/m2K en nieuwe externe gevel hoogte 200 mm isolatie met een U-waarde van 0,23 W/m2K

Vloeren

Originele vloer had een berekende U-waarde van 0,2 W/m2K

50 mm dekvloeren van 50 mm isolatie, 200 mm isolatie onder dekking (geen verandering in de U-waarde)

Daken

Ongeveer 150 mm isolatie met een U-waarde van 0,41 W/m2K

Nieuw dak elementen met U-waarde van 0,158 W/m2K

Ramen

Houten ramen met isolatieglas , U-waarde 2,6 W/m2K.

Hout/aluminium ramen met dubbele beglazing, U-waarde 1,4 W/m2K .


Natuurlijke ventilatie.

ESX-ventilatiesysteem met warmteterugwinning rendement van ongeveer 80%.


209 kWh/m2 per jaar.

115 kWh/m2 per jaar.

-

-

107

Barrières en impact op bewoners Barrières Sociaal


• Barriers:

Hoe werd het aangepakt? -

-

Technisch

De toestand voor de upgrade was erg slecht en er was een enorme behoefte aan renovatie. Enkele van de problemen waren: slechte isolatie, uitgebreide waterlekkage, slechte ventilatie, hoog energieverbruik etc.

De volgende maatregelen werden doorgevoerd: Extra isolatie, nieuwe ramen en deuren, gebalanceerde ventilatie met warmteterugwinning. Een expliciet doel in het begin was de kwaliteit van de gebouwen te verhogen tot een moderne standaard. Een ander doel was om het aantal appartementen te verhogen tot 215 verdeeld over 5 verdiepingen.

Economisch

De totale kosten waren ongeveer 28 M €, gefinancierd door lening van Volkshuisvesting bank.

Inkomsten uit de verkoop van de nieuwe appartementen op de 5e verdieping waren ongeveer € 11.800.000.

Overige

Inwoners hadden niet de mogelijkheid om actief deel te nemen in het planningsproces, maar de voorzitter en de raad van bestuur was bezorgd over hun wensen en behoeften. Zij zagen het als belangrijk dat bewoners goede informatie en antwoorden op hun vragen kregen.

Tijdens de renovatie was er een discussie over de vraag of het denkbaar was om alle inwoners te verhuizen, maar dat bleek te ingewikkeld. Daarom werden de appartementen bewoond gedurende de gehele bouwperiode. Dit maakte het project bijzonder uitdagend, en maakte het project veel duurder. Een paar bewoners kregen de gelegenheid om op reis te gaan op kosten van de coöperatie tijdens de renovatie. Niet iedereen greep deze kans, meestal omdat ze problemen hadden over wat de buren zouden denken. De bewoners die de verbouwing bijzonder storend vonden, zijn verhuisd naar 108 hun familieleden.

Organisatie & Proces • Betrokken partijen: Volkshuisvesting bank. • Frequente informatie aan de bewoners was erg belangrijk om negatieve geruchten te voorkomen en verwarring te verduidelijken. Gekozen vertegenwoordigers waren dan ook betrokken om informatie te verstrekken en klachten te behandelen. • In 2003 werd duidelijk n dat de buitenkant een upgrade nodig had. Normaal gesproken zou men alleen de gevels renoveren, maar Barkaleitet besloot om een totaalrenovatie te doen en een nieuwe verdieping toe te voegen. • Barkaleitet heeft vijf architectenbureaus uitgenodigd om voorstellen voor de renovatie en de installaties. Wiberg AS - architectuur & planning werd geselecteerd als winnaar van de wedstrijd.

109

Succes- en faalfactoren Succesfactoren

• Verschillende bewoners hebben het gevoel dat ze door de renovatie meer vertrouwd zijn geworden met hun buren. "Er is veel gepraat over de renovatie, wat leidt tot meer contact en vragen tussen de buren". De bewoners zijn over het algemeen erg blij met de upgrade.

Faalfactoren

• Universeel ontwerp resulteerde in extra kosten in engineering. De architecten moest meer werken dan verwacht en werden betaald voor de aanzienlijke extra uren daarna. Geplande details van het project werden herzien en dit was een grote inspanning. Selectie van producten nam te veel tijd in beslag. Producten die in het projectvoorstel werden beschreven werden vervangen. Bv: deuren, ramen , tegels, enz. Tender documenten waren goed en zeer gedetailleerd, maar zeer veel van dit werd veranderd.

Referentie

SINTEF, 2013. Presentasjon av casestudier i REBO. 110

Myhrerenga Skedsmokorset, Noorwegen 111

Algemene beschrijving • Bouwjaar: 1968-70 • Aantal woningen en blokken: 168 woningen en 7 blokken. • Type eigenaar: Corporatie. • BENG-Renovatie project: • Renovatiejaar: 2010-2013

Voor

• Duur: 3 jaar. • Kosten: 6.6 M€ voor passiefhuis (bij een conventionele renovatie waren de kosten 4.7 M€ geweest). • Financiering: Lening, stakeholders vermogen en geringe bijdrage van Enova (0,56 M € ).

Na

112


Na BENG-Renovatie

Muren

Buitenmuren voorgevel U-waarde rond 0,40 W / m2K Buitenmuren geveltop 0,45 W / m2K .

Toevoeging van een 200 mm isolatie aan de bestaande houten constructie en de nieuwe gevels met Cemberit platen . Nieuwe U-waarde van 0,15 W / m2K . Focus op luchtdichtheid van het gebouw.

Vloeren

Vloerconstructie (U-waarde inclusief de thermische weerstand van de onverwarmde kelder ) 0,58 W / m2K .

Toevoeging van 100 mm isolatie kelder plafond om onverwarmde kelder uit de eerste verdieping "thermisch te ontkoppelen" . U-waarde 0.23W / m2K.

Daken

Oorspronkelijke gebouw had ongeveer 50 100 mm isolatie met een U- waarde van ongeveer 0,35 W / m2K .

Extra isolatie (geblazen) op de bestaande dakconstructie totale dikte van ongeveer 350-500 mm met U - waarde 0,11 W / m2K .

Ramen

De bestaande ramen en deuren hadden een U-waarde van ongeveer 2,8 W/m2K.

Alle ramen en deuren werden vervangen , U-waarde van ongeveer 1,20 W / m2K.


Afvoerlucht ventilatiesysteem .

ESX -ventilatie, warmteterugwinning rendement 80 %.


Energieverbruik

Energieopwekking

Ruimteverwarming: 195-220 kWh / m2 WW: 30kWh / m2 Ventilatoren en pompen: 10kWh / m2 Elektriciteit gebruik: 40kWh / m2 Totaal: 275-300 kWh / m2 -

Vacuüm zonnecollectoren voor warm water productie. Ruimteverwarming: 15 kWh / m2 WW: 15 kWh / m2 Ventilatoren en pompen: 10kWh / m2 Elektriciteit gebruik: 40kWh / m2 Totaal: 80 kWh / m2 Onbekend.

113

Barrières • Technische barrière: klachten van de huurders met betrekking tot tocht, koude vloeren en slechte luchtkwaliteit in combinatie met een gevel die aan renovatie toe was leidde de renovatie in 2006. Vanwege het feit dat er behoefte was aan een grote renovatie, stelde de Noorse staat de bank in samenwerking met SINTEF een ambitieus plan: 'Passief Huis renovatie’.


• Bij Myhrerenga hadden de bewoners een groot vertrouwen in hun adviseurs, in de ervaring van Barkaleitet, waar de bestuursvoorzitter sterk werd gerespecteerd onder de bewoners en de gefaciliteerde bewonersparticipatie heeft zich als een bijzonder goed voorbeeld bewezen. • De bewoners voelden zich voldoende geïnformeerd over het upgradeproces en terwijl ze niet noodzakelijk een onderdeel waren van elke project beslissing, toonden ze een groot vertrouwen in de projectleiding. • Klachten van de huurders met betrekking tot tocht, koude vloeren en slechte luchtkwaliteit in combinatie met een gevel die aan renovatie toe was, leidde tot de renovatie in 2006 .

114

Succes- en faalfactoren • De totale kosten voor het project waren 6,6 M€. Dit kan worden vergeleken met een conventionele gevel renovatie die 4,7 M€ zou hebben gekost. Echter, rekening houdend met de vergoedingen van 0,56 M€ door de Noorse energieagentschap Enova, is de Passiefhuisrenovatie slechts 1,34 M € duurder geweest dan een conventionele vernieuwing . • De simulaties laten zien dat de extra kosten van de energiemaatregelen gedekt worden door de verlaging van de energiekosten, zelfs zonder subsidies. In feite zullen, met de subsidies, de totale maandelijkse kosten voor zowel de kapitaalkosten als de energiekosten zal 10 % lager zin dan bij een conventionele gevelrenovatie. • Na het project werden acht bewoners geïnterviewd: Iedereen was blij met de resultaten, vooral met de het uiterlijk van de nieuwe gevel en de grotere balkons. Luchtkwaliteit en geluid wordt als beter beschouwd en warmteverbruik zijn in de eerste winter zeer laag geweest.

Referentie

• Dokka, Tor Helge and Klinski, Michael, 2009. Myhrerenga borettslag: Ambisiøs rehabilitering av 1960-talls blokker med passivhuskomponenter. • SINTEF, 2013. Presentasjon av casestudier i REBO. 115

Stjernehus Borettslag Kristiansand, Noorwegen 116

Algemene beschrijving • Bouwjaar: 1965 • Aantal woningen en blokken: 60 woningen (gelijk verdeeld tussen 2 en 4 slaapkamerwoningen) in 1 blok. • Type eigenaar: Corporatie

• BENG-Renovatie project: • Renovatiejaar: 2014 • Duur: 1 jaar • Kosten: 3.2 M€ • Financiering: Husbanken (3.2 M€) en een kleine bijdrage van ENOVA (0.2 M€)

Voor

• Sprong in energieprestatie: Energieverbruik voor: 279 kWh / m2/jaar, waarvan 195 kWh / m2/jaar was voor de verwarming . • Energieverbruik na: 95 kWh / m2year , waarvan 15 kWh / m2year voor verwarming .

Na

117

Barrières • Technisch: De appartementen behoefden ingrijpende vernieuwing als gevolg van thermische bruggen in betonconstructies, verwarming en noodzakelijk onderhoud. De upgrade bestond o.a. uit: extra isolatie van muren, vloeren en plafonds, verwijderen/minimaliseren koudebruggen, asbestverwijdering van gevelpanelen, vervanging van ramen en deuren met een lage U- waarde, montage van gebalanceerde ventilatie met warmteterugwinning .

Organisatie • Betrokken partijen: Husbanken and Enova.

Referentie • http://www.arkitektur.no/stjernehus-borettslag-oppgradering • http://www.husbanken.no/forbildeprosjekter/prosjekt/?id=257483#2576 93 118

Portugal

119

Pontes village

Portugal 120

Algemene beschrijving • Bouwjaar: 1940 • Aantal woningen en blokken: 1 • Type eigenaar: particulier • BENG-Renovatie project: • Renovatiejaar: 2013-2014 • Duur: 5 maanden • Kosten: 143,260 € • Financiering: particulier • Sprong energieprestatie: label A werd bereikt

121


Na BENG-Renovatie

Muren

Niet geïsoleerde granieten stenen muren (zonder bekleding ) U-waarde : 1,82 (W/m2K)

Isolerende kurk platen(ICB) U-waarde: 0.45 (W/m2K)

Vloeren

Houtstructuur verdiepingen (ongeïsoleerd). Begane grond in direct contact met de bodem.

ICB onder de vloerplaat U-waarde: 0,81 (W/m2K)

Daken

houtstructuur dak (niet geïsoleerd) U-waarde : 4,55 (W/m2K)

Houten verlaagd plafond, creatie van gesloten luchtspouw, OSB plaat, ICB, waterdichte bekleding. U-waarde: 0.23 (W/m2K)

Ramen

Beglazing met houten kozijnen en (afgebroken) . U-waarde 4,6 (W/m2K)

Nieuwe dubbele beglazing met lage emissie lagen, binnen houten kozijnen (4+16+6 mm). U-waarde: 2.05(W/m2K)


Warmte door open haard.


-

4.2 MWh/jaar

0.55 (MWh/jaar)

0.14 (MWh/jaar)

0 (MWh/jaar)

4.2 (MWh/jaar)

122

Barrières • In dit geval waren bureaucratische barrières het belangrijkst: het verkrijgen van de bouwvergunning en de financieringsbronnen. De bouwvergunning van de gemeente en de nationale toerisme raad is nog steeds een tijdrovend proces dat vertragingen en twijfels veroorzaken voor het business plan. • Wat betreft de investeringskosten begrepen de eigenaren van het gebouw niet altijd de onconventionele aard van het renovatie. De kosten werden daarom ook conventioneel verwacht, zowel bij de renovatie als bij de consultants. • De bewoners moesten hun huis tijdens de renovatie verlaten.

Referentie http://www.iea-annex56.org/Groups/GroupItemID6/Melgaco.pdf.

123

Roemenië

124

Hostel van de basis en middelbare school “Cetate Deva” Deva, Roemenië 125

Algemene beschrijving • Bouwjaar: 1972 • Type eigenaar: publiek. • BENG-Renovatie project: • Renovatiejaar: 2009 • Duur: 1 jaar. • Kosten: € 90,935 • Financiering: sponsoren. • Sprong energieprestatie: 43% energiebesparing.

Voor

Na

126


Na BENG-Renovatie

Muren

Niet-geïsoleerde buitenmuren.

Nieuwe thermische isolatie EPS 10 cm.

Vloeren

Niet- geïsoleerde kelder.


Daken

Niet geïsoleerd.


Ramen

Enkel glas houten ramen.

Driedubbel glas en PVC-kozijnen.


Stadsverwarming

Verbetering van het technische systeem (verwarming en warm water leidingen).


-

-

Lampen

Gloeilampen

Spaarlampen en bewegingssensoren voor voorkomende plaatsnamen

Energieverbruik

328,300 (MWh/jaar)

143,281 (MWh/jaar)

127

Barrières • Economisch: Gebrek aan lokale fondsen. Daarom werd een partnerschap voor de financiering van de renovatiewerken (audit, techniek, materialen, uitvoering) opgericht.

Succes- en faalfactoren • Geïdentificeerde succes- en faalfactoren: - Energiebesparing: 6300 Euro/jaar - Inschatting van GHG: 45.70 tCO2/jaar

128

Organisatie & Proces • Betrokken partijen: ingenieursbureau, beroepsvereniging, leveranciers thermische isolatie en het materiaal, bouwbedrijven • Niveau van Invloed en belangen van stakeholders: dit gebouw is een deel van de sportschool gebouwencomplex dat zeer beroemd op nationaal en internationaal niveau is. Beschrijving van het proces : • Initiatief: Instituut for Studies and Power Engineering (ISPE)

• Analyse: ISPE , IPCT Instalatii en AAECR • Het formuleren van de opdracht: de Roemeense Vereniging van Energie Rekenkamer voor Gebouwen (AAECR) • Realisatie: BASF, VEKA, Raamvensters CONEXPERT, RIGIPS, fabryo, Ceresit en SOLARON (leveranciers van materialen en uitvoeringsbedrijven) • Het beheren en monitoren: AAECR, Gemeente Deva en het ministerie van Regionale Ontwikkeling en de overheid)

Referentie

http://aaecr.ro/proiecte-pilot/ 129

Flatgebouw – 1-2, Marasti square Timisoara, Roemenië 130


Bouwjaar: 1974 Type eigenaar: particulier Woningen: 47 BENG-Renovatie project: • Renovatiejaar: 2011 • Duur: 1 jaar • Kosten: € 326,295 • Financiering: 50 % centrale overheid, 30 % lokale overheid en 20 % eigenaar (financiering door Overheidsbesluit nr. 18/2009 goedgekeurde regeling). • Sprong energieprestatie: 25% energiebesparing (verwarming).

Voor

Na 131


Na BENG-Renovatie

Muren

Niet- geïsoleerde buitenmuren

Nieuwe thermische isolatie EPS 10 cm

Vloeren

Niet- geïsoleerde kelder


Daken

Niet- geïsoleerd

Nieuwe thermische isolatie XPS 10 cm

Ramen

Houten ramen met dubbel glas

dubbel glas met lage-emissie coating en PVC-kozijnen


Stadsverwarming

Verbetering van de technische installatie (nieuwe thermisch isolatie van leidingen)


1,333,973 (MWh/jaar)

1,155,234 (MWh/jaar)

132

Barrières en impact op bewoners • Barrières Barrières



Sociaal

Betrokkenheid van huiseigenaren tijdens de voorbereidingsfase als vereniging van eigenaren.

De eigenaren hebben geleerd om samen te beslissen voor hun gebouw, met inbegrip van cofinanciering van de renovatiewerkzaamheden. De voorzitter en de beheerder van de vereniging moest worden getraind.

Technisch

Het bestaande verwarmingsdistributiesysteem (verticale verdeling) staat niet toe dat het individuele warmteverbruik gemeten wordt.

In de eerste fase worden er warmtemeters bij de ingang van elk gebouw geïnstalleerd; in de volgende fase van de transformatie wordt het verwarmingsdistributiesysteem bestudeerd (ombouw van verticaal naar horizontaal type).

Gebrek aan betaalbare financiële instrumenten.

Goedkeuring van de financiële regeling (GD 18/2009) voor dit soort werkzaamheden die verschillende financieringsbronnen (centrale budget, lokale begroting en particulier fonds) bevatten om de renovatie kosten te dekken.

Economisch

• Effect op bewoners: de energiekosten (overeenkomend met consumptie verwarmen) werden significant verlaagd. 133

Organisatie & Proces Betrokken partijen: Gemeente Timisoara, adviseurs en bouwbedrijven. Beschrijving van het proces : • Initiatief: Vereniging van eigenaars • Analyse: Gemeente Timisoara • Het formuleren van de opdracht: Gemeente Timisoara (het is in opdracht van de vereniging van eigenaren van het gebouw) • Realisatie: SC IPROTIM SA Timisoara (adviesbureau voor de bouw van energieaudit) en SC NGF Construct SRL (bouwbedrijf) • Het beheren en monitoren: Gemeente Timisoara als belangrijkste financieringspartij

Succesfactoren • Energiebesparing: 178.736 kWh / jaar (8.650 euro / jaar ) • Het project kan gemakkelijk worden herhaald in de naburige gebouwen, omdat deze dezelfde technische kenmerken hebben.

Referentie http://www.primariatm.ro/index.php?meniuId=14&viewCat=1704&viewItem=2520 134

Flatgebouw – 1, Hotinului street

Timisoara, Roemenië 135


Bouwjaar: 1979 Type eigenaar: particulier Woningen: 20 BENG-Renovatie project: • Renovatiejaar: 2011 • Duur: 1 jaar • Kosten: € 61,512 • Financiering: 50 % centraal budget , 30 % lokaal budget en 20 % van de eigenaar (financiering door overheidsbesluit nr. 18/2009 goedgekeurde regeling ). • Sprong energieprestatie: 42% energiebesparing (verwarming).

Voor

Na

136


Na BENG-Renovatie

Muren

Niet- geïsoleerde buitenmuren


Vloeren

Niet- geïsoleerde kelder


Daken

Niet- geïsoleerd

Nieuwe thermische isolatie XPS 10 cm

Ramen

Houten ramen met dubbel glas

Laag-E-bekleding met dubbel glas en PVC-kozijnen


Stadsverwarming

Verbetering van het technische systeem (nieuw thermisch isoleren van leidingen)


-

-

Energieverbruik

207,092 (MWh/jaar)

138,723 (MWh/jaar)

137




Sociaal

Betrokkenheid van huiseigenaren tijdens de voorbereidingsfase als eigenaar vereniging.

De eigenaren hebben geleerd om samen te beslissen voor hun gebouw, met inbegrip van cofinanciering van de renovatiewerkzaamheden. De president en de beheerder van de vereniging moest worden getraind.

Technisch

Het bestaande verwarmingsdistributiesysteem (verticale verdeling) staat niet toe dat de individuele verwarmingsgebruik gemonitord wordt.

In de eerste fase worden er warmtemeters bij de ingang van elk gebouw geïnstalleerd; in de volgende fase van de transformatie wordt het verwarmingsdistributiesysteem bestudeerd (van verticaal naar horizontaal type).

Gebrek aan betaalbare financiële instrumenten.

Goedkeuring van de financiële regeling (GD 18/2009) voor dit soort werkzaamheden die verschillende financieringsbronnen (centrale budget, lokale begroting en particulier fonds) bevatten om de renovatie kosten te dekken.

Economisch

• Effect op bewoners: de energiekosten (overeenkomend met consumptie verwarmen) werden significant verlaagd. 138

Organisatie & Proces Betrokken partijen: Gemeente Timisoara, consulting en bouwbedrijven. Beschrijving van het proces: • Initiatief: Vereniging van eigenaars. • Analyse: Gemeente Timisoara. • Het formuleren van de opdracht: Timisoara Gemeente (het is in opdracht van de eigenaar van het gebouw vereniging). • Realisatie: SC IPROTIM SA Timisoara (adviesbureau voor de bouw van energieaudit) en SC PRO SAMAC SRL (bouwbedrijf). • Het beheren en monitoren: Gemeente Timisoara als belangrijkste financieringsbron.

Succesfactoren • Energiebesparing: 68,369 kWh/jaar (3,300 €/jaar). • Het project kan gemakkelijk worden herhaald in de naburige gebouwen, omdat deze dezelfde technische kenmerken hebben.

Referentie http://www.shelterproject-iee.eu/public/Pilots_from_BHA_Bulgaria 139

Spanje

140

Mogel buurt

Eibar, Spanje 141

Algemene beschrijving • Bouwjaar: 1949 • Aantal woningen en blokken: 150 woningen (15 blokken) (9,450 m2) (302 buren). • Type eigenaar: particulier • BENG-Renovatie project: • Renovatiejaar: 2013 • Duur: 20 maanden • Kosten: 5.2 M€

Voor

• Financiering/kosten: 33,900 €-36,230 €/woning. Schenking ( 53-57 %): 14,213 €/woningBaskische overheid; 850 €/woning - raad; 4,400 €/woning - Zeen project. • Sprong energieprestatie: energielabel B.

Na

142


Na BENG-Renovatie

Muren

De gebouwen hebben een gemengd systeem van gevels met stenen op de begane grond en de baksteen in de rest, met houten platen.

Buitenisolatie van de schil.

Vloeren

Beton.


Daken

Gabled roof


Ramen

Oude ramen. Aluminium of houten kozijnen.

Dubbele beglazing met thermische kozijnen.


1064.4 (MWh/jaar)

696.9 (MWh/jaar)


Energieverbruik

Energieopwekking

-

119.5 kWh/(m² jaar)

De installatie van een zonneinstallatie levert warm water en voorverwarmd water voor verwarming voor ten minste 30 % van de vraag van het gebouw. 65.2 kWh/(m² jaar).

-

10 kWh/(m² jaar). Thermische zonne-energie.

143

Barriers Barrières

Sociaal

Technisch



Eigendom van de woningen is zeer gefragmenteerd, met individuele eigenaars en huurders. Gemeenschappelijke beslissingen worden genomen op gebouwniveau, voor gemeenschappelijke acties is toestemming van 100 eigenaren nodig.

Extra bewustmakingsacties voor eigenaren en huurders. Het renovatieproject in Mogel wordt vooral gedreven door de eigenaren van de woningen in de buurt. Er is een Commissie die de belangen van alle buren vertegenwoordigt , maar die het heeft geen beslissingsbevoegdheid.

Renovatiekosten.

Het project krijgt ook steun van verschillende lokale en regionale instellingen als onderdeel van hun programma's om energie-efficiëntie in de gebouwvoorraad te verbeteren.

144

Organisatie & Proces Betrokken partijen: Gemeente Eibar , DEBEGESA , Baskische overheid en Zeen (Europees onderzoeksproject). Communicatie: Informatie over het project werd door middel van reclame in de brievenbus, algemene vergadering met de technische en economische gegevens, een informatiepunt in de wijk tijdens het weekend en informatie via e-mail, druk, etc. overgedragen. Beschrijving van het proces : • Initiatief: ZEEN Europees project. • Realisatie: de renovatie begon in juni 2013, de geschatte termijn voor de voltooiing is 20 maanden. • Update september 2014. Vier blokken zijn reeds voltooid. In zeven blokken is 85 % van het werk reeds uitgevoerd. In vier blokken is 50% van het werk uitgevoerd. De geschatte termijn voor de werkzaamheden wordt gehandhaafd, dat wil zeggen december 2014.. • Monitoring zal worden uitgevoerd na de renovatiewerkzaamheden (2015). 145

Succes- en faalfactoren • Technische uitdagingen: het aanbieden van kosteneffectieve technische oplossingen dat de gebouwenergieprestatie aanzienlijk verbetert en tegelijkertijd zorgen voor redelijk rendement op investment • Financiële uitdagingen: het voorzien in een adequate financiële regeling om de betrokkenheid van de bevolking met beperkte middelen te vergemakkelijken.

• Onroerend Structuur uitdagingen: complexe wijkstructuren op buurtniveau vragen vaak om acties die brede en complexe overeenkomsten nodig hebben. • Sociale uitdagingen: uitdagingen in verband met het behoud van de architectonische kwaliteiten van de gebouwen, gebruikersacceptatie kwesties, etc. • Sommige van de eigenaren die aanvankelijk weigerden deel uitmaken van het project, zijn van gedachten veranderd tijdens deze maanden, in het licht van de uitkomst, en duidelijk voordeel voor hun buren. We begonnen met vijftien gebouwen en nu wordt bouwdocumentatie voorbereid voor nog vijf gebouwen, uit een district bestaande uit eenentwintig gebouwen. Met slechts een uitbouw van nu, betekent dit een vroeg replicatie succes voor het project.

• http://www.zenn-fp7.eu

Referenties

• http://www.anpdm.com/article/414259417841455046784541514471/7860932/987010l • http://www.irekia.euskadi.net/es/news/23779-consejero-aburto-visita-las-obrasrehabilitacion-del-barrio-eibarres-mogel

146

Doctor Juan Bravo 19, Fuencarral Madrid, Spanje 147

Algemene beschrijving • Bouwjaar: 1960ers • Aantal woningen en blokken: 2 woningen (211 m2 /woning). • Type eigenaar: particulier • BENG-Renovatie project: • Renovatiejaar: 2013

Voor

• Duur: februari tot december 2013. • Kosten: 200,000 € (948 €/m2 ). • Financiering: eigenaar: ANERR Asociación Nacional de Empresas de Rehabilitación y Reforma. • Sprong energieprestatie: energielabel A.

Na

148


Na BENG-Renovatie

Muren

Bakstenen muur, isolatie onbekend

SATE: 0,24 W/m-2K

Vloeren

Beton

Isolatie

Daken

Beton

Isolatie

Ramen


-

Soudal raamsysteem

-

Verwarming: condenserende gasketel, warmtepomp , elektrische radiator Lage temperatuur vloerverwarming Warmwatersysteem: condenserende gasketel, warmtepompen , zonne- Thermal Koeling: omkeerbare warmtepomp , tape, stralende plafond Ventilatiesysteem : natuurlijke ventilatie


Geen

PV

Energieverbruik

246,40 kWh PE/m2/jaar

132,00 kWh PE/m2/jaar

Energieopwekking

-

149

Organisatie & Proces Betrokken partijen: ANERR Beschrijving van het proces: • Initiatief: ANERR • Analyse: De beoordeling door de gebruikers is uitzonderlijk. Vooral gewaardeerd wordt de verbetering van het comfort in het gebouw. • Realisatie: De volledige renovatie is een project dat in staat is om de mogelijkheden van energie renovatie te demonstreren door middel van een case study van een gebouw in Madrid en hoe een gebouw met label G kan verbeteren tot label A, wat resulteert in energiebesparing en verbeterd comfort voor de gebruikers alsmede herwaardering van het gebouw zelf.

150

Succesfactoren • Succesfactor: 5.99 KgCO2/m2/jaar • Award: • Beste energierenovatie van een gebouw – ASPRIMA-SIMA 2014 • Beste energierehabilitatie van gebouwen 2013 - Consejería de Economía y Hacienda de la Comunidad de Madrid.

Referenties • http://gahecor.com/reformas/wp-content/uploads/2013/02/ecoconstruccion.pdf

• http://www.construction21.org/espana/case-studies/es/prei-fuencarral-pilotorehabilitacion-energetica-integral.html • http://gahecor.com/reformas/wp-content/uploads/2013/02/ecoconstruccion.pdf • http://www.buildup.eu/sites/default/files/content/PILOTSCHEMECOMPLETEENERG YREFURBISHMENTINARESIDENTIALBUILDINGINMADRID.pdf • http://www.anerr.es/images/stories/pdf/proyecto_prei_anerr_2013.pdf 151

Success case

Cuatro de Marzo District

Valladolid, Spanje 152

Algemene beschrijving • Bouwjaar: 1955 • Aantal woningen en blokken: 300 woningen (30 blokken) . • Type eigenaar: De woningen zijn in particulier bezit. • BENG-Renovatie project: • Renovatiejaar: 2015. • Duur: 18 maanden. • Kosten: 2.1 M€ • Financiering: eigenaar en 60% betaald voor de Europese Commissie.

153


Muren

Een dubbel-blad gevel die bestaat uit bladen van vaste baksteen en een muur van ventilatie baksteen met een smalle spouw ertussen , zonder isolatie materiaal.

Vloeren

Beton

Daken

Horizontale lichtgewicht betonplaat en twee schuine daken met dakpannen .

Ramen


Na BENG-Renovatie Integrale geventileerde gevel verbetering van de bestaande muurisolatie. -

Metalen frame van aluminium of PVC met enkel glas zonder thermische onderbreking. Geschatte energievraag: 162.52 kWh/m2

Dakrenovatie verbeteren van de isolatie. Verbetering van de glazen ramen, zonweringselementen


Geen data beschikbaar

Duurzame energie systemen zonne-PV en thermische zonne-energie.

Energieverbruik

174.54 kWh/m2jaar

56.03 kWh/m2jaar

Energieopwekking

-

Geen data beschikbaar.

154

Organisatie & Proces Betrokken partijen: VIVA , CARTIF , Acciona y ONYX zonne-energie Communicatie: • Ontmoetingen met belanghebbenden en gemeenschappen van eigenaars. • Een brochure met informatie.

Initiatief: Gemeente Valladolid. Sociedad Municipal de Suelo y Vivienda de Valladolid - VIVA , SL VIVA, S.L. zal de rol van coördinator te spelen / supervisor van de renovatie. Bovendien moedigt zij de buren aan mee te doen met de stedenbouwkundig renovatieplan. Om de renovatiewerkzaamheden in een gebouw uit te voeren, is gemeenschappelijke goedkeuring vereist.

Succes- en faalfactoren • Voorbeeld van samenwerking tussen publieke en private sector.

Referenties

• http://r2cities.eu/Demos/Valladolid/Case_Study_In_Short.kl • http://www.certificadosenergeticos.com/rehabilitacion-energeticasubvencionada-barrio-residencial-valladolid

155

Zweden

156

Backa red - Katjas Street 119 Gothenburg, Zweden 157

Algemene beschrijving • Bouwjaar: 1971. • Aantal woningen en blokken: 16 woningen en 1 block (4 verdiepingen, algemene woninggrootte: 80 m2 met 3 kamers + keuken), totale verwarmde oppervlak is 1357 m2. • Type eigenaar: Corporatie (Bostad AB Poseidon). • BENG-Renovatie project: • Renovatiejaar: 2009

Before

• Duur: 1 jaar • Kosten: 1.74 M€ • Financiering: Vermogen van belanghebbenden en lening. • Sprong energieprestatie: Energiebesparing naar minder dan een derde van het voormalige verbruik.

After

158


Na BENG-Renovatie

Muren

Buitenmuren, U- waarde : 0,31 W / m2K

Buitenmuren, U- waarde : 0,12 W / m2K Extra isolatie van gevels 200 mm en de gebouwschil met een hoge luchtdichtheid . Nieuwe balkons op vrijstaande pilaren om koudebruggen te minimaliseren.

Vloeren

U-waarde: 0.4 W/m2K

U-waarde : 0,1 W / m2K Extra isolatie in de fundering met 500 mm LECA .

Daken

U-waarde: 0.14W/m2K

U-waarde : 0,10 W / m2K Extra isolatie van de zolder 500 mm.

Ramen

U-waarde: 2.4 W/m2K

U-waarde: 0.9 W/m2K


Central ES - ventilatiesysteem

Centraal ESX - ventilatiesysteem , 85 % rendement , roterende warmtewisselaar.


Energieverbruik

Energieopwekking

Verwarming: 138 kWh m2 Warm water: 32 kWh /m2 Gebouw elektriciteit: 8kWh/m2 Totaal: 178 kWh /m2 -

Verwarming: 21 kWh /m2 Warm water: 23 kWh /m2 Gebouw elektriciteit: 8 kWh/m2 (inclusief buitenverlichting) Totaal: 52 kWh /m2 -

159

Barrières en impact op bewoners Barrières



Sociaal

Backa red is een relatief centrale voorstad van Göteborg. Het gebied had echter, zoals vele van de Million Programe gebouwen, een slechte reputatie voor een lange tijd en is geassocieerd met sociale problemen en hoge misdaadcijfers.

Het gebied moest veiliger worden. Zo werd verlichting in de straten en in een park geïnstalleerd. Er werd ook besloten dat het belangrijk was dat er iets in het gebied open was tijdens de avonden om het gebied veiliger te maken. Inwoners in Backa red werden uitgenodigd om deel te nemen aan de renovatie van de wijk. Aanvankelijk klaagden bewoners over het proces, maar realiseerden dat ze de mogelijkheid hadden om invloed uit te oefenen.

Technisch

Geen.

De energie-efficiënte maatregelen waren: nieuw ventilatiesysteem met warmteterugwinning , extra isolatie en luchtdichtheid van de gebouwschil .

Economisch

De maatregelen voor energie-efficiëntie waren niet rendabel volgens de berekeningen.

De huren werden verhoogd van € 67/m2 tot € 91/m2. Energie gerelateerde kostenbesparingen bedroegen € 8.4/m2.

Overige

Er was een grote behoefte aan vernieuwing in het gebouw . Het waren niet de energieefficiëntie maatregelen die de belangrijkste reden voor de renovatie waren.

Standard verbeteringen werden uitgevoerd in combinatie met de maatregelen voor energieefficiëntie. Nieuwe keukens en badkamers, en alle sanitaire installaties werden vervangen .

160

Organisation & Process • Betrokken partijen: de corporatie en een aannemer (Skanska). • Er was een discussie of men de gebouwen moest slopen en nieuw bouwen, maar dit werd niet haalbaar geacht omdat er een groot tekort is aan woningen in Göteborg. Katja Street is een proefproject voor flatgebouwen. De gemeente heeft veel gebieden uit de jaren '50 en het Million programma gebied die er toe zijn aan renovatie. • Omdat de corporatie ambitieuze energie- en klimaatdoelstellingen had, wilden ze hands-on ervaring van de kansen en obstakels verkrijgen (bijvoorbeeld technische en economische) en hoe de bewoners het binnenklimaat ervaren na de maatregelen. • Het project gecommuniceerd met de bewoners door het organiseren van regelmatige workshops. De manager van de corporatie organiseerde de bijeenkomsten. • Er was een grote opkomst en de sfeer was positief. • Inwoners kregen een kans om te kiezen tussen interieur en om te kiezen of ze een glazen balkon wilden of niet.

• Energiebesparingcontrole wordt uitgevoerd door het gebruik van de individuele meting en facturering van het warm water.

161

Succes- en faalfactoren • Volgens berekeningen van Bostad AB Poseidon zijn de maatregelen voor energieefficiëntie op Katjas Straat 119 niet rendabel. Echter, als de energie-efficiëntie maatregelen die resulteerden in een meer comfortabel binnenklimaat werd beschouwd als standaard-verhoging en dus huurverhoging van huurtoeslag van 6,4 €/m2 zouden de maatregelen voor energie- efficiëntie wel winstgevend zijn. • Na de upgrade hield Poseidon een enquête bij Katja straat 119 en de resultaten toonden aan dat er is minder lawaai van buiten en beter binnenklimaat was (inclusief lucht en verwarming). • Er waren klachten over het feit dat de bewoners moesten verhuizen tijdens de winter door technische problemen in de ventilatiekamer en dat het is gemakkelijker om lawaai van de buren te horen. • Over het algemeen waren de bewoners blij met de upgrade en de nieuwe grote balkons in het bijzonder.

Referenties

• Energicentrum vid Miljöförvaltningen Stockholm Stad, 2012. Ekonomi vid ombyggnader med energisatsningar. • Lågan, 2013. Ombyggnation med sänkt energibehov. • SINTEF, 2013. Presentasjon av casestudier i REBO.

162

Brogården Alingsås, Zweden 163

Algemene beschrijving • Bouwjaar: 1971-1973. • Aantal woningen en blokken: 300 woningen en 6 blokken, 19,500 m2 verwarmd oppervlak. • Type eigenaar: Corporatie (Alingsåshem). • BENG-Renovatie project: • Renovatiejaar: 2008-2014 • Duur: 6 jaar • Kosten: 36.5 M€ • Financiering: Vermogen van belanghebbenden, lening en kleine bijdrage van de EU (0.68 M€) en ongeveer 0.4 M€ van het landelijke administratieve raad van bestuur. • Diepgaande vernieuwing door het passiefhuisconcept, de wederopbouw van de appartementen en het verminderen van het energieverbruik met ongeveer 60%.

Voor

Na

164


Na BENG-Renovatie

Muren

Bakstenen muren, isolatie onbekend.

Extra isolatie 430-480 mm. Afdichten van muren met plastic folie (voor luchtdichtheid). Nieuwe vrijstaande balkons om koudebruggen te vermijden.

Vloeren

Onbekend.

100 mm isolatie op de grondplaat.

Daken

Onbekend.

Extra isolatie van 500 mm.

Ramen

U-waarde rond 2 W/m2K

Nieuwe ramen , U-waarde van 0,85 W / m2K.


Central ES – ventilatiesysteem.

Installatie van centrale ESX-ventilatiesysteem Alle appartementen hebben een keuken ventilator waar de lucht direct leiden ontvangen en niet gemengd met ventilatielucht Gebouw verwarmd door ventilatielucht (passiefhuis concept).


Geen.

Zonnecollectoren voor de productie van warm water.

Energieverbruik

Verwarming : 115kWh / m2 Warm water : 42 kWh / m2 Gebouw elektriciteit : 20kWh / m2 Totaal: 177 kWh / m2

Verwarming : 19kWh / m2 Warm water : 18kWh / m2 Gebouw elektriciteit : 11kWh / m2 Totaal: 48 kWh / m2

Energieopwekking

-

-

165




Sociaal

Het betrekken van de verschillende belanghebbenden.

Bewoners en andere groepen belanghebbenden werden gecreëerd. Het doel was om een gebied van een grotere toegankelijkheid, diversiteit en met meer locaties te creëren.

Technisch

Veel van de Million programma gebouwen zijn in de behoefte van een uitgebreide renovatie en Brogården is geen uitzondering. Lekkende leidingen, koudebruggen en tochtig, slecht geluidsisolatie en energie slurpende gebouwen leiden Alingsåshem om te beslissen om alle gebouwen in Brogården renoveren.

Het passiefhuis -concept werd gebruikt voor de renovatie: goed geïsoleerd en luchtdichte huizen zonder afzonderlijke verwarmingssystemen. Passiefhuizen worden verwarmd in de eerste plaats door de interne warmtelast , dwz elektrische apparaten en de lichaamswarmte van bewoners.

-

De huren werden verhoogd van 67 € / m2 tot 91 € / m2. Energie-gerelateerde kostenbesparingen : 19,3 € / m2.

Economisch

Overige

De bewoners moesten tijdens de upgrade project verhuizen. Alingsåshem bood hen appartementen in het gebied.

Bewoners hebben enige invloed gehad, bijvoorbeeld omdat ze besloten om het aantal geplande fietsenrekken te verhogen en hoe de banken buiten werden geplaatst. Inwoners konden kiezen of ze een douche of bad wilden en of ze een wasmachine wilden hebben in het appartement of gebruik wilden maken van de gemeenschappelijke wasserette.

166

Organisatie & Proces • De media benadrukten dat de bewoners geen informatie over de renovatie project ontvingen. Daarom verhoogde Alingsåshem de focus op informatie aan de bewoners en de bewoners participatie. Een speciaal tijdschrift werd gemaakt. De aannemer (Skanska) gebruikte het tijdschrift om de bewoners te informeren over de voortgang. • Het project werd gestart vanwege de behoefte aan vernieuwing; lekkende leidingen, koudebruggen en tochtig, slechte geluidsisolatie en energie slurpende gebouwen. Alingsåshem besloot om alle gebouwen in Brogården te renoveren. • Een partnering contract werd opgezet tussen Alingsåshem en de aannemer. De competenties telden voor 80% en de prijs voor 20%. Diepte-interviews werden uitgevoerd, referenties werden verzameld en gemeten volgens een aangepaste sjabloon. • Energiebesparing wordt bewaakt door individuele meting en facturering van het warme water. Na de renovatie is elektriciteit en warm water niet meer opgenomen in de huurprijs. Energie-efficiënte apparaten en verlichting zijn geïnstalleerd. Huishoudelijk elektriciteitsverbruik is gedaald van de geschatte 39 naar 21 kWh/m2. Waterbesparende kranen en douchekoppen verlagen het energieverbruik naar schatting van 42 tot 16 kWh/m2.

167

Succes- en faalfactoren • Na de renovatie kwam ongeveer 25 % van de mensen die daar woonden niet terug. Dit was vooral te wijten aan de grote toename van de huur met gemiddeld 40%. Sommige senioren werden verplaatst naar verpleeghuizen. Sommige families die meer ruimte nodig hadden kozen om die reden voor een verhuizing. Inwoners waren over het algemeen tevreden met de appartementen na de upgrade (op nieuwbouw norm). • Door het kiezen voor de passiefhuis filosofie was de renovatie een veel grotere uitdaging in vergelijking met de bouw van een nieuwe constructie met dezelfde methode. Alingsåshem moest koudebruggen elimineren en vochtproblemen op de grondplaat die vervolgens werd geïsoleerd oplossen. Een belangrijke les uit het project was dat standaard materialen in standaard maten moeten worden gebruikt. • De ontwikkelde kennis op Brogården heeft zich verspreid naar andere projecten, door middel van bijvoorbeeld meer dan 700 studiebezoeken en samenwerkingen in diverse nationale en internationale energie-efficiëntieprogramma's .

Referenties

• BeBo , 2012. Brogården – miljonhusen blir passiva. • Energicentrum vid Miljöförvaltningen Stockholm Stad, 2012. Ekonomi vid ombyggnader med energisatsningar. • Lågan, 2013. Ombyggnation med sänkt energibehov. • SINTEF, 2013. Presentasjon av casestudier i REBO. 168

Sustainable Järva - Sibeliusgången 2 Stockholm, Zweden 169


• Aantal woningen en blokken: 99 woningen en 1 blok (12 verdiepingen, verwarmd oppervlak 9070 m2.) • Type eigenaar: Corporatie (Svenska Bostäder). • BENG-Renovatie project:

• Renovatiejaar: 2011-2012.

Voor

• Duur: 1 jaar. • Kosten: 10.4 M€. • Financiering: Vermogen van belanghebbenden en overheidsfinanciering.

Na

170


Na BENG-Renovatie Extra isolatie gevels: 80 mm. Extra isolatie kelderverdieping muur: 80 mm. Verhoogde luchtdichtheid: 0,4 l / s bij 50 Pa.

Muren

Onbekend.

Vloeren

Onbekend.

Daken

Onbekend.

Extra isolatie zolder : 300 mm.

Ramen

Onbekend.

Veranderd naar energie-efficiënte ramen, Uwaarde van 0,9 W/m2K .


ES ventilatie.

Installatie van waterbesparende kranen. Installatie van ESX ventilatiesysteem, rendement van 65 %. Vervanging en aanpassing van verwarmingssystemen. Warmteterugwinning uit afvalwater .


Geen.

240 m2 zonnecellen.

Energieverbruik

Verwarming : 82 kWh / m2 Warm water : 43 kWh / m2 Gebouw elektriciteit : 12 kWh / m2 Som: 137 kWh / m2

Verwarming : 33 kWh / m2 Warm water : 37 kWh / m2 Gebouw elektriciteit : 19 kWh / m2 Som: 89 kWh / m2

Energieopwekking

Geen.

Geen informatie.

171




Sociaal

De gebieden rond Järva hebben voor een lange tijd een slechte reputatie gehad, als gevolg van de sociaal-economische factoren en segregatie.

Järva is een lange - termijn samenwerkingsproject dat gericht is op de problemen in de wijken te verbeteren (Binnen Järva zijn er een aantal verschillende wijken; Akalla , Hjulsta , Husby , Kista , Rinkeby en Tensta ).

Technisch

Het gebied is vervallen en de gebouwen hebben het einde van hun technische levensduur bereikt. Het gebouw wordt beschouwd als van grote historische waarde, dit leverde beperkingen op t.a.v. de maatregelen die konden worden uitgevoerd.

Renovatie maatregelen waren extra isolatie van de gevel, kelder en zolder, de installatie van ESX ventilatie en warmteterugwinning uit afvalwater etc. De nieuwe gevels moesten identiek uiterlijk hebben als de oude, vanwege de historische waarde .

De renovatie van de gebouwen is niet rendabel en de energie-efficiency Economisch maatregelen zijn noch binnen de opbrengsteisen noch binnen de tijdshorizon die Svenska Bostäder heeft ingesteld.

In combinatie met de renovatie werden de huurprijzen verhoogd van gemiddeld 77 € / m2 tot 95 € / m2 voor een 3 kamer appartement (ongeveer 24 % verhoging) . Energiegerelateerde kostenbesparingen bedroegen € 8 / m2.

Overige

-

-

172

Organisatie & Proces • In het project was er een focus op de dialoog met de huurders, samenwerking met scholen en kleuterscholen, voorlichtingsactiviteiten en milieu-educatie om unieke cultuurhistorische waarden van het gebied te behouden. • Het project werd gestart vanwege de grote behoefte aan renovatie, maar ook het verhogen van de aantrekkelijkheid van het gebied was een belangrijke factor.


• De renovatie van de gebouwen is niet rendabel en de energie-efficiency maatregelen zijn noch binnen de opbrengsteisen noch binnen de tijdshorizon die Svenska Bostäder heeft ingesteld. • Binnen het project zijn verschillende technologieën getest om kennis die wordt gebruikt bij het upgraden van het hele gebied te genereren. • De marktwaarde in Järva is relatief laag. Dit betekent dat een renovatie een groot percentage van de initiële waarde vormt, in veel gevallen bijna 50 %.

Referenties

• Energicentrum vid Miljöförvaltningen Stockholm Stad 2012. Ekonomi vid ombyggnader med energisatsningar. • SINTEF, 2013. Presentasjon av casestudier i REBO.

173

Auteur Fundación TECNALIA Research and Innovation Co-auteurs VTT Technical Research Centre of Finland IVL Swedish Environmental Institute W/E Consultants Sustainable Building Institute for Studies and Power Engineering City of Stockholm, Environment and Health Administration City of Rotterdam Municipality of Amersfoort City of Sestao Municipality of Timisoara Portaal Stadshus AB Stockholmshem Contract N°: IEE/13/763/ SI2.674877 March 2014 - February 2017

© copyright

The sole responsibility for the content of this presentation lies with the authors. It does not necessarily reflect the opinion of the European Union. Neither the EACI nor the European Commission are responsible for any use that may be made of the information contained therein.

174

Succesvolle voorbeelden van. Bijna EnergieNeutrale Gebouw Renovatie (BENG-Renovatie)

Recommend Documents