STUDIEGEBIED PERSONENZORG - HUISHOUDKUNDE

STUDIEGEBIED PERSONENZORG - HUISHOUDKUNDE Ingrid Molein voor alle leraren

GESPEKT EN GEDEKT – smaakvolle tijden Inleiding Vandaag worden we om de oren geslagen met vingerwijzingen dat we te vet, te suikerrijk, te veel en te onregelmatig eten. Onze westerse bevolking haalt zich Amerikaanse toestanden op de hals als we zo blijven doorgaan met onze voedingsgewoonten. Er wordt terecht alarm geslagen over ons toenemend gewicht, na roken de grote boosdoener met verstrekkende gevolgen in de gezondheidszorguitgaven. Sommigen denken dit met plastische chirurgische ingrepen te kunnen oplossen zonder aan hun eetpatronen te willen schaven. Daar tegenover staat de berichtgeving over slowfood, moodfood, beautyfood, … als subtiele aanwijzingen dat gezonde voeding weer onder de aandacht komt. Tijd maken om te genieten van ons voedsel wordt nu ook door de wellness-sector gepredikt. Alleen met massages, gels, pillen en smeersels allerhande blijkt het streven naar de ideale maten ook al niet te lukken. Dus dan maar teruggrijpen naar de voeding. De vele diëten hebben de bankrekening van menig dieetgoeroe (cf. Montignac) gespijsd maar velen van hun volgelingen zijn ook hier van een kale reis teruggekomen. Wat we al jaren in het studiegebied Personenzorg aan de jongeren aan het verstand willen brengen, wordt nu stilletjes aan algemeen erkend: inzicht in gezonde voeding moet in het onderwijs ruim aan bod komen en dit vanaf de kleuterklas. Na de technologierage, de ICT-rage, de gezondheidsrage, de voedingsrage? In Oudenaarde, Velzeke en Ename hebben ze dit aangevoeld. Zij gingen alvast terug naar het verleden. Wie de toekomst wil begrijpen, moet zijn verleden kennen. ‘Gespekt en gedekt: smaakvolle tijden in Oudenaarde, Velzeke, Ename” verschaft ons heel wat informatie. Deze schitterende tentoonstelling in 2004 werd als een drieluik opgevat. De tentoonstelling in het prachtige stadhuis van Oudenaarde was echter van beperkte duur. Onderdelen van de tentoonstellingen in Ename en Velzeke hebben een meer blijvend karakter. Na iedere tentoonstelling is het jammer dat de vele informatie niet verder kan gebruikt worden. Ik poogde met de teksten die werden ontwikkeld door de tentoonstellingmakers in Oudenaarde en opgesteld door Geertrui Van Kerkhoven een bruikbare brochure met opdrachten te maken die elk jaar opnieuw, zelfs als de tentoonstelling al lang uit ons geheugen zou zijn, nog bruikbaar is als educatief materiaal voor jongeren uit het secundair onderwijs, ongeacht of ze ‘voedingsgerichte’ studierichtingen volgen of niet, ongeacht de onderwijsvorm,… . Vooral de laatste 4 hoofdstukken heb ik grondig bijgewerkt en aangevuld. De geschiedenis over eten en drinken kan iedereen boeien en is een fundamenteel onderdeel van onze cultuur.

DM

mei 06

Studiegebied Personenzorg - Huishoudkunde

http://www.vsko.be/kogent/dpb-so-diocmede-home.htm

pagina 1

Gespekt en gedekt: smaakvolle tijden - van de Bourgondiërs tot vandaag Bewerking voor scholen: Ieder hoofdstuk is vlot leesbaar, beperkt van tekst en staat op zichzelf. Het is bijgevolg niet nodig de volgorde van deze bundel te respecteren. Een aantal foto’s van de tentoonstelling fleuren het geheel op. Bij ieder hoofdstuk hoort een opdrachtenblad dat als zelfstandig werk kan gegeven worden. Er is telkens een verbetersleutel zodat de leerlingen aan zelfevaluatie kunnen doen. Deze bundel met opdrachten kan dus perfect gebruikt worden als ondersteuning bij de lessen geschiedenis, MAVO, Nederlands, voeding, personenzorg… . Het kan vakoverschrijdend gebruikt worden. De opdrachten kunnen als bijkomende taak, als zelfstudiepakket bij afwezigheid van een leerkracht,… in de studiezaal, in de bibliotheek, in het openleercentrum, …. aangewend worden. De leerlingen moeten wel in de mogelijkheid gesteld worden een woordenboek, een encyclopedie, evt. internet te raadplegen. De ‘opdrachtgever’ kan een leerkracht, een studiemeester, de directie,… zijn. Voor leerlingen die ook voeding in hun lessenpakket hebben kan het uitproberen van gerechten uit de vermelde periodes, een aanvullende educatieve meerwaarde geven aan deze bundel. 1. De extravagante Bourgondische feestdis 2. De keuken 3. De “Gouden Eeuw” 4. Exotica specerijen De Nieuwe wereld Koffie, thee en cacao 5. Het stilleven 6. Liever bier en wijn dan water 7. Pronkbekers: goede wijn in dure vaten 8. Van hand naar tand 9. Voor elk gerecht een voorwerp 10. De plattebuiskachel 11. Nieuwe elektrische apparatuur 12. En vandaag, van de tafel naar de muur ? Veel succes! Ingrid Molein

pedagogische begeleider Bisdom Gent

Ik blijf graag op de hoogte van uw didactisch gebruik van deze bundel en van uw op- en aanmerkingen. [email protected] Zijn reeds verschenen: - 1: De extravagante Bourgondische feestdis DM nr.3 oktober 2004 - 2: De keuken en wat op tafel komt in de 15de en 16de eeuw DM nr.3 oktober 2004 - 3: De 17de eeuw – de “Gouden Eeuw”: een gastronomische revolutie DM nr.4 november 2004 - 4: Exotica DM nr.2 september 2005 - 5: Het stilleven DM nr.2 september 2005 - 6a: Liever bier en wijn dan water: onderdeel bier DM nr.3 november 2005 - 6b: Liever bier en wijn dan water: onderdeel wijn DM nr.4 januari 2006 - 7. Pronkbekers: goede wijn in dure vaten DM nr.4 januari 2006 - 8. Van hand naar tand DM nr.5 februari 2006 - 9. Voor elk gerecht een voorwerp: de gedekte tafel tijdens de tweede helft van de 18de eeuw DM nr.6 maart 2006

DM

mei 06



pagina 2

10

De plattebuiskachel of “Leuvense stoof”: 19de eeuw-20ste eeuw

Door de talrijke veldslagen o.a. door Napoleon Bonaparte, die zichzelf ondertussen tot keizer had gekroond, was Europa bij het begin van de 19de eeuw zeer verdeeld geraakt. In 1830 kwam er hier een einde aan een rumoerige en bloedige periode. België werd een onafhankelijke staat met een Vlaams- en een Franssprekend landsgedeelte. De industriële revolutie kwam traag op gang. Vele vrouwen en kinderen moesten in de fabrieken en op het platteland meewerken, meestal tegen hongerlonen. Rond 1900 stonden kapitalisten en proletariërs tegenover elkaar en droomde men in socialistische kring van 'de revolutie'. De kapitalisten stelden zich anti-Vlaams en autoritair op. De proletariërs verzetten zich tegen de heersende armoede en de kinderarbeid en ze kwamen op voor meer gelijkheid en rechtszekerheid voor arbeiders, kleine boeren en pachters en voor de ontplooiing van het Vlaamse volk, het algemeen enkelvoudig stemrecht, pensioen, ziekteverzekering, verplicht onderwijs en dienstplicht voor iedereen. Sommige gegoede kringen hadden fortuin gemaakt met de nieuwe industrieën en beleefden de dag als een aaneenschakeling van maaltijden, van ontbijt naar koffietafel, van lunch naar tea-time, en van diner naar souper. Welgestelden begonnen het acceptabel te vinden buiten de deur in een restaurant te eten. Voor hen werd het eten ingewikkelder en lekkerder. In gegoede huishoudens was er vaak een keukenmeid, een werkmeid, een dienstmeisje, een knecht, een tuinman, een koetsier… Afhankelijk van de grootte van het huis, de status en de rijkdom, had men meer bedienden in huis. Sommigen hadden dus meer diners dan honger, anderen meer honger dan diners. Want voor de meeste mensen was de werkelijkheid echter anders. Men woonde met heel veel mensen samen in schamele huisjes. Brood kwam bij vrijwel iedereen op tafel (al wisselde de kwaliteit vaak sterk), maar door de hoge graanprijzen waren de armsten sterk aangewezen op de aardappel als hoofdvoedsel bij elke maaltijd. In de betere kringen was men daar niet van afhankelijk, maar de combinatie ervan met groenten en vlees zou klassiek worden in onze Vlaamse keuken.

De aardappeleters van Vincent Van Gogh (1885)

Ook macaroni, in Italië al in de vijftiende eeuw met andere pastagerechten tot volksvoedsel geworden, begint voorzichtig op te duiken, meestal als bijgerecht met kaas bij kalfsvlees en koteletten. Het zou nog even duren voor pasta als zelfstandig gerecht geserveerd zou worden. De tomaat werd beschouwd als een ware delicatesse, ze werd als ‘goudappel’ bestempeld. Het is wachten op de conservenfabrieken die de groenten inblikken onder de vorm van tomatenpuree vooraleer deze producten betaalbaar werden. Tomatensoep met balletjes was tot ver in de 20ste eeuw enkel zondagse kost.

DM

mei 06



pagina 3

Een andere techniek van conserveren is het steriliseren in glas. Dit bood nieuwe mogelijkheden voor het langer bewaren van groenten en fruit. Van groot belang in de geschiedenis van de Vlaamse kook- en wooncultuur is de gietijzeren stoof geweest. Ze is ons beter bekend als de Leuvense of Mechelse stoof. Ze vervangt de centrale stookplaats en de wandhaard en bracht een constante en veiliger bron van warmte in de woning.

De plattebuiskachel bestond reeds in de 18de eeuw. Nochtans geraakte hij pas in de tweede helft van de 19de eeuw ingeburgerd. Deze kachel kon ook als oven dienst doen. Het is een stoof waar de vuurtang met een haak aan de stoofleuning hing en de kolenbak ernaast stond. Potten en pannen brengen het voedsel nu vlugger en zuiverder tot het kookpunt. Koffie en andere schotels (stoofschotels!) werden erop warm gehouden. Mensen en huisdieren kwamen rond de stoof zitten om zich te verwarmen. Rond 1850 komen in de steden ook gasfornuizen op de markt die al vlug een grote concurrent worden van de stoof op kolen. Op het platteland blijft deze populaire kolenkachel vaak behouden tot na de Tweede Wereldoorlog. De opkomst van de ijzeren staalindustrie uit zich niet alleen in de gietijzeren stoof maar veroorzaakt ook een vervanging van keukengerei in aardewerk en koper door ijzeren en stalen potten en pannen die al dan niet geëmailleerd werden tegen het roesten. Een belangrijke ontwikkeling aan het einde van de negentiende eeuw die van doorslaggevende betekenis zou zijn voor het koken in de twintigste eeuw was toch wel de oprichting van de huishoudscholen. Doel van de opleidingen was in eerste instantie vooral om kookleraressen op te leiden, vaak meisjes uit de betere kringen. Dit alles om later zoveel mogelijk meisjes uit de arbeidersklasse op te kunnen leiden tot goede huismoeders die hun gezin eenvoudige doch voedzame maaltijden zouden kunnen voor zetten voor zo min mogelijk geld. In tweede instantie zag men ook in, door de vooruitgang van de geneeskunde, dat gezonde voeding ziekten kon genezen en ziekten kon voorkomen. De beginselen van voedingsleer, in het belang van de volksgezondheid, moesten aan zoveel mogelijk gezinnen worden uitgelegd . De huishoudscholen begonnen al snel met het publiceren van hun eigen kookboeken. Tal van vrouwenverenigingen zoals de Boerinnenbond, later KVLV, en KAV zien het levenslicht. Ook zij zullen een belangrijke rol vervullen bij vorming en ontwikkeling van vrouwen. In de 20ste

DM

mei 06



pagina 4

eeuw zou door de ontwikkeling van de meisjes en de vrouwen de emancipatie zich hier in onze streken voorgoed doorzetten.

Zie ook de rubriek “Maatschappelijke Vorming” en “Project Algemene Vakken” van collega Eddy De Munter.

DM

mei 06



pagina 5

Opdrachten bij Gespekt en gedekt Deel 10: De plattebuiskachel of “Leuvense stoof”: 19de eeuw-20ste eeuw

Naam opdrachtgever:……………………………Naam leerling:……………………… Datum:……………………………………………

Klas:………………………………….

Lees aandachtig de bijhorende tekst. Na een reeks woordverklaringen komen 11 opdrachten meestal in meerkeuzevragen. Duid uw antwoord aan. Niet alle antwoorden vind je in de tekst. Je zal het één en het ander moeten opzoeken. Je moet minstens 10 van de 11 opdrachten beantwoorden. Je hebt als het ware een ‘pas-vraag’. Vraag na het invullen van dit opdrachtenblad de verbetersleutel en verbeter jezelf. Veel succes ! Zoek op in het woordenboek en geef een korte omschrijving van volgende woorden: - Hongerloon: -

Kapitalist:

-

Proletariër:

-

Autoritair:

-

Pachter:

-

Acceptabel:

-

Conserveren:

-

Steriliseren:

-

Emailleren:

Welke woorden begrijp je nog niet en moet je nog even opzoeken? 1. In de bekende Vlaamse film Daens wordt het leven en werken van de arbeiders en hun kinderen eind 19de eeuw zeer goed weergegeven. Wie was die Adolf Daens die in 1907 stierf? o dokter die ijverde voor een betere gezondheid van de arbeidersklasse en zich opwierp als verdediger voor betere en gezondere werken leefomstandigheden o priester die de wantoestanden voor de arbeiders in de fabrieken aankloeg, en zo in botsing kwam met de fabrieksdirecteurs, de politici en zijn kerkoversten o drukker die voor de arbeidersklasse op de bres sprong en de mede-oprichter was van de Christelijke Volkspartij …/1 2. Steenkool werd in België ontgonnen. Voornamelijk in Wallonië en in Limburg situeerden zich de steenkoolbekkens. De mijnwerkers stonden bloot aan heel wat gevaren. In onderstaand lijstje met gevaren is er één waarvoor de mijnwerkers niet hoefden te vrezen. Welk? o Mijngas o Stoflong o Instorting o Onderkoeling o Overstroming …/1

DM

mei 06



pagina 6

3. Steenkool was nodig voor de verwarming maar ook om de stoom voor de stoommachines te kunnen produceren. Door de uitvinding van de stoommachine neemt de industrie een hele grote vlucht vandaar dat men sprak over een ware industriële revolutie. Hoe werd steenkool symbolisch genoemd? o Zwarte diamant o Zwarte goud o Zwarte parel …/1

4. De definitieve ondergang van keizer Napoleon I Bonaparte vond begin 19de eeuw plaats in Waterloo, een gemeente bij Brussel. Als herinnering aan deze veldslag waarbij de Fransen verloren van de Engelsen en de Pruisen (Oostenrijk/Hongarije) werd in Waterloo een bijzonder gedenkteken geplaatst. Welk? o Een leeuw o Een rots o Het Atomium …/1 5. Tijdens de verkiezingen voor gemeenteraad, provincie en parlement een stem mogen uitbrengen op politieke partijen en hun politici is een verworvenheid van iedere burger (=stemrecht/kiesplicht), maar zo was het niet altijd. Voor vrouwen was het wachten tot 1948 om te mogen gaan stemmen. Wat betekent het huidig algemeen enkelvoudig stemrecht? o Iedere burger mag vanaf meerderjarigheid één stem uitbrengen o Enkel meerderjarige mannen mogen hun stem uitbrengen o Enkel wie rijk is en belastingen betaalt, mag meerdere stemmen uitbrengen …/1 6. Wetten op strafbaarheid van kinderarbeid brachten weinig oplossing. Wat bracht er wel een oplossing zodat de kinderarbeid aan banden werd gelegd? o Dienstplicht o Schoolplicht o Leerplicht …/1 7. Om het keizerlijke leger van Napoleon van voldoende soldaten te voorzien werd de militaire dienstplicht ingevoerd. De dienstplicht zou tot eind 20ste eeuw blijven bestaan. Jonge mannen werden voor een hele lange tijd bij het leger ingelijfd en moesten onder de wapenen. Het recruteren van de jonge soldaten gebeurde in de 19de eeuw op een speciale manier. Rijke jongens konden hun legerdienst afkopen en tegen betaling een vervanger sturen. Naast het vrijwillig in dienst gaan was er nog een ander manier om soldaten te werven. Welke? o De oudste zoon van ieder gezin moest steeds soldaat worden o Iedere man van 20 moest zich inschrijven voor een loting. Wie werd uitgeloot moest soldaat worden. Zij werden ‘lotelingen‘ genoemd. o De burgemeesters van de gemeenten moesten de jongens aanduiden die moesten dienen in het leger …/1 8. De industriële bloei en handel had verstedelijking tot gevolg. Het vervoer steunde voornamelijk op “paardenkracht (Pk)”: paard en kar, paardentram, schepen getrokken door paarden… Maar dankzij staal en stoom kreeg het vervoer een nieuwe impuls. Welke transportwijze tussen de steden werd eind 19de eeuw zeer belangrijk? o Autostrades en vrachtwagens o Luchtvaart o Spoorwegen

DM

mei 06



pagina 7

…/1 9. Ook in de kunsten probeerden sommige kunstenaars zoals Vincent Van Gogh, de armoede van die tijd aan te klagen. Bij de intellectuele klasse werd de Romantiek verheerlijkt maar er ontstonden in de literatuur, in de muziek en in de schilder- en beeldhouwkunst allerlei vormen van tegenbeweging. Hoe worden met één begrip al deze tegenbewegingen benoemd? o Surrealisme o Realisme o Impressionisme …/1 10. De 19de eeuw werd gekenmerkt door: kindersterfte, vrouwen die stierven bij de bevalling, werkloosheid, ziekte, landloperij, prostitutie, geweld, misdaad,… De gemiddelde levensverwachting lag op 35-40jaar. Heel wat mensen probeerden hun miserie te vergeten en zochten hun toevlucht tot de drank. Alcoholisme was een enorm probleem. Welke drank zorgde voor heel wat ellende in de arbeidersgezinnen waardoor het stoken (= bereiden) en het slijten (= het verkopen) ervan in een wet (wet Van de Velde) werd vastgelegd? o Bier o Gin o Jenever of brandewijn …/1 11. De oorspronkelijk Italiaanse keuken heeft met macaroni, spaghetti, lasagne, pizza, … een volwaardige plaats veroverd in ons huidig voedingspatroon. Wat is pasta? o Verzamelnaam van allerlei deegwaren op basis van tarwe o Verzamelnaam van allerlei hartige taarten o Verzamelnaam van allerlei deegwaren op basis van maïs …/1 Totaalscore

DM

mei 06



…/10

pagina 8

Verbetersleutel bij Gespekt en gedekt – deel 10: De plattebuiskachel of “Leuvense stoof”: 19de eeuw-20ste eeuw Woordverklaring: - Hongerloon: zeer karig loon - Kapitalist: iemand die veel kapitaal (geld, eigendom, productiemiddelen) bezit, rijk man, voorstander van het kapitalisme - Proletariër: bezitloos arbeider, armste bevolkingsgroep - Autoritair: gebaseerd op macht en gezag - Pachten: huren van een hoeve of stuk land tegen een jaarlijkse vergoeding - Acceptabel: aannemelijk, aanvaardbaar - Conserveren: voor bederf bewaren, in stand houden - Steriliseren: levende micro-organismen doden door verhitting - Emailleren: tinglazuur in dunne laag aanbrengen ter bedekking van metalen of stenen voorwerpen 1. Priester die de wantoestanden voor de arbeiders in de fabrieken aankloeg, en zo in botsing kwam met de fabrieksdirecteurs, de politici en zijn kerkoversten 2. Onderkoeling: onder de grond in de mijnen is het relatief warm: eerste 25m 9°C, daarna per 100m telkens +3°C erbij 3. Zwarte goud 4. Een leeuw 5. Iedere burger mag vanaf de meerderjarigheid één stem uitbrengen 6. Leerplicht 7. Iedere man van 20 moest zich inschrijven voor een loting. Wie werd uitgeloot moest soldaat worden. Zij werden ‘lotelingen‘ genoemd. 8. Spoorwegen: de treinen rijden aanvankelijk op steenkolen die stoom produceren: de stoomtreinen 9. Realisme 10.

Jenever of brandewijn

11.

Verzamelnaam van allerlei deegwaren op basis van tarwe

DM

mei 06



pagina 9

STUDIEGEBIED PERSONENZORG - HUISHOUDKUNDE

Recommend Documents