STUDIEGEBIED PERSONENZORG - HUISHOUDKUNDE

STUDIEGEBIED PERSONENZORG - HUISHOUDKUNDE Ingrid Molein voor leraren

GESPEKT EN GEDEKT – smaakvolle tijden Inleiding Vandaag worden we om de oren geslagen met vingerwijzingen dat we te vet, te suikerrijk, te veel en te onregelmatig eten. Onze westerse bevolking haalt zich Amerikaanse toestanden op de hals als we zo blijven doorgaan met onze voedingsgewoonten. Er wordt terecht alarm geslagen over ons toenemend gewicht, na roken de grote boosdoener met verstrekkende gevolgen in de gezondheidszorguitgaven. Sommigen denken dit met plastische chirurgische ingrepen te kunnen oplossen zonder aan hun eetpatronen te willen schaven. Daartegenover staat de berichtgeving over slowfood, moodfood, beautyfood, … als subtiele aanwijzingen dat gezonde voeding weer onder de aandacht komt. Tijd maken om te genieten van ons voedsel wordt nu ook door de wellness-sector gepredikt. Alleen met massages, gels, pillen en smeersels allerhande blijkt het streven naar de ideale maten ook al niet te lukken. Dus dan maar teruggrijpen naar de voeding. De vele diëten hebben menig dieetgoeroe, cfr. Montignac, hun bankrekening gespijsd maar velen van hun volgelingen zijn ook hier van een kale reis teruggekomen. Wat we al jaren in het studiegebied Personenzorg aan de jongeren aan het verstand willen brengen wordt nu stilletjes aan algemeen erkend: inzicht in gezonde voeding moet in het onderwijs ruim aan bod komen en dit vanaf de kleuterklas. Na de technologie-rage, de ICT-rage, de gezondheidsrage, de voedingsrage? In Oudenaarde, Velzeke en Ename hebben ze dit aangevoeld. Zij gingen alvast terug naar het verleden. Wie de toekomst wil begrijpen, moet zijn verleden kennen. “Gespekt en gedekt: smaakvolle tijden in Oudenaarde, Velzeke, Ename” verschaft ons heel wat informatie. Deze schitterende tentoonstelling in 2004 werd als een drieluik opgevat. De tentoonstelling in het prachtige stadhuis van Oudenaarde was echter van beperkte duur. Onderdelen van de tentoonstellingen in Ename en Velzeke hebben een meer blijvend karakter. Na iedere tentoonstelling is het jammer dat de vele informatie niet verder kan gebruikt worden. Ik poogde met de teksten die werden ontwikkeld door de tentoonstellingmakers in Oudenaarde en opgesteld door Geertrui Van Kerkhoven een bruikbare brochure met opdrachten te maken. Elk jaar opnieuw, zelfs als de tentoonstelling al lang uit ons geheugen zou zijn, is dit nog bruikbaar als educatief materiaal voor jongeren uit het secundair onderwijs, ongeacht of ze ‘voedingsgerichte’ studierichtingen volgen of niet, ongeacht de onderwijsvorm,… . De geschiedenis over eten en drinken kan iedereen boeien en is een fundamenteel onderdeel van onze cultuur.

DM

januari 06

Studiegebied Personenzorg - Huishoudkunde http://www.vsko.be/kogent/DPB/mededelingen.htm

pagina 1

Gespekt en gedekt: smaakvolle tijden - van de Bourgondiërs tot vandaag Bewerking voor scholen: Ieder hoofdstuk is vlot leesbaar, beperkt van tekst en staat op zichzelf. Het is bijgevolg niet nodig de volgorde van deze bundel te respecteren. Een aantal foto’s van de tentoonstelling fleuren het geheel op. Bij ieder hoofdstuk hoort een opdrachtenblad dat als zelfstandig werk kan gegeven worden. Er is telkens een verbetersleutel zodat de leerlingen aan zelfevaluatie kunnen doen. Deze bundel met opdrachten kan dus perfect gebruikt worden als ondersteuning bij de lessen geschiedenis, MAVO, Nederlands, voeding, personenzorg… . Het kan vakoverschrijdend gebruikt worden. De opdrachten kunnen als bijkomende taak, als zelfstudiepakket bij afwezigheid van een leerkracht,… in de studiezaal, in de bibliotheek, in het openleercentrum, …. aangewend worden. De leerlingen moeten wel in de mogelijkheid gesteld worden een woordenboek, een encyclopedie, evt. internet te raadplegen. De ‘opdrachtgever’ kan een leerkracht, een studiemeester, de directie,… zijn. Voor leerlingen die ook voeding in hun lessenpakket hebben kan het uitproberen van gerechten uit de vermelde periodes, een aanvullende educatieve meerwaarde geven aan deze bundel. 1. De extravagante Bourgondische feestdis 2. De keuken 3. De “Gouden Eeuw” 4. Exotica specerijen De Nieuwe wereld Koffie, thee en cacao 5. Het stilleven 6. Liever bier en wijn dan water 7. Pronkbekers: goede wijn in dure vaten 8. Van hand naar tand 9. Voor elk gerecht een voorwerp 10. De plattebuiskachel 11. Nieuwe elektrische apparatuur 12. En vandaag, van de tafel naar de muur ? Veel succes!

Ingrid Molein

pedagogische begeleider Bisdom Gent

Ik blijf graag op de hoogte van uw didactisch gebruik van deze bundel en van uw op- en aanmerkingen [email protected] Zijn reeds verschenen: - 1: De extravagante Bourgondische feestdis DM nr.3 oktober 2004 - 2: De keuken en wat op tafel komt in de 15de en 16de eeuw DM nr.3 oktober 2004 de - 3: De 17 eeuw – de “Gouden Eeuw”: een gastronomische revolutie DM nr.4 november 2004 - 4: Exotica DM nr. 2 september 2005 - 5: Het stilleven - 6: Liever bier en wijn dan water: onderdeel bier DM nr. 3 november 2005

DM

januari 06


pagina 2

6

Liever bier en wijn dan water

Wijn Wijnbouw is naar alle waarschijnlijkheid ontstaan in het Nabije Oosten. Daar ontdekte men dat men de vruchten van een wilde kruipplant (druivelaar) tot een roesverwekkende drank kon laten vergisten. Door die wilde plant te veredelen en te geleiden werden de resultaten steeds beter. De wijnbouw begon zich al spoedig te verspreiden over Klein Azië en Griekenland, en, door toedoen van Phoeniciërs en Grieken, langs de kusten van de Zwarte en de Middellandse Zee. Zoals bekend wordt wijn in de Bijbel op talloze plaatsen vermeld. Bijna altijd gebeurt dat in positieve zin, met als beruchte uitzondering de dronkenschap van Noach. Wellicht de meest tot de verbeelding sprekende vermelding is die in Johannes 2, gewijd aan Jezus' eerste wonder. Hij veranderde op de bruiloft te Kana immers water in wijn. Voor de verspreiding van de wijncultuur in het grootste deel van Europa zijn de Romeinen verantwoordelijk geweest. Als bezetters weliswaar, maar toch. Vrijwel alle klassieke Europese wijngebieden hebben hun ontstaan aan hen te danken, van Bordeaux tot Roemenië en van Catalonië tot de Moezel. De wijnbouw heeft enkel kunnen overleven dankzij de inspanningen van kloosters. In de christelijke eredienst kon men niet zonder wijn, dus er rustte op de monniken een bijna heilige plicht om de kennis van het wijnmaken te bewaren. Ze hebben dat tot eind 18e eeuw gedaan! Vanaf de 9e eeuw, toen de wijnliefhebbende keizer Karel de Grote het in een groot deel van WestEuropa voor het zeggen had, kwam de expansie van de wijnbouw goed op gang. Hij stimuleerde de bouw van nieuwe kloosters en daarmee de verbreiding van de wijnbouw in delen van het huidige Duitsland en Frankrijk. Weer wat later droeg de opkomst van de steden en de burgerij bij tot een verdere bloei van wijnbouw en wijnhandel. Wijn was altijd al duurder dan bier en werd vooral door de rijken gedronken. De middeleeuwer verkoos “versneden” wijn, aangelengd met water en op smaak gebracht met kruiden. De zogenaamde hypocras was een mengsel met kardemom, kaneel, kruidnagel, galanga, gember, suiker en peper. Ook geparfumeerde wijnen met oranjebloesems en rozijnen waren in trek. Niet alleen kruiden brachten de wijn op smaak. Tijdens de 16de eeuw vond men het zelfs smakelijk om er gesmolten boter in te vermengen. Men verkoos witte wijnen en bleekrode wijnen, de zogenaamde clareyte. In de 17de eeuw kwam de eerste kwaliteitswijn op de markt. Tot in de 18e eeuw werd alle wijn getransporteerd en bewaard in vaten. De bewaarmogelijkheden waren daardoor uiterst beperkt. Het gebruik van goed afsluitbare flessen zou daar echter verandering in brengen. Het zal geen verbazing wekken dat die flessen vooral gebruikt werden voor topwijnen. Flessen werden in die tijd met de mond geblazen. Met één keer uitblazen kon een glasblazer een fles vormen met een inhoud van ongeveer 75 centiliter. Later zou dit de standaardmaat worden. Voor het eerst kon men wijn langer bewaren. Flessen werden afgesloten met een kurk en de mond van de fles werd in was of lak gedompeld. Pas in de 18de eeuw worden de “grote kasteelwijnen” of “grand-cru’s” geïntroduceerd.

7

Pronkbekers: goede wijn in dure vaten

Men schenkt wijn bij grote feestelijkheden uit prachtig versierd drinkgerei van goud en zilver, later ook uit glas. De drinkschalen en pronkbekers sierden het dressoir bij vorsten, adel en gegoede lieden, een gebruik dat zal blijven doorleven tot in het midden van de 17de eeuw. a) Typerend voor de Renaissance is de tazza of “copschale”, een brede drinkschaal op hoge voet, waarvan de bodem werd versierd met prachtig graveer- of drijfwerk. Ze werd niet alleen voor wijndrinken gebruikt maar ook als schaal voor vruchten, suikergoed of gekonfijt fruit.

DM

januari 06


pagina 3

b) Nautilusschelpen werden verwerkt tot nautilusbekers omdat het veelkleurig schitterende parelmoer van de binnenkant niet eerder te bewonderen was geweest. Ze waren bijzonder geliefd vanwege hun exotisch karakter. Schelpen zoals de nautilus-, de turbo- of de trochusschelp werden in een sierlijke zetting geplaatst. c) De kokosnootbeker, een kokosnoot op rijkversierde zilveren voet waarvan de bovenkant wordt bekroond door een met schild en lans gewapende figuur, past in de traditie van het verzamelen van exotische objecten. De kokosnootbeker werd vervaardigd omdat men destijds de noot voor een drakenoog hield en hem geneeskrachtige eigenschappen toedichtte. d) Ook struisvogeleieren, toen net zo bijzonder als een nautilusschelp of kokosnoot werden in zilver gevat en gerekend tot de exotische rariteiten die men als excentriek verzamelaar wel móest hebben. e) Half-edelsteen, serpentijnsteen en kristal werd eveneens verwerkt tot drinkbekers.

Tazza

Nautilusbeker

Struisvogeleibeker

Kokosnootbeker

Hiernaast: detail van een prachtig versierde Nautilusbeker

Heel wat van het pronkerig drinkgerei was bestemd voor het spelen van spelletjes tijdens vrolijke festijnen, de zogenaamde snakerijen of schertsbekers. Mooie voorbeelden zijn: de molenbeker, Hansje-in-de-kelder en de huwelijksbeker. Zij symboliseren de ludieke rol van wijn ! a) Drinkbeker “Hansje-in-de-kelder” In de hogere kringen was het in de 17de en 18de eeuw gebruikelijk om intimi uit te nodigen eens wat te komen drinken. Op een goed moment kwam dan Hansje-in-deKelder op tafel. Uit deze beker dronk men op de gezondheid van een zwangere vrouw en het aanstaande moederschap. Hansje duikt op uit de “kelder” door de beker te vullen met wijn. De putto zit op een vlottertje. b) Molenbeker: de miniatuurmolen staat op de beker en heeft een pijpje naast de molentrap. Door in het pijpje te blazen laat men de wieken draaien. De beker moet in één teug leeg nog voor de wieken

DM

januari 06


pagina 4

stilvallen. Indien de wieken stilvielen vóór het leegdrinken moesten zoveel bekers worden leeggedronken als de wijzers van het uurwerk aanwezen! c) Sommige glazen en drinkbekers in edele metalen hadden de vorm van een hoorn of van een dier. Viervoetige dieren in de vorm van een drinkbeker kwamen vaak uit Duitsland. Onder de vogelbekers kende de uilenbeker het grootste succes. Sommige schuttersgilden in Europa dronken wijn uit uilenbekers of schonken ze uitzonderlijk als prijs weg. Men vermoedt dat uilenbekers ook een functie hebben gehad in het jachtritueel.

Façon de Venise: drinkglas met diamant gegraveerde voorstelling van een vrouw in verwachting en de inscriptie 'Hansie inde Kelder', Nederland, 1685. Peter Korf de Gidts, Amsterdam.

Het dobbelglas is een zogenaamde 'drinkuit', omdat het niet rechtop kan staan. In het bolletje van zilverwerk zit een dobbelsteen verscholen. Die werd gebruikt bij een drinkspelletje, dat met een heel gezelschap werd gespeeld. Eerst werd door één persoon met het glas geschud en dus ook met de dobbelsteen. Dan moesten er net zoveel glazen wijn worden gedronken als het aantal ogen op de dobbelsteen dat boven lag. Wanneer de glazen wijn waren gedronken, was de volgende persoon aan de beurt.

Deze beker heeft een zilveren molentje in plaats van een gewone voet om op te staan. De beker kan daarom alleen op zijn kop worden neergezet. Iemand die uit een molenbeker drinkt, moet hem blijven vasthouden of in één teug legen. Een dergelijke beker wordt daarom ook wel een 'drink-uit' genoemd. Met molenbekers werd tijdens drinkgelagen een spelletje gespeeld. Zo werd men op een speelse manier dronken. Deze molenbeker is rondom versierd met graveerwerk. Aan de achterkant is een trappetje bevestigd met een mannetje dat een zak graan draagt. Een ander figuurtje staat in de deuropening op een bazuin te blazen.

Foto’s: www.rijksmuseum.nl www.zilverbank.nl

DM

januari 06


pagina 5

Opdrachten bij Gespekt en gedekt Deel 6: Liever bier en wijn dan water – onderdeel: wijn Deel 7: Pronkbekers: goede wijn in dure vaten Naam opdrachtgever:……………………………Naam leerling:……………………… Datum:……………………………………………

Klas:………………………………….

Lees aandachtig bijhorende tekst. Na een reeks woordverklaringen komen 11 opdrachten meestal in meerkeuzevragen. Er is steeds maar één goed antwoord. Duid uw antwoord aan. Niet alle antwoorden vind je in de tekst. Je zal het één en het ander moeten opzoeken. Je moet minstens 10 van de 11 opdrachten beantwoorden. Je hebt als het ware een ‘pas-vraag’. Vraag na het invullen van dit opdrachtenblad de verbetersleutel en verbeter jezelf. Veel succes ! Woordverklaring: - Roesverwekkend: -

Vergisten:

-

Veredelen:

-

Transporteren:

-

Drijfwerk:

-

Exotisch:

-

Rariteit:

-

Excentriek:

-

Intimi:

-

Putto:

Zijn er nog woorden die je niet begrijpt en die je best even opzoekt? 1. Wijn kan ingedeeld worden volgens kleur in rode wijn, witte wijn en rosé-wijn. De rode kleur van rode wijn is afkomstig van o het meegisten van de schillen van de blauwe druiven o het vruchtvlees van de blauwe druiven o het toevoegen van rode kleurstof afkomstig van rode bessen …/1 2. Wijn wordt voornamelijk gemaakt van druiven. Ook van andere fruitsoorten kan wijn worden gemaakt. Hoe noemt de wijn die gemaakt wordt van appelen? o Champagne o Cava o Cider …/1 3. Door bepaalde gistingsprocedés in de fles te laten gebeuren ontstaat schuimwijn of mousserende wijn. Monnik Dom Pérignon zou ooit dit procedé ontdekt hebben. Deze procedure ‘méthode champenoise’ wordt uiteraard gebruikt voor de bereiding van de sprankelende Champagne. Waar in Frankrijk situeert zich de Champagne-streek? Duid aan op de kaart. Enkel de in deze streek gebottelde mousserende wijn mag Champagne worden genoemd.

DM

januari 06


pagina 6

…/1 4. Kurk is zowel de benaming van het stopsel in de wijnfles maar ook de benaming van het plantaardig materiaal waaruit het stopsel is gemaakt. Er bestaat ondertussen ook namaakkurk van plastiek of samengeperste kurk van kurkafval en kurkresten. Maar de dure wijnen hebben nog steeds een kurk van echte kurk. Wat is echte kurk? o o o

De dikke schors van de kurkeik Het hout van de kurkeik De takken van de kurkeik …/1

5. Ook vandaag kennen we nog enkele kruidenwijnen. Wat is: o

Glühwein

o

o o

Godelievewijn Retsina

o o

o

Sangria

o

Frisse Spaanse kruidenwijn met sinaasappel, kruidnagel en andere kruiden Griekse wijn waaraan dennenhars is toegevoegd Gezoete kruidenwijn met kaneel, kruidnagel, citroen en/of sinaasappelschil die warm wordt gedronken Rode wijn gerijpt op kina-schors (de kinaboom levert de kinine = middel tegen malaria)

Maak de verbinding tussen de benaming van de kruidenwijn en de juiste uitleg. …/1

DM

januari 06


pagina 7

6. Witte wijn kan gemaakt worden van blauwe druiven. Is deze bewering juist? o Ja, als de schillen worden verwijderd voor het gistingsproces begint o Nee, witte wijn wordt enkel gemaakt van witte druiven …/1

7. De Romeinen vereerden meerdere goden. Hoe noemden ze hun god van de wijn? o Bacchus (vandaar dat wijnfeesten soms Bacchusfeesten worden genoemd) o Nautilus (vandaar de Nautilusbeker) o Dionysos (vandaar de uitdrukking dionysische roes) …/1

8. Spreuken over wijn: verbind de zegswijzen met de juiste uitleg o

Water bij de wijn doen

o

o o

o o

o

Goede wijn behoeft geen krans Als de wijn is in de man, is de wijsheid in de kan Klare wijn schenken

o

De wijn smaakt altijd naar de stok

o

o

Dronken mensen weten niet wat ze doen of zeggen Zeggen waarop het staat Wat goed is prijst zichzelf aan Men kan zijn afkomst niet verloochenen Toegeven, meer verdragen, eisen minderen …/1

9. Wij kennen het schenken van pronkbekers nog steeds: denk maar aan de gebruiken bij het winnen van een belangrijke sportmatch of bij het erkennen van een sportverdienste. Er worden dan meestal bekers uitgereikt. Hoe noemen we deze beker nog? o Kelk o Trofee o Palmares …/1

10. De inhoud van een typische wijnfles is 75 cl. Hoe is deze maat als norm voor een wijnfles tot stand gekomen? o Het volume is gebaseerd op Engelse maten. Deze zijn anders dan de inhoudsmaten van het Europese continent die de liter als maateenheid gebruikt. o Men werd pas dronken van wijn als men meer dan deze hoeveelheid dronk. o Bij het ambachtelijk blazen van glazen flessen kon de glasblazer in één ademstoot maar een dergelijke volume lucht in de fles blazen. …/1

11. De termen brut, sec, doux en aanverwante slaan op het suikergehalte van wijn en andere alcoholische dranken. Hieronder volgt een reeks van stijgend suikergehalte uitgedrukt in gram suiker per liter wijn. Hoe meer suiker, hoe zoeter de wijn. Vul volgende woorden in de juiste vakjes in, dus bij het respectievelijke suikergehalte: doux, extra-dry, brut, sec, demisec

DM

januari 06


pagina 8

<15g/l

12-20g/l

17-35g/l

33-50g/l

>50g/l

…/1 Totaalscore

DM

januari 06


…/10

pagina 9

Verbetersleutel bij Gespekt en gedekt deel 6: Liever bier en wijn dan water – onderdeel: wijn Woordverklaring: - Roesverwekkend: toestand van bedwelming opwekken - Vergisten: gisting ondergaan: omzetting van suiker in alcohol - Veredelen: beter maken door speciale teelttechnieken - Transporteren: vervoeren, overbrengen - Drijfwerk: techniek waarbij in metaal, meestal goud en zilver, figuren worden geslaan en zo een uitstulpend effect bekomt - Exotisch: uit verre vreemde landen afkomstig - Rariteit: bijzonder kunstvoorwerp dat van uitheemse oorsprong is, of zeldzaam of merkwaardig is - Excentriek: raar, vreemd, buitenissig - Intimi: vertrouwelingen, familie, boezemvrienden - Putto: naakt kinderfiguurtje als decoratie, zoals engeltje 1. Het meegisten van de schillen van de blauwe druiven want de rode kleurstof zit in de schil 2. Cider (Champagne = Franse schuimwijn van druiven, Cava = Spaanse schuimwijn van druiven) 3.

4. De dikke schors van de kurkeik

DM

januari 06


pagina 10

5. Glühwein = gezoete kruidenwijn met kaneel, kruidnagel, citroen en/of sinaasappelschil die warm wordt gedronken o Godelievewijn = Rode wijn gerijpt op kina-schors (de kinaboom levert de kinine = middel tegen malaria) o Retsina = Griekse wijn waaraan dennenhars is toegevoegd o Sangria = frisse Spaanse kruidenwijn met sinaasappel, kruidnagel en andere kruiden Geef jezelf 0,25 punten per juist antwoord o

6. Ja, als de schillen worden verwijderd voor het gistingsproces begint 7. Bacchus

(Nautilus = schelp; Dionysos = Griekse god van wijn en roes)

8. o

Water bij de wijn doen

o

o o

Goede wijn behoeft geen krans Als de wijn is in de man, is de wijsheid in de kan Klare wijn schenken De wijn smaakt altijd naar de stok

o o

o o

o o

Toegeven, meer verdragen, eisen minderen Wat goed is prijst zichzelf aan Dronken mensen weten niet wat ze doen of zeggen Zeggen waarop het staat Men kan zijn afkomst niet verloochenen

Geef jezelf 0,2 punten per juist antwoord 9. Trofee 10.

Bij het ambachtelijk blazen van glazen flessen kon de glasblazer in één ademstoot maar een dergelijke volume lucht in de fles blazen

11. <15g/l Brut

12-20g/l Extra-dry

17-35g/l Sec

33-50g/l Demi-sec

>50g/l Doux

Geef jezelf 0,2 punten per juist antwoord

DM

januari 06


pagina 11

STUDIEGEBIED PERSONENZORG - HUISHOUDKUNDE

Recommend Documents