”Stormvloed 1509” Geschiedenis van de Dollard Op 19 september 2009 organiseerde de Stichting Verdronken Geschiedenis in de aula van het Ubbo Emmius Gymnasium te Leer (Ostfriesland) een symposium over de geschiedenis van de Dollard.
De aanleiding tot het organiseren van dit symposium was het feit dat 500 jaar eerder de Cosmas en Damianus stormvloed van 26 september 1509 de dijken van de rivier de Eems deed doorbreken, waardoor meer dan dertig dorpen en woonsteden ten onder gingen en de Dollard zijn grootste omvang ooit kreeg.
Artikel:
Germaanse kolonisten - Romeinse legionairs: De nederzetting Bentumersiel Auteur: Dr. Erwin Strahl
Germaanse kolonisten – Romeinse legionairs: de nederzetting Bentumersiel1 Erwin Strahl Bij Bentumersiel aan de beneden Eems bij Jemgum werd in 1928 een Germaanse nederzetting ontdekt (Holtgaste FdStNr. 1). Deze werd in 1971-1973 en 2006-2008 onderzocht door het Niedersächsisches Institut für historische Küstenforschung (NIhK) te Wilhelmshaven. Het betreft hier een van de weinige vindplaatsen in Niedersachsen van militaire uitrustingsstukken en amforenscherven uit de Romeinse tijd. Deze vondsten worden in verband gebracht met de veldtochten van Tiberius’ zoon Germanicus vanuit het Eemsgebied in 15 - 16 na Chr. Of deze vondsten duiden op een direct contact tussen de Germaanse bevolking en de Romeinen, of dat er sprake is van bijeengezocht materiaal op plaatsen die door legionairs waren verlaten, is nog niet duidelijk. Concrete aanwijzingen voor het bestaan van Romeins legerkamp aan de beneden Eems ontbreken. Als er al dergelijke plaatsen zijn geweest, dan zijn die waarschijnlijk door de inbraak van de Dollard in de vroege Middeleeuwen verloren gegaan.
De Romeinse vondsten
rechterzijde heeft laten voeren, waar ze
Ondanks de nederlaag van de troepen van
toch heen moesten; zo zijn meerdere
Varus in 9 na Chr. bleef Rome proberen
dagen verspild aan het slaan van bruggen.
het vrije Germanië onder controle te krijgen. Tot 13 na Chr. voerde Tiberius, zoon van keizer Augustus, de Romeinse grenstroepen aan. Daarna nam zijn aangeno-
En de ruiters en de legioenen zijn wel bij eb, toen het water nog niet opkwam, zonder
angst
overgestoken;
maar
de
men zoon Germanicus het commando over
achterhoede van de hulptroepen, en de
en zette de strijd tegen de Germanen met
daarbij ingedeelde Bataven, zijn, toen zij
nieuwe energie voort. In de jaren 15 en 16
steeds weer het water insprongen en hun
na Chr. zond hij tot 80.000 legionairs naar
zwemkunst demonstreerden, in verwarring
de Germaanse stammen tussen Eems en Wezer. De Romeinse schrijver Tacitus bericht hier honderd jaar later over:
gebracht en sommigen zijn verdronken. […] Maar terwijl het nog hoogzomer was zijn enige legioenen via een route over
“… en daarna voer hij [Germanicus] met
land naar de winterkwartieren terug-
een gunstige vaart over de meren en de
gestuurd; de meeste echter liet Caesar
Oceaan tot aan de rivier de Eems. De vloot
scheep gaan op de vloot en langs de rivier
is achtergelaten op de linker monding en
de
daarin heeft hij een vergissing begaan
(Tacitus, Annales, Boek 2.8.1-3 en 2.23.1)
omdat hij zijn troepen niet naar de
Eems
de
Oceaan
op
vervoeren.”
De tekst van Tacitus is echter niet ge-
hebben gehad met de schepen en legio-
heel duidelijk. Algemeen wordt aangeno-
nairs van Germanicus. Misschien ook met
men dat Tacitus met “Amisia” de Eems
een
heeft bedoeld. Tacitus kan echter Eems en
veldtocht van Tiberius in 4-5 na Chr.
Wezer ook verwisseld hebben (Wolters,
(Hartke, 1984).
een
winterkampement
tijdens
de
2008; Brepohl, 2008), hetgeen zou bete-
Volgens Tacitus (Annales, Boek 1.60.2)
kenen dat de Romeinse vloot niet de Eems
woonden er Chauken aan de Eems. Hun
maar de Wezer is opgevaren.
leefgebied strekte zich uit van de Elbe tot de Eems (Schmid, 1981). Ten westen van de Eems woonden waarschijnlijk reeds Friese
stammen.
Noch
Friesen
Chauken bevonden zich in de
1e
noch
eeuw na
Chr. in staat van oorlog met de Romeinen. De
vondsten
in
Bentumersiel
kunnen
daarom ook samenhangen met vreedzaam contacten tussen Friezen en/of Chauken en de Romeinse legionairs. Tegen deze achtergrond gezien was Bentumersiel wellicht een Romeinse post in reeds gepacificeerd gebied. Het kan slechts
een
geweest Afb. 1 - Ligging van de opgravingslocatie Bentumersiel. Grijs: kustlijn omstreeks het jaar 0; Getrokken lijn: hedendaagse kustlijn. (naar: K.-E. Behre, 1999; tekening: M. Spohr, NIhK.) Dat Tacitus met “Amisia” werkelijk de Eems heeft bedoeld wordt ondersteund door Romeinse vondsten uit het begin van de 1e eeuw na Chr. op de linker oever van deze rivier bij Bentumersiel, ten zuiden van Jemgum (Afb. 1; Ulbert, 1977). Het betreft hier fragmenten van uitrustingsstukken van Romeinse legionairs, en in het bijzonder de ongewoon grote hoeveelheid scherven van zwaar aardewerk (o.a. van amforen),
zoals
van
Romeinse
leger-
plaatsen bekend is. Amforen en ander grote kruiken, voor opslag van wijn en olie voor de verzorging van de legionairs, konden eigenlijk alleen per schip worden getransporteerd. De Romeinse vondsten uit het begin van de 1e eeuw na Chr. moeten wel te maken
kleine
omdat
er
militaire geen
post
zijn
sporen
van
Romeinse bouwwerken zijn ontdekt. Een andere
mogelijke
verklaring
voor
de
vondsten is dat Romeinen en Germanen elkaar in Bentumersiel troffen om handel te drijven, of dat er contact is gemaakt met
Romeinse
omgeving
van
soldaten de
die
in
nederzetting
de
waren
ingezet. We moeten waarschijnlijk vooral denken aan Bentumersiel als tijdelijke opslagplaats
voor
proviand,
die
Ger-
manicus ten behoeve van zijn troepen vooruit had gezonden (Tacitus, Annales, Boek 2:8,1; Erdrich, 2001, 89). Zonder dergelijke opslagstations
was de ver-
zorging van een Romeins leger met tienduizenden soldaten niet mogelijk; het Germaanse
handelssysteem
en
infra-
structuur was daarvoor nog onvoldoende ontwikkeld (Becker, 1998; Norkus, 1963; Kehne, 2008). Zelfs indien de nederzetting een Germaanse handelsplaats was geweest, hadden zo grote aantallen soldaten
slechts in beperkte mate verzorgd kunnen
van de Eems hebben gelegen? Misschien
worden. Een laatste verklaringsmogelijk-
bleven de troepentransportschepen wel bij
heid, die niet over het hoofd gezien mag
de Eemsmonding wachten en voeren ver-
worden, is dat de in Bentumersiel aange-
zorgingsschepen verder de rivier op (Bre-
troffen vondsten na de terugtocht van de
pohl, 2008). De ligplaats kan ook op de
Romeinse troepen door de Germanen ver-
oostelijke oever hebben gelegen indien de
zameld zijn en vervolgens naar hun ne-
aanduiding “op de linker monding” gezien
derzetting gebracht
moet worden vanaf een van zee komend
Ook in de omgeving van Bentumersiel
schip. Er zou evenwel ook een linker mon-
ontbreken sporen van Romeinse militaire
dingsarm van de Eems mee bedoeld kun-
bouwwerken. Voor de duizend schepen
nen zijn geweest (Meister, 1955)
van de Romeinse vloot, waarover Tacitus
Van zo’n ligplaats van de Romeinse
bericht, zou er een enkele kilometers
vloot zouden archeologische sporen te
lange ligplaats langs de oever van de Eems
vinden moeten zijn. Hier moeten we uit-
moeten zijn geweest, waar de schepen
gaan
gedurende de zomer wachtten op het
opslagplaats,
terugtransport van de legionairs. Was er
gebruik in het gepacificeerde Germaanse
zo’n ligplaats in de buurt van Bentumer-
gebied met een aarden wal en gracht
siel? Of moet die dichter bij de monding
omringd was. Restanten van vaste ge-
van
ten die
minste
een
volgens
bewaakte
het
militair
bouwen in een tijdelijke legerpost zijn niet te verwachten omdat men vooral tenten gebruikte. Maar door de lange periode tot de terugkeer der legionairs zouden er talrijke sporen moeten zijn van reparaties aan schepen en uitrustingsstukken. Ondanks het omvangrijke aftichelen van de kleibodem langs de westelijke rivieroever ontbreken dergelijke sporen van een militaire post aan de Benedeneems (Weßels, 2004). Misschien zijn deze sporen bij de Dollardinbraak verloren gegaan. Van Bentumersiel zijn ook Romeinse vondsten van jongere datum bekend dan de
boven
genoemde
militaria.
Deze
stammen waarschijnlijk van bovenregionaal handelsverkeer over de routes langs Noordzee en Eems (Haarnagel, 1957).
De Germaanse nederzetting De vondsten in Bentumersiel werden in 1928 ontdekt toen klei afgegraven werd Afb. 2 - Bouwsporen in de opgravingsvlakken van 1971-1973 en 2006-2008 te Bentumersiel. (naar: Brandt, 1974 met aanvullingen; tekening: D. Dallaserra, M. Spohr, R. Stamm en R. Kiepe, NIhK).
voor
een
steenbakkerij.
De
Romeinse
vondststukken wekten meteen interesse, waarop in 1929 een eerste onderzoek
werd uitgevoerd. Een grootschalige opgra-
opgeworpen, zoals in deze gebieden se-
ving
plaats
dert de Romeinse tijd gebruikelijk was. Zo
(Brandt, 1977), en een volgende in 2006-
is de vlaknederzetting Jemgumkloster, op
2008 (Strahl, 2009a, 2011). Hierbij werden
een paar honderd meter ten noorden van
de resten van een Germaanse nederzetting
Bentumersiel, al omstreeks 100 v.Chr. tot
blootgelegd, met een bebouwd oppervlak
een wierdenederzetting geworden (Brandt,
van
vond
pas
in
1971-1973
minstens 170 (N-Z) bij 100 (O-W)
1972). Uit het Reiderland is bekend dat
meter. Hiervan is tot nu toe ongeveer een
vlaknederzettingen en bewoonde wierden
vijfde deel uitgegraven (Afb. 2).
lange tijd naast elkaar hebben bestaan.
De nederzetting Bentumersiel is op zijn laatst in de
1e
Bij de opgraving in 1971-73 in het zui-
eeuw v.Chr. gesticht. Vond-
delijk deel van de nederzetting Bentumer-
sten uit 2006-2008 geven aan dat de
siel konden, hoewel met enige moeite,
nederzetting mogelijk al aanwezig was in
drie
de 3e eeuw v.Chr. Deze plaats werd tot
rondom het begin van onze jaartelling
minstens in de 2e/3e eeuw na Chr. ge-
worden onderscheiden (Brandt, 1977). Tot
bruikt. Van de jongste fase van de neder-
de oudste fase behoort een huis en een
zetting, die door kleiwinning werd ver-
gebouw dat mogelijk een spieker was. De
stoord, zijn er maar weinig vondsten.
tweede fase had weer een huis en meer-
bewoningsfasen
(horizonten)
van
Afb. 3 - Bouwsporen in het zuidelijk deel van de nederzetting Bentumersiel. Huizen en spiekers zijn met grijze rechthoeken aangegeven. (naar: Brandt, 1974 met aanvullingen; tekening: D. Dallaserra, M. Spohr, R. Stamm en R. Kiepe, NIhK). De nederzetting was een zo genoemde
dere,
verspreid
staande,
spiekers
die
vlaknederzetting; er is nooit ter bescher-
duidelijk niet alle bij dat ene huis horen.
ming tegen overstromingen een wierde
Volgens Brandt had de nederzetting Ben-
tumersiel meer spiekers dan nodig voor de
de Romeinse keizertijd gerekend. Enkele
eigen behoeften van de bewoners.
van deze bouwwerken lijken op spiekers.
Tot de derde fase behoorden volgens
Wellicht komen bij verdere opgraving nog
Brandt geen huizen of spiekers meer,
meer huizen aan het licht. Of daar dan ook
maar wel Romeinse militaria. Als de ne-
de voor een boerennederzetting normale
derzetting pas in de
1e
eeuw v.Chr.
ontstaan is, heeft hij maar kort bestaan,
woonstalhuizen bij zullen zijn, moet worden afgewacht.
en was ten tijde van Germanicus’ veld-
In de nederzetting werden talrijke pa-
tochten niet meer intact. Mogelijk is de
lenrijen aangetroffen. Deze waren moge-
plek echter ook lange tijd gebruikt zonder
lijk onderdeel van hekken langs wegen en
dat er bebouwing aanwezig was (Brandt,
van omheiningen van opslag- en verza-
1977).
melplaatsen voor goederen en vee in een
Het huis uit fase 2 was ca. 6 x 12 meter
handelsplaats (Brandt, 1977).
groot (Afb. 3 - links). Het was, zoals bij Germaanse huizen gebruikelijk, een driebeukig gebouw; het had twee rijen met dakdragende palen (stijlen) met aan beide zijden een smalle zijbeuk. De buitenste palen stonden niet in, maar buiten de muren die het dak niet hoefden te ondersteunen. Het huis had geen sporen van een boxenstal, zoals vaak bij een driebeukig huis wordt aangetroffen. Het gedeeltelijk blootgelegde huis uit fase 1 lijkt van hetzelfde type te zijn geweest. Direct naast het huis uit fase 2 stonden twee spiekers. Huis en spieker vormden zo een hofstede, zoals gebruikelijk was in Germaanse
nederzettingen.
De
tweede
spieker hoorde mogelijk tot een meer zuidelijk, buiten het opgravingsvlak gelegen hofstede. Twee andere spiekers lijken behoord te hebben bij een in 2006 opgegraven meer oostelijk gelegen huis (Afb. 3 – rechts). Tot nu toe zijn in Bentumersiel alleen kleine huizen, zonder stal aangetroffen. Maar bij elk huis behoorde wel minstens een spieker. In het noordelijk deel van de nederzetting werden in 2006-2008 talrijke bouwsporen gevonden, die deels over elkaar heen lagen en daarom niet uit dezelfde tijd kunnen stammen. Ze worden wel tot
Afb. 4 - Bronzen fibula’s (a, b) en een hanger (c). (Foto’s: R. Kiepe, NIhK). In 2006-2008 zijn in een opgevulde priel drie bronzen voorwerpen gevonden – twee fibula’s en een hanger (Afb. 4). – uit de 3e/2e eeuw v.Chr., alsmede potscherven die mogelijk uit de 3e eeuw v.Chr. stammen (datering: P. Schmid, NIhK). Er kan dan ook niet worden uitgesloten dat in Bentumersiel wellicht reeds aan het begin van de jongste voor-Romeinse IJzertijd een nederzetting aanwezig was. In de nederzetting Bentumersiel heeft verschillende bijzondere kenmerken waardoor deze nederzetting zich onderscheidt van de gebruikelijke boerennederzettingen in het kustgebied langs de Noordzee in de Romeinse keizertijd. In de eerste plaats was de nederzetting nooit met een wierde beschermd. In de tweede plaats lijken er geen grote woonstalhuizen voor te komen, maar slechts kleine huizen zonder veestal.
Verder kwamen er meer spiekers voor dan
Romeinse
nodig voor het eigen gebruik. Er moet
werden naast de grote woonstalhuizen
daarom worden aangenomen dat hier
kleine huizen aangetroffen zonder, of
sprake was van een ‘oevermarktplaats’,
hoogstens met een kleine boxstal. Een
die gunstig gelegen was ten opzichte van
dergelijk klein huis was gewoonlijk van
de Noordzee en het bovenregionale net
een handwerksman. Voor de huizen in
van handelswegen (Brandt, 1977). Deze
Bentumersiel kon hiervoor echter geen be-
marktplaats zou dan alleen in de zomer
wijs gevonden worden.
gebruikt zijn wanneer er geen overstro-
keizertijd
(Haarnagel,
In de vlaknederzetting
1979)
Hatzum-Boom-
mingen optraden en dus geen wierde no-
berg heeft tijdens de Romeinse keizertijd
dig was. De opgraving in het zuidelijk deel
ook een groot huis met een boxenstal ge-
laat zien dat alle spiekers bij huizen be-
staan (Strahl, 2010). Het beeld van de
hoorden; er waren geen ‘extra’ spiekers
nederzetting Bentumersiel stemt tot nu
voor opslag van niet direct zelf benodigde
toe voor de Romeinse Keizertijd niet
landbouwproducten. Als bij een huis twee
geheel overeen met wat bekend is van
spiekers lijken te behoren, kunnen deze
andere vlaknederzettingen in het Rei-
ook ná elkaar in gebruik zijn geweest. Als
derland uit dezelfde tijd. Kunnen vlak-
dit patroon zich herhaalt in het noordelijk
nederzettingen
deel, is er dus geen sprake van extra spie-
functies hebben gehad?
kers, zoals men zich bij een marktplaats goed kan voorstellen.
misschien
verschillende
We kunnen ons ook nog afvragen waarom een slechts in het zomerseizoen ge-
Archeozoölogische en archeobotanische
bruikte oevermarktplaats vaste huizen en
gegevens uit de opgraving van 1971-73
spiekers nodig had op een zo groot op-
lijken de functie als oevermarktplaats te
pervlak als in Bentumersiel. Was een klei-
bevestigen. Botten van jonge runderen,
ner oppervlak met provisorische bouw-
normaliter in boerennederzettingen talrijk
werken, zoals tenten, niet voldoende ge-
aanwezig, ontbreken (Zawatka & Reich-
weest? En … hadden andere wierdeneder-
stein, 1977). Van deze jonge dieren moest
zettingen langs die Eems niet ook als
een deel voor de winter worden geslacht
marktplaats kunnen dienen?
wegens gebrek aan voedsel. Planten die
Hoe voorzagen de Germanen overigens
als hooi en stalstrooisel dienden, werden
in hun bestaan? Was hier een voornamelijk
hier ook in veel geringere mate aangetrof-
op zelfvoorziening door landbouw gericht
fen als in andere nederzettingen (Behre,
systeem, of werden ook regelmatig en
1977).
bedoeld overschotten geproduceerd die
Er blijven evenwel nog vragen onbeant-
verhandeld
konden worden en waarvoor
woord; tenslotte is nog maar een vijfde
dan stapel- en marktplaatsen nodig wa-
van de nederzetting opgegraven. Hebben
ren? En hoe waren die marktplaatsen dan
er werkelijk alleen kleine huizen zonder
georganiseerd? Hadden families of neder-
stalgedeelte gestaan of kwamen ook gro-
zettingen een eigen huis-spieker-complex
tere huizen voor? Bij de grootschalige op-
zoals in Bentumersiel? En waren de han-
gravingen
(ten
delspartners overwegend mede-Germanen
noorden van Bentumersiel) uit de voor-
in het aangrenzend gebied, of werd – di-
Romeinse IJzertijd (Haarnagel, 1969) en
rect dan wel via Germaanse tussenhande-
Feddersen Wierde (bij Bremerhaven) uit de
laren - vooral handel gedreven met het
in
Hatzum-Boomberg
Romeinse Rijk? Wist de Germaanse ‘bo-
brandstapel verzamelde bijgaven. Als de
venlaag’ bepaalde goederen via handel te
verbrandingsrest niet in het bovenste, ver-
verwerven of verkregen de Germanen in de
stoorde, deel van het graf verloren is
afgelegen gebieden langs de Noordzee
gegaan, is deze misschien apart begraven
deze importgoederen vooral als diploma-
of op de verbrandingsplaats achtergeble-
tiek geschenk voor hun leiders? Of brach-
ven. Dergelijke graven met uiterst weinig
ten uit het Romeinse Rijk terugkerende
crematieresten zijn ook van andere graf-
Germanen deze goederen mee? (Erdrich,
plaatsen in het kustgebied bekend (Schön,
2001, 2009) En tenslotte: waar op Ger-
1988)
maans gebied waren er in die tijd vergelijkbare plaatsen als de nederzetting Bentumersiel? Het is nog niet mogelijk al deze vragen te beantwoorden. Ook andere functies dan een oevermarkt moeten voor Bentumersiel nog onderzocht worden. Werd het gebied misschien voor zomerbeweiding gebruikt door bewoners van een nederzetting op de zandgrond, die daartoe bij Bentumersiel huizen en spiekers hadden gebouwd? Een belangrijk gemis is daarbij dat nog veel te weinig vlak- en wierdennederzettingen grootschalig zijn opgegraven en onderzocht. Hierdoor weten we nog te weinig van hoe ze er uit hebben gezien, en waarin ze onderling verschilden.
Het graf van de Dame of Heer van Bentumersiel Aan de noordrand van de nederzetting werd in 2006 een
ovaal-rond brandgraf
ontdekt met een diameter van max. 80 cm berger & Strahl, 2009; Strahl, 2009b) (Afb.
Afb. 5 - Bovenaanzicht (a) en doorsnede (b) van het brandgraf in Bentumersiel tijdens de opgraving. (Foto’s: R. Stamm, NIhK).
5). De inhoud van het graf was ongewoon;
Onder de bronzen resten uit het graf
en een diepte van max. 15 cm (Mücken-
naast inheemse Germaanse voorwerpen werden ook talrijke Romeinse importstukken aangetroffen, die alle sterk door vuur waren aangetast. In de verbrande resten werden door H.C. Küchelmann (Fa. Knochenarbeit, Bremen) uiterst kleine botsplinters en resten van menselijke tanden gevonden. Het betreft hier
dus
crematieresten
met
van
de
wijzen wandstukken, stelen en bodemstukken op drie stuks Romeins vaatwerk: een opscheplepel, een kasserol met steel en waarschijnlijk een vlakke schaal (Afb. 6a-c). Niet duidelijk is waartoe een afgebroken op een steel gelijkend stuk brons behoort (Afb. 6d). Hetzelfde geldt voor 16 nagels met een platte kop (1,3 cm lang en 0,2 cm dik) met daaraan gehecht
Afb. 7 - Inheemse bijgiften in het brandgraf in Bentumersiel. a: geweistuk met cirkeloog versiering; b: restant van een drievoudige kam; c: scherven van een trechterschaal. (Foto’s: R. Kiepe, NIhK; Tekeningen: K. Mückenberger, NIhK). daarentegen de resten van een driedelige benen kam met cirkeloogversiering (Afb. Afb. 6 - Geïmporteerde bijgaven in het brandgraf in Bentumersiel. a-c: resten van bronzen vaatwerk; d: bronzen voorwerp met onbekende functie; e: bronzen nagels met resten van bronsblik; f: glaskralen; g: gesmolten glas; h-i: macro-opnamen van resten zilver en weefsel op het gesmolten glas. (Foto´s a-c: R. Müller, Römisch-Germanisches Zentralmuseum Mainz; dg: R. Kiepe, NIhK; h-i: K. Struckmeyer, NIhK; Tekeningen: K. Mückenberger, NIhK). bronsblik (Afb. 6e). Mogelijk behoort dit tot een bijgift, van Romeinse of inheemse herkomst, die met bronsblik beslagen was. Met zekerheid uit de Romeinse tijd stammend is bijna 1 kg gesmolten glas, dat in grotere en kleine klompen in het graf voorkwam (Afb. 6g). Dit kan deels afkomstig zijn van een ketting van glaskralen, waarvan er drie niet gesmolten zijn (Afb. 6f). Een ander deel kan van meerdere glazen schalen stammen. Op de glasklompen werden o.a. sporen van zilver (Afb. 6h) en afdrukken van textielwaren (Afb. 6i) vastgesteld. Van inheems Germaanse oorsprong zijn
7b), een beenfragment met een vergelijkbare versiering, waarvan de functie niet bekend is (Afb. 7a), en een trechterschaal van klei met brandsporen (Fig. 7c). De grafbijgiften stammen uit een langere periode: 2e – 4e eeuw n.Chr. De kam dateert van het begin van de 4e eeuw (Mückenberger & Strahl, 2009). De glaskralen duiden op verbranding van een vrouw, hoewel afzonderlijke kralen ook wel in graven van mannen zijn aangetroffen. De Romeinse importvoorwerpen van glas en brons geven aan dat de dode welvarend geweest moet zijn, en dus tot een sociaal vooraanstaande familie moet hebben behoord. Tot nu toe zijn in de omgeving van het brandgraf geen sporen van meer graven aangetroffen. Misschien betrof het een geisoleerd graf, of was het graf vanwege de sociale status van de gestorvene op duidelijke afstand van andere (nog niet ontdekte) graven aangelegd. Of de nederzetting al geheel, of tenminste het noordelijk deel ervan, was opgegeven ten tijde van
de aanleg van het brandgraf, is nog een
hoge sociale positie indiceren - tot nu toe
open vraag.
nauwelijks bekend (Schlüter, 2000). Meer zuidwaarts, dicht bij de grens van het
Meer graven bij Bentumersiel?
Romeinse Rijk, is het grote grafveld van
Bij recente onderzoekingen direct ten
Leverkusen-Rheindorf
noorden van Bentumersiel rondom de
met o.a. brandgraven met Romeins bron-
wierde
weinig
zen vaatwerk (Von Uslar, 1938). Dit graf-
brandgraven ontdekt. Het betreft enkel-
veld werd vanaf het einde van de 1e tot in
voudige graven, met grote onderlinge af-
het begin van de 4e eeuw n.Chr. gebruikt.
standen. Een van deze graven dateert uit
Ten oosten van de Wezer komen Ger-
de tweede helft van de 4e eeuw na Chr.
maanse grafvelden uit de eerste eeuwen
(Bärenfänger, Küchelmann & Prison, 2008;
n.Chr., met brandgraven met
Prison, 2010).
bronzen vaatwerk, wel veel voor (Kunow
Jemgumkloster
slechts
Of bij de vlaknederzetting Bentumersiel,
noemenswaard,
Romeins
1983; Busch 1995).
die alleen in het seizoen, en kortdurend werd gebruikt, überhaupt een grafveld
Een bijzondere positie
heeft behoord, is niet duidelijk. Ook is on-
Het brandgraf van Bentumersiel met zijn
bekend waar het grafveld van de vlak- en
grafresten neemt in noordwest Nieder-
latere wierdenederzetting Jemgumkloster,
sachsen dus een bijzondere positie in. Die
die met zekerheid eeuwenlang bewoond
bijzondere betekenis van het gebied aan
werd, heeft gelegen. In het algemeen ont-
de beneden Eems in de vorm van contact
breken bij de vele bekende nederzettingen
met het Romeinse Rijk werd reeds aange-
in het kleigebied van Niedersachsen veel
toond door de vondsten van importwaren
grafvelden. In dit opzicht zijn de begraaf-
in
plaatsen uit de
4e
en
5e
Leer-Westerhammrich
(Bärenfänger,
eeuw na Chr. op
1999). Verder onderzoek zal hopelijk meer
de voormalige wierde Fallward bij Wremen
licht werpen op de functie die plaatsen als
(beneden Wezer) en bij Otterndorf-Wes-
Bentumersiel,
terwörden (beneden Elbe) een bijzonder-
Westerhammrich hadden in de betrek-
heid (Schön, 2004a,b).
kingen tussen de hier wonende Germanen
Uit het gebied tussen Wezer en Rijn zijn
Jemgumkloster
en
Leer-
en de Romeinen.
Germaanse graven – zeker graven die een
Noot: 1
Deze publicatie is een bewerking van een voordracht gehouden op het symposium “Stormvloed 1509 – Geschiedenis van de Dollard”, 19 september 2009, Leer, Oost-Friesland. Vertaling en bewerking: K. Essink.
Literatuur: Bärenfänger, R., 1999: Hinweise auf Handel und Handwerk der Kaiserzeit an der unteren Ems – Ausgrabungen im Westerhammrich. In: F. Both, H. Aouni (Red.), Über allen Fronten. Nordwestdeutschland zwischen Augustus und Karl dem Großen. Archäologische Mitteilungen aus Nordwestdeutschland, Beiheft 26, 39-44. Oldenburg. Bärenfänger, R., Küchelmann, H. C., &. Prison, H., 2008: Der Hund aus dem Klei. Archäologie in Niedersachsen 11, 2008, 45-47.
Becker, A., 1998: Zur Logistik der augusteischen Germanienfeldzüge. In: P. Kneissl u. V. Losemann (Hrsg.), Imperium Romanum. Studien zu Geschichte und Rezeption. Festschrift für Karl Christ zum 75. Geburtstag, 4150. Stuttgart. Behre, K.-E., 1977: Acker, Grünland und natürliche Vegetation während der römischen Kaiserzeit im Gebiet der Marschensiedlung Bentumersiel/Unterems. Probleme der Küstenforschung im südlichen Nordseegebiet 12, 67-84. Behre, K.-E., 1999: Die Veränderungen der niedersächsischen Küstenlinien in den letzten 3000 Jahren und ihre Ursachen. Probleme der Küstenforschung im südlichen Nordseegebiet 26, 9-33. Brandt, K., 1972: Untersuchungen zur kaiserzeitlichen Besiedlung bei Jemgumkloster und Bentumersiel (Gem. Holtgaste, Kreis Leer) im Jahre 1970. Neue Ausgrabungen und Forschungen in Niedersachsen 7, 145-163. Brandt, K., 1974: Die Marschensiedlung Bentumersiel an der unteren Ems. Ein archäologischer Nachweis für die Anwesenheit römischen Militärs im frühen 1. Jh. n. Chr. Geb. Archäologisches Korrespondenzblatt 4, 7380. Brandt, K., 1977: Die Ergebnisse der Grabung in der Marschsiedlung Bentumersiel/Unterems in den Jahren 1971-1973. Probleme der Küstenforschung im südlichen Nordseegebiet 12, 1-31. Brepohl, W., 2008: Arminius gegen Germanicus. Der Germanicus-Feldzug im Jahre 16 n. Chr. und seine Hintergründe. Münster. Busch, R. (Hrsg.), 1995: Rom an der Niederelbe. Veröffentlichungen des Hamburger Museums für Archäologie und die Geschichte Harburgs, Helms Museum, 74. Neumünster. Erdrich, M., 2001: Rom und die Barbaren. Das Verhältnis zwischen dem Imperium Romanum und den germanischen Stämmen vor seiner Nordwestgrenze von der späten römischen Republik bis zum Gallischen Sonderreich. Römisch-Germanische Forschungen 58. Mainz am Rhein. Erdrich, M., 2009: Konfrontation, Kooperation, Ignoranz? Rom und der Norden Europas nach den Markomannenkriegen. In: S. Burmeister u. H. Derks (Red.), 2000 Jahre Varusschlacht. Konflikt, 162-169. Stuttgart. Haarnagel, W., 1957: Die spätbronze-, früheisenzeitliche Gehöftsiedlung Jemgum bei Leer auf dem linken Ufer der Ems. Die Kunde N. F. 8, 2-44. Haarnagel, W., 1969: Die Ergebnisse der Grabung auf der ältereisenzeitlichen Siedlung Boomborg/Hatzum, Kreis Leer, in den Jahren von 1965 bis 1967. Neue Ausgrabungen und Forschungen in Niedersachsen 4, 5897. Haarnagel, W., 1979: Die Grabung Feddersen Wierde. Methode, Hausbau, Siedlungs- und Wirtschaftsformen sowie Sozialstrukturen. Feddersen Wierde 2. Wiesbaden. Hartke, W., 1984: Das Winterlager des Tiberius in Germanien im Jahre 4/5 u. Z. Philologus 128, 111-118. Johne, K.-P., 2006: Die Römer an der Elbe. Das Stromgebiet der Elbe im geographischen Weltbild und im politischen Bewusstsein der griechisch-römischen Antike. Berlin. Kehne, P., 2008: Zur Strategie und Logistik römischer Vorstöße in die Germania: Die Tiberiusfeldzüge der Jahre 4 und 5 n. Chr. In: J.-S. Kühlborn u. a., Rom auf dem Weg nach Germanien: Geostrategie, Vormarschtrassen und Logistik. Internationales Kolloquium in Delbrück-Anreppen vom 4. bis 6. November 2004. Bodenaltertümer Westfalens 45, 253-301. Mainz. Kunow, J., 1983: Der römische Import in der Germania libera bis zu den Markomannenkriegen. Studien zu Bronze- und Glasgefäßen. Göttinger Schriften zur Vor- und Frühgeschichte 21. Neumünster. Meister, K., 1955: Der Bericht des Tacitus über die Landung des Germanicus in der Emsmündung. Hermes 83, 92-106. Mückenberger, K., &. Strahl, E., 2009: Ein Brandgrab des frühen 4. Jh. n. Chr. mit reichem römischen Import aus Bentumersiel, Ldkr. Leer (Ostfriesland). Archäologisches Korrespondenzblatt 39, 547-558. Norkus, J., 1963: Die Feldzüge der Römer in Nordwestdeutschland in den Jahren 9-16 n. Chr. von einem Soldaten gesehen. Hildesheim. Prison, H., 2010: Holtgaste OL-Nr. 2710/5:38, Gde. Jemgum, Ldkr. Leer, ehem. Reg.Bez. W-E. = Fundchronik Niedersachsen 2006/2007 Nr. 388. Nachrichten aus Niedersachsens Urgeschichte, Beiheft 13, 270-275. Schlüter, W., 2000. Thema: Niedersachsen vor 2000 Jahren. Archäologie in Niedersachsen 3, 22-30. Schmid, P., 1981: III Archäologisches. In: G. Neumann, R. Wenskus u. P. Schmid, Chauken. Reallexikon der Germanischen Altertumskunde (2. Auflage) 34, 393-413. Berlin u. New York. Schön, M. D., 1988: Gräberfelder der Römischen Kaiserzeit und frühen Völkerwanderungszeit aus dem Zentralteil der Siedlungskammer von Flögeln, Landkreis Cuxhaven. Neue Ausgrabungen und Forschungen in Niedersachsen 18, 181-297. Schön, M. D., 2004a: Gräber des 4. und 5. Jh.s in der Marsch der Unterweser an der Fallward bei Wremen, Ldkr. Cuxhaven. In: M. Fansa, F. Both u. H. Haßmann (Hrsg.), Archäologie/Land/Niedersachsen. 25 Jahre Denkmalschutzgesetz – 400 000 Jahre Geschichte. Archäologische Mitteilungen aus Nordwestdeutschland, Beiheft 42, 526-534. Stuttgart.
Schön, M. D., 2004b: Gräber des 4. und 5. Jh.s in der Marsch der Unterelbe bei Otterndorf-Westerwöhrden, Ldkr. Cuxhaven. In: M. Fansa, F. Both u. H. Haßmann (Hrsg.), Archäologie/Land/Niedersachsen. 25 Jahre Denkmalschutzgesetz – 400 000 Jahre Geschichte. Archäologische Mitteilungen aus Nordwestdeutschland, Beiheft 42, 520-526. Stuttgart. Strahl, E., 2009a: Germanische Siedler – Römische Legionäre. Die Siedlung Bentumersiel im Reiderland. – Varus-Kurier 11, 12-15. Strahl, E., 2009b: Die Dame von Bentumersiel an der Ems – Römischer Luxus für das Jenseits. Archäologie in Niedersachsen 12, 63-66. Strahl, E., 2010: Siedlungen der Vorrömischen Eisenzeit an der niedersächsischen Nordseeküste. In: M. Meyer (Hrsg.), Haus – Gehöft – Weiler – Dorf. Siedlungen der Vorrömischen Eisenzeit im nördlichen Mitteleuropa. Internationale Tagung an der Freien Universität Berlin vom 20.-22. März 2009. Berliner Archäologische Forschungen 8, 357-379. Rahden/Westf. Strahl, E., 2011: Neue Forschungen zum germanischen „Stapelplatz“ von Bentumersiel an der unteren Ems / New research on the Germanic ‘emporium’ at Bentumersiel on the lower River Ems. – Siedlungs- und Küstenforschung im südlichen Nordseegebiet 34, 293-306. Tacitus, P. C.: Ab excessu divi Augusti [Annales] / Geschichte seit dem Tod des vergöttlichten Augustus [Annalen]. Vertaling: B. Bijnsdorp (http://benbijnsdorp.info/tacitus.html) Ulbert, G., 1977: Die römischen Funde von Bentumersiel. Probleme der Küstenforschung im südlichen Nordseegebiet 12, 33-65. Uslar, R. von, 1938: Westgermanische Bodenfunde des ersten bis dritten Jahrhunderts nach Christus aus Mittel und Westdeutschland. Germanische Denkmäler der Frühzeit 3. Berlin. Weßels, P., 2004: Ziegeleien an der Ems. Ein Beitrag zur Wirtschaftsgeschichte Ostfrieslands. Abhandlungen und Vorträge zur Geschichte Ostfrieslands 80. Aurich. Wolters, R., 2008: Integrum equitem equosque ... media in Germania fore: Der Germanicus-Feldzug im Jahre 16 n. Chr. In: J.-S. Kühlborn u. a., Rom auf dem Weg nach Germanien: Geostrategie, Vormarschtrassen und Logistik. Internationales Kolloquium in Delbrück-Anreppen vom 4. bis 6. November 2004. Bodenaltertümer Westfalens 45, 237-251. Mainz. Zawatka, D., &. Reichstein, H., 1977: Untersuchungen an Tierknochenfunden von den römerzeitlichen Siedlungsplätzen Bentumersiel und Jemgumkloster an der unteren Ems/Ostfriesland. Probleme der Küstenforschung im südlichen Nordseegebiet 12, 85-128.
Adres van de auteur: Dr. E. Strahl, Niedersächsisches Institut für historische Küstenforschung NIhK) Wilhelmshaven E-Mail:
[email protected]
Dit artikel dient geciteerd te worden als: Strahl, E., 2013. Germaanse kolonisten – Romeinse legionairs: de nederzetting Bentumersiel. In: K. Essink (Red.), Stormvloed 1509 – Geschiedenis van de Dollard. Stichting Verdronken Geschiedenis, Groningen: 49-59 (ook: online op www.verdronkengeschiedenis.nl)
