Stevig ontbijt helpt bij afslanken 14. Israëlvriendelijke Egyptenaren 15 ISRAEL NIEUWS UIT. Van oorlog achter de schermen naar showdown BETH-SHALOM

Stevig ontbijt helpt bij afslanken • 14

Israëlvriendelijke Egyptenaren • 15

ISRAEL NIEUWS UIT

Nr. 10 – Oktober 2013

www.middernachtsroep.nl

Van oorlog achter de schermen naar showdown

BETH-SHALOM

Europa...

toren van Babel

:30 b erp inloop 19fel over dit onderw + boekentasmogelijkheid + gesprek

0 egin 20:0

spreker Dato Steenhuis leiding Teun van Ommen

Zuidhorn woensdag 6 november PKN Kerk, De Gast 58a

Beth-Shalom Israëlreis 2014

12 - 21 september 2014 met Govert Roos aanmelding & informatie

Beth-Shalom-Reizen

Postbus 193 3940 AD Doorn 0343 477 288

[email protected] www.middernachtsroep.nl www.beth-shalom.co.il

EDITORIAL 3

Geliefde vrienden van Israël Op 6 oktober is het alweer 40 jaar geleden dat de zogenaamde Jom Kippoer oorlog tussen Israël aan de ene kant en Egypte en Syrië aan de andere kant uitbrak. Deze oorlog was voor Israël de zwaarste van alle oorlogen. Egypte en Syrië begonnen hem op de heiligste dag van de Joodse feestkalender, want ze wisten dat de stellingen aan Israëlische zijde dan slechts minimaal bezet zouden zijn omdat de meeste soldaten die dag met verlof thuis bij hun familie zouden doorbrengen. Inderdaad gelukte het listige aanvalsplan en had Israël minstens drie dagen nodig om de troepen te mobiliseren en in te zetten. Overigens was Israël van verschillende zijden voor een dreigende aanval

Het correcte begrip: ‘omstreden gebieden’ Pag. 9

gewaarschuwd. De toenmalige koning Hoessein van Jordanië kwam zelfs in het geheim naar Jeruzalem om de Israëlische regering van destijds, onder leiding van Golda Meir, voor een dreigende oorlog te waarschuwen. Hij wist ervan omdat de Egyptenaren en Syriërs wilden dat ook Jordanië aan deze oorlog meedeed, zodat er dan een driefrontenoorlog was ontstaan. Maar koning Hoessein weigerde om nog eens aan een oorlog tegen Israël deel te nemen. De Israëlische geheime dienst nam de waarschuwingen echter niet serieus. De Israëlische leiding was zozeer overtuigd van de eigen kracht dat zij geloofde dat de

COVERSTORY 4 Van oorlog achter de schermen naar showdown

Arabieren geen enkele kans maakten. Vooral de zogenaamde Bar Lev verdedigingslinie

ACHTERGRONDINFORMATIE UIT ISRAËL

langs het Suezkanaal beschouwde Israël als onoverwinnelijk. Daarom was de opdracht

8 Korte berichten 9 Het correcte begrip: ‘omstreden gebieden’ 11 Egypte’s christenen in gevaar 11 Merkel gaat achter Israël staan 12 Opnieuw anti-Israëlische cartoon in Duitse krant 13 Israëlische toeleveranciers voor VW 14 Stevig ontbijt helpt bij afslanken 14 Israëlische hulp voor diabetici op de Duitse markt 15 Videospelletjes helpen bij herstel na beroerte 16 Bionische ogen voor blindgeborenen 16 Geen draadjes en krammen meer bij chirurgische ingrepen 17 Israëlische technologie ontmaskert geldwitwasserij 18 Paleis uit Davids koninkrijk gevonden 19 Mogelijke woning van de profeet Elisa gevonden 19 Optimistische prognose voor Israël 20 Israëlvriendelijke Egyptenaren

van de Egyptische soldaten slechts om van de westoever van het kanaal naar de oostelijke oever over te steken en zich daar te verschansen, maar niet verder op te rukken, wat de Israëlische oorlogsleiders irriteerde. Het doel van Egypte met de oorlog was slechts het oversteken van het Suezkanaal, om zo de mythe van de onoverwinnelijkheid van de Israëlische verdedigingslinie te doorbreken. De enige mogelijkheid voor Israël om de schijnbare overwinning van Egypte teniet te doen was hetzelfde te doen, namelijk van de oostkant van het kanaal naar de westkant doorstoten, wat onder het legendarische commando van Ariel Sharon ook gelukte. En dat leidde tot een patstelling. Wat echter minder bekend is, is dat Israël in dit stadium van de oorlog volledig van wapen- en munitieleveranties vanuit de VS afhankelijk was, want de arsenalen in Israël waren leeg. En zo konden de VS opdracht geven de oorlog te beëindigen, wat dan ook gebeurde. Sindsdien zijn de VS direct betrokken bij het gebeuren tussen Israël en zijn buren. De vredesverdragen met Egypte en Jordanië zijn slechts onder auspiciën van de VS tot stand gekomen. Hetzelfde zal ook het geval zijn bij een eventueel vredesverdrag tussen Israël en de Palestijnen. Wat veel mensen niet echt waar willen hebben is dat Israël de facto in een afhankelijke relatie met de VS terecht is gekomen. Maar in alle gebeurtenissen van de laatste 40 jaar kunnen we ook zien dat de Here God voor Zijn volk strijdt om Zijn beloften waar te maken. In Hem, die Zich aan Zijn toezeggingen houdt, groet u hartelijk met shalom uit Israël

BIJBEL EN ISRAËL uw Fredi Winkler

21 Syrië’s laatste aanval op Israël

4 COVERSTORY Nieuws uit Israël • 10/2013

Over dit nummer Enkele artikelen uit dit nummer willen we de lezer speciaal op het hart drukken omdat ze zo enorm actueel zijn: Het correcte begrip: ‘omstreden gebieden’ Egypte‘s christenen in gevaar Optimistische prognose voor Israël Opnieuw anti-Israëlische cartoon in Duitse krant

Nieuws uit Israël voor diabetici: spoedig op Duitse markt Blindgeborenen laten zien Nooit meer draden en krammen Videospelletjes helpen bij herstel na beroerte We wensen u Gods zegen bij het lezen van dit tijdschrift. Wilt u ons helpen om dit blad veel meer mensen onder de ogen te brengen? Men kan zich gratis op dit tijdschrift abonneren. CM ■

Van oorlog achter de schermen naar showdown ‘Ongelukken’, aanslagen en cyberaanvallen door Mark Hitchcock Veel mensen geloven dat de moeilijkheden tussen Iran en Israël begonnen met de verkiezing van Mahmud Ahmadinejad en zijn oproep om Israël “van de landkaart te vegen”. Maar hij geeft slechts weer wat ayatollah Khomeini al tientallen jaren eerder meermaals verklaard heeft. De P5+1 landen (de vijf permanente leden van de Veiligheidsraad van de VN plus Duitsland) hebben het negen jaar lang langs diplomatieke weg geprobeerd, en sinds 2006 heeft de ene sanctie na de andere de strop steeds

dichter getrokken. En toch zijn al deze aanhoudende pogingen jammerlijk mislukt. Iran heeft zijn strategie van ‘praten en bouwen’ tot in de perfectie opgebouwd. Ze hebben tijd gerekt, uitgesteld en op tijd gespeeld. Ze provoceren het Westen met beloften van een mogelijke diplomatieke oplossing, terwijl ze de ondergrondse kerninstallaties verder opbouwen en versterken en de centrifuges blijven draaien. Irans diplomatieke dans heeft hen kostbare tijd opgeleverd om de nucleaire ambities na te jagen. Maar nu is het punt bereikt dat er geen terugweg meer is.

We mogen niet vergeten dat de betrekkingen tussen beide landen niet altijd zo waren. Tot 1978 en de islamitische revolutie was Iran Israël in feite vriendelijk gezind. Als je nog verder teruggaat, tot ongeveer 538 v.Chr., dan zie je dat de Perzische koning Cyrus de Grote een royaal weldoener van het Joodse volk was en het toestond naar hun vaderland terug te keren om de tempel te herbouwen. Het machtige Perzische rijk, de antieke voorganger van Iran, was een welwillend vriend van het Joodse volk en werd door God gebruikt om een zegen voor hen te

5 Iran provoceert het Westen met beloften van een mogelijke diplomatieke oplossing, terwijl het de ondergrondse kerninstallaties verder opbouwt en versterkt en de centrifuges blijven draaien.

zijn. Het is tragisch dat de huidige Iraanse leiders, wier erfenis tot op Cyrus teruggaat, tegenwoordig de Joodse aanspraak op het land Israël loochenen en het volk zelfs van het aardoppervlak willen uitroeien. Terug in de 20ste eeuw zien we dat Iran na de stichting van de moderne staat Israël in 1948 nog altijd een vriend van Israël was. De Arabische buurlanden ondernamen een veldtocht om de Joden de zee in te drijven. Maar de Iraniërs, die geen Arabieren maar Perzen zijn, en geen Arabisch maar Farsi spreken, namen een veel positiever houding aan ten opzichte van de Joodse staat. Tot 1978 was Iran in feite een bondgenoot van Israël. Dat veranderde plotseling en dramatisch toen de Iraanse revolutie begon en de Iraanse sjah werd afgezet. De theocratie die de sjah verving stond onder controle van ayatollah Khomeini, die het volk op de been bracht tegen de Verenigde Staten (de grote satan) en Israël (de kleine satan). In 1979 begon Irans ‘oorlog achter de coulissen’ met Israël. Iran sloot zich aan bij het koor van Arabische landen die Israël het bestaansrecht ontzeggen. Zolang Israël in zijn land is zullen zij hun streven om het te vernietigen nooit opgeven. Vijfentwintig jaar na de Iraanse revolutie is Irans houding tegen de Verenigde Staten en Israël versterkt en met het bekend worden van het Iraanse nucleaire programma in 2003 nog veel gevaarlijker geworden. De nucleaire inspanningen van Iran begonnen laat in de 80-er jaren, toen Abdul Qadeer Khan, een afvallige Pakistaanse kerntechnicus, Iran nucleaire verrijkingstechnologie verkocht. Sinds die tijd bezit Iran in het geheim

Ayatollah Khamenei zei: “Ook in de toekomst blijven we iedereen steunen en helpen die tegen het zionistische regime optreedt. Het zionistische regime is een waar kankergezwel dat weggesneden behoort te worden en ook weggesneden gaat worden als god het wil.”

een kernwapenprogramma dat nauw verbonden is met zijn nationale trots. Dat is ook te zien op Iraanse valuta (de rial). Op de achterkant van het Iraanse bankbiljet van 50.000 rial staat het atoomteken. Alsof men daarmee wil uitdrukken: “Op atoombommen vertrouwen wij”. Wat verraadt dit over Iran? Het nucleaire streven is tegenwoordig zo diep in de Iraanse ziel verankerd dat het een wezenlijk bestanddeel van hun nationale trots is geworden. Dit recht opgeven zou gelijk staan aan een ongekende vernedering. Dat Iran op weg is naar de nucleaire meet wordt versluierd door tegenstrijdige berichten. In 2004 publiceerde ayatollah Khamenei een fatwa (een islamitisch juridisch besluit) dat verklaart dat de islam de ontwikkeling of het gebruik van kernwapens verbiedt. Overigens lijkt het er op dat hij of niet helemaal eerlijk was, of van mening is veranderd, want Iran

verrijkt uranium in een concentratie die ver uitgaat boven de voor civiele doeleinden benodigde hoeveelheid. Terwijl Iran zijn nucleaire doelstelling najaagt, blijft het er naar streven om Israël uit te roeien. In mei 2012 zei generaal-majoor Hassan Firouzabadi, Irans militaire stafchef: “Het Iraanse volk staat voor zijn zaak en dat is de volledige vernietiging van Israël”. Ayatollah Khamenei zei: “Ook in de toekomst blijven we iedereen steunen en helpen die tegen het zionistische regime optreedt. Het zionistische regime is een waar kankergezwel dat weggesneden behoort te worden en ook weggesneden gaat worden als god het wil.” Het is moeilijk om in goed vertrouwen te onderhandelen met een regime dat zulke giftige opvattingen koestert. Een middel in de voortdurende oorlog achter de coulissen tegen Iran zijn computervirussen die Israël

6 COVERSTORY Nieuws uit Israël • 10/2013

tegen de Iraanse kerninstallaties inzet. Het begon met de aanval met de Stuxnet worm in de zomer van 2010 tegen de installaties in Natanz. De Stuxnet worm is een onderdeel van een schadelijk programma dat de voor de verrijking van uranium benodigde centrifuges van Iran lam legde. De volle omvang van de schade is weliswaar moeilijk vast te stellen, maar de aanval wierp het Iraanse kernprogramma kennelijk maanden terug. Het internetbeveiligingsbedrijf Symantec schat dat er meer dan 30.000 computersystemen in Iran getroffen waren. De internetaanvallen tegen Iran richtten zich ook op de olie-industrie van het land. In april 2012 “trof een virusaanval computers die belangrijke delen van de Iraanse oliebranche controleerden. De autoriteiten waren gedwongen de belangrijkste terminal voor de olie-export van het internet los te koppelen en een internetcrisisteam op te zetten”, aldus Mohammad Davari voor Google News. De aanval trof Irans belangrijkste aardolieterminal op het eiland Kharg, waar 90% van de Iraanse olie-export wordt afgehandeld. De Iraanse handel werd midden in het hart geraakt. Iran is “de op een na grootste exporteur van de OPEC, na Saoedi-Arabië, en van de verkoop van ruwe olie hangt 80% van hun deviezen en meer dan de helft van de staatsfinanciën af”, zo verklaart Davari. Behalve de gevaarlijke computervirussen die het computersysteem van Iran waren binnengedrongen, heeft het Iraanse kernprogramma verscheidene andere merkwaardige gevallen van pech en catastrofes te verduren gehad. In april 2006 ontploften er twee transformatoren en werden bij de eerste poging om in Natanz uranium te verrijken vijftig centrifuges verwoest. Men berichtte dat de grondstof “gemanipuleerd” was. Verder ”stortten er tussen januari 2006 en juli 2007 drie vliegtuigen van de Iraanse revolutionaire garde onder mysterieuze omstandigheden neer. In sommige berichten staat dat de vliegtuigen er gewoon ‘mee ophielden’.” De New York Times berichtte op 25 januari 2012: “In januari 2007 bleken meerdere isolatie-onderdelen in de verbindingselementen van de centrifuges, die bij een tussenhandelaar op de zwarte markt in Oost-Europa waren gekocht, ondeugdelijk en onbruikbaar

te zijn. Iran kwam tot de conclusie dat er achter sommige handelaars in werkelijkheid schijnbedrijven zaten die waren opgezet om de Iraanse kerninstallaties van ondeugdelijke onderdelen te voorzien.” Iran blijft bij dit alles niet met de armen over elkaar zitten. Als reactie op de reeks internetaanvallen heeft Iran intensief aan de technische knowhow gewerkt om zelf internetaanvallen tegen de Verenigde Staten en hun bondgenoten te kunnen ondernemen. Het heeft omgerekend meer dan een miljard dollar geïnvesteerd om zijn internetpotentieel uit te bouwen. Ilan Berman, de vicepresident van de denktank van de American Foreign Policy Council (AFP), zegt: “Het Iraanse regime is tot een duidelijke conclusie gekomen. Men heeft de oorlog met het Westen, in elke geval aan het internetfront, opgenomen en het Iraanse regime is gemobiliseerd.” Hoe effectief Iraanse tegenaanvallen zijn moeten we nog maar afwachten, maar ze werken er wel koortsachtig aan om zoveel mogelijk schade aan te richten. Vooral voor Iraanse topwetenschappers zijn de oorlog achter de coulissen tussen Israël en Iran en de geheime operaties dramatisch geweest.

Veel mensen geloven dat men Iran het bezit van kernwapens moet toestaan en dat het regime desondanks in toom te houden is. Deze mensen wijzen dan op de Verenigde Staten en de Sovjetunie, die enkele decennia lang terughoudendheid hebben weten te oefenen. Maar tussen de beide situaties bestaan grote verschillen. “Moskou en Washington liggen 8000 kilometer bij elkaar vandaan. Als ze maar 1400 kilometer uiteen hadden gelegen (zoals Teheran en Jeruzalem), was er in de laatste 50 jaar waarschijnlijk een keer een kernoorlog uitgebroken. Een ICBM [intercontinentale raket] heeft van Moskou naar Washington een half uur nodig. Voor een president is die tijd net voldoende om een beslissing te nemen als op het radarscherm een pieptoon een vijandelijke aanval aangeeft. Daarentegen heeft een raket voor de korte afstand maar vijf minuten nodig voor de afstand Teheran – Israël. Dat is waarschijnlijk niet genoeg tijd”, zo meent Fred Kaplan op slate.com. De oorlog achter de coulissen lijkt snel vanuit de schaduwen in het volle daglicht te treden. De ‘ongelukken’, aanslagen en internetoorlog die de oorlog achter de coulissen kenmerkten,

januari 2007

Ardeshir Husseinpour, een 44-jarige kernwetenschapper die in het centrum voor atoomtechniek in Isfahan werkte, stierf onder mysterieuze omstandigheden

januari 2010

In de Iraanse hoofdstad werd met een motorbom een aanslag gepleegd op Masoud Ali-Mohammadi, een geleerde aan de universiteit van Teheran.

november 2010

Majid Shahriari, een Iraans wetenschapper, werd gedood en Fereydoun Abbasi-Davani, de huidige leider van de organisatie voor kernenergie van Iran, raakte gewond toen motorrijders magnetische kleefmijnen op hun auto’s plakten en er meteen snel vandoor gingen.

juli 2011

Een kernfysicus werd vanuit een hinderlaag overvallen toen hij in zijn auto stapte. Een motorrijder schoot hem door de autoruit heen dood.

november 2011

Een geweldige explosie deed een basis van de Revolutionaire Garde op een 50 kilometer ten westen van Teheran op zijn grondvesten schudden.

11 jjanuari anua an u ri 22012 ua 02 01

In de ochtendspits plakte een onbekende motorrijder bij het gebouw van de Iraanse Allameh Tabatebaei universiteit een kleefmijn op de auto van de Iraanse kernwetenschapper Mostafa Ahmadi Roshan. Hij was op slag dood.

7 hebben de nucleaire veldtocht van Iran niet tegen kunnen houden. Het Iraanse kernprogramma werd onthuld en nadert nu heel snel het punt waarop er geen terugkeer meer mogelijk is. Israël heeft meer dan duidelijk te verstaan gegeven dat het Irans nucleaire potentieel buiten gevecht zal stellen. Maar dan komen er allerlei vragen op: wat gebeurt er als Israël toeslaat? En hoe gaan ze het doen? Het lijdt geen twijfel dat Israël bereid is om Iran aan te vallen. Luitenant-generaal Benny Gantz, de Israëlische stafchef, heeft heel openlijk gezegd: “De strijdkrachten zijn er klaar voor. Niet alleen de onze, ook andere.” Natuurlijk is het één ding om er klaar voor te zijn; het uitvoeren is iets heel anders. De meeste deskundigen beweren dat een Israëlische aanval “zal verlopen in de vorm van een complexe luchtaanval met tientallen vliegtuigen, die de Iraanse luchtverdediging passeren en enkele tientallen doelen tegelijk aanvallen”, aldus Jim Michaels in USA Today. Vanwege de afstand naar Iran en het aantal te raken doelen zal deze operatie veel er veel meer van Israël vergen dan alles wat men ooit eerder heeft geprobeerd. Deskundigen geloven dat Israël drie mogelijke routes naar Iran ter beschikking staan. Ten eerste is er de noordelijke route langs de Turks-Syrische grens, die ongeveer 2100 kilometer lang is. Ten tweede komt de centrale route in aanmerking, die direct over Jordanië en Irak voert, wat de afstand tot zo’n 1600 kilometer verkort. En ten derde heb je dan nog de zuidelijke route via Saoedi-Arabië naar Iran. Deze is ook langer dan de directe route. Maar sommige bronnen beweren dat Saoedi-Arabië de Israëli’s al toestemming heeft verleend om via hun luchtruim Iran aan te vallen. De weg voor een Israëlische aanval lijkt gebaand. De vraag is: zal Israël vliegtuigen inzetten (wat een weergaloze logistieke uitdaging zou zijn), of kan het ook voor een andere methode kiezen om de Iraanse nucleaire installaties te vernietigen? Enkele deskundigen speculeren dat Israël de uitdaging en het risico om vliegtuigen en grondtroepen in te zetten voor een aanval op de Iraanse nucleaire installaties te groot vindt. Zij geloven dat Israël gewoon kernraketten vanuit onderzeeboten kan lanceren om

Het lijdt geen twijfel dat Israël bereid is om Iran aan te vallen. Luitenantgeneraal Benny Gantz, de Israëlische stafchef, heeft heel openlijk gezegd: “De strijdkrachten zijn er klaar voor. Niet alleen de onze, ook andere.”

de ondergrondse centrifuges onschadelijk te maken. Anderen zijn het ermee eens dat Israël tot de inzet van onderzeeërs kan besluiten en bij een vernietigende eerste klap zelfs op kernwapens kan terugvallen. Men neemt aan dat Israël ongeveer 200 kernwapens bezit. In 2012 maakte Israël bekend dat het de vierde in Duitsland geproduceerde onderzeeër die kernkoppen kan lanceren had ontvangen. Deze onderzeeërs van de Dolfijn klasse, Tanin genaamd (Hebreeuws voor ‘alligator’), worden als de meest geavanceerde onderzeeërs ter wereld beschouwd. Zij vergroten Israëls vloot die bij een aanval op Iran betrokken zou kunnen zijn. De Israëlische minister van Defensie Ehud Barak merkte op dat de nieuwe onderzeeër Israëls vermogen en kracht “tegenover groeiende regionale uitdagingen” vergrootte. Yoav Zitun schrijft in een artikel: “Een vijfde onderzeeër is momenteel in aanbouw en zal in 2014 aan Israël worden geleverd. Onlangs heeft de Duitse regering ingestemd met de verkoop van een zesde onderzeeër, die tegen 2017 in Israël zal aankomen.” Wanneer en hoe de aanval ook plaats zal vinden, één ding is wel zeker: er zal een geweldige tegenreactie komen. Iran en zijn bondgenoten zullen gaan terugslaan. Maar hoe ver zal dit gaan? Zou het een regionale oorlog kunnen veroorzaken? Of zelfs de Derde Wereldoorlog? Niemand weet het Anderen zijn het ermee eens dat Israël tot de inzet van onderzeeërs kan besluiten en bij een vernietigende eerste klap zelfs op kernwapens kan terugvallen.

precies, maar er zal zeker een reeks gebeurtenissen op gang komen die uiteindelijk tot de vervulling van de bijbelse eindtijdprofetie zullen leiden. ■ Ingekort uittreksel uit het eerste en laatste hoofdstuk van Israel & Iran. Wilt u meer weten over het conflict tussen Israël en Iran, over Ezechiëls profetieën, de toekomst van deze wereld en nog andere belangrijke toepassingen voor uw persoonlijke geloofsleven? Dan kunt u het pas verschenen boek bij onze uitgeverij bestellen.

8 ACHTERGRONDINFORMATIE UIT ISRAËL Nieuws uit Israël • 10/2013

Korte berichten • Slechts drie landen vragen meer patenten aan dan Israël. De VS doen elk jaar 38.367 aanvragen, Engeland 8100, Australië 2623. Daarna volgt Israël met circa 1000 aangevraagde patenten per jaar, waarvan volgens het Israëlische Bureau voor de Statistiek 49% op medisch gebied. • De warenhuisketen HaMashbir is de eerste Israëlische onderneming die een samenwerking met het internetverkoopplatform eBay is aangegaan en zijn producten in de toekomst op een gemeenschappelijke website aanbiedt. • Zestig boeren uit de Gazastrook hebben aan een seminar in Israël deelgenomen om nieuwe kweekmethoden te leren. Het seminar wird gesponsord door de Origins Seeds Company. De Palestijnse boeren uitten hun dankbaarheid, want dankzij deze kennisoverdracht stijgen hun oogstopbrengsten verder. • Bij de Europese kampioenschappen windsurfen in het Franse Brest behaalde Shahar Tzuberi een zilveren medaille. Bij de junioren behaalde Hadar Heller de eerste plaats. • Het Israëlische bedrijf Beyt Shemesh Engines heeft van de Duitse MTU Aero Engines AG een opdracht voor meerdere jaren voor de levering van turbine-onderdelen voor vliegtuigen ontvangen. • Deze zomer vond in Israël de 19de Maccabiade plaats, de Joodse Olympiade, waar ongeveer 7.500 Joodse sporters uit 77 landen naar toekwamen. Opmerkelijk was dat de delegatie uit Duitsland met 220 deelnemers het grootste Joods-Duitse team was sinds het begin van de Maccabiade in 1932. • De endoscopische camera PillCam van het Israëlische bedrijf Given Imaging, die een patiënt doorslikt en hem dan langs de natuurlijke weg weer uitscheidt, is door de Japanse autoriteiten toegelaten, wat de aandelen van het bedrijf opnieuw omhoog stuwde. In Europa en de VS is de onderzoekmethode sinds 2011 toegelaten. • Het online portaal TripAdvisor heeft het holocaust museum Yad Vashem

•

•

•

•

•

•

tot een van de beste musea van de wereld gekozen. Het museum in Jeruzalem behaalde van in totaal 25 musea de vierde plaats. Bovendien ontving Yad Vashem van de toerisme website de Excellent prijs. Israël heeft nieuwe opperrabbijnen. Het iedere vijf jaar samengeroepen gremium koos deze zomer David Lau tot asjkenazisch en Yitzhak Josef tot sefardisch opperrabbijn. Interessant is dat de vaders van de twee gekozenen ook al opperrabbijn zijn geweest. De krant USA Today heeft de milkshakes van het Israëlische bedrijf Max Brenner tot de beste van de VS benoemd. Het bedrijf behoort tot de onderneming Strauss en staat voor uitstekende chocoladeproducten. Men heeft 11 Brenner shakes getest en kon Pure Chocolate Granita aanbevelen. Het jongerenorkest Jeruzalem-Weimar heeft onder het motto ‘Geschiedenis wordt levend in het perspectief van de ander’ nogmaals meerdere concerten in Duitsland gegeven. Het binationale orkest gaf in de zomer van 2011 de eerste concerten ter herinnering aan het concentratiekamp Buchenwald en trad in december 2011 ook al in Jeruzalem en Tel Aviv op. De religieuze Jood Eli Beer en de islamitische Murad Alyan uit Oost-Jeruzalem hebben voor hun United Hatzalah of Israel (Verenigde Reddingsorganisatie van Israël) de Goldberg prijs voor vrede in het Midden-Oosten ontvangen, een prijs die uitgeloofd wordt door het Institute of International Education. Bij Europese judokampioenschappen in Moskou heeft Yarden Gerbi in de categorie onder 57 kg een gouden medaille gewonnen. In de gewichtsklasse daaronder behaalden Gili Cohen en Roni Schwartz bronzen medailles. Het Israëlische volkslied klonk ook in Duitsland toen Tommy Arshansky bij de Europacup in de klasse tot 60 kg goud won. Tal Flicker won brons in de categorie tot 66 kg. Israël behoort tot de landen met de snelst groeiende online export. Volgens PayPal valt Israël onder de vijf landen met de snelste groei van online aankopen uit het buitenland.

• Bij de World Series of Poker in Las Vegas bereikte Amir Lehavot de tweede plaats en kreeg hij 30 miljoen dollar in chips. Daarmee verzekerde de Israëli, die momenteel in Florida woont, zich van deelname aan de prestigieuze eindronde van de Texas Hold’em. • De record aantallen bezoekers hebben de kassa van de toerismebranche goed laten rinkelen. De totale inkomsten bereikten in 2012 een record van 3,8 miljard euro tegen 3,5 miljard euro in 2010 en 2,9 miljard euro in 2009. Ook in 2013 is er tot nu toe veel binnengekomen. • Brazilië wil zijn mobiel netwerk nog voor de wereldkampioenschappen van 2014 over het hele land uitbreiden. Vivo, de grootste provider van het land, haalt daarvoor steun bij Israëls Caragon Networks, waarvoor dit bedrijf zo’n 4,5 miljoen euro ontvangt. • Tamar Kollek, de weduwe van de legendarische burgemeester Teddy Kollek van Jeruzalem, is afgelopen zomer op 96-jarige leeftijd overleden. Zij werd in 1917 in Wenen geboren, emigreerde in 1936 naar het Israël van voor de stichting van de staat en trouwde daar in 1937 met Kollek. Tamar Kollek had haar leven aan liefdadigheid gewijd en was 25 jaar lang verbonden aan de organisatie Ilan, voor kinderen met een handicap in Jeruzalem. • In het safaripark bij Ramat Gan heeft de Aziatische olifantendame La Bella een jong ter wereld gebracht, dat de grote attractie van de zomer was. • Het Israëlische parlement heeft een wet aangenomen die de kiesdrempel voor partijen in de Knesset van 2% naar 4% verhoogt, zodat er in de toekomst minder piepkleine partijtjes de Knesset kunnen binnenkomen. • In 2012 zijn 219.464 Palestijnen, onder wie 21.270 kinderen, in Israëlische ziekenhuizen behandeld. Onder de patiënten uit de Gazastrook bevond zich zelfs de broer van Hamas chef Ismail Hanije. Het aantal patiënten is sinds 2008 met ongeveer 70.000 gestegen. Daarnaast heeft de voor de gebieden verantwoordelijke Israëlische civiele dienst met ruim 375.000 euro vervolgopleidingen voor Palestijn-

9 se artsen en medisch personeel gefinancierd. • In augustus had Israël precies twee uur lang een andere premier. Minister van Defensie Ayalon werd tijdelijk ingehuldigd omdat Benjamin Netanyahu vanwege een acute liesbreuk onder volledige narcose geopereerd moest worden. • Het Israëlische bedrijf SodaStream noteert een enorme stijging van de verkopen, die nog snel verder toeneemt omdat de producten van het bedrijf nu ook door de Amerikaanse onderneming Wal-Mart op de markt gebracht worden. • De Israëlische schaakgrootmeester Boris Gelfand heeft in Moskou de match ter herinnering aan Tal gewonnen. Hij versloeg na een spannende partij zijn jarenlange Indische rivaal Anand.

• Om een tegenwicht tegen anti-Israëlische en het jodendom vijandig gezinde artikelen van de internetencyclopedie Wikipedia te bieden heeft Michael Kühntopf Jewiki in het leven geroepen. Dit digitale woordenboek, dat tot dusver slechts in het Duits bestaat, heeft al ongeveer 33.000 lemmata. Meer hierover op: http://www.jewiki.net/ wiki/Hauptseite • Nog altijd heeft zo‘n 40% van de Israëlische bevolking geen ABC beschermingspakket (gasmasker met filters en medicijnen). Voor de aanschaf van de ontbrekende pakketten heeft de regering nog bijna 280 miljoen euro nodig, die via een speciale belasting binnengehaald moeten worden. • Er zijn 400 jonge ultraorthodoxe mannen als dienstplichtigen tot het

Israëlische leger toegetreden. De regering ziet dit als een eerste verwezenlijking van hun nieuwe richtlijnen over een rechtvaardiger verdeling van de sociale lasten. De soldaten zijn verdeeld over bestaande eenheden plus een nieuw regiment dat speciaal op hun behoeften is afgestemd. Daar dienen uitsluitend religieuze trainers en vrouwen mogen zelfs niet op het terrein komen. • Eilat, voor veel binnen- en buitenlandse toeristen de beroemdste zomerbadplaats, is beschoten met een Grad raket, die echter met succes werd vernietigd door het antiraketsysteem IJzeren Koepel, zodat er geen schade ontstond. Amper negen dagen later vond er vanuit Libanon een aanval met Katjoesja raketten op het noorden van Israël plaats. AN ■

POLITIEK

Het correcte begrip: ‘omstreden gebieden’ Tegenwoordig spreekt de hele wereld over Israëls grenzen, maar veel mensen beseffen niet eens dat het over grote afstanden slechts wapenstilstandslijnen zijn. Toen de EU haar nieuwe richtlijn over de betrekkingen met Israël formuleerde, redeneerde men met het begrip “grenzen van voor 1967”. Zowel

vanuit historisch als uit diplomatiek oogpunt is dit een ernstige fout. De EU beweert dat alle gebieden aan de andere kant van deze ‘grenzen’ geen

deel van Israël uitmaken. In werkelijkheid gaat het volgens het vigerende internationale recht echter niet om grenzen, maar om wapenstilstandslijnen. Tot voor kort beriepen zelfs de Palestijnen zich daarop: omdat Israël geen internationaal erkende grenzen had, was Israël geen legitieme staat. Met de wind van de EU in de rug hebben de Palestijnen hun eigen argumentatie inmiddels ‘vergeten’ en spreken ook zij alleen nog maar over “de grenzen van 1967”. Op die manier wil men Israël tot een zo volledig mogelijk terugtrekking dwingen. Deskundigen van het Jerusalem Center for Public Affairs hebben de EU nog een fout verweten: “Zelfs West-Jeruzalem is niet erkend als deel van Israël, omdat het volgens het in 1947 door de VN afgekondigde verdelingsplan tot een corpus separatum moest behoren. Dit is nooit gereIsraël veroverde de Westelijke Jordaanoever in juni 1967 niet op de Palestijnen, maar op Jordanië, dat zich in de oorlog tegen Israël bij Egypte en Syrië had aangesloten.

10 ACHTERGRONDINFORMATIE UIT ISRAËL Nieuws uit Israël • 10/2013

Hoewel tegenwoordig iedereen het over de grenzen van 1967 heeft, gaat het in werkelijkheid noch over grenzen, noch om die uit het jaar 1967, maar veeleer over wapenstilstandslijnen van 1949. Deze wapenstilstandslijnen hebben nooit als internationaal erkende grens gegolden.

aliseerd. Men kan de EU niet serieus nemen als zij zichzelf naar gusto in officiële ‘richtlijnen’ tegenspreekt en geen benul van de geschiedenis en van haar eigen politiek heeft.” Maar hoe ziet die geschiedenis er dan uit? Danny Ayalon, die van maart 2009 tot januari 2013 Israëls staatssecretaris van Buitenlandse Zaken was, verklaarde het kort en bondig in een videoclip die op YouTube te zien is (zie de link aan het einde van dit artikel). Zijn blik op de geschiedenis van de regio die over het algemeen de Westbank of Westelijke Jordaanoever wordt genoemd (uiteindelijk dus de bijbelse lanstreken Judea en Samaria) laat zien dat het verkeerd is om van ‘bezette gebieden’ te spreken; volgens internationaal recht zijn het ‘omstreden gebieden’. De videoclip verklaart: Israël veroverde de Westelijke Jordaanoever in juni 1967 niet op de Palestijnen, maar op Jordanië, dat zich in de oorlog tegen Israël bij Egypte en Syrië had aangesloten. Israël handelde destijds uit zelfverdediging, wat de Verenigde Naties meerdere keren hebben bevestigd door voorstellen van diverse (o.a. Arabische) landen af te wijzen waarin men Israël tot agressor wilde verklaren. Resolutie 242 van de Veiligheidsraad van de VN, die na de Zesdaagse oorlog werd uitgevaardigd, riep op tot onderhandelingen met als doel om voor Israel veilige, erkende grenzen vast te stellen. Er werd in het geheel geen eenzijdige terugtrekking van Israël in geëist.

Dan werpt Ayalon de vraag op hoe het kwam dat de Jordaniërs over dit gebied heersten. Dat brengt hem terug bij de Israëlische Onafhankelijkheidsoorlog. In 1948 marcheerde Jordanië ten strijde tegen de pas gestichte staat Israël, nam deze gebieden in en noemde het vervolgens de Westelijke Jordaanoever. De internationale gemeenschap heeft de Jordaanse overname van deze gebieden niet erkend, zodat Jordanië geen rechtmatige aanspraak op het bezit van deze landstreek kon maken. Wie kon dat wel? Ayalon benadrukt: “Palestina in elk geval niet, want dat heeft per slot van rekening nooit officieel als staat bestaan. Jordanië ook niet, maar waarom niet?” En dan neemt Ayalon de toeschouwers mee terug naar het jaar 1917. Tot vlak voor het einde van de Eerste Wereldoorlog heerste in de gehele regio het Osmaanse rijk. Na de ondergang van de Verheven Porte aan de Bosporus namen de Entente machten de heerschappij over de regio over. Groot-Brittannië en Frankrijk verdeelden het in een aantal mandaatgebieden en landen. In diezelfde tijd, in 1917, erkende de Britse minister van Buitenlandse Zaken Lord Balfour het historische recht van de Joden op een thuisland in de regio. Het ging om een klein gebiedje, minder dan een half procent van het Midden-Oosten. Daarna kreeg Groot-Brittannië van de Volkenbond het mandaat over exact dit gebied toebedeeld. Op 29 november 1947 stemden de Verenigde Naties met het aannemen van resolutie 181 in met een opdeling van het gebied in een Joodse en een Palestijnse staat. De Joodse leiders accepteerden dit compromis. De Arabieren wezen het echter af en trokken meteen na het aflopen van het Britse mandaat en het uitroepen van de staat Israël, in mei 1948, ten strijde. In 1949 eindigde deze oorlog met het vaststellen van wapenstilstandslijnen. De Arabische landen drongen er op aan dat deze wapen-

stilstandslijnen politiek gezien geen enkele betekenis zouden hebben. Hoewel tegenwoordig iedereen het over de grenzen van 1967 heeft, gaat het in werkelijkheid noch over grenzen, noch om die uit het jaar 1967, maar veeleer over wapenstilstandslijnen van 1949. Deze wapenstilstandslijnen hebben nooit als internationaal erkende grens gegolden. Daarom kunnen we volgens de richtlijnen van het internationaal recht met betrekking tot de Westelijke Jordaanoever helemaal niet over ‘bezette gebieden’ spreken, zo redeneert Ayalon in de clip, maar gaat het om ‘omstreden gebieden’, een benaming die internationaal ook bij andere territoriale disputen wordt gebezigd. Enkele van de vele voorbeelden zijn West-Sahara en Kasjmir. Ayalon vat het als volgt samen: Israëls aanwezigheid op de Westelijke Jordaanoever is het gevolg van een zelfverdedigingsoorlog. De Westelijke Jordaanoever kan niet bezet worden genoemd, want er heerste daarvoor geen wettige soeverein over. En wapenstilstandslijnen gelden niet als erkende grenzen. Daarom dient men de juridisch correcte benaming ‘omstreden gebieden’ toe te passen. Het verdelingsplan van de VN van 1947 (resolutie 181) heeft momenteel geen wettige betekenis, terwijl Israëls aanspraak op het land in de 20ste eeuw door de internationale gemeenschap is erkend (Balfour verklaring); daar valt niets tegen in te brengen. Daarom kun je op grond van het internationale recht noch het bestaan, noch de bouw van nederzettingen op de Westelijke Jordaanoever illegaal noemen. Aan het eind van de video benadrukt Ayalon dat dit geenszins zijn eigen conclusies of die van de een of andere Israëlische regering zijn, omdat juist gerespecteerde rechters van de internationale juristengemeenschap, onder wie leden van het Internationale Gerechtshof, tot deze juridische conclusie zijn gekomen. AN ■

Zie voor de video ‘De waarheid over de Westbank’: http://www.youtube.com/watch?v=XGYxLWUKwWo

11 POLITIEK

Egypte’s christenen in gevaar We hebben al meermaals over de situatie van de in het Midden-Oosten levende christenen bericht, zo ook over de koptische gemeenschap in Egypte, die de afgelopen weken met de verwoesting van talrijke kerken werd geconfronteerd. Het land aan de Nijl telt meer dan 80 miljoen inwoners. Van hen zijn er vijf tot acht miljoen christen, die dus zes tot tien procent van de bevolking uitmaken. De meerderheid van de christenen van Egypte behoort tot de koptische kerk en leeft voornamelijk in de grote steden. Toen in de winter van 2011 de ‘Arabische lente’ begon, vluchtten veel christenen uit Egypte weg. In de tijd van president Mubarak was het geen geheim dat de kopten van Egypte op allerlei terreinen werden gediscrimineerd, in het dagelijks leven alsook in het onderwijs, bij het vervullen van officiële functies en bij de bouw van kerken. De koptische gemeenschap hoopte met de Arabische lente op een verandering, maar juist het tegendeel gebeurde. De instabiele situatie na de val van Mubarak was voor veel kopten de aanleiding om zich in het buitenland in veiligheid te brengen. Toen er met Morsi een aanhanger van de Moslimbroederschap aan de macht kwam, werden hun vooruitzichten zelfs nog slechter. Er waren vroeger al gewelddaden tegen kopten gepleegd en kerken van hen ontwijd, maar wat er de laatste weken in Egypte is gebeurd heeft zijn weerga in de geschiedenis niet. In de eerste weken na het afzetten van Morsi zijn er minstens 80 kerken en kloosters in het hele land, maar vooral in de bevolkingscentra Cairo en

Er waren vroeger al gewelddaden tegen kopten gepleegd en kerken van hen ontwijd, maar wat er de laatste weken in Egypte is gebeurd heeft zijn weerga in de geschiedenis niet.

Alexandrië, beschadigd en deels met de grond gelijk gemaakt. Onder andere de Arabischtalige krant El Wafd, die met de seculiere middenstand van Egypte wordt geïdentificeerd, heeft daarover bericht. Volgens deze krant kwam het ook nog eens tot talloze overvallen op winkels en bedrijven die van christenen waren. Er bestaat geen overzicht in hoeverre christenen bij deze relletjes gewond zijn geraakt. Tegenover de Israëlische krant Haaretz gaven Egyptische christenen aan dat de huidige overvallen beslist geen “miskleunen in het kader van de opvlammende gevechten waren”. Zij vermoeden dat het de gerichte bedoeling van de Moslimbroederschap was om “angst en paniek te zaaien en via de aanvallen op de christelijke minderheid het hele land in een etnisch-religieuze chaos te storten”. Bovendien is de leiding van de koptische kerk er zeker van dat de Moslimbroederschap maar al te graag een reactie wil provoceren. Daarom werden de christenen van het land opgeroepen hun kalmte te bewaren en niet met tegengeweld te reageren, maar er juist alles aan te doen om de golven te bedaren en te bemiddelen.

Hoewel de kopten van Egypte tijdens de Arabische lente zonder aarzelen de straat opgingen, zagen ze er onder Morsi toch liever van af. Deze houding houden ze nu vol. De Egyptenaren in het interview met Haaretz loochenden dat er een nieuwe grote golf van vluchtende christenen is begonnen. Veeleer benadrukten ze dat ze blij waren met de grote bedragen die de regering voor de herbouw van de onlangs verwoeste kerken heeft gereserveerd. Dat zou een belangrijke precedent zijn, want vroeger moesten de gemeenten dat altijd zelf bekostigen. Uit andere mediaberichten valt te vernemen dat christenen vooral uit kleinere plaatsen wegtrekken om in de anonimiteit van de grote steden onder te duiken. Men mag aannemen dat veel in Egypte levende kopten op gepakte koffers zitten. AN ■

POLITIEK

Merkel gaat achter Israël staan Angela Merkel heeft meer dan eens benadrukt dat zij achter het Joodse land staat. Gezien de tendensen in Europa is dat des te belangrijker. Nog maar kort geleden, tijdens de zomermaanden, liet Angela Merkel zich weer een keer uit over de Duits-Israëlische betrekkingen. In een interview voor de Engelstalige

krant Jewish Voice from Germany ging de bondskanselier opnieuw achter de Joodse staat staan. Het was een van haar vele interviews in het kader van de verkiezingscampag-

ne. Bij het sluiten van de redactie moesten de Duitse Bondsdagverkiezingen nog plaatsvinden. Tenslotte formuleerde zij zoiets als een Duitse staatsdoctrine, die principieel rele-

12 ACHTERGRONDINFORMATIE UIT ISRAËL Nieuws uit Israël • 10/2013

vant zal blijven, ook als zij niet meer in het ambt is. In het interview onderstreepte Merkel de solidariteit van Duitsland met Israël: “In deze kwestie zullen wij nooit neutraal zijn, en Israël kan zeker zijn van de steun van Duitsland

als het om vragen over de veiligheid van de Joodse staat gaat”. Zowel als leidster van de CDU alsook als kanselier benadrukte zij in het interview dat dit principe, een raison d´être, een beduidend belang van Duitsland vormt, ook al betekent het niet dat er niet af en toe meningsverschillen tussen Jeruzalem en Berlijn voorkomen. Terwijl zij eveneens naar voren bracht hoe belangrijk zij de hervatting van de gesprekken tussen Israël en de Palestijnse Autoriteit vindt, liet zij weer weten dat zij onvoorwaardelijk tegen elke antizionistisch gekleurde propaganda is. In het verleden heeft zij dit aspect herhaaldelijk met de Turkse president Erdogan besproken, die het zionisme een “misdaad tegen de mensheid” heeft genoemd. Tegelijkertijd oefende de kanselier kritiek uit op Israëls nederzettingenbeleid. De interviewer ging er overigens niet verder op in en vroeg de kanselier ook niet naar de nieuwe richtlijn van de EU over Israël. Hoewel er berichten de ronde deden dat de Bondsregering afstand

neemt van de EU richtlijn, heeft niemand dit officieel bevestigd. In Israël nam men dus het kort daarop volgende bezoek van de Duitse minister van Buitenlandse Zaken Guido Westerwelle onder de loep. Hij kwam met de Duitse steun voor beide partijen aan de onderhandelingstafel. “Rechtstreekse onderhandelingen zijn in het belang van iedereen in de regio en van de hele wereld”, zei Westerwelle bij een ontmoeting met Tzippi Livneh, die als lid van de Israëlische regering met het leiden van de onderhandelingen is belast. Van haar kant wees zij Westerwelle duidelijk op het volgende: “De toekomstige grenzen van Israël en een toekomstige Palestijnse staat worden tijdens de onderhandelingen tussen Israël en de Palestijnen besproken en vastgelegd, en niet door de EU”. Waarop Westerwelle aanbood dat Duitsland in de ruzie tussen Jeruzalem en Brussel zou kunnen bemiddelen. Met goede wil aan beide zijden is er een “pragmatische verwezenlijking” van de EU voorschriften mogelijk, zo meent in ieder geval Westerwelle. AN ■

POLITIEK

Opnieuw anti-Israëlische cartoon in Duitse krant Nog onlangs kwam de Süddeutsche Zeitung negatief in het nieuws vanwege een anti-Israëlische cartoon. Nu regende het kritiek tegen de Stuttgarter Zeitung vanwege iets soortgelijks. Een tijdje geleden verscheen er een cartoon in de Süddeutsche Zeitung met als ondertitel: “Duitsland serveert. Al tientallen jaren wordt Israël, soms gratis, van wapens voorzien. Israëls vijanden beschouwen het land als een vraatzuchtige moloch.” De Israelische schrijfster Ora Shapiro concludeerde: “Cartoons als deze behoorden tot het visuele repertoire van de Stürmer – de lelijke vraatzuchtige Jood, een moloch in menselijke gestalte, die op het punt staat de wereld in te nemen. In deze cartoon neemt Israël de plaats van de Jood in en gaat de Süddeutsche Zeitung verder waar de Stürmer in 1945 moest ophouden.”

13 De golven die de cartoon in de pers, maar vooral op internet had veroorzaakt, waren nog niet weggeëbd of veel mensen die het antisemitisme en de demonisering van Israël aan de kaak stellen, moesten alweer de barricaden op. In de Stuttgarter Zeitung verscheen een cartoon in het verlengde van een bekend lied van Georg Kreisler: “Geh’n mer Tauben vergiften im Park” (Laten we duiven gaan vergiftigen in het park). De cartoonist Luff (artiestennaam van Rolf Henn) had de Israëlische premier Benjamin Netanjahu getekend, die op een bankje in een park zit. Netanjahu druppelt op een stukje brood vloeistof uit een (gif)flesje waar “bouw van nederzettingen” op staat. Op de grond zit een duif die door haar kleur en de tak in haar snavel gemakkelijk te herkennen is als een vredesduif. Voor de zekerheid is zij echter toch voorzien van het opschrift “vrede in het Midden-Oosten”. Als een van de eerste reacties kwam er een protestbrief van de dochter van Georg Kreisler binnen. Sandra Kreisler stelde onder andere op haar Facebook pagina: “(…) ik wil hiermee ten stelligste protesteren! Hoe kun je nu een tekening publiceren die de naam en

het werk van mijn vader in verband brengt met een mening die ten eerste duidelijk niet de zijne was, ten tweede geen enkel verband met het geciteerde lied heeft en ten derde qua inhoud al even antisemitisch als verkeerd is. (…) Het is een schande om op die manier op het graf van mijn vader te dansen.” De redactie van de Stuttgarter Zeitung kwam snel met een reactie. In de verklaring wees men het verwijt van antisemitisme “beslist af” en meende onder andere kort en krachtig: “(…) We betreuren het echter dat door het verbinding van tekst en illustratie de indruk kon ontstaan dat de Stuttgarter Zeitung en haar cartoonist Luff antisemitische stereotypen gebruiken”. Daarmee schaart de Stuttgarter Zeitung zich in een lange rij prominenten: Martin Walser, Günther Grass, Jakob Augstein enz., die allemaal min of meer als tegenargument inbrachten: “Wie een antisemiet is bepaal ik zelf…” Wat dit betreft valt er nog een open brief aan de redactie van de Stuttgarter Zeitung te citeren: “De reacties van degenen die Jood- en Israëlvijandige teksten en beelden in omloop brengen en dan (God zij dank!) met een golf van protest worden geconfronteerd, zijn altijd hetzelfde: ze

werpen het verwijt van Joodvijandigheid ver van zich af en worden niet moe om zonder mitsen en maren het bestaansrecht van Israël te erkennen. En om de verdediging nog effectiever te laten lijken benadrukt men (in dit geval de tekenaar) dat men geen antisemiet is…” En juist dat willen we in twijfel trekken met nog een citaat uit een commentaar dat het antisemitische stereotype van de tekening minutieus ontrafelt: “Je kunt discussiëren over de zin of onzin van de bouw van nederzettingen, net als over terreur, het bijna dagelijks eren van zelfmoordterroristen door de Palestijnse Autoriteit (PA), de antisemitische ophitserij van PA president Abbas en nog veel meer. Dat alles is geen ‘gif’. Henn [de tekenaar] zou nauwelijks op het idee komen om Abbas zittend op de bank te tekenen, ook met een flesje vergif. Het hier gebruikte oeroude motief van de bronvergiftiger pas namelijk beter bij een Jood dan bij een moslim, een Arabier of zelfs een Palestijn.” Het is slechts een van de vele stereotypen, die de Stuttgarter Zeitung met haar gepubliceerde tekening als uiterst levend en zelfs wijdverbreid bevestigt. AN ■

ECONOMIE

Israëlische toeleveranciers voor VW Meestal berichten we dat buitenlandse bedrijven in Israël investeren. Het komt veel minder voor dat we kunnen vertellen over Israëlische toeleveranciers voor buitenlandse bedrijven. Een succesverhaal. In januari 2013 berichtten we in onze korte berichten: “De Israëlische autotoeleverancier Tadir Gan, die onder andere carters en ventielkleppen voor General Motors en Opel produceert, neemt het Duitse Alu-Druckguss GmbH over en wordt daarmee de eigenaar van alle drie de vestigingen van het bedrijf (Berlijn, Brieselang in Brandenburg en Nowa Sól in Polen)”. Deze overname was de sleutel voor een andere succesvolle onderneming van het Israëlische bedrijf. Het speelde namelijk een beslissende rol bij de afsluiting van een toeleveringscontract dat Tadir Gan met de Duitse tra-

ditierijke onderneming Volkswagen sloot, zo benadrukte het Israëlische economische blad Globes. Volkswagen AG sloot met de Israëlische onderneming uit Afula een contract voor de levering van motoronderdelen. Daarover stond in Globes: “Vanaf 2015 moet het bedrijf Tadir Gan over een periode van acht jaar aluminium onderdelen uit zijn fabrieken in Afula en Brieselang, en magnesiumproducten uit het bedrijf in kibboets Neve Or leveren”. Volkswagen AG heeft de door het Israëlische bedrijf aangeleverde onderdelen vooral nodig voor de bovenklassemodellen.

Volgens gegevens van Globes levert dit toeleveringscontract Tadir Gan een totaalbedrag van zo’n 34 miljoen euro op. Sam Vlodinger, de voorzitter van Tadir Gan, zei er in een interview over: “Dit contract is een resultaat van onze overname van het Duitse bedrijf Alu-Druckguss, dat niet alleen goede contacten met Volkswagen AG onderhield, maar ook met Audi, Skoda en Porsche samenwerkte. Voor mijn bedrijf is dit het eerste contract met Volkswagen en bevestigt het dat onze producten van de beste kwaliteit zijn.” AN ■

14 ACHTERGRONDINFORMATIE UIT ISRAËL Nieuws uit Israël • 10/2013

GENEESKUNDE

Stevig ontbijt helpt bij afslanken Een Israëlisch onderzoek toont aan dat men bij het slanken niet perse van goed eten hoeft af te zien. Daniela Jakubowicz toonde het onlangs in een onderzoek aan: wie wil afslanken en van het ontbijt de hoofdmaaltijd maakt en dan ook gewoon goed eet, maakt meer kans om af te slanken dan bij veel andere diëten. Jakubowicz, die aan de universiteit van Tel Aviv doceert en als dieetspecialiste in het Wolfson ziekenhuis werkt, deed dit onderzoek in samenwerking met haar collega Julio Wainstein van het Wolfson ziekenhuis en met twee wetenschappers van de Hebreeuwse universiteit te Jeruzalem, te weten Ma’ayan Barnea en Oren Froy. Aan het onderzoek namen 93 vrouwen met overgewicht deel, die willekeurig in twee groepen werden verdeeld. Beide groepen kregen 12 weken lang een dieet van 1400 calorieën per dag voorgeschreven, waarbij belangrijk was dat de maaltijden een gematigde hoeveelheid koolhydraten en vetten moesten bevatten. Tot zover waren de voorschriften voor beide groepen gelijk. De ene testgroep kreeg de opdracht bij het ontbijt 700 calorieën tot zich te nemen, bij het middageten 500 en bij het avondeten slechts 200 calorieën. De andere testgroep kreeg de tegenovergestelde volgorde: een bescheiden ontbijt van 200 calorieën, het middageten mocht 500 calorieën bevatten en het avond-

eten was met 700 calorieën de hoofdmaaltijd van de dag. Aan het einde van de rit bleek dat de vrouwen van de eerste groep, van wie het ontbijt de hoofdmaaltijd was, gemiddeld acht kilo waren kwijtgeraakt. Het gemiddelde gewichtsverlies bij de vrouwen van de tweede groep, bij wie het avondeten de hoofdmaaltijd was, viel veel bescheidener uit: 3,5 kilo. Maar er bleek nog een verschil te zijn: de vrouwen die een steviger ontbijt hadden gegeten hadden aanzienlijk betere bloedwaarden voor wat betreft insuline, glucose en triglyceride. Het niveau van deze bloedwaarden was teruggelopen en daarnaast had men bij hen geen sterk stijgende bloedsuikerwaarden na de maaltijden kunnen waarnemen, wat medici in het algemeen als een zware belasting voor het hart beschouwen. Bovendien stelde men bij een hormonenonderzoek van deze proefpersonen vast dat het niveau van het hormoon ghreline, dat verantwoordelijk is voor de regulering van het hongergevoel, veel en veel lager was. Dat betekent met andere woorden dat ze niet alleen verzadigder waren, maar in die zin ook tevredener en dat ze ondanks de beperkingen minder aandrang voelden om tussendoor iets te eten.

En dus raadt Jakubowicz aan om ‘s avonds stevige maaltijden te vermijden. Daartoe behoort ook het eten van snacks laat op de avond, evenals de nachtelijke gang naar de koelkast. Maar zij heeft ook nog een andere aanbeveling: maak van het ontbijt niet alleen de hoofdmaaltijd, maar ‘tast ook vooral toe’ en plan bijvoorbeeld een stuk gebak in, dat wil zeggen, neem een goede hoeveelheid suiker tot je, want dat heeft overdag een positieve uitwerking op de genoemde bloedwaarden. Je kunt dus best afslanken als je een stuk chocoladetaart naar binnen werkt, maar dan wel als dat op het menu van het ontbijt staat. Volgens Jakubowicz zit het geheim hem namelijk niet in het zich al of niet ontzeggen ervan, maar in de timing ervan, dus op welk moment van de dag men zich zoiets gunt. Daarom roept zij in haar artikel in het vakblad Obesity haar collega’s op om patienten met overgewicht te adviseren een stevig ontbijt tot zich te nemen en de andere maaltijden in vergelijking daarmee af te slanken. ZL ■

GENEESKUNDE

Israëlische hulp voor diabetici op de Duitse markt Een Israëlisch bedrijf dat een product ontwikkeld heeft dat de effectiviteit van de insulineopname vergroot, heeft een contract getekend dat voorziet in de verkoop ervan vanaf 2014. Het startschot voor de entree op de wereldmarkt valt in Duitsland. Het Israëlische bedrijf InsuLine Medical heeft onder andere een apparaat met de naam InsuPad ontwikkeld, dat een bijdrage levert aan de verbetering van de insulineopname bij patiënten met diabetes type 2. Dat is in principe goed nieuws voor patiënten die zichzelf insuline inspuiten, vooral voor degenen

die dit in Duitsland betreft. Het bedrijf is namelijk van plan om uitgerekend in Duitsland zijn entree op de internationale markt te maken. Pas daarna wil men de verkoop van het product naar heel Europa uitbreiden en het in een later stadium ook op andere continenten aanbieden.

Deze voor het eind van dit jaar geplande start van de verkoop is mede mogelijk geworden dankzij het concern Johnson & Johnson. De voor het diabetesonderzoek en –behandelingen verantwoordelijke afdeling van dit concern, die bekend is onder de naam LifeScan (http://www.

15 lifescan.com/), is geïnteresseerd in de verkoop van het apparaatje InsuPad, dat men beschouwt als een etalage-uitvinding van het bedrijf. Evenwijdig daaraan en gebaseerd op dezelfde technologie is er nog een apparaat ontwikkeld dat InsuPatch heet en benut kan worden door diabetici die een insulinepomp gebruiken. Bij de InsuPad gaat het om een soort pleister die na het dagelijks gebruik, hooguit na drie tot vier injecties, verwijderd moet worden. De pleister wordt met een elektro-

nisch-digitaal apparaat verbonden dat er voor zorgt dat de hitte die regelt dat de insulinedosis via de pleister wordt geïnjecteerd, stipt op tijd vrijkomt. De klinische tests maken tot nu toe duidelijk dat de insuline dankzij de InsuPad binnen 40 minuten maximaal door het lichaam wordt opgenomen. Zelfs insulinepreparaten die reclame maken met een snelle opname, halen met minstens 60 tot 70 minuten voor de maximale opname in het bloed deze recordprestatie van InsuPad niet. Bovendien bleek

uit de klinische onderzoeken dat het insulinegebruik met de InsuPad met maximaal 30% kan worden teruggeschroefd. Verder vertoonden de proefpersonen maar half zo vaak een plotseling optredend, levensgevaarlijk tekort aan suiker. Het bedrijf ziet voor dit apparaat alsook voor hun evenwijdig daaraan ontwikkelde product InsuPatch een enorme potentiële markt, want tot dusver moeten ongeveer elf miljoen diabetici met type 2 elke dag insuline spuiten en de tendens van het aantal patiënten is stijgend. ZL ■

GENEESKUNDE

Videospelletjes helpen bij herstel na beroerte Als een beroerte op tijd behandeld wordt, kan een patiënt bij het herstel veel functies opnieuw leren. De wetenschap zoekt intensief naar betere methoden en de universiteit van Tel Aviv heeft in dat verband voor nieuwe inzichten gezorgd. In een land als Duitsland geldt de beroerte als de meest voorkomende ziekte en als doodsoorzaak nummer drie. Een beroerte treedt op als de zenuwcellen van de hersenen plotseling te weinig zuurstof en andere elementaire stoffen krijgen. Medici onderscheiden verschillende vormen van beroertes, die ook heel verschillende gevolgen kunnen hebben. Dikwijls leidt een beroerte voor de getroffene tot een beperking van veel cognitieve vaardigheden. En dat kan weer middelzware tot zware handicaps tot gevolg hebben. De moderne geneeskunde weet dat er zo snel mogelijk na een beroerte omvattende rehabilitatiemaatregelen noodzakelijk zijn. Er bestaan verschillende opvattingen over hoe deze maatregelen er uit moeten zien. En verder werkt men voortdurend aan een verbetering ervan. Omdat men dankzij moderne onderzoeksmethoden meer inzicht in de processen in de hersenen heeft, kan men de invloed en de effectiviteit van behandelmethoden ook beter evalueren. Deze rehabilitaiemaatregelen vereisen in elk geval in de beginfase een stationair verblijf in een speciale kliniek. De behandelingen worden vaak ambulant voortgezet. Maar een onderzoek van de universiteit van Tel Aviv heeft onlangs uitgewezen dat

mensen die een beroerte hebben gehad ook thuis rehabilitatiebehandelingen kunnen ondergaan. En dan ook nog met een eenvoudig en zelfs relatief goedkoop middel: videospelletjes. Debbie Rand, een deskundige op het gebied van bezigheidstherapie aan de universiteit van Tel Aviv, heeft in samenwerking met het Sheba ziekenhuis een internationaal gestimuleerd onderzoek gedaan, waaruit bleek dat patiënten die thuis videospelletjes spelen fysiek aanzienlijk actiever worden dan patiënten die een traditionele, op motorische oefeningen gerichte therapie doen. Toen zij haar onderzoeksresultaten op een internationale vakconferentie presenteerde, wekte dit de belangstelling van veel collega’s. Interactieve spelconsoles vereisen van de spelers dat ze constant bewegen om de communicatie met de virtuele wereld gaande te houden. Rand stelde vast dat mensen die een beroerte hadden gehad met het spelen van dergelijke spelletjes twee keer zo veel armbewegingen uitvoerden als patiënten die aan traditionele rehabilitatiemaatregelen zijn gebonden. Bovendien bewegen ze zich doelgerichVerder kon Rand observeren dat de bewegingen van haar video spelende patiënten aanzienlijk evenwichtiger waren.

ter en gevarieerder, want dat is precies wat die videospelletjes vereisen. En daardoor maken ze niet, zoals de patiënten van een motorische therapie, steeds weer dezelfde oefeningen. Verder kon Rand observeren dat de bewegingen van haar video spelende patiënten aanzienlijk evenwichtiger waren. De observatieresultaten van de beide controlegroepen (patiënten die videospelletjes deden en patiënten die de traditionele therapieën volgden) zijn duidelijk en geven aan in welke richting extra therapieën aangeboden kunnen worden. Daarnaast stelt zij nog een neveneffect vast: het spelen verschaft hen positieve ervaringen en succesbelevenissen die een gunstige uitwerking op hun mentale toestand heb-

16 ACHTERGRONDINFORMATIE UIT ISRAËL Nieuws uit Israël • 10/2013

ben. En dat draagt weer bij tot een algemeen goed gevoel en spoort aan om door te gaan. Bij de waargenomen fysieke voordelen komt er natuurlijk ook nog een hoop lol om de hoek kijken en dat beleven ze gewoon thuis,

in hun eigen vertrouwde omgeving. En dat mensen in de directe omgeving van de patiënt kunnen meespelen helpt hen daarnaast ook om een door ziekte veroorzaakte isolatie te overwinnen.

Intussen wijdt de wetenschapper zich aan de vraag welke uitwerkingen zo’n extra therapie op de lange termijn heeft. En verder wil ze te weten komen of er spelletjes zijn die betere resultaten geven dan andere. AN ■

GENEESKUNDE

Bionische ogen voor blindgeborenen Israëlische wetenschappers schijnen een technologie op het spoor te zijn om mensen die vanaf hun geboorte blind zijn gezichtsvermogen te schenken. Het gaat om een bionische contactlens. Deze bionische contactlens geeft die signalen dan weer door aan de hoornhuid van het oog (de cornea), die de signalen weer doorgeeft aan sensorische delen van de hersenen, zodat er een prikkel wordt opgewekt die een visuele informatie simuleert.

Veel mensen zullen al struikelen over het begrip ‘bionisch’. We horen het steeds meer en ook veel vaker. We begrijpen wel dat het om een nieuwe technologie gaat, maar de meesten van ons hebben nog geen precieze definitie paraat. Eigenlijk gaat het bij het adjectief bionisch om de beschrijving van een organisme waarvan de biologische basis door technische mogelijkheden is verbeterd en daarom betekent bionisch tenslotte ook: op één lijn met natuurlijke methoden, maar wel onder gebruikmaking van de moderne technologie. En juist op die weg zijn de Israëlische wetenschappers van de Bar Ilan universiteit. Momenteel wacht men nog op de toestemming voor klinische tests om

het prototype van deze lens uit te proberen. Over patiënten die zich al vrijwillig gemeld hebben zegt de leidinggevende Israëlische wetenschapper Ze’ev Zalvesky: “Na een korte uitprobeerfase waren ze aan de manier van functioneren van de apparatuur gewend en konden ze al snel een huis, een deur of een auto waarnemen”. Niettemin zijn er voor de vervolmaking van de bionische contactlens nog omvangrijke klinische tests nodig om tenslotte de benodigde licenties voor de verkoop ervan te krijgen. De ontwikkelde technologie is gebaseerd op een piepkleine camera op een gewone bril. Deze camera neemt visuele informatie van de omgeving op en geeft de signalen door aan een bionische contactlens. Deze bionische contactlens

geeft die signalen dan weer door aan de hoornhuid van het oog (de cornea), die de signalen weer doorgeeft aan sensorische delen van de hersenen, zodat er een prikkel wordt opgewekt die een visuele informatie simuleert. “Deze innovatie is vooral goed nieuws voor mensen die vanaf hun geboorte blind zijn. En het is des te beter nieuws, omdat deze methode geen operatie vereist en er geen gevaar bestaat dat andere vitale zintuigen of zelfs organen beschadigd raken”, zei Zalevsky tegenover het internetwetenschapsportaal Israel21c. Verder zette hij uiteen dat de laatste jaren weliswaar verschillende bedrijven bionische ogen hebben ontwikkeld, maar dat deze uitvindingen blind geboren mensen nauwelijks ten goede kwamen. Momenteel hopen Zalevsky en zijn collega’s met behulp van het bedrijf voor toegepaste technologie van hun universiteit investeerders aan te trekken om het prototype verder te kunnen ontwikkelen. Voor deze ontwikkelingsfase hebben ze twee jaar ingepland. En al hebben ze nog geen grote investeerders gevonden, het bericht over hun ontwikkeling wekte wel veel belangstelling. AN ■

GENEESKUNDE

Geen draadjes en krammen meer bij chirurgische ingrepen Er is al patent op het product. BioWeld1 belooft een revolutie in de methoden of chirurgische insneden te sluiten. Achter deze innovatie zit een nieuw Israëlisch bedrijf met de naam IonMed, dat in Yokneam Illit is gevestigd

en zes man personeel en befaamde adviseurs met indrukwekkende carrières heeft. Het pas in 2009 in het

leven geroepen bedrijf heeft voor de ontwikkeling van hun methode meerdere keren investeringen ontvangen

17 die de moeite waard waren, en heeft behalve de geslaagde patentaanvraag al alle benodigde aanvragen bij de verantwoordelijke gezondheidsinstanties ingediend. Volgens een uitspraak van het bedrijf kan de commerciële verkoop al binnen enkele maanden van start gaan. De eigenlijke procedure duurt slechts enkele minuten. Het resultaat is een snel en volkomen gesloten chirurgische insnijding, zonder pijnlijke steken of bijtende krammen. Een arts die met deze methode chirurgische insneden sluit hoeft het in tegenstelling tot het hechten van een operatie-insnijding niet apart te leren, zo eenvoudig is het. Voor de patiënt brengt deze revolutionaire methode het voordeel met zich mee dat het infectierisico lager wordt en er beter uitziende littekens ontstaan. Voor het ziekenhuis betekent de methode tijdbesparing, terwijl de zorgverzekeringen blij zijn met een kostenbesparende methode. Eenvoudig gezegd gaat het bij de methode om het met koud plasma dichtlassen van chirurgische insneden. Plasma is een gas dat eigenlijk hoge temperaturen oproept die het menselijk weefsel duurzaam kunnen beschadigen. Daarom is het tot dusver maar heel beperkt in de geneeskunde gebruikt. Maar nu schijnt een Israëlisch wetenschapper een manier gevonden te hebben om plasma in koude vorm te gebruiken. Ronen Lam, de medeoprichter van IonMed en president van de verkoopafdeling, zette tegenover het Israëli-

Voor de patiënt brengt deze revolutionaire methode het voordeel met zich mee dat het infectierisico lager wordt en er beter uitziende littekens ontstaan.

sche wetenschapsportaal Israel 21c uiteen: “We komen met een echte vernieuwing, want tot nu toe heeft men op geen enkel gebied van de geneeskunde met koud plasma gewerkt. Wij zijn de eersten en we hebben een methode ontwikkeld die het sluiten van operatieve insneden fundamenteel en revolutionair verandert.” Het is Lams broer Amnon, die voor deze innovatie verantwoordelijk is. Deze heeft meerdere banen in de leiding van bedrijven gehad, onder andere in het onderzoek- en ontwikkelingscentrum van Intel Israel, nadat hij als hospik bij het Israëlische leger (IDF) had gediend. Hij is ingenieur nucleaire technologie en heeft op zijn werk bij het Israëlische bedrijf Tower Semiconductors ervaring opgedaan met het gas plasma. Op basis van zijn kennis werd hem duidelijk dat koud plasma een potentiële rol in de geneeskunde kon spelen. “Al sinds mensenheugenis naaien chirurgen de

insneden die ze bij operaties moeten maken. Er zijn al vele jaren krammen in gebruik, maar er bestaan ook al allerlei plakmethoden. Ik vond dat er op dit gebied een fundamentele verandering moest komen en ben naar een verbeterde methode voor zowel medici als patiënten gaan zoeken.” Het bedrijf heeft al verscheidene producten op de markt gebracht, maar de uitzichten op succes en dus het marktpotentieel van de methode BioWeld1 lijken het meest veelbelovend. ZL ■ Een Engelstalige video over een andere innovatie uit Israël, The Operation Room of the Future, is te vinden op http://www.youtube. com/watch?v=IfJemqkby_0

TECHNOLOGIE

Israëlische technologie ontmaskert geldwitwasserij Dankzij een Israëlische ontwikkeling kon Europol een bende misdadigers te pakken krijgen. Hier leest u hoe dat in zijn werk ging. In de zomer meldde de Israëlische pers dat de politie in Spanje en België er in geslaagd was een internationale bende geldwitwassers in te rekenen. Het spannende aan de melding was eigenlijk dat deze misdadigers dankzij Israëlische technologie veroordeeld konden worden. En daar is het Israëlische bedrijf Cellebrite verantwoordelijk voor. Het ontwikkelde een apparaat dat er

uitziet als een tablet en UFED Touch Ultimate heet. Dit mobiele apparaat wordt al geruime tijd bij het internationale politiewerk ingezet. Het Israëlische bedrijf Cellebrite heeft het al in de hele wereld aan geheime diensten en vele veiligheidsbedrijven verkocht. Dankzij dit apparaat zijn criminologen in staat om aan smartphones, mobiele gps-apparatuur en tablets data

en wachtwoorden te ontfutselen, te decoderen en te analyseren. Zo kan men rotsvaste bewijzen leveren die voor de rechtbank geldig zijn. De grootste Israëlische krant Yediot Acharonot melde dat alle ambtenaren die bij het onderzoek tegen de internationale bende geldwitwassers betrokken waren, met zulke apparaten werden uitgerust. Gedurende een jaar waren ze

18 ACHTERGRONDINFORMATIE UIT ISRAËL Nieuws uit Israël • 10/2013

De criminelen wasten geldbedragen van rond de 50 miljoen euro wit en smokkelden vanuit Marokko drugs naar Europa.

steeds op de hoogte en konden ze concrete aanwijzingen en daarmee ook rechtsgeldige bewijzen verzamelen. Dat leidde tenslotte tot de arrestatie van 46 personen. De arrestaties werden verricht door de Spaanse en Belgische politie, wier samenwerking door Europol werd gecoördineerd. Verder zouden er nog ambtenaren van Eurojust, de uitvoerende macht van de EU, en nog enkele geheime agenten bij betrokken zijn geweest. De bende geldwitwassers was sinds 2007 actief. De criminelen wasten

geldbedragen van rond de 50 miljoen euro wit en smokkelden vanuit Marokko drugs naar Europa. Bij de arrestaties

nam men 5,3 ton hasjiesj, 77 voertuigen, 20 gebouwen, vijf bedrijven en 225.000 euro contant geld in beslag. AN ■

ARCHEOLOGIE

Paleis uit Davids koninkrijk gevonden Tijdens het opgravingsseizoen van de afgelopen zomer ontdekte men niet zo ver van Jeruzalem restanten van gebouwen en voorwerpen die zonder enige twijfel uit de tijd van de regering van koning David stammen. Koning David, de herdersjongen uit Bethlehem, had een gevarieerd leven voordat hij in Hebron tot koning over de zuidelijke stam Juda werd gekroond, Jeruzalem veroverde en er zijn hoofdstad en de standplaats van de ark van het verbond van maakte en een verenigd koninkrijk van de stammen van Israël creëerde. Hij was een belangrijke figuur in de geschiedenis van het volk Israël en een voorvader van de Messias, Jezus Christus. De laatste jaren hebben archeologen in Jeruzalem talrijke en toch unieke vondsten kunnen doen, die uit bijbelse perioden dateren en de Bijbel niet alleen bewijzen, maar ook levend en aanschouwelijk maken. Zeldzamer waren echter vondsten die uit hele vroege perioden stamden, dus ook uit de tijd van de regering van koning David. Al heel wat jaren zijn archeologen van de Hebreeuwse universiteit te Jeruzalem samen met collega’s van het Israëlische Bureau voor Oudheden op een terrein op de heuvel Tel Keijafa aan het graven. Deze heuvel, die de plaatselijke Bedoeïenen Tel Daud (heuvel van David) noemen, ligt bij Beit Shemesh, een kilometer of 30 ten westen van Jeruzalem. Hier ontdekten Jossi Gar-

finkel en Sa’ar Ganor de stad die in de Hebreeuwse Bijbel Shaaraim wordt genoemd (1 Sam. 17:52), een stad met twee poorten, die heel goed bewaard zijn gebleven, zoals al enkele jaren uit opgravingen is gebleken. De beide archeologen noemden de door hen opgegraven restanten van gebouwen “het beste voorbeeld van een versterkte stad uit de tijd van koning David”. Dat de gebouwen en ook de bewoning werkelijk uit de tijd van Davids regering stammen blijkt uit het onderzoek van organische vondsten, zoals Ganor al enige tijd geleden zei: “De organische vondsten kunnen exact in de tijd van 1020 – 980 v.Chr. gedateerd worden”. Verder wijzen de restanten duidelijk op een bewoning door Israelieten en zeker niet door Filistijnen, zoals sommigen aanvankelijk hadden vermoed. Waarom men dit zo zeker weet? Omdat de archeologen hier geen resten van botten van onreine varkens konden vinden. Bij deze opgraving deden Garfinkel en Ganor nog een opmerkelijke ontdekking: ze groeven de restanten van een paleis op. Het bestaan van een paleis op deze destijds in geopolitiek opzicht strategisch belangrijke plek is een sen-

satie. En dat niet alleen. Ook de vondsten die de archeologen in de omliggende ruimtes deden zijn buitengewoon. Zo ontdekten ze een smederij en enkele ruimtes met resten van albasten kruiken uit Egypte. Een aanwijzing dat dit niet zomaar de een of andere stad was. Daar wijzen ook de imposante opslagruimten op, waar de onderzoekers restanten van aardewerken kruiken vonden met officiële stempels erop. In het koninkrijk Judea voorzag men destijds oren van grote opslagkruiken van een stempel als het om belastingopbrengsten ging, door boeren ingeleverde agrarische producten dus. De archeologen ontdekten honderden van die oren tegelijk. De bouwwijze en de grootte van het paleis, de talrijke aanwezige verwijzingen naar een residentie van een heerser en een plaats van belastingheffing en de overeenkomst van de restanten van het gebouw met een in Jeruzalem ontdekte muur uit de tijd van koning David wijzen er op dat deze plaats tot een functionerend koninkrijk moeten hebben behoord. De datering van de organische vondsten toont aan dat het om de tijd van de regering van koning David gaat. AN ■

19 ARCHEOLOGIE

Mogelijke woning van de profeet Elisa gevonden Israëlische archeologen zijn dolenthousiast. Ze geloven dat ze de woning van de profeet Elisa hebben ontdekt. Over Elisa, een profeet die in de tijd van drie koningen (Joram, Jehu en zijn zoon Joahas) in het noordelijke rijk Israël werkzaam was, informeert ons het boek 2 Koningen. Men dateert zijn werkzaamheid in de tweede helft van de negende eeuw v.Chr. Hij was de opvolger van de profeet Elia en getuige van diens opname in de hemel. In 2 Koningen 2:1-18 staat dat Gods Geest van Elia op Elisa overging, zodat hij wonderen kon doen die leken op die van Mozes. Elisa is een naam met veel betekenis in de geschiedenis van het volk Israël. Daarom waren de archeologen regelrecht enthousiast toen zij in het noorden van Israël, om precies te zijn op Tel Rehov in de buurt van Beit Shean, bij een opgraving een inscriptie met de tekst ‘Elisa’ vonden. Deze naam was in die tijd weliswaar niet ongewoon, maar kwam toch ook weer niet echt veel voor. Het ontdekte huis uit bijbelse tijden beschikt over twee ingangen en twee met elkaar verbonden woonvleugels. De plaats zou passen, maar er zijn nog meer vondsten die de verantwoordelijke archeoloog Amihai Mazar van de Hebreeuwse universiteit te Jeruzalem doen geloven dat hij de woning van de profeet Elisa heeft gevonden. Als eerste aanwijzing kwam Mazar inderdaad met de situatie van het

Daarom waren de archeologen regelrecht enthousiast toen zij in het noorden van Israël, om precies te zijn op Tel Rehov in de buurt van Beit Shean, bij een opgraving een inscriptie met de tekst ‘Elisa’ vonden. Foto: Beit Shean

huis op de proppen, waarvan de twee ingangen een extra bijzonderheid vormen. Daarnaast vond een opgravingsteam er ongewone voorwerpen, zoals twee altaren voor het branden van wierook en enkele kleifiguren die volgens Mazar “precies bij de beschrijvingen van de Bijbel passen”. Alle vondsten, ook de voor een woonhuis ongewoon grote aardewerken kruiken, zijn te dateren in de periode dat Elisa actief was. ‘Maar er is nog een andere vondst die onze veronderstelling staaft dat het wel eens om het huis van Elisa kan gaan”, voegde Mazar eraan toe. “We hebben vlakbij dit huis twee inscripties met de naam Nimsi ontdekt.” De naam Nimsi heeft ook met de profeet Elisa te maken, want hij zalfde Jehu, die de ene keer “de zoon van Josa-

fat, de zoon van Nimsi” (2 Kon. 9:2,14) en een andere keer alleen “de zoon van Nimsi” (1 Kon. 19:16; 2 Kron. 22:7) wordt genoemd. Deze zalving leidde uiteindelijk tot het einde van de dynastie van Omri, zoals God het door Elia had geprofeteerd. Alhoewel de archeologische vondsten ons niet met zekerheid kunnen laten zeggen dat het ontdekte woonhuis inderdaad van de profeet Elisa was, zijn de vermoedens in die richting, dankzij de talrijke aanwijzingen, vanuit de optiek van de verantwoordelijke archeoloog wel sterk. AN ■

MAATSCHAPPIJ

Optimistische prognose voor Israël Een Britse prognose verklaart dat de Joodse staat beste goede perspectieven op de toekomst heeft. Wat de levensverwachting van de mannelijke burgers betreft staat Israël op de vijfde plaats van de wereld. Enkele maanden geleden maakte een vergelijkend onderzoek van de Organisatie voor Economische Samenwerking en Ontwikkeling (OESO) soortgelijke positieve cijfers bekend. De OESO, een exclusieve club van 21 westerse lan-

den, verklaarde dat Israëli’s tevreden zijn met hun leven. Wat dit betreft staat Israël onder de OESO landen op de zesde plaats. Als je 155 landen met elkaar vergelijkt, komt Israël op de 14de plaats. Overigens zijn zulke peilingen wel op subjectieve gegevens gebaseerd. Hoe zien de objectieve feiten er dus uit? Als je daarnaar kijkt, wordt duidelijk waar-

om Israëli’s reden genoeg hebben om tevreden en gelukkig te zijn. Uit een ander onderzoek van mei 2012 bleek bijvoorbeeld dat het Israëlische gezondheidssysteem wereldwijd

20 ACHTERGRONDINFORMATIE UIT ISRAËL Nieuws uit Israël • 10/2013

gezien op de zesde plaats staat. Tot zulke en andere ‘harde feiten’ behoort ook de al genoemde relatief hoge levensverwachting van zowel mannen als vrouwen. Enkele weken geleden presenteerde het Britse economisch blad Economist de resultaten van weer een ander onderzoek. Men had uitgezocht in welke landen het leven in 2030 het meest levenswaard zou zijn. Het onderzoek had de economie, de gezondheidssector, de persoonlijke veiligheid en de economische status van individuele personen meegenomen, en de onderzoekers hadden de huidige gegevens geëxtrapoleerd. Daar kwam een opmerkelijk prognose uit: Israël belandde op plaats 20, zelfs nog voor Groot-Brittannië, Frankrijk, Italië en Japan. De Israëlische economie heeft de afgelopen tien jaar een groei van 270% laten zien. Het aantal inwoners van het land is ook wel toegenomen, maar dat percentage haalt het niet bij het groeicijfer van de economie. Met andere woorden, economisch gezien hebben veel mensen het eigenlijk best goed. Israël is een paradijs op het gebied van nieuwe bedrijven die een supersnelle economische groei beloven. Wat de economische

groei betreft staat Israël de laatste vijf jaar op de eerste plaats van alle OESO landen. Het werkloosheidscijfer in Israel is gemiddeld lager dan dat van de VS en de meeste landen van de EU. Verder behoort Israëls exportcijfer in verhouding tot het totale productievolume van het land tot de hoogste exportcijfers van de wereld. Dankzij voor de kust van het land ontdekte gasvoorraden zal Israël een onafhankelijke energiepolitiek genieten. De opbrengsten uit deze gasvoorraden, die men momenteel op zo’n 550 miljard sjekel (116 miljard euro) over een periode van 30 jaar becijfert, zullen verder bijdragen tot de positieve ontwikkeling van het land. Israël zal ook in de toekomst aantrekkelijk blijven voor nieuwe immigranten, die het land in cultureel en onderwijspolitiek opzicht verrijken. De sociaaleconomisch zwakkere bevolkingsgroepen bevinden zich op een langzaam stijgende lijn: in 2012 had 47% van de ultraorthodoxe mannen en 51% van de ultraorthodoxe vrouwen een baan. Ook onder andere benadeelde bevolkingsgroepen, zoals mensen met een handicap, zie je dat meer mensen een baan hebben. Over de onderwijssec-

tor valt op te merken dat de Israëlische scholieren het in vergelijking met andere OESO landen vaak veel beter doen op het punt van lees- en rekenvaardigheid. En dat zijn allemaal positieve toekomstboden. Maar voor de staat Israël zijn er nog andere aspecten van belang die met het Joodse karakter van het land verband houden. Men uit steeds weer de vrees dat Israël over enkele tientallen jaren zijn Joodse karakter zal moeten prijsgeven omdat de islamitisch-Arabische bevolking buitenproportioneel groeit. Maar er valt langzaam maar zeker een heel andere tendens te zien: de immigratie van Joden uit de hele wereld naar Israël neemt weer toe, in kringen van seculiere Joodse vrouwen is een stijging van het geboortecijfer met 10% waarneembaar, terwijl er bij islamitisch-Arabische vrouwen sprake is van een teruggang van het geboortecijfer met 16%. Als je dat extrapoleert, betekent het dat het aandeel islamitische burgers van Israël de komende 20 jaar aanzienlijk minder snel zal groeien dan men enkele jaren geleden nog veronderstelde. Ook dat is dus een positief vooruitzicht voor het Joodse karakter van Israël. ZL ■

MAATSCHAPPIJ

Israëlvriendelijke Egyptenaren Als je vanuit Israël naar Egypte kijkt, denk je dat de strijdende partijen daar het slechts op één punt echt met elkaar eens zijn: de haat tegen Israël. Maar geen enkel plaatje is zwart-wit, je moet alleen wel scherp toekijken. In Egypte kwam het de laatste weken tot veldslagen op straat. Het lijkt er op dat het land aan de Nijl in een burgeroorlog wegzinkt. Iedereen schijnt tegen iedereen te zijn. Je vraagt je af of er nog een consensus is die de Egyptenaren verenigt. De enige gemeenschappelijke noemer lijkt de haat tegen Israël te zijn. Anti-Israëlische uitlatingen hoor je zowel van de aanhangers van de Moslimbroederschap als van de meest liberale Egyptenaren. Hoewel Egypte en Israël een vredesverdrag hebben, is het geen geheim dat dit nooit een ‘warme vrede’ is geweest. Zowel onder Mubarak als onder Morsi leek het er op dat het antizionisme een wijd-

verbreid fenomeen was en is dat in Egypte zelfs elkaar niet welgezinde groeperingen verenigt. Maar als je goed kijkt, kun je ook een niet eens zo kleine groep Egyptische burgers ontdekken die Hebreeuws leren of het goed spreken, die Israëlische schrijvers lezen en ook tv-uitzendingen en films op de Israëlische tv kijken. Toegegeven, niet weinigen van hen zijn ambtenaren van de veiligheidsdiensten, maar niettemin zijn er veel Egyptische burgers die niet uit hoofde van hun beroep, maar geheel vrijwillig Hebreeuws leren en zich voor Israël en de Israëlische cultuur interesseren. Tijdens de jongste golven van geweld werden

de Israëli’s zich van dit fenomeen bewust. Nu denkt u misschien: Wat?! Steeds meer van deze Hebreeuws sprekende Egyptenaren komen voor de Israëlische tv-camera‘s aan het woord om te vertellen over wat er in hun land aan de hand is – in het Hebreeuws natuurlijk. Een van deze mannen is Munir Mahoud (53), directeur van een taleninstituut in Cairo waar je, hoe kan het anders, Hebreeuws kunt le-

BIJBEL EN ISRAËL 21 YESHUA ren. Hij spreekt een Hebreeuws dat blijk geeft van een goede kennis van de grammatica en een grote woordenschat. Hij kent zelfs jargon. En niet minder belangrijk: hij spreekt het bijna volkomen accentloos. “Tientallen Egyptenaren leren Hebreeuws, dat als vak aan in totaal twaalf universiteiten in het land wordt aangeboden”, vertelde hij in een interview over dit onderwerp. “Sommigen leren meer over Israël in het kader van een programma van de staat dat ‘Ken je vijand’ heet. Maar tenslotte krijgen dan veel mensen een eerlijke en diepgaande belangstelling voor de taal en de Israëlische maatschappij alsook de cultuur en de politiek van ons buurland. Enkelen zijn zo enthousiast dat ze openlijk zeggen dat ze op een echte vrede hopen.” En met een fijn lachje voegde hij eraan toe: “Weet u wat? Ze hebben gelijk. Er komt nog een keer een echte vrede.” Mahoud begon op een historisch keerpunt Hebreeuws te leren, namelijk direct na het bezoek van de Egyptische president Anwar al-Sadat aan Jeruzalem. Hij heeft lang als reisleider voor Israëlische toeristen gewerkt, heeft Israël al 35 keer bezocht, veel artikelen uit het Hebreeuws in het Arabisch vertaald en zelfs een wetenschappelijk werk over een Israëlische schrijfster geschreven. Tenslotte heeft hij een school opgezet die talloze studenten trekt die Hebreeuws willen leren. Ook de 28-jarige Asalam geldt als een goed Israël kenner. Hij studeert Hebreeuws en Israëlische cultuur aan de universiteit. “Met mijn studenten kijk ik bijvoorbeeld Israelische films. We kijken samen naar het nieuws en luisteren ook naar Israëlische muziek. Vooral sommige Israëlische tv-series zijn bij mijn studenten populair.” Andere Egyptenaren, zoals de blogster Aliat, vonden de weg naar het Hebreeuws uitgerekend door hun voorliefde voor literatuur. “Ik wilde Amos Oz en David Grossmann perse in het origineel lezen”, zo vertelde Aliat de Israëlische krant Yediot Acharonot. Niettemin weigerde Aliat haar achternaam te geven, want per slot van rekening deelt lang niet iedereen in het verhitte Midden-Oosten haar voorliefde voor Israël. ZL ■

Syrië’s laatste aanval op Israël

door Norbert Lieth Op verschillende plaatsen in de heilige Schrift wordt duidelijk dat Assur (het huidige Syrië) voor Israël de vijand uit het noorden is, via wie tenslotte «Gog van Magog» (Ez. 38 en 39) het Joodse land zal binnenvallen. Syrië is de macht uit het noorden, «Gog van Magog» de hoofdmacht uit het uiterste noorden (Ez. 39:2). Ook al is de politiek van de vroegere Sovjetunie veranderd, het blijft actueel dat “Gog, het land van Magog, de oppervorst van Mesech en Tubal” (Ez. 38:2) met zijn waarschijnlijk islamitische satellietstaten (vs. 5-6) op een dag het land Israël zal binnenvallen om op de bergen van Israël door God geoordeeld te worden. Ik kan me voorstellen dat Israël in de eerste helft van de 70ste jaarweek (vgl. Dan. 9) door Syrië wordt aangevallen en dat achter Syrië dan de macht van Gog verschijnt. Syrië is de voorhoede, terwijl Gog de achterhoede van de vijand uit het noorden zal vormen. Interessant is ook dat Rusland de vijandschap van Syrië tegen Israël altijd gesteund heeft. In het boek van de profeet Joël wordt de aanval van destijds van As-

sur op Israël beschreven, en deze wordt tegelijkertijd een beeld voor de eindtijd: “Ik zal die uit het noorden ver van u wegdoen. Ik verdrijf hem naar een dor en woest land, zijn voorhoede naar de zee in het oosten, zijn achterhoede naar de zee in het westen. Zijn stank stijgt op, zijn walm stijgt op, want hij heeft grote dingen gedaan. Wees niet bevreesd, land, verheug u en wees blij, want de HERE heeft grote dingen gedaan” (Joël 2:20-21). Vers 20 komt overeen met het einde van Gog op de bergen van Israël, zoals ook beschreven door de profeet Ezechiël: “Op die dag zal het gebeuren dat ik Gog daar in Israël een plaats voor een graf zal geven. … Daar zullen zij Gog en heel zijn menigte begraven en zullen het noemen: Dal van de menigte van Gog. Het huis van Israël zal hen begraven om het land te reinigen, zeven maanden lang” (Ez. 39:11-12). Als de Israëli’s zeven maanden nodig hebben om de lijken te begraven, kun je je voorstellen wat een stank van ontbinding er in de lucht zal hangen (vgl. Joël 2:20). In het boek van de profeet Daniël vinden we nog een aanwijzing: “Aan het einde van hun koningschap,

2222 ACHTERGRONDINFORMATIE UIT ISRAËL BIJBEL EN ISRAËL Nieuws uit Israël

Nieuws uit Israël • 10/2013

Beth-Shalom, Postbus 193, 3940 AD Doorn telefoon 0343 477288 fax 0343 477447 E-mail: [email protected]

Abonnementen: Beth Shalom, Postbus 193, 3940 AD Doorn, tel. 0343 477288 Giften: Giro 94400 t.n.v. Beth-Shalom Doorn Betalingen: Giro 409200 t .n.v. Middernachtsroep Doorn Voor België: ING-bank 363-0507942-90 in Brussel «Nieuws uit Israël» verschijnt ook in het Duits, Frans, Engels, Spaans, Portugees, Hongaars en Roemeens. Alleen in de betreffende landen. Abonnement Nederland en België: gratis, Vanuit Nederland naar andere landen in Europa: EUR 26.40, Buiten Europa en Suriname: EUR 31.80. Israëlreizen: Beth-Shalom-Israëlreizen: Postbus 193, 3940 AD Doorn tel. 0343 477288 Gastenhuis in Israël: Beth-Shalom, P.O.B. 6208, Haifa 31060/Karmel Israël tel. 00972-4-83774-81

Daar zullen zij Gog en heel zijn menigte begraven en zullen het noemen: Dal van de menigte van Gog.

wanneer de afvalligen de maat hebben volgemaakt, zal er een meedogenloze koning opstaan, bedreven in slinkse streken. Zijn kracht zal groot worden, maar niet door eigen kracht…” (Dan. 8:23-24). Bij deze duistere figuur gaat het om Antiochus IV Epifanes, de achtste koning van de dynastie van de Seleuciden, die, en dat is veelbetekenend, uit Syrië stamde. Deze koning had in de tempel in Jeruzalem op ongekende wijze een gruwel van verwoesting aangericht en de Joden uiterst wreed vervolgd. Wikipedia

Antiochus IV Epifanes

De profeet Daniël wordt te verstaan gegeven dat deze persoon met zijn willekeur tegenover Israël ver boven de gebeurtenissen van die tijd uit een brug naar de eindtijd slaat. Daarop slaat de profetie deels op Antiochus IV Epifanes en deels op de eindtijd: – “Begrijp, mensenkind, dat het visioen betrekking heeft op de tijd van het einde” (Dan. 8:17). – “En hij zei: Zie, ik laat u weten wat er zal gebeuren aan het einde van deze gramschap, want op de vastgestelde tijd zal het einde er zijn” (vs. 19). – “En u, houd het visioen geheim, want er komen nog vele dagen voor het gebeuren zal” (vs. 26). Bruns vertaalt: “…want het heeft betrekking op de verre eindtijd.” – Over deze agressor uit het noorden (Syrië) staat er: “Zijn kracht zal groot worden, maar niet door eigen kracht”. Zal deze andere kracht achter Syrië de macht uit het uiterste noorden zijn? Dan kan Syrië inderdaad de voorhoede uit het noorden en Gog de achterhoede uit het uiterste noorden zijn. Of Assad nu ten val gebracht wordt of niet, Syrië blijft ongetwijfeld een bedreiging voor Israël. Daarom is het belangrijker dan ooit om te letten op wat er in het Midden-Oosten gebeurt en dit in het licht van de Bijbel te zien. “Want: nog een heel korte tijd en Hij die komt, zal komen en niet uitblijven” (Heb. 10:37). ■

Testamentaire beschikkingen: (via een notaris) «Ik legateer vrij van rechten en kosten aan de Stichting: Zendingswerk Middernachtsroep statutair gevestigd te LEIDEN en geregistreerd onder nummer .41166018. bij de Kamer van Koophandel Rijnland, een bedrag van EUR…»

Gedachtig aan het feit, dat alle menselijke kennis slechts onvolkomen is (1 Cor. 13:9), geven de auteurs voor eigen verantwoording hun persoonlijke visie weer Initialen van de auteurs en bronvermeldingen in dit nummer: ZL = Zwi Lidar; CM = Conno Malgo; AN = Antje Naujoks

Voorpagina: NUI Voor de inhoud van externe web-pagina’s waarnaar verwezen werd kunnen wij niet aansprakelijk worden gesteld. Wij verklaren hiermee uitdrukkelijk, dat op het tijdstip van het tot stand brengen van de link geen illegale inhoud op de verbonden websites herkenbaar waren. Op de actuele en toekomstige vormgeving, de inhoud of de auteursrechten van de verbonden sites hebben wij geen invloed. Voor illegale, foute of onvolledige inhoud en vooral voor schade, die uit het aanklikken of niet aanklikken van zulke aangeboden informatie ontstaat, is alleen de aanbieder van de site verantwoordelijk, naar wie verwezen werd, niet degene, die enkel via links naar de bewuste publicaties verwijst.

Het eerste boek van de Bijbel laat ons zien waar wij vandaan komen; het laatste boek van de Bijbel openbaart waar wij heengaan. Daartussen liggen vele hoofdstukken die gaan over ons leven en over alles wat God gedaan heeft om ons een heerlijke toekomst te bereiden. De auteurs van dit boek laten uit de volheid van Gods Woord enige zeer interressante gedeelten zien die wijzen op Degene, Die verleden, heden en toekomst vast in handen houdt. Voorbeelden uit de lijdensgeschiedenis van Jezus, gedeelten uit de redevoering over de eindtijd, zicht op de wonderen van Openbaring en de rol van Israel in heden en toekomst wijzen naar Degene, Die Zelf de toekomst is.

Bestelnr. 542 - paperback - € 4,40

Stichting Zendingswerk

Middernachtsroep Hier kan uw advertentie komen te staan. Stuur een mail aan

[email protected]

Auteur: Norbert Lieth

Honderd jaar geleden (1897) schreef Theodor Herzl: “De Joodse staat”. Daarin schreef hij o.a.: “De Joodse staat is een noodzaak voor de wereld, dientengevolge zal deze ontstaan.” 50 Jaar later ontstond de Joodse staat. Sindsdien is Israël een discussieobject van bijzondere aard, een politiek item, een ergernis. Daar scheiden zich de geesten als bij geen enkel ander volk in de wereld. Het doel van dit boek is aan te tonen, dat het bij het bestaan van de Joodse staat om meer gaat dan om wereldpolitiek, om veel meer! Het gaat om de vraag of de Bijbel gelijk heeft. En als dat zo is, wat dan?

voor meer informatie. Bestelnr. 533 - paperback - € 5,00

Israël 2014 De Israëlkalender 2014, de 13 foto’s tonen de prachtige natuur van Israël. De kalender vermeldt christelijke en Joodse feestdagen en heeft voor elke maand een passend bijbelvers. Het is een ware blikvanger! afmetingen: 42,0 bij 29,7 cm • ISBN 978-90-6603-165-4 • prijs € 10,00 bestelnummer 348140

DOORN

NORBERT LIETH

ZATERDAG, 16 NOVEMBER 2013 14:00 UUR HET BRANDPUNT POSTWEG 18

Hendrik Schipper

Israël, Gods oogappel Beloften voor Israël in verleden - heden en toekomst. Israël in profetisch Bijbels Perspectief. God heeft het volk Israël uitverkoren om Zijn plan uit te voeren. Gods plan met Israël is als een diamant met veel facetten, die gaan oplichten en schitteren als we de Schriften onderzoeken. Door Israël zal de gehele wereld gezegend worden. Een heerlijke toekomst staat dit volk nog te wachten. Maar voor het zover is staat er nog heel veel te gebeuren. Daarover kunt u in dit boek lezen.

€ 17,50 Onze

0343

E-Mai

beste

Beste

- 477

l:

Bestelnr. 199111 · Boek · gebonden · 659 pagina‘s ISBN: 978-94-91382-04-8

lling@

ltelefo

on

288

midde

rnach

Bezoek onze

tsroep

.nl

Webshop