stedebouw architectuur &
jaargang 33 | nr. 4 | juli 2016
08
opkomst van de leefstraat
glas in gevels
43
28
14
James O’Callaghan over
Baksteen op complex draaipunt
Europa’s grootste stadsboerderij staat in Den Haag
hot topic
KEN A D & S L E V thema GE
08
43
28 www.stedebouwarchitectuur.nl
gevels & daken Auteur: Karin de Mik
Het meest duurzame industriële gebouw van Europa
Award voor ECOStyle
Energieneutraal ECOStyle maakt gebruik van aardwarmte, er is geen aansluiting op het riool, noch op het aardgasnet. De energie wordt opgewekt door 1.200 vierkante meter zonnepanelen (675 stuks) op het dak van het Warehouse. Een warmtepomp met 20 bronnen zorgt voor de warmte van het kantoor. Op het Warehouse staan hiervoor 5 luchtwaterwarmtepompen. Regenwater wordt opgevangen in 2 grote tankcom-
Het nieuwe bedrijfspand van ECOStyle in
plexen. “Het ene is een soort septic tank 2.0,” verduidelijkt Zethoven.
Oosterwolde is energieneutraal en werd
“Hierin wordt het afvalwater van de wc’s en het proceswater
grotendeels gebouwd met biobased mate-
opgevangen en afgebroken. Nadat het is gezuiverd wordt het geloosd
rialen. Het bedrijf in natuurvriendelijke
op de sloot. De fecaliën worden afgebroken door vergisting. Een à
artikelen voor plant, bodem en dier wilde
twee keer per jaar wordt dit biologisch restmateriaal opgezogen. Het
zich profileren met een zo duurzaam moge-
zou op het land kunnen worden uitgereden, maar is ook geschikt als
lijk onderkomen. Een uitdaging voor de
brandstof voor biogasinstallaties. De andere tank vangt het regenwa-
gebouwontwikkelaar die op zoek ging naar
ter op, dat via een pompsysteem naar de toiletten wordt gevoerd.”
de meest vernieuwende materialen.
H
32
et gebouw bestaat uit een kantoor-
Ecomunitypark
Vogels
naar biobased materialen. Uiteindelijk is toch
pand van 1.200 vierkante meter,
Het ECOStyle-gebouw is het eerste bedrijfspand
De buitengevels van beide gebouwen zijn
gekozen voor ‘waxed wood’, omdat dit het
verdeeld over 2 verdiepingen, en een
op het Ecomunitypark in Oosterwolde. Dit park is
van hout. Het kantoor bestaat uit het FSC-
kantoor een natuurlijke en vriendelijke uitstraling
Warehouse (magazijn) van 5.000
een atypisch zeventien hectare groot bedrijventer-
gecertificeerde Siberisch larix, dat onder hoge
geeft. “Biobased was een minder logische keuze,
vierkante meter met een hoogte van 13 meter.
rein, waar Powerhouse Company het masterplan
temperaturen geïmpregneerd is met wax.
omdat dit voor grote oppervlaktes door zijn effen
Powerhouse Company uit Rotterdam en Zethoven
voor ontwierp. Stefan Prins, architect en associate
Zethoven legt uit: “Het waxen geeft het hout
kleur een vrij hard uiterlijk geeft.”
Bouwplan Groep (Heerenveen, Groningen)
bij Powerhouse Company: “Het is een uniek,
een langere levensduur en maakt dat het er door
ontwierpen het kantoor en het Warehouse. Dat
duurzaam bedrijventerrein. Het staat in een
de jaren heen mooier gaat uitzien. Het hout is
De buitenschil van het Warehouse bestaat uit
laatste ontwerp, verder uitgewerkt door Daan
bosrijke omgeving, er is een meanderende rivier
door het waxen bovendien onderhoudsvrij.” De
met stenen gevulde korven. Zethoven: “Je ziet al
Zethoven zelf, won in maart de global BREEAM
aangelegd en het bebouwingspercentage blijft
draagstructuur van het kantoorgebouw bestaat
allerlei insecten en bijen in de schanskorven en
Award en mag zich een van de meest duurzame
beperkt. Verder heeft het park zijn eigen ener-
uit kalkzandsteen, waarbij gekozen is voor
vogels die er nestelen. Zo draagt het gebouw bij
industriële gebouwen ter wereld noemen. Het
gievoorziening en zijn er regels opgesteld over
een milieuverantwoorde lijmstof. “We wilden
aan een grotere biodiversiteit.” In de buitenschil
pand is zo ontworpen dat het past in de natuur-
de grootte van gebouwen en het gebruik van
enerzijds vernieuwende gerecyclede materialen
van het magazijn kunnen de diertjes niet komen.
lijke omgeving.
ecologisch materiaal.” Het idee voor Ecomunity is
toepassen, maar de opdrachtgever wil natuurlijk
Daarvoor is achter de schanskorven een hoog-
van oud-directeur Anne Jan Zwart van ECOStyle.
ook de garantie dat het gebouw lange tijd blijft
geïsoleerd, luchtdicht sandwichpaneel aange-
Kenmerk van beide gebouwen is de transparantie
Het ECOStyle-kantoor is zo ontworpen dat het
bestaan,” licht Zethoven toe. “De leverancier
bracht ook, weer met een milieuvriendelijke lijm
en het gebruik van biobased materialen. Het kan-
bij groei van het bedrijf eenvoudig kan worden
heeft op ons verzoek een minder milieubelas-
samengevoegd.
toordeel heeft een overstekend dak, dat tevens
uitgebreid. “Eenzelfde kantoorblok als wat er nu
tende lijm ontwikkeld. Zo hebben we gevestigde
als natuurlijke zonwering dient. De glazen aan de
staat, kan erbij worden gebouwd. Dat laat het
partijen meegenomen in het realiseren van een
Lamellen
zuidzijde zijn bewust kleiner dan aan de noord-
systeem van het gebouw toe. Toekomstbestendig
verduurzamingsslag.” Prins van Powerhouse
De dakconstructie van het Warehouse bestaat
kant, om de koellast te verlagen.
bouwen is duurzaam bouwen,” stelt Prins.
Company vertelt dat er veel onderzoek is gedaan
uit gelamineerd vurenhout. De houten liggers
stedebouw & architectuur | nr. 4 | juli 2016
‘Toekomstbestendig bouwen is duurzaam bouwen.’
33
gevels & daken
(30 centimeter breed en 2.15 meter hoog)
zich geplaatst zag. Zethoven: “In onze visie moet
‘Biobased wordt gemeengoed’
overspannen een afstand van 40 meter. Het
er een balans zijn tussen uitstraling, bruikbaar-
Biobased materialen zullen de
gevelbeeld wordt bepaald door horizontale,
heid en betaalbaarheid. Dat was ook bij ECOStyle
komende jaren meer en meer
houten lamellen, die steeds verder uiteen lopen.
zo: ze wilden een duurzaam gebouw, maar wel
worden toegepast, verwacht archi-
Omdat de onderlinge afstand steeds iets verder
de garantie dat het dertig jaar blijft staan.” Het
tect Stefan Prins van Powerhouse
wordt vergroot, lijkt het alsof het pand in de
bureau maakte dan ook een studie van de best
Company. Maar het moet wel pas-
lucht opgaat. Zethoven wilde een zo schaalloos
bruikbare biobased materialen. “We wilden
sen bij de aard van het project. “De
mogelijk gebouw. Om het kleiner te laten lijken
de meest innovatieve producten. Soms zijn er
innovatie zet door. Er zijn veel com-
heeft een deur bijvoorbeeld een zij- en boven-
interessante producten die voor 95% gereed zijn,
posietmaterialen, die en goedkoop
raam gekregen. “De schaal wordt zo aangepast
maar waarvan niet zeker is of hun levensduur
en weinig onderhoud vergen. Denk
aan het grote gebouw.”
hoog genoeg was.” Bij de keuze van biobased
bijvoorbeeld aan het restmateriaal
De panden hebben een hoogwaardige dubbele
gevelbekleding werd aanvankelijk gedacht aan
van aubergines, waar biologisch
beglazing. Geen Triple A? “Voor de isolatie-
de toepassing van geperst bermgras. “Maar voor
afbreekbare kunststof van wordt
waarde van het glas is dit niet altijd nodig,” stelt
je daarmee zo’n groot gebouw gaat bekleden,
gemaakt, geschikt voor gevelpla-
Zethoven. “Er is hoogwaardig dubbel glas dat
moet je wel de zekerheid hebben dat het er niet
ten. Biobased materiaal wordt
beter isoleert dan basis driedubbele beglazing.
na tien jaar af valt. Die garantie was er nog niet.”
meer en meer gemeengoed, al zul
Voor driedubbel glas zijn bovendien zware kozij-
Wel is het gelukt om een koelingssysteem zonder
je je opdrachtgever soms moeten
nen nodig, wat het er niet mooier opmaakt.”
een milieuonvriendelijk koelmiddel te plaatsen.
overtuigen. Bij sommige ontwerpen
Zethoven: “Wij hebben als experiment een water-
zal de keuze voor biobased minder
Bermgras
gedragen koelingssysteem toegepast. Van de
logisch zijn en gebruik je andere
Vernieuwende biobased concepten, die betaal-
fabrikant kregen we de garantie dat het functio-
duurzame materialen als baksteen
baar zijn en minstens dertig jaar mee kunnen. Dat
neert en zo niet dat hij het dan vervangt.”
of natuursteen.”
was de uitdaging waarvoor Zethoven Bouwgroep
stedebouw & architectuur | nr. 4 | juli 2016
35
gevels & daken
Grenzeloze gevels Darling Exchange
Isolerend,
Len Lye Museum
“Ons doel is architectuur te creëren
geluidwerend,
© detailfoto: Davor Popadich
die zowel open als tastbaar voor
Van een afstand lijkt het Len Lye Museum op de trilling van de lucht
dragend en zelfs energie-
de bezoekers is,” aldus Japans
op een zomerse dag. De gebogen
opwekkend; gevels voorzien
architectenbureau Kengo Kuma. Het
huid van roestvrij staal reflecteert
bureau heeft voor Sydney een 30
de omgeving op surrealistische
een gebouw van cruciale
meter hoog multifunctioneel centrum
wijze, bedoeld als eerbetoon aan
functies, maar ze moeten
ontworpen met een wervelende
experimenteel kunstenaar Len
houten gevel. Deze ‘Darling Exchange’
Lye, bekend om zijn kinetische
bovenal het oog strelen. In
telt zes verdiepingen, met daarin
kunstwerken. De stand van de
deze nieuwe rubriek presen-
onder meer een markthal, bibliotheek,
zon speelt een belangrijke rol in
kinderopvang, kantoorruimte voor
het ontwerp: op de straat worden
teren we gevels van over
starters en op het dak een bar en
golvende reflecties geworpen, maar
de hele wereld die niet te
restaurant. Het gebouw wordt
ook via spleten in het staal vindt
verbonden met een 2.700 m2 grote
het zonlicht zijn weg. Hierdoor
missen zijn, zij het door een
openbare ruimte, het ‘Darling Square’,
ontstaan in het interieur lichtpilaren
afwijkende materiaalkeuze,
ontworpen door het Australische
in de vouwen van het beton. “Dit
landschapsarchitectenbureau
creëert bewegende lichtpatronen
een naadloze invoeging in
Aspect Studios. Beide projecten zijn
op de promenade, wellicht te zien
het
onderdeel van een 3,4 miljard kostend
als een vorm van passieve kinetische
revitalisatieproject van Lendlease, met
architectuur,” aldus architect Andrew
of omdat ze een uitdagend
als doel het gebied te transformeren
Patterson. Het museum in New
statement uitdragen.
tot een leefbare buurt. Het geheel
Plymouth op het noordelijke eiland
moet in 2018 worden opgeleverd.
van Nieuw-Zeeland is ontworpen door
stedelijke
landschap
Pattersons Associates en is sinds juli © Patrick Reynolds
2015 open voor publiek.
Euronews Headquarters Een gifgroene gevel, onmisbaar vanuit iedere richting, kenmerkt de nieuwe thuisbasis voor de internationale nieuwszender Euronews. De
© Kengo Kuma
aluminiumgevel met een patroon als ‘pezige huid’ wordt onderbroken
Museum Garage
door twee enorme gaten: “De ogen van Euronews, die de gebeurtenissen van de wereld om ons heen opnemen,” aldus architectenbureau Jakob + MacFarlane. Het merkwaardige patroon, naar idee van kunstenaar Fabrice Hyber, creëert talloze openingen die licht en lucht doorlaten. Ook de eivormige gaten brengen het zonlicht dieper in het gebouw en bieden tegelijkertijd uitzicht over de
Het Miami Design District is een Amerikaans
ledig op zijn plek. De gevels van The Museum
Het is nog onbekend wanneer The Museum
rivier Saône en de aangrenzende
fenomeen, bekend door grootse kunst-
Garage zijn ieder ontwikkeld door een andere
Garage wordt gebouwd.
haven van Lyon voor de medewerkers
galerijen en luxe winkelketens. Innovatieve
architect, maar lopen op diverse plekken
Van links naar rechts: Ant farm (WORKac),
van Euronews. Opmerkelijk aan de
ontwerpen die kunst en mode combineren
in elkaar over. De nieuwe parkeergarage is
XOX (J. Mayer H.), Serious Play (Nicolas
gaten is dat ze vanaf de kern van
zijn hier meer regel dan uitzondering. Het
onderdeel van een omvangrijke herontwik-
Buffe), Urban Jam (Clavel Arquitectos),
het gebouw naar boven dwalen en
idee achter de zes totaal verschillende gevels
keling van het Miami Design District, door
Barricades (K/R Architects) en But I Only Want
uitkomen op het dak.
voor één parkeergebouw is hier dan ook vol-
curator Terence Riley van K/R Architects.
You (Sagmeister & Walsh).
24
stedebouw & architectuur | nr. 4 | juli 2016
© Nicolas Borel
25
gevels & daken
Europa’s grootste stadsboerderij staat in Den Haag
Fotografie: Martijn Zegwaard
Urban Farm op dak voormalige Philips fabriek In Den Haag is op het dak van het voormalige Philips Telecommunicatiegebouw uit 1950 Europa’s grootste stadsboerderij geopend. Op een hoogte van 40 meter wordt jaarlijks 50 ton lokale rooftop groenten en 20 ton verse stadsvis geproduceerd. De Urban Farm in Den Haag – UF002 De Schilde – is een initiatief van UrbanFarmers AG, een Zwitsers technologiebedrijf dat zich richt op de bouw van faciliteiten voor voedselproductie in steden. Architectenbureau space&matter uit Amsterdam ontwierp de Urban Farm.
K
assen op het dak van gebouwen in
den geteeld. Van Bergen Kolpa Architecten, met
stedelijke omgevingen duiken steeds
Meta, Wageningen UR glastuinbouw, Smiemans
vaker op. Ook in Nederland. In de wijk
en Tractebel Engineers, ontwerpt in Roeselare een
Amstelkwartier in Amsterdam bouwt TBI
superkas: het Groente Paleis. Het 9.500 vierkante
op dit moment aan een viersterrenhotel, naar
meter grote gebouw wordt gerealiseerd op het
een ontwerp van Paul de Ruiter Architects. Op
dak van de Groente en fruit veiling REO, het
het dak van het hotel verrijst een kas, waarin
voedsel logistieke hart van West-Vlaanderen.
groenten, fruit en vissen voor het restaurant wor-
Het Groente Paleis is ook weer een voorbeeld
stedebouw & architectuur | nr. 4 | juli 2016
43
gevels & daken
wordt hergebruikt als meststof voor planten en
Zwaan. Glasl: “De opdracht is binnengehaald
planten zuiveren op hun beurt het water voor
door het winnen van een prijsvraag uitgeschreven
het kweken van vis. Op deze manier wordt 50
door gemeente Den Haag. Criterium was niet het
ton lokale rooftop groenten en 20 ton verse
ontwerp maar het herbestemmingsprogramma.
stadsvis geproduceerd. Voor UrbanFarmers AG is UF002 De Schilde de tweede rooftop farm. In
Wij zijn door UrbanFarmers AG gevraagd om
2012 opende UrbanFarmers de eerste aquaponics
het ontwerp te maken. Uitgangspunt was om de
rooftop farm ter wereld in Basel.
kasopbouw doorlopend aan te laten sluiten op de onderbouw. Zonder verspinging op de overgang.
space&matter
En dat alles op basis van één detail. We hebben
Om de grootste commerciële stadsfaciliteit voor
de kas wel enigszins losgemaakt van het dakvlak
levensmiddelenproductie in Europa te kun-
zodat op afstand lijkt alsof de kas zweeft. Die kas
nen huisvesten zijn de zesde verdieping van
zelf is ‘proven technology’ en in het consortium
het gebouw plus het dak getransformeerd.
ge-engineerd en ontworpen. Omdat we te maken
Dit gebeurde op basis van een ontwerp door
hebben met industriebouw die per definitie
voor toekomstige voedselproductie in de stad,
space&matter. Sascha Glasl van space&matter
robuust is, waren geen extra constructieve
maar ook een demonstratie van intensief ruim-
over het programma: “Het dakterras van 1.200
ingrepen nodig (behalve op de zesde verdieping,
tegebruik, circulair energie- en watergebruik en
vierkante meter is ingericht voor de teelt van
waar de vloer versterkt werd). De kasopbouw
verduurzaming van de glastuinbouw.
groenten. Hiervoor is een kasopbouw gereali-
staat op een constructie van stalen H-balken.
doorsnede gebouw met dak en visproductie.
‘Restafval uit viskwekerijen wordt hergebruikt als meststof voor planten en planten zuiveren op hun beurt het water voor het kweken van vis’
seerd. De bovenste (zesde) verdieping hebben we
Op de zesde verdieping, met in het midden de
Aquaponics
ingericht als overdekte viskwekerij van 370 vier-
viskweekvijver, hebben we het industriële karakter
Terug nu naar de Urban Farm in Den Haag,
kante meter. In UF002 De Schilde is 250 vierkante
zoveel mogelijk intact gelaten. Er zijn plannen om
Europa’s grootste stadsboerderij waar groen-
meter ingericht voor evenementen en rondleidin-
het balkon op deze verdieping dicht te maken
ten en vis met behulp van aquaponics worden
gen.” Het project is door space&matter uitge-
om extra vierkante meters te creëren zodat we
geteeld, een voorbeeld van circulariteit in de
voerd binnen het UF Consortium: UrbanFarmers
het programma – bezoekersruimte et al – kunnen
i
voedselproductie. Restafval uit viskwekerijen
AG, Priva BV, Koppert Biological Systems en Rijk
accommoderen.”
urbanfarmers.com
De stadsboerderij op het dak en zesde verdieping van de voormalige fabriek van Philips Telecommunicatie in Den Haag.
44
stedebouw & architectuur | nr. 4 | juli 2016
45
