stedebouw architectuur hot topic 16 Water in de stad 24 Kokon bestaat veertig jaar 30 Aktivhaus van Werner Sobek in Weissenhofsiedlung

renovatie & herstructurering

stedebouw architectuur &

jaargang 32 | nr. 5 | september 2015

16 Water in de stad 24 Kokon bestaat veertig jaar 30 Aktivhaus van Werner Sobek in Weissenhofsiedlung Stuttgart 42 De Rode Loper in Amsterdam: ruimte voor langzaamverkeer

urering

hot topic

rstruct e h & ie t a v o thema Ren

16

24 | september 2015 stedebouw & architectuur | nr. 5www.stedebouwarchitectuur.nl

42

1

Duurzame oplossingen voor betonconstructies

Alert op wapening voor veilige balkons en galerijvloeren Galerijflats zijn een veel voorkomend verschijnsel in Nederland. In de jaren zestig werden ze veel gebouwd om de woningnood na de oorlog op te lossen. Maar hoe veilig zijn de doorgestorte balkon- en galerijvloeren uit die tijd? En hoe kan de levensduur van deze betonconstructies duurzaam worden verlengd? Een paar feiten op een rijtje. Het bezwijken van een galerijplaat van de Antillenflat in Leeuwarden in 2011 zorgde ervoor dat de constructieve veiligheid van balkons en galerijen in Nederland kritisch werd bekeken. En wat bleek? De uitkragende galerijvloeren van flats die tussen 1950 en 1970 zijn gebouwd in Nederland, zijn niet altijd veilig. “Dat zit hem vooral in de wapening”, zegt Bastiaan van Esseveld van Triflex. De rayonmanager van het bedrijf dat zich heeft gespecialiseerd in vloeibare kunststoffen voor vloeren, afdichtingsystemen en markeringen komt dit soort flats maar al te vaak tegen in zijn werk. “Scheuren in uitkragende galerijvloeren die met een nieuwe coating worden behandeld. Wees alert op constructieve problemen vóór de afdichting van zo’n vloer”, benadrukt hij. Want een ernstiger constructieprobleem ligt zomaar op de loer. “Uitkragende galerijvloeren zijn een doorgestorte vloer die vaak vrijdragend is en uit één deel bestaat. De wapening in het beton maakt de vloer bestand tegen de zwaartekracht. De positie en de dikte van de wapening zijn daarbij dus erg belangrijk.” 2

Wanneer deze bijvoorbeeld onnauwkeurig en te laag is gestort, voldoet de constructie niet meer aan de huidige veiligheidseisen. Daarnaast kan de wapening zijn aangetast door putcorrosie. “Wanneer de constructie onvoldoende is afgedicht, kan water via scheuren het beton binnen dringen. In dat water zitten opgeloste chloriden, afkomstig van onder meer dooizout tegen gladheid op de galerij. Die zorgen voor corrosie van het wapeningsstaal. En dat blijkt nog al eens voor te komen bij flats uit de periode ’50 tot ‘70’.” Protocol CUR 248 Het probleem met de betonconstructies van balkons en galerijen werd naar aanleiding van het drama in Leeuwarden uitgebreid beschreven in de de CUR 248. Dit is een protocol voor het beoordelen van de constructieve veiligheid van uitkragende betonnen vloeren bij galerijflats, die in de periode 1950 – 1970 zijn gebouwd. “Een positieve ontwikkeling”, vindt Van Esseveld. “Allereerst biedt het protocol een eenduidige werkwijze om de constructie te beoordelen. Maar bovenal merk ik in de praktijk dat vastgoedeigenaren en opdrachtgevers zich bewuster zijn geworden van de problematiek. Dat is heel goed.” Om die bewustwording nog meer te vergroten, hielden Triflex en Bartels Bouwadvies in juni een seminar over de veiligheidsrisico’s van gestapelde woningbouw. “Betrokkenen staan te weinig stil bij de noodzaak om de veiligheid met een doordacht plan te zekeren”, zei Gerard Hol van Bartels hier. “De gevolgen zijn ernstig. Maar liefst 18 procent van de betonreparaties begeeft het al in de eerste vijf jaar.”

“MAAR LIEFST 18 PROCENT VAN DE BETONREPARATIES BEGEEFT HET AL IN DE EERSTE VIJF JAAR.’’

Kritische plekken Hoe dat kan? “Doorgestorte galerijen balkonvloeren zijn uiterst kritische plekken. Er kunnen enorme temperatuurverschillen optreden tussen binnen en buiten. Met name in de winter als binnen wordt gestookt en buiten de temperatuur daalt, wordt die doorgestorte vloer flink op de proef gesteld”, legde Bastiaan van Esseveld van Triflex uit.

“MAAK EEN DUIDELIJK PLAN EN EEN DEUGDELIJK ONTWERP, ZORG DAT DE JUISTE MATERIALEN WORDEN GESELECTEERD EN DAT DE UITVOERING GOED VERLOOPT.” De temperatuurverschillen zorgen voor werking in de vloer en daardoor kunnen scheuren ontstaan. Vocht krijgt vrij spel met corrosie tot gevolg. Hoe los je dat op? Met een goed doordacht plan, luidde de conclusie van de experts op het seminar. “Belangrijk is dat je in het vooronderzoek verder kijkt. Een balkonof galerijvloer heeft allerlei kwetsbare delen. Uiteraard bij dilataties, maar ook bij hemelwaterafvoeren, bij de bevestiging van balkonhekken in de betonvloer, de gootzones en kwaliteit van de cementdekvloer”, stelt van Esseveld.

“Kijk naar die onderdelen”, benadrukt hij. “Maak een duidelijk plan en een deugdelijk ontwerp, zorg dat de juiste materialen worden geselecteerd en dat de uitvoering goed verloopt. Op die manier borg je de levensduur van de constructie.” Duurzame oplossing De specialisten van Triflex kunnen de scheurvorming in de vloeren opvangen door de vloer te bekleden met een membraan die in de vorm van een vloeibare kunststof wordt aangebracht. Het voordeel van de systemen van Triflex is dat er geen mechanische bevestigingen of voegen nodig zijn. Het geeft bovendien een ondergrondvolgend homogeen membraan over het gehele oppervlak. Dat voorkomt indringing van water in de constructie en verlengt de levensduur van het gebouw. Daarnaast zijn de esthetische mogelijkheden heel groot dankzij allerlei creatieve afwerkingen, zoals gekleurd kwartszand, decoratieve chips, figuraties en flexibiliteit van het materiaal zodat bijzondere en zelfs extreme vormen mogelijk zijn. “Wij gebruiken diverse harsen om ieder balkon en iedere galerij duurzaam te beschermen. Zo hebben we o.a. PolyUrethaan, Epoxy en PMMA, want elk project vraagt om een eigen specifieke toepassing”, vertelt Van Esseveld.

Triflex BV | Boerendanserdijk 35 | 8024 AE Zwolle | T +31 (0)38 460 20 50 | F +31 (0)38 460 38 57 | [email protected] | www.triflex.nl stedebouw & architectuur | nr. 5 | september 2015

3

4

Altijd een vaste parkeerplaats met de PrivaPark parkeerbeugel

Parkeerbeugel De eigen parkeerplek “even” geleend door een ander, of eerst nog een obstakel weghalen, juist op het moment dat u, als rechthebbende, komt aanrijden. Onderweg is er al zo veel tijd verloren gegaan en komt dit ongemak er ook nog bij! Er is echter een eenvoudige en een doelmatige oplossing. De PrivaPark parkeerbeugel is het luxe en verbeterde alternatief voor de ouderwetse parkeerbeugel. U kunt de beugel vanuit uw auto bedienen, u heeft geen last meer van bevroren sloten, slecht weer en afgebroken sleutels. Naast de afstandsbediening zijn er voor de PrivaPark parkeerbeugel diverse bedieningsmogelijk heden ontwikkeld. Kortom: met de PrivaPark parkeerbeugel bent u altijd comfortabel verzekerd van uw eigen parkeerplaats!

■ Parkeerbeugel met afstandsbediening ■ Geen bekabeling nodig ■ Eenvoudige installatie ■ Veilig ■ Minimaal onderhoud ■ Diverse bedieningssystemen ■ Al jaren een succes bij vele projecten ■ 24-uurs servicedienst

www.privapark.nl PrivaPark Nederland BV Julianastraat 32-34, 1814 EB ALKMAAR Tel: 072 - 511 59 27, fax: 072 - 511 64 04, mobiel 06 - 150 73 063 [email protected] stedebouw & architectuur | nr. 5 | september 2015

5

alcoa

Met de juiste profielkeuzes bij het ontwerp creëert u nog mooiere leefomgevingen Scan de QR Code of ga naar q-r.to/alcoasa om de nieuwe Productselector voor ramen en deuren met bestekservice te bekijken. Hiermee kunt u op basis van vormgeving functionaliteit en prestaties het systeem kiezen dat bij uw wensen aansluit. Zo kunt ú zich richten op datgene waar u goed in bent: schitterende leefomgevingen creëren!

hitects

sterdam | VMX arc

Ex Casa 400 | Am

Alcoa Architectuursystemen Archimedesstraat 9 3846 CT, Harderwijk Telefoon: 0341 - 464 611 E-mail: [email protected] www.alcoa-architectuursystemen.nl 6


inhoud 8

column Martin van der Maas: Over het ontwerp van de openbare ruimte. ‘De besten in het vak zetten de mens centraal, niet het design.’

hot topicS Gert-Jan Hospers: water in de openbare ruimte

05 16-21

Peter Pelzer: over Planning Support Systems Dirk van Peijpe: klimaatbestendige projecten in ZOHO-kwartier Rotterdam

06 thema Renovatie & Herstructurering

column Saskia Oranje en Karin Dorrepaal: ‘Vergeet af en toe die kerntaak en wordt verliefd op

23-59

62

een rafelrandje.’

40 TEN GELEIDE

B

urgers dringen steeds meer door in het domein van renovatie en herstructurering. Flat renoveren en dan een beetje meepraten over tegeltjes in de keuken; dat deden we altijd al wel. Maar nu zien we – lang leve de participatiesamenleving – het aandeel (en de invloed) van bewoners verder toenemen, juist ook in de (energetische) upgrading van woningen. Het gaat al lang niet meer over tegeltjes. De opgave waar bewoners over mee willen praten gaat veel verder. Om samen sterk te staan en een vuist te kunnen maken, vormen bewoners vaak collectieven zoals dat elders ook gebeurt in participerend Nederland. Met een doortimmerd en goed onderbouwd eisenpakket stappen bewoners naar bouwpartijen. Zo willen we het! En de markt reageert hierop. Om zelfbewuste bewonersgroepen op weg te helpen ontwikkelen slimme organisaties allerlei tools en concepten. Zoals KUUB uit Groningen dat doet. KUUB helpt (collectieven van) bewoners om met allerlei maatregelen woningen te verbeteren en woonlasten te verlagen. Dat concept slaat landelijk aan.

Wijnand Beemster

Een van de projecten waar KUUB een bewonerscollectief met succes begeleidt, speelt zich af in de wijk Bilgaard in Leeuwarden, een mega-herstructurering van een wederopbouwwijk. Ook op andere plekken in het land marcheert deze aanpak met succes. Een van de instrumenten die KUUB inzet is Reimarkt, een winkelconcept waar je duurzaam wonen kunt kopen. In het schap staan kant-en-klare producten voor de woning. Je ziet wat je koopt! En de winkel levert niet alleen producten: je kunt er ook terecht voor de financiering. En het werkt! Ook architecten gaan met collectieven van bewoners aan de slag. In Krimpen aan den IJssel zijn door SCoop 240 rijwoningen duurzaam gerenoveerd voor woningcorporatie QuaWonen. Omdat voor goed wonen sociale duurzaamheid minstens zo belangrijk is, heeft SCoop – met daarin o.a. DOOR Architecten – samen met bewoners ook de woonomgeving verbeterd. Tijdens bouwfestivals maakten bewoners meubels voor huis en tuin van het restmateriaal uit de gerenoveerde woningen. En er zijn – ook weer samen met bewoners – ‘burenerven’ aangelegd: groene plekken voor ontmoeting. Al met al een zeer inspirerend burgerinitiatief dat navolging verdient – en met dank aan inventieve en ondernemende bouwen ontwerppartijen.

stedebouw & architectuur | nr. 5 | september 2015

7

column Martin van der Maas

Martin van der Maas is wijkmanager, accountmanager Stad Binnen de Linie bij Stadsbeheer gemeente Den Helder.

‘De besten in het vak zetten de mens centraal, niet het design.’ Volgend jaar is het Jane Jacobsjaar, want 2016 is het honderdste geboortejaar van deze beroemde Amerikaanse urbaniste. Onder meer het netwerk van Ruimtevolk gaat daar enige aandacht aan besteden.

‘De ‘eilandmentaliteit’ van veel stedenbouwkundigen is een oorzaak van talrijke stedenbouwkundige missers.’

S

o what? denken sommige lezers nu waarschijnlijk. Simon Franke, de uitgever van de Nederlandse vertaling van haar standaardwerk ‘Death and Life of Great American Cities’ (1961, vertaling 2009), vertelde mij laatst dat veel stedenbouwers Jane Jacobs niet als stedenbouw-

kundige zien. Haar leer van functiemenging, dichtheid en ‘georganiseerde complexiteit’ waaiert inderdaad breder uit: naast stedenbouw raakt het aan bijvoorbeeld de economie en de sociologie. Maar is de omstandigheid dat je een gedachtengoed moet delen met andere disciplines een reden om je er niets van aan te trekken? Nee, natuurlijk niet. De eilandmentaliteit van veel stedenbouwkundigen is juist een oorzaak van talrijke stedenbouwkundige missers. Want gebruikers van een straat of wijk hanteren andere aantrekkelijkheidscriteria dan designers. Moet het voor veel stedenbouwers niet frustrerend zijn dat pretentieloze, chaotische potpourri’s als de Jordaan, Montmartre of Arabische souks meer mensen trekken dan designpleinen in Vinexwijken? En is het niet vreemd dat nieuwe stedenbouw sneller vervalt dan oude stedenbouw? Jane Jacobs vertelt je als geen ander hoe dat allemaal komt. Kortom: lees haar en leer ervan! De Deen Jan Gehl is een voorbeeld van een stedenbouwkundige die het gedachtengoed van Jacobs prachtig heeft vertaald in zijn stedenbouwkundige praktijk. De besten in het vak zetten de mens centraal, niet het design. Die zien zich als dienaren van de massa, die heel goed weet wat zij wil en vooral zichzelf organiseert. Zoals Jacobs schreef: “Cities have the capability of providing something for everybody, only because, and only when, they are created by everybody.”

reageren [email protected]

8

CONNECTING WORLDS

BEURS DOMOTICA & SLIM WONEN

18 en 19 november 2015 | Evoluon Eindhoven

LUSTRUM · INSPIRATION AWARD · SMART AVENUE · SYMPOSIA · PRESENTATIES · SMART HOMES AWARD · WORKSHOPS

WWW.BEURSDOMOTICAENSLIMWONEN.NL


9

Nationaal Congres Beheer Openbare Ruimte Het jaarlijkse ontmoetingsmoment voor alle beheerders openbare ruimte bij gemeenten, provincies, waterschappen en Rijk en alle aannemers, dienstverleners, adviseurs, opleidingen en instellingen die met hen samenwerken. “Van wijken weten” vraagt van alle betrokken partijen een andere werkwijze. Zowel de overheid, de burger, het adviesbureau en ook de aannemer zijn op zoek. Waar laat ik los, waar moet ik andere tools inzetten en hoe kunnen we (nog) beter samenwerken zodat de wijk er beter van wordt? De hele dag zit boordevol met presentaties, discussietafels en workshops over nieuwe ontwikkelingen en ervaringen in het beheer van de openbare ruimte.

Arnhem 26 november 2015 Gebruik #ncbor

Van wijken weten Beheer afstemmen op de behoefte van de bewoner

U komt toch ook?

Sponsors

Mediapartner

acquirepublishing

In samenwerking met

AANGENAAM KENNIS MAKEN

DELEN IS HET NIEUWE VERMENIGVULDIGEN

10

Meer informatie en aanmelden via www.ncbor.nl

Smart Cities Event, by

4 november 2015, van 14:15 - 18:15 uur MediaPlaza, Polarzaal - (Jaarbeurs Utrecht)

Op woensdag 4 november 2015 vindt voor de eerste keer het Smart Cities Event plaats in MediaPlaza, Jaarbeurs te Utrecht. Een evenement dat niemand mag missen! Dit exclusieve Smart Cities Event van TVVL is dé unieke gelegenheid om een presentatie bij te wonen van de internationale topautoriteit Rifkin over de derde industriële revolutie. Rifkin toont hoe internettechnologie en groene energie voor een derde industriële revolutie kunnen zorgen. Met deze verschuiving naar een nieuw duurzaam economisch model, is het tijd om onze ruimtelijke ordening en planningsmachine eens goed tegen het licht te houden. Het Smart Cities Event wordt mede mogelijk gemaakt door:

Aanmelden kan via www.smartcitiesevent.nl GDF SUEZ GDF_SUEZ_COFELY_CMYK 09/11/2013

24, rue Salomon de Rothschild - 92288 Suresnes - FRANCE Tél. : +33 (0)1 57 32 87 00 / Fax : +33 (0)1 57 32 87 87 Web : www.carrenoir.com

RÉFÉRENCES COULEUR

C100 M100 Y0 K0

C0 M0 Y0 K80

kortingscode: SCEJRSA

Jeremy Rifkin

Uniek aanbod

Jeremy Rifkin is een Amerikaanse econoom, schrijver en adviseur van zeer vooraanstaande leiders en organisaties. Zijn kijk op de toekomst vormt een grote bron van inspiratie voor zowel beleidsmakers als gewone burgers.

Lezers van Stedebouw & Architectuur kunnen nu profiteren van een exclusief aanbod. Met de Stedebouw & Architectuur kortingscode profiteert u van een korting tot wel € 100,- bij inschrijving voor 15 oktober.

Jeremy Rifkin laat helder zien hoe groene energie en de distributie ervan via het internet van grote invloed zullen zijn op samenleving en milieu.

Meld u nu aan met kortingscode SCEJRSA * Aanmelden via www.smartcitiesevent.nl * Na 15 oktober geldt nog steeds een korting op de nietledenprijs van € 50,-


11

nieuws

Greener, Cleaner, Smarter

Connecting Worlds!

Valvoline kent al bijna 150 jaar succes als leverancier van

Op 18 en 19 november organiseert Smart Homes de lus-

innovatieve producten, waaronder preventieve oplossin-

trumeditie van Beurs Domotica & Slim Wonen in Evoluon

gen tegen corrosie met het merk Tectyl. De uitbreiding

Eindhoven, met als thema: Connecting Worlds. Naast een

naar watergedragen betonoplossingen resulteerde in

gevarieerd veld van standhouders zijn er inhoudelijke

MaxRelease Sealer. Dit zijn watergedragen producten die

lezingen, workshops en verschillende symposia, met als

maar in kleine constante hoeveelheden gebruikt hoeven

hoofdthema’s Bouw en ‘De gelukkige mens’.

te worden. Bovendien bevat de Sealer geen organische oplosmiddelen en heeft het een hoog vlampunt, waardoor veilige arbeidsomstandigheden kunnen worden gerealiseerd.

MaxRelease Sealer De MaxRelease Sealer is een vochtregulerend en –verdringend product dat is ontwikkeld om beton te beschermen tegen zuren, vocht van buitenaf en verkleuring door zonlicht. De Sealer wordt door middel van spuiten of met een roller of kwast aangebracht op een betonondergrond en penetreert vervolgens in het beton. Dit voorkomt dat vocht, olie en zuren in het product trekken. Het product is getest op onder meer salpeterzuur, zwavelzuur, zoutzuur en melkzuur en is bovendien geheel UV-bestendig. De Sealer is voor vrijwel iedere toepassing geschikt en kan direct op het oppervlak worden aangebracht. Zo ook in het geval van kalkuitbloei, waardoor lelijke witte plekken niet meer zichtbaar zijn en dat ook blijven wanneer een gekleurde versie van de sealer wordt aangebracht. De Sealer hoeft immers maar eenmalig aangebracht te worden. Omdat het product op meerdere vlakken

Smart Avenue

bescherming biedt, is de Sealer een ideale toevoeging voor de

Als special neemt beursmanager Yvonne van der Ven dit jaar het

betonindustrie en de agrarische sector. De Sealer is verkrijgbaar

initiatief tot samenwerking door middel van de Smart Avenue.

in de variaties zwart, transparant, antraciet, bruin en betongrijs.

Een ‘straat’ met comfortwoningen, hét decor als het gaat om

MaxRelease Sealer penetreert niet in zelfverdichtend beton. De

koppeling van producten en partijen. “Er ontstaan hierdoor

hechting is dan minder goed, daarom is het niet mogelijk om de

nieuwe samenwerkingen die wellicht niet voor de hand liggen

Sealer op zeer compacte betonversies te gebruiken.

maar op lange termijn veel kunnen betekenen”, aldus van der

Meer informatie: maxrelease.nl

Ven. Naast de real-time beleving op de Smart Avenue worden ook dit jaar de inmiddels bekende Smart Homes- en Inspiration Award uitgereikt. Beleving staat daarbij centraal, maar het uitdragen gaat verder dan dat. Voor Smart Homes is het van groot belang dat gerealiseerde projecten de aandacht krijgen die ze verdienen. Een ervaren vakjury beoordeelt de projecten en reikt op de eerste beursdag de Smart Homes Award uit.

Symposia De markt verandert en we zien domotica de grote opmars maken waar al lang aan wordt gewerkt. Ook in de bouw is dit het geval, een goede reden om op beursdag twee te focussen op dit thema. Daarnaast loopt de Philipszaal dit jaar wederom weer vol voor het congres ImMens: ‘De gelukkige mens’ waarbij de veranderende voor bewerking

na bewerking

samenwerking tussen cliënt, de professionele zorgverlener en technologie onder de loep wordt genomen. Ga naar www.beursdomoticaenslimwonen.nl voor meer informatie en om u aan te melden.

12

nieuws

13 oktober: Het Fietsstad Symposium

Conditiemeten met Wédéscan Het op een eenduidige, overzichtelijke manier vastleggen van alle dakgerelateerde zaken; dat is in een notendop het programma Wédéscan. De op die manier vastgelegde informatie kan door de dakeigenaar op ieder moment worden geraadpleegd en gebruikt. De conditiescores kunnen worden overgezet naar het MJOP programma, evenals de vierkante meters en aantallen. De beschreven dakbedekkingsconstructies kunnen worden gebruikt voor alle voorkomende ‘kansen en bedreigingen’, zoals energie-labels, WBDBO vraagstukken, kansen voor subsidies (groendaken) etc.

Nieuwe APP De voortschrijdende technische ontwikkelingen maakten het mogelijk het programma volledig web-based te maken en de opname op het dak te vergemakkelijken met een APP voor de iPad. De dakinspecteur kan daarmee snel de foto’s van de daken en gebreken op de juiste plaats vastleggen. De APP maakt het mogelijk eerder gemaakte inspecties te downloaden en nadat Een bijzonder symposium op weg naar de Fietsstad-

een vervolginspectie is gemaakt, deze weer te uploaden naar het

verkiezing 2016. Tijdens deze bijeenkomst worden vijf

centrale systeem.

genomineerde gemeenten bekend gemaakt. Op die uitslag wachten alle negen gemeenten die meedingen

Cursus

naar een nominatie en daarom zijn zij ook deze dag

Conditiemeten is een discipline die moet worden geleerd. Het

vertegenwoordigd. Toch is dit symposium meer dan een

verschilt in belangrijke mate van het doen van een opname, zoals

gemeentefeestje

voor een offerte of een advies. Deze manier van waarnemen wordt in speciale cursussen geleerd. In samenwerking met BDA

bikenomics

Opleidingen is een maatcursus Wédéscan conform NEN 2767

Bikenomics is het centrale thema van deze dag. Schrijfster Elly

opgesteld. Tijdens deze maatcursus verwerven de medewerkers

Bleu vertelt middels een videoboodschap over haar Bikenomics-

van Wédéflex Dealers kennis en vaardigheid in het uitvoeren van

ervaringen in Amerika. Bikenomics gaat over geld en fietsen. Dat

een hoogwaardige, objectieve en eenduidige conditiemeting

wil zeggen: wat kun je besparen met fiets en welke inkomsten

volgens de Wédéscan methodiek. Deze maatcursus valt onder de

kun je genereren met fiets? De binnenstedelijke economie wordt

subsidieregeling van de Dak Academie (Bikudak), waardoor UTA-

steeds meer een fietserseconomie. Maar niet overal waar veel

medewerkers van dakaannemers recht hebben op subsidie voor

gefietst wordt ontstaan ontmoeting en economische potentie.

de cursus. Meer informatie via: wedeflex.nl

In één van de parallelsessies wordt dieper op dit onderwerp ingegaan. En wat te denken van ruimtebesparingen in binnensteden als de auto plaats maakt voor de fiets? Dit en meer geeft een beeld van Bikenomics. Naast de vijf nominaties voor de Fietsstadverkiezing worden twee prijzen uitgereikt: een prijs voor de best samenwerkende regio op het gebied van fiets en een andere prijs voor de gemeente met de beste cijfermatige onderbouwing van haar fietsparkeerbeleid. Meer informatie: Het Fietsstad Symposium vindt op 13 oktober plaats in het Beatrix Theater in Utrecht, van 13.00 tot 17.30 uur. Meer informatie en aanmelden kan via: fietsstad.fietsersbond.nl/symposium Op de hoogte blijven van al het nieuws? Schrijf u in voor de nieuwsbrief: stedebouwarchitectuur.nl/nieuwsbrief

@StedArch Stedebouw & Architectuur stedebouw & architectuur | nr. 5 | september 2015

13

14

FIETSSTAD 2016 SYMPOSIUM BIKENOMICS

3D DOCUMENTATIE: EffICIENTIE IN UW HANDEN! Complexe renovatie-en bouwprojecten vereisen gedetailleerde en betrouwbare planning vooraf. Opmeten van bouwconstructies, bijv. objecten die verschillende etages met elkaar verbinden, zoals trappen, kan vaak lastig zijn. De fARO ® Scanner freestyle3D biedt o.a. architecten en interieurontwerpers een intuïtieve mogelijkheid om nagenoeg elke structuur in een zeer nauwkeurige puntenwolk te registreren. De gegevens kunnen eenvoudig overgedragen worden naar een computer voor verdere verwerking, geëxporteerd worden naar een CAD programma of gedeeld worden via WebShare Cloud. Kies de FARO oplossing om je volledige workflow te vereenvoudigen en versnellen. www.faro.com

FIETSSTAD 2016

SYMPOSIUM BIKENOMICS

13 oktober 2015 – Beatrixgebouw Utrecht De Fietsersbond nodigt u van harte uit voor het Symposium waar u tijdens plenaire lezingen en interactieve parallelsessies de ins and outs van Bikenomics te horen krijgt. Inclusief bekendmaking genomineerden Fietsstad 2016. Voor meer informatie over het programma en aanmelden: www.ﬁetsstad2016.nl

Hoofdsponsor:

Sponsor:

15

Water is meer dan H 2O Wat zou Amsterdam zijn zonder zijn grachten, Vlissingen zonder de zee en Deventer zonder de IJssel? Water is altijd van groot belang geweest voor de economische ontwikkeling van steden. De nabijheid van water maakte handel, nijverheid en transport mogelijk. Daarom bouwden onze voorouders hun nederzettingen het liefst in de buurt van een bron, rivier of kuststrook. Je ziet het terug in enkele plaatsnamen, van Dordrecht (drecht = overzetplaats) en Coevorden (voorde = doorwaadbare plek in een rivier) tot Oosterbeek en Roermond.

M Deventer, stad aan de IJssel. (Foto: Michiel Verbeek, Creative Commons)

aar de betekenis van water voor

Vergroting van de ruimtelijke kwaliteit

steden gaat verder dan economie

Water in de stad is niet alleen noodzakelijk, maar

en bedrijvigheid. Want op de keper

ook prettig. Net zoals alle natuurlijke elementen

beschouwd staat water voor leven.

draagt water in de openbare ruimte bij aan een

De mens kan dagenlang zonder voedsel, maar

vergroting van de ruimtelijke kwaliteit en beleving.

zonder water houden we het niet lang vol. In

Water werkt als een magneet op bewoners

de klassieke oudheid beschouwde men bronnen

en bezoekers. We kijken graag naar water en

dan ook als heilige plaatsen. Op het bezoedelen

genieten van de stroming en de glinstering ervan.

ervan stonden hoge straffen. Schoon water – om

Water maakt kleuren intensiever, geeft glans aan

te drinken, koken en wassen – is nu eenmaal van

de omgeving en werkt geurversterkend.

levensbelang voor steden en hun bevolking. Dat

Het geluid van water verveelt bovendien nooit.

besef stimuleerde de Romeinen tot innovatie: ze

Of zoals de Mexicaanse dichter Octavio Paz

vonden het aquaduct uit en bouwden zo aan wat

(1914-1998) het eens mooi omschreef: ‘Water

we tegenwoordig een smart city zouden noemen.

babbelt voortdurend, maar valt nooit in herhaling’. Niet voor niets gaan we ’s zomers bij voorkeur aan het water zitten, op een bankje, terrasje of zelfs pootjebadend. En het is niet verrassend dat hotelkamers met uitzicht op het water het duurst van allemaal zijn. Van alle landschapselementen geeft water ons de meest intensieve zintuigelijke ervaring. Hoe dat komt? Misschien heeft het ermee te maken dat ons lichaam voor meer dan 80 procent uit water bestaat. Water en mens zijn onafscheidelijk.

Beleving in de binnenstad Wie wil zien wat water in de stad met ons doet, moet op een warme zomerdag eens een kijkje nemen bij fonteinen, waterspuwers of andere waterobjecten in de binnenstad. Ze bieden het 16

renovatie & herstructurering hot topic

Auteur: Gert-Jan Hospers

Waterspeelobject in Doetinchem. (Foto: Gemeente Doetinchem/Jan van den Brink)

Gert-Jan Hospers is economisch

‘Water in de stad is niet alleen noodzakelijk, maar ook prettig. Net zoals alle natuurlijke elementen draagt water in de openbare ruimte bij aan een vergroting van de ruimtelijke kwaliteit en beleving.’

geograaf aan de Universiteit Twente en Radboud Universiteit Nijmegen. Daarnaast geeft hij inspiratie en advies via Stichting Stad en Regio, een stichting die zich inzet voor stedelijke en regionale ontwikkeling op menselijke maat.

winkelend publiek verkoeling en verfrissing, maar

andere orde, maar niet minder belangrijk: voor

ze zijn bovenal een bron van vermaak. Kinderen

een stad die aan een rivier ligt, is het zaak het

worden er als vanzelf naartoe getrokken. Met

water goed in de gaten te houden, zeker met het

stampende voeten, de handen in de lucht en

oog op de klimaatverandering. Voor overstromin-

gillend van vreugde maken ze duidelijk wat ze

gen zoals in Dresden, New Orleans en Zuidwest-

ervaren. Want wat is er nu fijner dan spetteren

Engeland hoeven we niet direct te vrezen. Maar

met water, zeker als er andere kinderen bij zijn?

door extremere weersomstandigheden zoals

Op zoek naar beleving in de binnenstad inves-

pieken in regenbuien, hetere zomers en koudere

teren steeds meer gemeenten terecht in water-

winters wordt waterveiligheid ook in Nederlandse

speelobjecten. Neem Doetinchem, waar kinderen

steden een relevant thema. Nadenken over water

zich tijdens de zomervakantie in het centrum

is daarom niet alleen nuttig om de sfeer in de

konden uitleven op de PlayFountain, een mobiele,

binnenstad te vergroten, het is ook nog eens

inter-actieve waterattractie van tien bij tien meter.

functioneel en toekomstgericht. Water in de stad

Dankzij individueel regelbare waterstralen waren

blijft een tijdloos thema. Want water is meer dan

Waterobject in de Duitse stad Saarlouis.

allerlei spelletjes mogelijk. De uitdaging van

H2O – het doet leven en beleven.

(Foto: Franzfoto, Creative Commons)

PlayFountain is om met water te spelen zonder helemaal nat te worden. Het moet wel leuk blijven natuurlijk. In de binnenstad zitten we immers niet te wachten op een nat pak. Dat verklaart ook onze ambivalente relatie met regen: een paar regendruppels vinden we niet erg, maar bij een hoosbui zetten we toch echt liever een paraplu op.

Klimaatverandering Het is echter niet alleen feest. Water in de stad kan ook problemen opleveren. Met name in de zomermaanden, als het in de meeste steden warm is, moeten we bij waterobjecten in de openbare ruimte alert zijn op legionella. Van een stedebouw & architectuur | nr. 5 | september 2015

17

Voor- en nadelen van Planning Support Systems

De onzinfilter van ruimtelijk beleid Een kaarttafel toepassing

tijdens een sessie op de Radboud Universiteit Nijmegen.

Foto: Sander Lenferink

Ruimtelijk beleid moet zich tegenwoordig haast continu aanpassen door stedelijke groei en de invloed van klimaat op de openbare ruimte. Planning Support Systems (PSS) hebben de potentie met deze complexiteit om te gaan, maar worden tot op heden weinig en soms zelfs verkeerd toegepast. Peter Pelzer, recent gepromoveerd aan de Universiteit Utrecht met een proefschrift over PSS, onderzocht de voor- en nadelen van deze digitale instrumenten voor ruimtelijk ontwerp.

E 18

en blik op het verleden door Pelzer:

om tot een uitwerking te komen. Er werden

“Het algemeen uitbreidingsplan van

bijvoorbeeld bevolkingsprognoses gebruikt om

Amsterdam is een van de beroemdste

in te schatten wat voor ruimtelijke uitbreidingen

plannen in de geschiedenis van ruimtelijke

er voor de stad nodig waren. Als je kijkt naar het

ordening. Bijzonder aan het plan is dat weten-

huidige tijdsbestek, dan zie je dat wetenschappe-

schappelijke kennis een belangrijke rol speelde

lijke kennis een veel moeizamere rol heeft.”

renovatie & herstructurering hot topic

Auteur: Reinoud Schaatsbergen

Gebrek aan kennis

Keerzijde van analyse

Zonde, volgens Pelzer, aangezien er tegen-

Een ideaal middel dus om samenwerking te

woordig door technologische ontwikkelingen

bevorderen, maar volgens Pelzer dient het nut

juist zoveel kennis voorhanden is. Zo blijkt uit

van PSS niet overschat te worden. “PSS kunnen

onderzoek van de Universiteit Utrecht dat de

interessante informatie verschaffen, zoals hoeveel

geometrie van straten, oppervlaktewater en de

energie een windmolen produceert als je hem in

aanwezigheid van groen ieder op andere wijze

een bepaald gebied neerzet, maar de keerzijde is

het thermisch comfort van steden beïnvloeden1).

dat het een rigide manier van uitbeelden is. Een

Toegang tot deze data kan worden verschaft door

lijn is een lijn, niet meer en niet minder. Intuïtie is

middel van PSS.

immers moeilijk in een computermodel te vatten.

“Planning Support Systems zijn digitale instru-

Dit systematische karakter belemmert de crea-

menten die beleidsmakers kunnen ondersteunen

tieve vrijheid. Zo krijg je met een impactanalyse

in hun planprocessen,” aldus Pelzer. “Er zijn

continu antwoorden van een machine – cijfers,

grofweg drie manieren om PSS ondersteunend te

statistieken, berekeningen – maar niet van de

laten werken. De eerste is informatief, waarin de

mensen en hun ervaringen.”

Dr. Peter Pelzer, onderzoeker

instrumenten dienen als zender voor bijvoorbeeld

Deze systemen dienen dus vooral ter ondersteu-

aan Universiteit Utrecht.

een nieuw bestemmingsplan of een nieuwe visie

ning, benadrukt Pelzer. Het gevaar is namelijk dat

die je wilt uitdragen. Ook kunnen PSS in commu-

men PSS als leidend kunnen gaan zien. “Dat kan

nicatieve vorm worden ingezet. De technologie

zogenaamd performatief werken: het instru-

helpt dan om kennis en inzicht van betrokken

ment gaat de betrokkenen sturen in plaats van

mensen uit te wisselen.”

andersom. GIS-software gaat uit van harde grenzen en kwantitatieve informatie, waarbij belang-

Digitale kaarttafel

rijke dimensies als gevoel, esthetiek en zachte

“De derde vorm van PSS is analytisch. Deze vorm

waarden als ruimtelijke kwaliteit geen goede

wordt steeds vaker gehanteerd en gaat gepaard

plaats krijgen. Maar deze zijn juist van belang,

met het communicatieve aspect. Hierin is er

met name voor ontwerpgerichte disciplines. PSS

namelijk communicatie tussen het instrument en

zijn altijd een middel, geen doel.”

de gebruiker doordat de technologie antwoord

‘met pss ruim je ongefundeerde ideeën in een vroeg stadium op.’ een onzinfilter dus.’

geeft op vragen. Stel je verbreedt een weg, dan

Data als hulpmiddel

berekent het instrument wat de (geografische)

Pelzer pleit met zijn promotieonderzoek voor een

gevolgen hiervan zijn, bijvoorbeeld in termen

selectief gebruik van PSS. “Het is geen generiek

van verkeersintensiteit en geluidshinder.” Bij PSS

middel, er moet dus goed gekeken worden

wordt vaak gebruik gemaakt van een digitale

waar het echt wat toevoegt in het planproces.”

kaarttafel: een groot touchscreen in de vorm van

De beschikbaarheid van de data is het grootste

een tafel waar de betrokkenen tegelijkertijd mee

voordeel en Pelzer voorziet dat dit een cruciale rol

aan de slag kunnen. Dit stimuleert niet alleen een

gaat spelen in het ruimtelijk proces. “In Australië

actieve deelname, het bevordert ook samenwer-

loopt momenteel het project AURIN2) waarin alle

king tussen verschillende disciplines.

data van de overheid op één server wordt gezet.

NOOT

Het is dit verband dat de kaarttafel een uitstekend

Ook PSS zijn daar onderdeel van. Met behulp

1)

hulpmiddel maakt. Stedenbouwkundigen en

van die server wordt het relatief eenvoudig om

Kijk op: bit.ly/cesar-project

architecten kunnen hun schetsen visualiseren

antwoorden te krijgen. Daar zie ik echt toekomst

2)

binnen een gekozen gebied en kunnen daarna

in voor overheden.”

Network. Kijk op: aurin.org.au

CESAR Project, Universiteit Utrecht.

Australian Urban Research Infrastructure

direct inzicht krijgen in de gevolgen ervan op de omgeving. “In open processen kan dit heel nuttig zijn; iedereen kan input geven en het instrument geeft de nodige informatie terug. Zo ruim je ook ongefundeerde ideeën in een vroeg stadium op; een onzinfilter dus.” Volgens Pelzer kunnen PSS op deze wijze een gat dichten tussen disciplines. “Als je met verschillende mensen met verschillende achtergronden werkt, dan spreek iedereen een andere taal. Maar met een kaarttafel is de taal een kaart. Je hebt het dan niet meer over ambtelijke principes, maar over de inhoud van het probleem, die met behulp van dynamische kaartbeelden inzichtelijk wordt gemaakt. Zo maak je de discussie expliciet en kunnen verschillende disciplines van elkaar leren.” stedebouw & architectuur | nr. 5 | september 2015

19

Stap voor stap een klimaat

Overzicht van de geplande en reeds uitgevoerde klimaatadaptieve projecten voor het Zomerhofkwartier.

Als we denken aan het klimaatbestendig maken van een stad, dan denken we allereerst aan grootschalige projecten. Maar De Urbanisten zoeken het met hun project Klimaatbestendig Zomerhofkwartier (ZOHO)1) op buurtniveau met kleine ingrepen ‘in de haarvaten van Rotterdam’.

R 20

Dynamische inrichting “Wij stelden voor om in aansluiting op het waterplein ook de aanliggende buurt klimaatbestendig in te richten,” aldus Dirk van Peijpe van ontwerpbureau De Urbanisten. “Wij wilden de voorgenomen aanleg van het gescheiden rioolstelsel van het waterplein aangrijpen voor het verminderen van verharding (depaving) en het realiseren van groene, aantrekkelijke en daardoor klimaatbestendige openbare ruimtes.” Het Zomerhofkwartier werd aangewezen als ‘proeftuin’ vanwege een gebrek aan oppervlakte-

otterdam ondervindt al jaren de gevol-

water en maar weinig infiltratiecapaciteit. “Maar

gen van klimaatverandering, bijvoorbeeld

het Zomerhofkwartier is vooral interessant omdat

door zeespiegelstijging en extreme neer-

er al van alles gebeurt,” aldus Van Peijpe. “Het is

slag. Alle ogen zijn dus gericht op een

geen mooie buurt, eigenlijk een verouderd bedrij-

klimaatbestendige inrichting van de stad. De

venterrein met een overmaat aan verharding en

Rotterdamse Adaptatie Strategie (RAS)2) zet daar-

een overschot aan parkeerplaatsen. Maar er zijn

voor de koers uit. Het concrete resultaat daarvan

ook nieuwe stakeholders zoals Stipo, Gare du

was het Benthemplein, het eerste grootschalige

Nord en Viltmannen die zich er vestigen en actief

waterplein van Europa in het Rotterdamse

de leegstand terugdringen. Die dynamiek vanuit

Zomerhofkwartier. Dit was het startschot voor

het gebied kunnen we combineren met plannen

een veelomvattender project.

voor een klimaatbestendige inrichting.”

hot topic Auteur: Reinoud Schaatsbergen

bestendige stad ZOHO-projecten

opengewerkte tegels die overtollig regenwater

De uitvoering van ZOHO gaat stap voor stap;

zichtbaar opvangen. Deze zijn gebaseerd op een

geen grootschalige opgave, maar meerdere

Japanse methode voor wateropvang, waarmee

kleine initiatieven op verschillende locaties die in

na iedere regenbui miniriviertjes in de publieke

samenwerking met lokale stakeholders worden

ruimte ontstaan.3) De tegels worden in het

gerealiseerd. Hierdoor zijn er wel zo’n dertig par-

Zomerhofkwartier in een vier meter brede groen-

tijen betrokken bij het project en wordt er zowel

strook gelegd en moeten het regenwater van het

door ondernemer als bewoner meegeholpen.

aanliggende gebouw terugbrengen in de bodem.

Voorbeeld is de ZOHO-regentuin, die dient als een kleurrijke ingang van het Zomerhofkwartier.

Met stedenbouwkundige bril

“In twee dagen tijd en zonder budget haalden

Ieder project wordt als een experiment gezien

we samen met bewoners en ondernemers de ver-

met uitbreidingspotentie. Door het advies en de

harding weg en maakten we in de Vijverhofstraat

middelen van de gemeente Rotterdam en De

een fijne groene plek, die regenwater van de

Urbanisten (top-down) en de inzet van de inwo-

omgeving laat infiltreren,” aldus Van Peijpe.

ners en stakeholders (bottom-up) gaan er deuren

“In 2016 gaan we de regentuin vergroten tot

open die anders gesloten zouden blijven. “Het is

De groene zitbank met ingebouwde

een regentuin XL.”

ook belangrijk om te weten dat dit niet zomaar

wateropvang van het Greening

Een ander voorbeeld is het project Greening

projecten en producten zijn die wij als traditio-

Hofbogen, waarin de Hofpleinlijn klimaatbesten-

nele ontwerper hebben bedacht en direct hebben

dig wordt gemaakt. De ontwerpers van bureau

uitgevoerd,” zegt Van Peijpe. “Bijna alle projecten

Post-Office stelden hiervoor de stoep voor hun

zijn tot stand gekomen door de samenwerking

studio beschikbaar en ontwierpen en realiseer-

met stakeholders op te zoeken en vanaf daar

den zelf een fraaie zitbank die dienst doet als

te zien hoe het loopt. Natuurlijk zijn daar ook

plantenbak en opslag voor regenwater vanaf het

experts voor nodig, het gaat niet zomaar over

dak van de Hofbogen. De Urbanisten verleenden

wat bloempjes planten. Je moet jezelf de vraag

advies en bekostigden de benodigde materi-

stellen: als ik in de ene straat iets doe, hoe ver-

alen voor afkoppeling. Nog een ander project

houdt zich dat tot wat er in een straat verderop

maakt gebruik van een innovatief product van

gebeurd? Ieder project is een ingreep in de wijk,

kunstenares Fien Dekker. In de Katshoek Rain(a)

een onderdeel van een groter structuur. Als je die

De Rain(a)way-tegel vangt water zicht-

way Garden wordt langs de Heer Bokelweg een

stedenbouwkundige blik optekent en als leidraad

baar op in de publieke ruimte; functionele

flink deel van de bestrating vervangen door een

gebruikt en ook volhoudt, levert dat een aantrek-

lange geveltuin met planten en Rain(a)way-tegels;

kelijke wijk op.”

Hofbogen-project. © Post-Office, initiatief SCHOP

kunst. © Fien dekker

De ZOHO-regentuin, met boven de oorspronkelijke situatie. © De Urbanisten

NOTEN 1)

Download meer info en het boek ZOHO

Climateproof District via: bit.ly/zoho-climateproof 2)

Download de pdf Rotterdamse adaptatiestrategie

(RAS) via: rotterdamclimateinitiative.nl 3)

Lees meer over Fien Dekkers’ Rain(a)way tegels

in het juninummer van vakblad B:ton 2015: bton.nl


21

Superslanke trappen in UHSB

Hi-Con Nederland B.V. Lozerweg 44-46 6006 SR Weert T: 088-8118 390

NEDERLAND B.V.

toepassing van UHSB in zijn mooiste vorm

www.hi-con.nl [email protected]

VOOR JEROEN EN MARJOLEIN IS ONZE FIETSBRUG EEN REDEN OM NOG ÉÉN KEER ALLES TE GEVEN

FIETSBRUG HAARRIJN KOM Jeroen W. 43,4 km/u 378W 44s

QOM Marjolein V. 35,4 km/u 238W 54s

Voor ons is de Fietsbrug Haarrijn bij Utrecht één van onze mooie projecten die Nederland tot fietsland bij uitstek maakt. Met 160 jaar ervaring in bouw, infrastructuur en engineering denken we daar best wel kijk op te hebben. Onze visie delen we graag met jou. Tijdens het Symposium Bikenomics bijvoorbeeld, waar ook de genomineerden voor de ‘Fietsstad 2016’ bekend gemaakt worden. Ga naar http://fietsstad.fietsersbond.nl en schrijf je in.

Advin en Dura Vermeer zijn de trotse sponsoren van de Fietsstad 2016 verkiezing. 22 Advertentie_Stedebouw_en_Architectuur_v001.indd 1

4-9-2015 14:04:07


thema Renovatie & Herstructurering Interview met Ron van Leeuwen, Kokon architectuur en stedenbouw

24-27

Upgrading van portiek-etageflats. ‘Architectuur moet een feest zijn.’

AktivHaus in Stuttgart

30-33

Werner Sobek ontwerpt woning in Weissenhofsiedlung. Licht bouwen en zero energy.

Hans van Heeswijk en Dick de Gunst over galerijflats

36-39

‘Bewoners wonen er graag.’

De Rode Loper in Amsterdam

42-45

Een interview met Dirk Iede Terpstra en Simon Sprietsma over De Rode Loper. Meer ruimte voor langzaamverkeer in binnenstad van Amsterdam.

Adaptief en accommoderend bouwen

50-51

In de toekomst dure renovaties voorkomen door adaptief en accommoderend bouwen.

Parkhavenstad: herbestemming in Rotterdam

54-55

Voormalig douanekantoor wordt appartementencomplex.

Top-10 Renovatie- en herstructureringsprojecten

58-59

Ron van Leeuwen maakte een selectie uit binnen- en buitenland.

Top-10 boeken en bouw in druk

60

CBS cijfers, Agenda en Colofon

61

E-board van Vandersande toegepast in project Sittard

34-35

Hi-Con Nederland en Renovum samen in componentgericht bouwen

46-47

LED-noodverlichting Famostar in De Hallen in Amsterdam

48-49

Herinrichting Raadhuisplein Emmen met Sun Deck

52-53

Troelstra & de Vries werkt mee aan verduurzaming B50-gebouw in Arnhem

56-57


23

Interview met Ron van Leeuwen, Kokon architectuur & stedenbouw “Architectuur moet een feest zijn. Een gebouw als een attractie, leuk om te bezoeken en boeiend om naar te kijken. Te lang hebben architecten gebouwen bedacht om andere architecten te imponeren.” Dat zegt Ron van Leeuwen, directeur Kokon architectuur & stedenbouw, in het kantoor van het bureau in het Groothandelsgebouw in Rotterdam.

Wat gedateerd is

K

okon bestaat dit jaar veertig jaar. Feitelijk gaat de historie

is in 2005 de naam aangepast: Kokon architectuur & stedenbouw.”

van het bureau nog verder terug, zegt Van Leeuwen:

Het bureau – sinds 1999 mede onder leiding van Van Leeuwen

“Willem van Tijen, pionier in de volkswoningbouw, is de

– telt circa 25 medewerkers en beweegt zich in een breed palet

grondlegger van het bureau. In de jaren dertig van de

van activiteiten in architectuur en stedenbouw. Met als een van de

vorige eeuw begon hij, aanvankelijk samen met Hugh Maaskant,

bijzondere werkvelden de upgrading van Wederopbouwflats.

een bureau dat uit zou groeien tot een van de grootste woningbouwers van het land. Met Maaskant ontwierp Van Tijen ook het

Wederopbouwflats

Groothandelsgebouw. Na de opening in 1953 vestigden Van Tijen

Met de upgrading van Wederopbouwflats (het project De Bakens)

en Maaskant hun bureau in dat gebouw en daar zitten we nu nog.

in Zwijndrecht trok Kokon in 2008 de aandacht. Twee flats uit de

De latere naam: Van Tijen, Boom, Posno en Van Randen werd in

jaren ’60 kregen elk een woontoren, grotere balkons, vluchtwegen

1975 omgevormd tot Werkgroep Kokon, onder leiding van Frans

en twee tot drie optopverdiepingen. Dat optoppen en de woon-

van der Werf en Frans van de Seyp. Omdat weer later het bureau

torens leverden 138 nieuwe woningen op (totale omvang van De

zich nadrukkelijk manifesteerde in de stedenbouwkundige opgave

Bakens: 578 woningen). Kokon voegde sport- en leisurefaciliteiten

De Bakens in Zwijndrecht.

24


Ron van Leeuwen, Kokon architectuur & stedenbouw

‘Je moet blij worden van een gebouw. En dat word je niet van een zestigerjaren flat. Verhoog dus de visuele kwaliteit!’

nieuw maken toe om de appartementengebouwen beter geschikt te maken voor

tijd gebracht moeten worden. Heel veel woningbouwcorporaties

de vele senioren die er wonen. Bijzonder is dat niets aan het interi-

hebben dit type woningen in bezit en worstelen met de exploi-

eur van de bestaande appartementen is gedaan. De buitenkant is

tatie. Verhuurders staan niet langer in de rij. Om ze aantrekkelijk

wel flink onder handen genomen. Om het rationeel-modernistische

te maken kun je niet volstaan met licht onderhoud. Je moet echt

aanzien te doorbreken zijn kappen op de flats gezet, ook op de

meer doen. En dat betekent dat je behalve binnen ook juist de

optopwoningen. Balkons zijn uitgebreid en door toevoeging van

buitenkant van die flats moet aanpakken. Ik zei het al: architec-

onder andere betonnen kaders werd de horizontale geleding door-

tuur moet een feest zijn. Je moet blij worden van een gebouw. En

broken, wat de flats een veel aantrekkelijker en speelser uiterlijk

dat word je niet van een zestigerjaren flat. Verhoog dus de visuele

geeft.

kwaliteit! Wat overigens niet inhoudt dat dat bij elke flat werkt. Slopen is in sommige gevallen voor de hand liggend. Kies die flats

Slopen of verfraaien?

die kansrijk zijn. Een criterium is dan onder meer het voorzienin-

Dit recept is uiterst succesvol gebleken. “We hebben op dit moment

genniveau. Veel bewoners zijn op leeftijd en kiezen voor woningen

zo’n acht projecten ‘lopen’. Allemaal wederopbouwflats die bij de

met functies in de buurt (zorg, winkels e.d.).”

HeiligHarn in Den Helder.


25

Animatie Baljuwstraat in Den Helder (voor).

Den Helder

van de gevel.” Balkons worden vergroot, de woningen krijgen

Een van de opdrachtgevers die enthousiast is over de aanpak van

privacyschermen en er komen nieuwe balkon- en galerijhekken.

Kokon is Woningstichting Den Helder. In deze gemeente – die

Om die verticale oriëntatie te bereiken werkt Kokon nauw samen

kampt met krimp – staan veel portiek-etageflats. Veelal oudere

met Hi-Con, gespecialiseerd in fijnzinnige oplossingen in licht-

bewoners willen graag in de flats blijven wonen, maar de exploi-

gewicht, hogesterkte beton. “Hi-Con medewerker Edward

tatie staat onder druk omdat nieuwe bewoners wegblijven.

Verschoor zit in het bouwteam en is een van onze vaste spelers,

Wat Kokon in Zwijndrecht deed met De Bakens is nu ook in Den

ook bij andere, vergelijkbare projecten in het land.” Voor de flats

Helder aan de orde. Een van de herstructureringsprojecten in deze

in de Baljuwstraat liet Van Leeuwen zich inspireren door papyrus-

gemeente is HeiligHarn. De buitenkant van de flat wordt ‘verticaal

zuilen van de Luxortempels – een mediterraan detail bedoeld om

ingericht’ met lichtgewicht betondetails en een enkellaagse poort

het altijd wat winderige, kille imago van Den Helder wat warmte

maakt plaats voor een drielaagse doorbraak. Een tweede Helderse

te geven.

project uit het Kokon portfolio - dat nu in de startblokken staat zijn galerijflats aan de Baljuwstraat. Ook hier wordt de horizontale

Gaudi revisited

geleding van de gevel doorbroken door een verticale oriëntatie.

Architectuur die vrolijk maakt. In die lijn werkt Kokon nu ook aan

“Alles is erop gericht om het massieve, anonieme, blokvormige

een vervolgproject in Den Helder. Ook weer wederopbouwflats.

karakter te laten verdwijnen door een verticaal gerichte indeling

Van Leeuwen: “Ik had mijn plannen voor de Baljuwstraat in Den

Mossenest Castellum in Noordwijkerhout.

26

Animatie Baljuwstraat in Den Helder (na).

Helder gepresenteerd. Toen ik terugkwam op kantoor lag er een

van stedenbouw en architectuur resulteerde in enkele bijzondere

verzoek van dezelfde opdrachtgever, of ik na wilde denken over

projecten, zoals Mossennest in Noordwijkerhout. Een neo-traditio-

weer een ander flatcomplex. Hier geen papyruszuilen als inspiratie-

neel castellum met een intiem groen binnenhof. De natuur wordt

bron, maar Palau Güell van Gaudi als referentie. We laten doorlo-

hier als het ware in samenhang met de architectuur tot een geheel

pende balkons van lichtgewicht beton golven langs de gevels en

gemaakt. Die hybride is ook aanwezig in de nieuwbouw van het

op het dak komt een tuin. Het gebouw krijgt door deze ingrepen

Yokogawa kantoor met magazijn langs de A1 bij Amersfoort.

een enorme boost. Met deze Gaudiaanse verfraaiing verlengt de

Net als Mossennest een rond volume met een gebogen dakop-

woningstichting de exploitatieduur met nog eens veertig jaar, en

bouw, een kloek gebouw in het water. Van Leeuwen: “Ik wilde

bewoners zijn blij, ook omdat ze hun woningen gedurende de

water rondom het gebouw en dat water moest door het gebouw

upgrading niet hoeven te verlaten.”

lopen. En zo is het gebouw ook uitgevoerd met in het atrium een waterloop die in verbinding staat met het water buiten. Ik was er

Natuur en architectuur

heel blij mee. En wat wil nu het geval? Tijdens de opening van het

Kokon heeft zich de afgelopen tijd nadrukkelijk gemanifesteerd

gebouw werd ik gefeliciteerd door de Japanse opdrachtgever. Ik

in zorggebouwen, waarbij – net als bij de wederopbouwflats -

kreeg complimenten omdat ik de naam van het bedrijf zo fraai had

nadrukkelijk wordt gekeken naar de stedenbouwkundige context.

vertaald in het ontwerp van het gebouw. Yokogawa betekent: aan

“Dat deed Van Tijen al en dat doen wij nog steeds.” De combinatie

de oever van het water!”

Yokogawa kantoor met magazijn langs de A1 bij Amersfoort.


27

De tijd van nieuw, nieuwer, nieuwst is voorbij, óók in stedenbouw en architectuur

Het nieuwe is slechts zelden goed… Innovatie, wij Nederlanders staan erom bekend. Jarenlang wilden we steeds het nieuwe, het liefst nog iets nieuwer en met als ultieme het allernieuwste. We zetten innovatie in om steeds nieuwe producten te maken. Dat is niet gek, want in onze kenniseconomie is innovatie een belangrijk onderdeel. De snel toegenomen welvaart maakt de keuze eenvoudiger als de afschrijvingstermijn niet meer leidend is. Het resultaat: de wegwerpgeneratie.

D

e laatste jaren is deze wegwerpgene-

‘iets unieks’ belangrijker is geworden. Bewoners

ratie zich echter aan het heruitvinden.

willen graag meer invloed en zeggenschap over

Repareercafés, kromkommers en sites

de inrichting, het beheer en onderhoud van hun

om te delen zoals Peerby verschijnen,

leefomgeving.

met succes. Met een tas van oud zeilplastic, van

“Bewoners en ondernemers

oude PTT-posttassen of, nog beter, van je eigen

waarderen het dat we vanaf

oude spijkerbroek maak je meer indruk dan met

Niet een ruimte vormgeven, maar een gemeenschap

het begin, zonder ontwerp en

de nieuwste Eastpak. In plaats van nieuw is het

Deze twee ontwikkelingen versterken elkaar

vastgesteld budget, informatie

nu vakmanschap, duurzaam, eerlijk en uniek wat

bovendien. Wanneer je het bestaande beter

over hun beleving van de ruimte

belangrijk is. Innovatie wordt weer juist gedefini-

wilt maken, kun je niet om de gebruiker heen.

op zijn gaan halen. Ze konden zo

eerd en onze innovatiekracht zetten we op een

De gebruiker/bewoner is tenslotte dé ervarings-

niet alleen nog de lijntjes inkleu-

betere manier in. Niet om maar iets nieuws te

deskundige. De gebruiker weet wat werkt en wat

ren maar aangeven welke lijnen

maken, maar om het bestaande te verbeteren.

niet. Welke wensen en behoefte hij heeft én wat

zij zelf neer zouden zetten en

Dat is hard nodig, want zoals René Gudde het zo

die plek bijzonder maakt. Het bestaande verbete-

aanpassen. Hierdoor krijg je ook

mooi verwoordde: “Het nieuwe is slechts zelden

ren biedt de mogelijkheid het unieke te verster-

andere informatie boven tafel.

goed, omdat het nieuwe maar korte tijd nieuw

ken. Dat unieke is meestal niet een eenvoudig

Wij horen dingen van bewo-

is.”

aanwijsbaar standbeeld, maar meer een gevoel,

ners die we nog nooit hebben gehoord.”

iets wat in de loop van de jaren is gegroeid.

Opgave van de komende jaren

Een sfeer, iets wat in het collectieve geheugen

In de openbare ruimte is een zelfde ontwikke-

van de gemeenschap zit of iets wat de gemeen-

Benno Eising, projectleider

ling zichtbaar. Ook hier zegeviert niet meer het

schap vormt en verbindt. De ruimte staat ten

Masterplan Centrum Didam,

nieuwe, ontwikkeling en uitbreiding, maar het

dienste van deze gemeenschap. We moeten niet

gemeente Montferland

verbeteren van het bestaande. Daarbij komt

uitsluitend de ruimte vormgeven, maar die ruimte

dat ook in de openbare ruimte ‘iets eigens’ en

inzetten om vorm te geven aan de gemeenschap-

28


Auteur: Ricky van Lingen, adviseur beheer en ontwerp bij Kragten

Vormgeving van gemeenschap vraagt om goed proces

met een blanco vel richting bewoners gestapt.

Om dit te kunnen doen is het essentieel de

de werking van ruimte en procesbegeleiding

gebruiker centraal te stellen. Niet alleen in het

mee. De bewoners nemen hun kennis van de

ontwerp, maar juist ook in het ontwerpproces.

bestaande ruimte mee. We laten ze niet aan het

Het proces om tot verbeteringen te komen wordt

eind van het proces kiezen uit drie opties of de

steeds belangrijker. De input en de reacties van

kleur van de stenen, maar gaan zonder ontwerp

de gebruiker over het bestaande vormen dé input

informatie over de ruimte bij hen ophalen.Voor

voor het ontwerp, beheer en onderhoud. Hierbij

bewoners is het uiteraard geen dagelijkse kost

wordt echter nog te vaak het verwijt gemaakt dat

om zo bewust met de inrichting van hun leefom-

de gebruiker/bewoner niet verder kijkt dan zijn

geving aan de slag te gaan. Toch hebben ze heel

eigen belang; de eigen voordeur of het ‘gezeur’

goed door hoe en waarom een ruimte (niet) func-

over hondenpoep. Als dit de uitkomst is van het

tioneert. Om een goede basis op te halen is het

proces ligt dat niet aan de bewoner maar aan de

belangrijk niet te snel te reageren, af en toe te

vormgeving van het proces.

slikken, de bewoners lekker te laten spuien, op de

Naast het blanco vel nemen wij onze kennis van

‘We moeten niet uitsluitend de ruimte vormgeven, maar die ruimte inzetten om vorm te geven aan de gemeenschap.’

juiste momenten de juiste vragen te stellen, slim

Masterplan Didam

gebruik te maken van het corrigerend vermogen

Zo vraagt het Masterplan Didam ook om een

in groepen én goed te luisteren.

goed proces. Sinds de aanleg is de functie en het gebruik van het centrum behoorlijk veranderd. De

Van ‘gezeur’ naar samen bouwen

ruimte is hier nooit écht op aangepast. Het is niet

Als je goed luistert en de juiste vragen stelt, hoor

een ruimte die past bij het gebruik en gewenst

je alle theorieën, lessen en principes over een

gedrag stimuleert maar een ruimte die met

goed functionerende openbare ruimte voorbij

noodmaatregelen (verkeersborden en paaltjes) de

komen. In een andere bewoording, maar zeker

gebruiker stuurt en/of verbiedt. Tijd voor verbe-

niet weg te zetten als problematiek voor de eigen

i

tering, tijd voor een nieuw Masterplan voor het

voordeur of ‘gezeur’ over hondenpoep. In plaats

www.kragten.nl

centrum op basis van bestaande kernwaarden.

daarvan haalden we een sterke basis op om de openbare ruimte te innoveren. De ruimte zetten

Bewoners voorop in het proces

we zo in om verder te bouwen aan de gemeen-

Om deze verbeterslag te kunnen maken, zijn we

schap. Bekijk alle tien principes via bit.ly/principes-didam

• Voetpaden zijn te smal, nu veel slingeren. • Mag meer activiteit. • Niet alleen auto’s, maar meer leven. Je zou het verkeer ook achter de kerk om kunnen leiden.

• Maak geen artist impression: stralend maar niet gebruikt. • Didammers verlaten Didam nu minder snel door profilering J&J (terras). • Iedere maandagmiddag gebruikt om 15u een (ouderen) beweegclub het park.

ZORG VOOR EEN GOED VOETGANGERSGEBIED.

ZORG DAT DE MENSEN HET MAKEN.

• Nvt. Past niet bij de schaal van Didam. • Trein is overigens goed geregeld (vier x per uur).

VERZORG GOED, KOSTENEFFECTIEF OPENBAAR VERVOER.


29

Duurzaam verdichten met B10

Aktivhaus

levert energiesurplus voor buurpand

Zero energy, zero emmisions, zero waste. Op een kleine kavel in de Weissenhofsiedlung in Stuttgart staat B10, een Aktivhaus naar ontwerp van Werner Sobek. Het gebouw wekt bijna twee keer zoveel duurzame energie op als het verbruikt. Volgens Sobek biedt B10 kansen bij duurzaam verdichten van steden en herstructureringsopgaves.

B

10 staat in een passende omgeving,

een bijdrage leverden aan de modelwijk van de

omringd als het in de Weissenhofsiedlung

Duitse Werkbund. Met zijn witte vezelversterkte

is door de witgepleisterde modernistische

textielfaçades en grote glasfaçade oogt B10 als

gebouwen van Le Corbusier, Mart Stam,

een pand met dezelfde bloedgroep: rationeel,

Oud en andere architecten die in de jaren twintig

30

rechthoekig, ornamentsloos, vernieuwend.


Auteur: Hans Fuchs

Met zijn witte vezelversterkte textielfaçades en grote glasfaçade oogt B10 als een pand met dezelfde bloedgroep als de andere

Werner Sobek

woongebouwen in de Weissenhofsiedlung: rationeel, rechthoekig,

Fotografie: A.T. Schaefer, Stuttgart

ornamentsloos, vernieuwend. Fotografie: Zooey Braun

‘B10 levert bijna dubbel zoveel energie als het zelf verbruikt. Het overschot sluist het gebouw in Stuttgart door naar het Weissenhofmuseum aan de overkant van de straat – althans virtueel.’ Triple zero bouwsysteem

virtueel. Het principe van de gezusterlijkheid is in

B10 is opgetrokken uit een commerciële, voor

B10 niet in de praktijk omgezet; de kosten van

dit project aangepaste prefab module van

het leggen van bekabeling naar het museumge-

catalaguswoningbouwer SchwörerHaus. Volgens

bouw en de drempels die instanties opwierpen,

Opdrachtgever: E-Lab Projekt

ontwerper Werner Sobek kan het pand aan de

maakten die slag onhaalbaar.

GmbH, Stuttgart

Bruckmannstraat 10 op de Weissenhofsiedlung

Dat doet aan het principe niets af, meldt het

Ontwerp: Werner Sobek, Stuttgart

in iedere gewenste configuratie geschakeld en

bureau van Sobek. De kleine Energiegenossen-

Energieconcept: WSGreen-

gestapeld worden; B10 is de compacte bouw-

schaft van B10 en Weissenhofmuseum mag voor

Technologies, Stuttgart

steen van een flexibel bouwconcept dat zich leent

nu dan een papieren gemeenschap zijn, het

Gebouwaansturing: alphaEOS,

voor duurzaam verdichten en herstructureren

surplus is reëel en het transport van de energie is

Stuttgart

op maat. Duurzaam, want B10 is triple zero; het

technisch geen enkel probleem. Om het prin-

Constructie: SchwörerHaus KG,

gebouw verbruikt geen energie, is emissievrij,

cipe dan in ieder geval te visualiseren, is in het

Hohenstein

volledig demontabel en herbouwbaar en kan

Weissenhofmuseum een slimme meter aange-

Monitoring: ILEK, Universiteit

compleet gerecycled worden.

bracht die weergeeft wat de energieprestaties

Stuttgart

ProjectgegevenS

van B10 zijn en hoeveel energie het museum zou

Energie voor de buren

ontvangen.

Een bijzonder facet van dat duurzaam verdichten en herstructureren, is het vermogen van B10 om opgewekte energie te delen met zijn gebouwde omgeving. Dat is een beslissende stap voorwaarts ten opzichte van een eerder experiment dat Sobek in Berlijn uitvoerde. Bij Effizienzhaus Plus F87 in de Fasanenstraat 87 in Berlijn werd het energie-overschot uit PV zomers nog afgegeven aan het net, terwijl men in de winter weer energie van het net betrekken moest. In B10 wordt de opgewekte energie niet teruggegeven aan het net, maar opgeslagen en gebruikt om twee elektrische auto’s te voorzien van energie. Het resterende surplus aan energie vloeit in Stuttgart naar de buren. Het Prinzip der Schwesterlichkeit, noemt Sobek dat. Bij B10 vloeit dat surplus naar het Weissenhofmuseum van Le Corbusier, aan de overkant van de straat. Althans, stedebouw & architectuur | nr. 5 | september 2015

31

Waarom zou u veel tijd en energie steken in werk dat veel eenvoudiger kan worden gedaan? Door MaxRelease producten te gebruiken heeft u er bijna een collega bij. De watergedragen producten worden in kleine constante hoeveelheden gebruikt en nemen u werk uit handen en besparen u kostbare tijd. U kunt zich hierdoor richten op andere zaken. Goed gereedschap is het halve werk, luidt het spreekwoord. En met MaxRelease is het werk ook nog eens makkelijker, aangenamer en effectiever.

LAAT WATER HET WERK DOEN MaxRelease Remover met Tectyl™ 5506W

MaxRelease™ Sealer Met wisselende weersomstandigheden als regen, zon, wind en vorst krijgen tegels en betonnen producten heel wat te verduren. Om deze in optimale conditie te houden heeft MaxRelease producten voor maximale bescherming ontwikkeld. De watergedragen coating zonder organische oplosmiddelen penetreert in het beton of tegel en zorgt zo voor een beschermende laag tegen weer en wind. Er vormt zich een dunne laag op de ondergrond, zodat de structuur van het beton mooi zichtbaar blijft en goed tegen vocht en zonlicht bestendig is.

Toepassingsgebieden: O.a: mallen, klemmen, stempels, steigers, gereedschap en betonmixers en -molens.

UV-bestendig Bestand tegen zuren Geen kalkuitbloeding Sneldrogend Toepassingsgebieden: O.a: beton, dakpannen, wanden, tegels en tuinpalen.

Voor behandeling

Na behandeling

SPECIFIEKE KENMERKEN EN VOORDELEN Verwijdert beton en roest Geen mechanische arbeid (slijpen, schuren, stralen, etc.) meer nodig Geen schade op de ondergrond Stenen standaard

Stenen behandeld

Langdurige bescherming tegen roest in binnen en buitenopslag

MaxRelease | Ashland Nederland B.V. Pesetastraat 5 | 2991 XT Barendrecht [email protected] 32

www.maxrelease.nl

Trademark of Ashland or its subsidiaries, registered in various countries © 2015, Ashland

Waterafstotend

Na het gebruik van de remover hoeft u het slechts af te spoelen met water. Voor langdurige bescherming tegen roest tijdens opslag en/ of vervoer beschermt Tectyl 5506W uw gereedschap en gerei zodat alles in ‘nieuwstaat’ blijft. Dit product is eveneens watergedragen en hierdoor minder milieubelastend.

™

SPECIFIEKE KENMERKEN EN VOORDELEN

Voor het verwijderen van betonresten en roest is het niet langer nodig om te slijpen, schuren, bikken of stralen. Met MaxRelease Remover verwijdert u zonder enige moeite alle ongewenste beton en roest van uw mallen, steigers, mixers, stempels en gereedschap.

renovatie & herstructurering licht

Montage B10 in Weissenhofsiedlung. Volgens ontwerper Werner Sobiek is B10 inzetbaar bij duurzame herstructurering en verdichting. De lichte en snel te bouwen prefab module van B10 laat zich volgens Sobek uitstekend stapelen en configureren. B10 is in één dag gebouwd, dankzij het gebruik van prefab modules.

Optimaal energiemanagement De waarde van B10 ligt volgens Sobek in het onderzoek naar de

190%

tes en één voor de techniek, aan de achterzijde

slimme combinatie van materialen,

Momenteel is B10 in gebruik als kantoor, in de

van B10. Beperkingen aan de breedtemaat van de

techniek en technologie. Waarbij

toekomst zal het door een tweepersoonshuishou-

module tijdens het transport betekende dat B10

de technologie een hoofdrol

den als woning worden benut. In beide gevallen

in twee delen naar de bouwplaats moest worden

vertolkt. Het prefab prototype

monitort het Institute for Lightweight Structures

vervoerd.

gebruikt een slim, zelflerend

and Conceptual Design ILEK van de universiteit

Het hsb-frame van B10 is standaard. Sobek

gebouwsysteem voor een optimaal

van Stuttgart de opbrengst en het verbruik van de

typeert de houtskeletbouw als relatief eenvoudig,

energiemanagement. Dat systeem

energie die op het dak door PV en zonnepanelen

maar functioneel: hsb is licht te demonteren en

komt van alphaEOS uit Stuttgart.

wordt opgewekt.

te recyclen en scoort goed wat betreft kosten.

Bij het bureau van Werner Sobek

Eerste onderzoeksgegevens over de energie-

De minder goed presterende standaard cellulose-

ziet men toekomst in dergelijke

opbrengst zijn inmiddels voorhanden. Het vooraf

isolatie, wat betreft thermische en akoestische

technologie, die over de architec-

berekende streefgetal van 200% energieopbrengst

prestatie, van Schwörerhaus moest, ook vanwege

tuurdiscipline heen reikt. Sobek

haalt B10 momenteel niet. De score ligt op een

de geringe kavelmaat, wijken voor dunne vacu-

refereert aan de auto-industrie,

surplus van 90%. Dat getal zal nog iets dalen

ümisolatie. Die presteert beter maar is ook kost-

waar techniek en ontwerp nauw

wanneer de kantoorfunctie verruild wordt voor

baarder. Dankzij sponsoring kon het materiaal in

op elkaar worden afgestemd,

een woonfunctie. De lagere opbrengst is onder

B10 toch worden toegepast. Ook de voorgevel

een veel groter aandeel van het

andere het gevolg van een hogere temperatuur

werd aangepast. Waar Schwörehaus opteerde

eindproduct te recyclen is, het

van de PV panelen dan berekend, met als gevolg

voor een kruisverband omwille van de stabiliteit,

kwaliteitsmanagement beter is

minder PV vermogen. Ook was er meer schaduw-

koos Sobek voor een stijf Zwitsers SkyFrame en

en de efficiency van de auto’s de

werking dan voorzien van de twee berkenbomen

vacuümglas uit China, half zo dik als vergelijkbaar

afgelopen honderd jaar enorm is

die B10 flankeren. De energie-software die B10

isolerend glas, maar met goede thermische pres-

toegenomen. De bouw bleef een

benut, kan goed uit de voeten met het berekenen

taties. Aan de gevels met onbehandeld hout koos

discipline die over het maakpro-

van de effecten van schaduwwerking door gebla-

Sobek voor een volledig te recyclen glasvezelver-

ces altijd nog op dezelfde manier

derte, maar kon de diffuse schaduw van een aan-

sterkte textielfaçade op een staalframe.

denkt: er is een ontwerp en dat

tal dode takken niet verwerken in de optimalisatie

Ook niet standaard: het uitklapbare terras aan de

wordt gebouwd. Dat zou anders

van de energie-opbrengst door het schakelen van

voorgevel.

moeten, vindt men bij Sobek, en B10 zoekt naar wegen om

PV-capaciteit in het dakvlak. Overigens ziet men bij Sobek geen problemen

En waar de Schwesterlichkeit in Stuttgart voor-

dat te realiseren. Met B10 haken

bij de PV-opbrengst wanneer B10 gestapeld

alsnog enkel op papier bestaat, is het stapelen

de ontwerpers ook aan op de

zou worden ingezet. Het geringere dakvlak per

en schakelen van de prefab module die aan

discussie over energieneutraal

gestapelde woning kan men volgens het bureau

de basis van B10 staat al realiteit, zij het op

bouwen in 2020. Terwijl daarbij de

compenseren door PV in de (glas)façades te

bescheiden schaal. In december 2014 configu-

focus vooral ligt op beter isoleren,

integreren.

reerde SchwörerHaus al eens negen modules

zou men rendement bijvoorbeeld

tot twee tweelaagse nieuwbouwpanden in de

ook kunnen halen uit een PV op

Aangepaste module

gemeente Metzingen. Daarbij dook dan wel weer

een groot dak van een pand in de

B10 is op de Weissenhofsiedlung in één dag

het aloude probleem van prefab op: de esthetiek.

buurt, gekoppeld aan een gebouw

gemonteerd, uit twee FlyingSpaces modules van

Dat vraagstuk heeft B10 in ieder geval al van een

met slimme technologie die het

SchwörerHaus; één module met de gebruiksruim-

passend antwoord voorzien.

energiemanagement optimaliseert.


33

Isoleren met baksteen

Alles draait om duurzaamheid, kostenefficiënt bouwen en energie besparen. Vraagstukken waar architecten, opdrachtgevers en woningbouwcorporaties mee geconfronteerd worden bij de ontwikkeling van nieuwe projecten of bij de renovatie van bestaande panden. 34


zonder te metselen

I

n Molenbeek, Sittard staat een nieuw apparte-

de geldende isolatienormen en dan volgt al snel

mentencomplex. De nieuwbouw telt ongeveer

een renovatieplan. Veel woningbouwcorporaties

80 appartementen en een aantal winkels.

zitten met dezelfde vraagstukken over mogelijk-

Uniek aan het gebouw is dat de gevel niet

heden van isoleren en renoveren die de bewoners

traditioneel gemetseld is, maar bekleed is met

zo min mogelijk overlast bezorgen. Het grote

E-Board. De combinatie van een goede prijs,

voordeel van E-Board is dat mensen niet uit hun

snelheid en flexibiliteit lag aan de basis voor de

huis hoeven tijdens de renovatie en het traditi-

keuze van deze geveloplossing. Daarnaast biedt

onele uiterlijk van de bakstenen gevel gewaar-

De E-Board bekleding behoudt de

Vandersanden Group 10 jaar garantie op het

borgd blijft.

uitstraling van een gemetselde gevel.

product.

Wat is E-Board?

nog meer voordelen

ProjectgegevenS

• slimme 2-in-1-oplossing: uitstekende isolatie

Architect: Han Wijnen, Sittard

+ gevelafwerking in handvormgevelstenen;

Aannemer: Aannemersbedrijf

Dat pakket bestaat uit isolatieplaten gemaakt uit EPS HR (= 0,031 W/mK) en steenstrips van 2 cm dikte. De steenstrips, de isolatieplaten, de lijm, de schroeven en de pluggen worden als

• geen kosten voor extra fundering;

Jongen bv, Landgraaf

losse onderdelen rechtstreeks geleverd op de

• ruime kleurenkeuze uit het uitgebreide

Gekozen Vandersanden sortering:

werf. De E-Boardplaat is gevormd in een mal en is daardoor sterk, vormvast en ook heel drukvast. EPS is 100% recyclebaar en het meest ecologische

assortiment gevelstenen van Vandersanden; • perfecte isolatie: wind- en waterdicht en

toch dampdoorlatend;

isolatiemateriaal van alle kunststoffen. Het heeft

• stijging van de waarde van de woning of

een perfecte interne stabiliteit en is dus absoluut

het gebouw dankzij betere isolatie en

ongevoelig voor scheurvorming. Ook de lambda-

nieuwe look;

waarde is uitstekend: 0,031 W/mK. De gesloten

• tot 40% minder verwarmingskosten;

cellenstructuur van de EPS-plaat houdt de lucht

• onderhoudsvrij;

vast en is daardoor een goede isolator. De isola-

• monteren kan op alle ondergronden: o.a.

Wasserstrich mix van 4 kleuren Jura, Viborg, Herning en Kolding Grootte: 1600 m² Realisatietijd: 68 werkbare dagen

Vragen?

tieplaten zijn verkrijgbaar in verschillende diktes,

beton, kalkzandsteen, bestaand metselwerk,

van 4 cm tot 30 cm.

cellenbeton, houtskeletbouw, pleisterwerk

Heeft u vragen over dit project

Voor deze nieuwbouw is een isolatielaag van

en snelbouw;

of over E-Board? Contacteer

26 cm gekozen. Hierdoor haalt het gebouw een R-waarde van 7. Naast de horizontale lijnen, is een deel van het metselwerk verwerkt in een staand verband. Deze manier van bouwen is geschikt voor nieuwbouw, maar ook voor renovatieprojecten.

• een gevel met E-Board is niet te onderschei-

den van traditioneel metselwerk; • gegarandeerde kwaliteit op alle onderdelen

door Vandersanden Group; • voegloze afwerking mogelijk met E-Board

Zero.

ons op het nummer 0316 566 400 of stuur een mailtje naar informatie@ vandersanden.com. U vindt ook meer informatie op onze website www.e-board.nl.

Meer en meer woningen voldoen niet meer aan stedebouw & architectuur | nr. 5 | september 2015

35

Molenbossen: bestaande entree + nieuwe entree.

Interview met Hans van Heeswijk en Dick de Gunst

Galerijflats, de naakte waarheid Het renoveren van galerijflats uit de vijftiger en zestiger jaren van de vorige eeuw vormt een belangrijk deel van de portefeuille en het gerealiseerde werk van Hans van Heeswijk architecten. Ik praat met Hans van Heeswijk en Dick de Gunst over een aantal projecten in navolging van het boek ‘Nieuwe kansen voor de galerijflat’. Wat is er aan de hand met het imago en wat speelt er bij dit type woongebouwen? Hoe verwezenlijk je de ambities vanuit een visie naar concrete plannen? En hoe neem je de bewoners mee in dat proces?

‘Overzicht creëert een gevoel van veiligheid’

U

itkijkend over het water vanuit het

woningbouwvereniging al op het spoor van

kantoor aan de Ertskade trapt De Gunst

sloop-nieuwbouw, maar de bewoners wonen

af: “Veel galerijflats zijn ongeveer vijftig

er graag en relatief goedkoop. Zij zitten niet

jaar oud en toe aan hun tweede grote

te wachten op sloop. Door de crisis zijn deze

onderhoudscyclus. In de tachtiger en negentiger

nieuwbouwambities van tafel en ligt de focus

jaren heeft vaak de eerste renovatie plaats-

weer bij onderhoud. Bij het onderhoud is niet

gevonden, tussendoor is er regulier onderhoud

altijd gewerkt vanuit de systematiek en repetitie

gepleegd. Bovendien zijn veel flats nu aan het

van de flats. Jammer, want juist goed beheer kan

einde van hun economische levensduur.”

woonkwaliteit opleveren. Onderwijl hebben de bewoners het interieur van de woningen zelf vol-

36

Nieuwbouwambities van tafel

ledig aangepast aan hun wensen. Er is meer visie

Van Heeswijk: “Helaas is wat we aantreffen soms

en beleid nodig bij de besteding ven het beschik-

best problematisch. Vaak zit een corporatie of

bare onderhoudsbudget, anders levert dit niet de


Auteur: Jeroen da Conceição van Nieuwenhuizen

benodigde kwaliteitsverbeteringen op en komen

beroepsgroep getraind is om als verbindende

groepen bewoners in conflict met de woning-

factor het hele proces van visie tot oplevering te

bouwvereniging. Soms is dat conflict er al, door

sturen en zo nodig zelfs risicodragend te leiden.

achterstallig onderhoud of door onduidelijkheden

Vooral ook als verbinding tussen bewoners en de

tussen de bewoners en de corporatie.”

eigenaar van die galerijflats. Daar zijn we voor opgeleid. Wij zijn bij uitstek de partij die bij de

Imago

renovatie van galerijflats binnen het beschikbare

De Gunst neemt over: “Daarnaast is er een imago-

budget de noodzakelijke verfijning kan aanbren-

probleem. Werden galerijflats na de Tweede

gen, waar de uitvoerende partijen hun steentje

Wereldoorlog als prima woningen gezien, voor-

bijdragen om tot een efficiënte en effectieve

uitstrevend zelfs, heden ten dage worden deze

manier van uitvoeren te komen.”

gebouwen geassocieerd met de onderkant van

Het boek ‘Nieuwe kansen voor de galerijflat,

de samenleving. Ze zouden lelijk zijn, anoniem

Ideeën en aanbevelingen voor de komende vijftig

en onveilig, en qua volume veel te groot. Deze

jaar’ wordt gedurende het gesprek regelmatig

beeldvorming gaat voorbij aan de kwaliteiten die

open geslagen. Aan de hand van projecten van

veel galerijflats bezitten, en essentieel: veel bewo-

het bureau wordt geschetst hoe de positie van

ners wonen er naar tevredenheid.”

de galerijflats in de stad in de tijd is veranderd.

Van Heeswijk: “Daar ligt een enorme kans voor

Waarom de relatief snel gebouwde flats toe zijn

architecten. Luisteren naar bewoners en corpo-

aan renovatie. En dat een verfijning op basis van

raties en dan komen met een glasheldere inte-

de vaak verborgen kwaliteiten van die flats kan

grale visie. Niet alleen mooie plaatjes, maar

leiden tot een nieuw elan.

hans van heeswijk

inhoudelijk reageren op de vraag. De verborgen basiskwaliteiten die dit type gebouwen bezit

Beschut balkon

versterken. Dat vraagt wel een betrokkenheid van

“In Blerick bij Venlo renoveren we in opdracht van

de architect van het eerste idee tot aan de ople-

Antares de vier Molenbossenflats. De vier galerij-

vering. Een probleem is dat architecten steeds

flats worden één voor één gerenoveerd in de

minder betrokken zijn bij de uitvoering. Tegen

periode van 2014 tot 2020 in bewoonde staat.

de trend in werken wij het liefst in een design

De Zuidenwind met 162 woningen is de eerste

& build project in nauwe samenwerking met de

van de vier. Hier komt een wens van bewoners

uitvoerende partijen. Dan kunnen ambities ook

terug die we al eerder bij de kop hebben gepakt:

succesvol omgezet worden in goed gedetailleerde

een plezierig balkon waar je beschut kunt verblij-

oplossingen en wordt het geld uitgegeven aan

ven. Een soort ‘buitenkamer’. In Venlo realiseren

die kwaliteit waarvoor het nodig is.”

we dat door het bestaande balkon uit te breiden

dick de gunst

middels een betaalbare eenvoudige prefab

Verbindende factor

betonconstructie. Deze aanpassing borduurt

De Gunst: “Ik moet vaak aan partijen uitleggen

eigenlijk voort op de oorspronkelijke seriematig

wat ons vak is, wat wij doen. Dat architecten

gefabriceerde betonconstructie uit 1966. Het is

juist verstand hebben van waar je geld aan moet

een voorbeeld van het zichtbaar maken van een

uitgeven en waar niet. Dat uitgerekend onze

kwaliteit die het gebouw reeds bezit.

Molenbossen: bestaande flats + nieuwe balkons.


37

Boelelaan: bestaande situatie + doorsnede nieuwe situatie.

De uitstraling van het complex zal hierdoor ook

Andere rol

op stedenbouwkundig niveau verbeteren.”

“Niet al onze ingrepen worden in dat opzicht gewaardeerd,” zegt De Gunst: “De door ons

Plattegronden

bedachte grote huisnummers op de voordeuren

“Andere aanpassingen die ook bij gerealiseerde

komen er niet altijd door, bewoners houden dat

projecten naar voren komen zijn een open entree

tegen omdat ze liever niet te zichtbaar worden

met een luifel en een lichte overzichtelijke maar

voor de buurt. Als gesprekspartner probeer je

toch beschutte galerij.” Van Heeswijk: “Dat

dan een passende oplossing te vinden. Extra

lijken vrij voor de hand liggende aanpassingen

taken dus voor de architect. Het vak verandert

die passen bij de Hollandse nuchterheid die ons

in dat opzicht. We zien nu ook een diversificatie

bureau voorstaat. Maar het gaat erom hoe je het

optreden van onze opdrachten op het gebied van

ontwerpt en detailleert, hoe je deze oplossingen

onderhoud, renovatie en herbestemmen, en kan-

gebruikt om de galerijflats te verfijnen.” Er zijn in

sen om de rol van de architect, die soms gemargi-

Blerick ook varianten van plattegronden ontwor-

naliseerd lijkt te worden, juist uit te breiden.” Van

pen waaruit bewoners konden kiezen. De Gunst:

Heeswijk: “De combinatie van architecten met

“Bewoners hebben vaak zelf al aanpassingen

goede aannemers en andere uitvoerende partijen

gedaan, bijvoorbeeld een niet-dragende wand

die dezelfde kwaliteiten voor ogen hebben zien

verwijderd of een nieuwe keuken gemaakt.

wij als een mogelijkheid om meer voor opdracht-

Differentiatie in plattegronden is vaak geen wens

gevers te kunnen betekenen. Je biedt dan een

van de bewoners en plattegronden wijzigen bij

design & build oplossing aan voor de problemen

renovatie in bewoonde toestand is eigenlijk geen

die zich aftekenen. De architect niet als adviseur,

optie. Toen de flats gebouwd werden, gingen

maar als partij in een risicodragend consortium.

er gezinnen met kinderen wonen waarvan de

Dat zie je bij drie appartementengebouwen in

kinderen inmiddels het huis uit zijn, van twee

Presikhaaf, Arnhem, waar Vivare de beste

smalle slaapkamers wordt dan vaak een grote

kwaliteit vroeg binnen een vooraf vastgestelde

gemaakt. De bewoners hebben de flexibiliteit van

bouwsom.”

de woningen meestal al ontdekt en benut. De woningen blijken zeer levensloopbestendig.”

Twee voorkanten Of zoals bij de Boelelaan in Amsterdam-Zuid,

38

Zichtbaar

waar woningcorporatie Rochdale een galerijflat

Van Heeswijk pakt het boek erbij: “In het wen-

verkocht heeft aan een commerciële ontwik-

senlijstje van bewoners speelt de sociale veiligheid

kelaar, Vesteda. Eerder maakten we het ontwerp

een rol. Open entrees en galerijen met individueel

voor renovatie in bewoonde staat, maar die is

gekleurde deuren zijn niet alleen een architec-

niet doorgegaan vanwege de crisis. Nu staat het

tonisch middel, maar verschaffen bewoners ook

gebouw leeg en maken we samen met Vesteda

overzicht en dragen bij aan de sociale controle.

voor hetzelfde gebouw een nieuw plan voor de

Bijvoorbeeld ‘doorkijkbare’ gangen van

opwaardering. Natuurlijk ontstaan er dan andere

bergingen, of een goede verlichting. Essentieel,

mogelijkheden. Uiteindelijk gaat het erom hoe

vooral als de dagen korter worden. Overzicht

zo’n groot gebouw beter op z’n omgeving aan-

creëert een gevoel van veiligheid.”

sluit. Dat speelt ook bij Lindoduin in Den Haag,


Visualisaties: Hans van Heeswijk Architecten

‘Galerijflats, veel bewoners wonen er graag.’

een enorm gebouw in verhouding tot zijn omge-

overspanning, bij ERA 7,8 meter, die aanpas-

ving. Je lost de problemen dan niet op met een

singen aan de plattegronden vereenvoudigt.

likje verf. Hier hebben we het gebouw nadruk-

Eigenlijk zijn de gedachten van John Habraken,

kelijk in zijn omgeving ingepast met een voorstel

de scheiding van drager en inbouw, in verschil-

voor een bebouwing die aansluit bij de maat en

lende bouwsystemen van galerijflats reeds

schaal van de gebouwen aan de overzijde van de

verwerkt.”

Westduinweg.” De flats zijn in die zin duurzaam, maar het den-

Contactgeluid

ken over duurzaamheid ten aanzien van galerij-

Zijn er naast problemen met veiligheid en

flats moet nog wel een boost krijgen. Isoleren,

bewoners ook terugkomende problemen van

isolatieglas en iedere woning een eigen CV zijn

technische aard die de architecten tegenkomen?

standaardoplossingen die worden toegepast,

De Gunst: “Bekende problemen zijn betonrot,

terwijl deze grote gebouwen zich prima lenen

kopgevels waarvan niet duidelijk is of het metsel-

om er op grote schaal energiewinnende systemen

werk nog goed verankerd is, koudebruggen en

aan te bevestigen. Vanuit de architectuur pleiten

natuurlijk contactgeluid. In dat opzicht is onze

wij niet voor de afsluitende passieve benadering,

ervaring dat in het werk gestorte flats, zoals het

getuige bijvoorbeeld onze ‘balkonkamers’ met

ERA systeem, eenvoudiger te renoveren zijn dan

schuifpuien en regulering van de ventilatie. De

flats gebouwd met prefab bouwsystemen, vaak

met een schuifpui af te sluiten balkons helpen

met dunne vloeren. Meer massa en minder naden

mee om energie te besparen terwijl de architec-

voorkomen dat je in technische zin direct naar

tuur open en aantrekkelijk blijft. De karakter-

doos-in-doos oplossingen moet om een goed

trekken van het gebouw worden zichtbaar

geluidsniveau te verkrijgen na renovatie. Het is

gemaakt. De naakte waarheid, open en bloot.

overigens ook de over het algemeen grote vrije Lindoduin: bestaand + nieuw.


39

Kapotte keramische tegels uit 1954 en voegen die er nog veel erger aan toe waren. Die combinatie was vragen om problemen op de galerijen van de flats Vrieslandt, Gelderlandt, Zeelandt en Hollandt in de Rotterdamse wijk Overschie. Vocht vond zijn weg door de vloeren en zorgde aan de onderkant voor lelijke blaasvorming. Tijd dus voor een grondige renovatie.

Flats in Rotterdams grondig opgeknapt Lekkende galerijvloeren duurzaam beschermd

E

igenlijk zijn de flats aan de Van Adrichem-

waterdicht gemaakt. En na de bouwvak worden

weg in de zestig jaar sinds de bouw

flats nummer 3 en 4 klaargemaakt, als alles goed

nog nooit aan grote opknapbeurten toe

gaat.

geweest. “Tuurlijk, er is wel wát aan gebeurd. Maar niet veel hoor. Vroeger konden ze goed bouwen kennelijk, beter dan nu,” zegt Folkert Zuithoff van Woonstad Rotterdam met een grijns. Ja, er zijn ooit woningen in de flats samen-

”Het verwijderen van de oude verflagen viel tegen. De verf zat zo goed vast, dat we moesten stralen om het eraf te krijgen.’’

gevoegd voor meer wooncomfort. En de buitenisolatie werd in de jaren tachtig eens aangepakt.

Hoe? “We hebben de dilataties waterdicht afge-

“Maar verder zijn de vier flats gewoon heel solide

werkt, de kapotte tegels vervangen en daar over-

gebouwen gebleken.”

heen een waterdicht, volledig gewapend systeem

“Hoe ‘solide’ de van buiten identieke flats ook zijn, de jaren gaan natuurlijk op een dag wel tellen.’’

aangebracht van Triflex,” legt Zuithoff uit. Ook zijn de galerijdoorvoeren vergroot om de afvoer van het water te verbeteren. Aan de onderkant van de vloeren zijn de oude verflagen verwijderd. “Die klus viel wat tegen,” bekent de projectleider

Woonstad Rotterdam is eigenaar van de vier flats,

van Woonstad Rotterdam. “De verf zat zo goed

die negen verdiepingen hoog zijn en elk tussen

vast, dat we moesten stralen om het eraf te

de 57 en 99 appartementen huisvesten. Hoe

krijgen.” Vervelend vooral voor de bewoners van

‘solide’ de van buiten identieke flats ook zijn, de

de flats, weet Zuithoff. “Want stralen betekent

jaren gaan natuurlijk op een dag wel tellen. De

heel veel stofoverlast. Maar het kon niet anders

oorspronkelijke keramische tegels op de galerijen

en gelukkig is het nu allemaal klaar.”

bleken het minst bestand tegen de tijd. Zuithoff:

40

“Ze scheurden, waren kapot. En het voegwerk

Twee jaar uitwasemen

was ook erg slecht geworden, net als de dilataties

Met opnieuw sauzen wordt zo’n twee jaar

tussen de verschillende betondelen. Die deden

gewacht, zodat het beton goed kan uitwasemen.

hun werk niet meer.”

“Dat vocht moet eruit. Volgens de aannemer

Het gevolg: lekkage. “Het vocht van buiten

zouden we de plafonds misschien na een jaar

zakte door de tegels in het beton. Er ontstond

al wel kunnen afwerken, maar ik wil geen risico

blaasvorming aan de onderkant van de galerijen,

nemen. Dus wachten we twee jaar voordat we

die de plafonds zijn op de galerijen eronder. Dat

de boel mooi wit sauzen. Dan ziet het er weer

ziet er niet mooi uit natuurlijk, maar het zorgde

wat vriendelijker uit allemaal.” Ondertussen

er ook voor dat de constructieve veiligheid in het

worden de vloeren in de galerijen wel helemaal

gedrang kwam.” Vorig jaar was het daarom tijd

afgewerkt, met het Triflex BTS P systeem inclusief

voor actie in de eerste twee flats. De 70 meter

een antisliplaag door ingestrooid kwartszand. “Er

lange en 1,25 meter brede galerijen werden weer

wonen veel ouderen in de flats en de keramische


Overschie

Voor de gerenoveerde galerijen werd de neutrale kleur grijs gekozen.

tegels werden als het regende soms spekglad.

De samenwerking met de applicateur van Triflex,

De nieuwe vloeren zijn veel veiliger.”

Neston Betonconservering, verliep volgens Zuithoff uitstekend. “Dat is wel zo prettig, want

Duurzaam beschermd

de communicatie met de bewoners van deze flats

De kleur werd grijs. Zuithoff: “Lekker neutraal en

was erg belangrijk. De werkzaamheden grepen

tijdloos. De keramische tegels waren een beetje

immers zo direct in in hun leefomgeving, dan is

geel-roodkleurig. Grijs is wat minder smaak-

het fijn dat iemand even aan je deur komt om

gevoelig en kan wel wat jaartjes mee.” Net als de

tekst en uitleg te geven.” Daarnaast werden de

nieuwe vloer met een Triflex afwerking. Die zorgt

flatbewoners via de Algemene Ledenvergadering

ervoor dat de galerijen duurzaam beschermd zijn.

en brieven op de hoogte gesteld. “Tijdens de

“Wij hebben ook een concurrerend product beke-

werkzaamheden vragen mensen natuurlijk wel

ken voor deze klus, maar Triflex kwam als beste

wanneer het klaar is en hoor je ze klagen over

uit de bus. Niet alleen qua prijs, onderhoudsvrien-

de troep. Logisch, zij snappen natuurlijk niet de

delijkheid en kwaliteit. De uithardingstijd was ook

technische kant achter de klus. Maar als het een-

kort met slechts drie keer twee uur per galerij.

maal klaar is, reageren ze heel tevreden over het

Dat is voor onze bewoners natuurlijk wel zo pret-

resultaat. De complete klus beslaat overigens nog

tig, want die kunnen anders geen kant op.”

meer werkzaamheden, zoals het schilderen van

”Bij klussen zoals deze is het wel zo fijn dat iemand even aan je deur komt om tekst en uitleg te geven.’’

de begane grond en de houten balustrades. Rond

Meer informatie over de

begin november moet alles klaar zijn.”

producten van Triflex? Bezoek dan triflex.nl

De keramische tegels van de galerijen waren in slechte conditie (links). De nieuwe galerij kreeg een waterdicht en volledig gewapend systeem van Triflex (rechts).


41

Met de Rode Loper bouwt Amsterdam aan een nieuwe entree voor de stad. Het is met een totale lengte van circa drie kilometer verreweg de grootste binnenstedelijke herstructureringen van de openbare ruimte in het land. Aanleiding om de entree ingrijpend te gaan wijzigingen is de aanleg van de Noord-Zuidlijn. De Rode Loper volgt het tracé van deze lijn, te beginnen bij het Centraal Station, via het Damrak, Beursstraat, Beursplein, Rokin, Oude Turfmarkt en de Munt naar de Vijzelstraat, Vijzelgracht tot en met Ferdinand Bolstraat. De uitvoering van dit megaproject startte in 2013, met de herinrichting van het Damrak (opgeleverd in maart 2015). Het grootste deel van de Rode Loper is klaar in 2018.

De Rode Loper in meer ruimte voor fietsers

Huidige situatie op het Damrak.

42


Auteur: Wijnand Beemster

Simon Sprietsma, (project)

Amsterdam

ontwerp gemeente Amsterdam en lid van het Kwaliteitsteam.

en voetgangers Langzaamverkeer

bedrijf overstag gingen. Sprietsma: “Een groot

Stationseiland, tweede deel Ferdinand Bolstraat,

taboe sneuvelde: toen we met het ontwerp

vanaf de van Ostadestraat, en Weteringcircuit

van start gingen was het uitgangspunt dat het

vallen buiten het kader van het project de Rode

aantal trambewegingen met de komst van de

Loper. Maar ook in deze delen zal de herinrich-

Noord-Zuid-lijn gelijk zou blijven. Geen tramlijnen

ting uitgaan van het basisgegeven - dat als een

opheffen! Gaandeweg is dat standpunt losgelaten

‘rode draad’ door het gehele project loopt: ruim

omdat er een efficiënter openbaar vervoernet-

baan voor langzaamverkeer. Politieke partijen,

werk werd bedacht. Minder trambewegingen

Dirk Iede Terpstra, senior

middenstand, bewoners en stadsbestuur steunen

opent mogelijkheden om extra ruimte te creëren

verkeerskundige/verkeersplanoloog

eendrachtig het standpunt om de ruimte voor de

voor langzaamverkeer. Om een voorbeeld te

gemeente Amsterdam

auto in de Amsterdamse binnenstad te beper-

geven. Door de Vijzelstraat liepen drie tramlijnen

ken ten faveure van fietsers en voetgangers. Die

dat is er straks nog maar één. Met een frequentie

omarming van het langzaamverkeer markeert

van circa acht trams per uur. Daardoor kun je

een breuk met het verleden. “Toen het project

auto- en tramverkeer gaan mengen (op hetzelfde

van start ging was zo’n stap nog taboe. De

wegdeel beide verkerkeersmodaliteiten ‘mee laten

auto was heilig,” zegt Dirk Iede Terpstra, Senior

rijden’) zodat het trottoir breder kan (vijf meter

verkeerskundige/verkeersplanoloog bij Gemeente

per trottoir).”

Amsterdam, afdeling Ruimte en Duurzaamheid.

Retail We spreken Terpstra op het kantoor van zijn

Sprietsma: “Het bijzondere van deze verandering

afdeling aan het Weesperplein. Aanwezig is ook

is dat die is aangezwengeld door het midden- en

Simon Sprietsma, al 25 jaar als openbare ruimte

kleinbedrijf, de retailers langs het traject. Die

ontwerper in dienst van de gemeente Amsterdam

waren in het verleden fel gekant tegen het beleid

die in het project ontwerper is voor Damrak,

om het autoverkeer in de binnenstad terug te

Rokin en Munt en lid is van het Kwaliteitsteam.

dringen. Maar juichen dat nu juist toe omdat ze

Vijzelstraat en -gracht en de Ferdinand Bolstraat

– zo hebben ze inmiddels ervaren – het auto-

zijn van de hand van collega-ontwerper Ruwan

verkeer niet altijd overal nodig hebben. Treffend

Alivihare. Terpstra is verkeerskundige in het project.

is hoe winkeliers in de Ferdinand Bolstraat zich opstelden. Die straat is tot de Van Ostadestraat

Minder trams

gedurende de aanleg van de Noord-Zuidlijn

De langzaamverkeerlobby kreeg de wind in de

afgesloten geweest voor autoverkeer. Tijdens

zeilen toen politiek en het midden- en klein-

informatieavonden die vooraf gingen aan het


43

is inmiddels beleid in de hoofdstad, en in 2013 ook vastgelegd in de Mobiliteitsaanpak. Terpstra: “In dergelijke beleidsstukken was nooit aandacht voor voetgangers. Nu hebben we naast een plusnet auto, fiets en openbaar vervoer ook een plusnet voetganger.” Voor de ontwerpers zorgde die paradigmawisseling voor extra werk: ontwerpen moesten aangepast. Zo is het ontwerp voor de openbare ruimte op de kop van het Rokin net voor het Muntplein onlangs nog gewijzigd om meer ruimte voor fietsers en voetgangers te maken. De Singel route, uitkomend op het Muntplein, wordt mogelijk autoluw en de Amstelroute, naar het Muntplein, wordt straks waarschijnlijk eenrichtingsverkeer conform een recent aangenomen raadsmotie. Terpstra: “Door het verwijderen van enkele autostromen op het Muntplein hebben we de oude looproute vanuit de Kalverstraat, linksom de Munttoren, naar de

Impressie van het Muntplein, met een-richtingsverkeer vanuit de Amstelroute.

ontwerp van het nieuwe profiel vroegen win-

Reguliersbreestraat hersteld.” De Munttoren met

keliers of de straat niet autovrij kon blijven! Dat

de spits van Hendrick de Keyser was één van de

– een ogenschijnlijk Groen Links standpunt van

twee torens van de oude Regulierspoort.

de VVD achterban – hebben we zonder meer door vertaald. De Ferdinand Bolstraat is smal (15

Materiaalgebruik

meter van gevel tot gevel). Door autoverkeer te

Heeft de focus op langzaamverkeer ook conse-

mijden kun je trottoirs flink verbreden waardoor

quenties voor de materialisering? Sprietsma: “De

je een heel aantrekkelijk verblijfsgebied creëert.”

inrichting moet passen bij het stedelijk interieur

Iets dergelijks – een ‘doorbraak’ door retailers –

van de stad en dat verschilt per stadsdeel. Het

zag je ook gebeuren op de kop van het Damrak:

tracé van de Rode Loper is opgedeeld in stukken,

“Bijenkorf stelde zelf voor om de tramhalte te

elk stuk heeft z’n eigen materialen. Te begin-

verplaatsen richting Beursplein. De halte kwam

nen met het Stationseiland (dat feitelijk buiten

daardoor wat verder weg van de entree van de

de scope van de Rode Loper valt), Damrak en

Bijenkorf. De gemeente vond het erg gedurfd

Rokin. Dit is de middeleeuwse kern van de stad.

maar ging toch akkoord. De meerwaarde is dat

Hier komt (of is al toegepast) in de voetpaden

het verblijfsgebied veel aantrekkelijker is en dat

een antracietkleurige steen uit Spanje (terwijl

was voor de Bijenkorf belangrijker dan een tram-

aanvankelijk een rode Chinese klinker hoge

halte voor de entree.”

ogen gooide). Het vervolgstuk, Vijzelstraat en Vijzelgracht, maakt deel uit van de zeventiende-

Impressie van de Vijzelgracht, waar veel rode klinkers geplaatst gaan worden.

44

Mobiliteitsaanpak

eeuwse grachtengordel en sluit qua materi-

Het meer voorrang geven aan langzaamverkeer

alen aan op het idioom van die tijd. Dus veel


rode klinkers. De Ferdinand Bolstraat krijgt een

Voor de Rode Loper koos

inrichting met materialen die aansluiten op de

Sprietsma voor armaturen van de Spaanse fabrikant Setga.

negentiende-eeuwse gordel en het 30 kilometer per uur regime. Ook hier veel klinkers.” Die weloverwogen en nauwgezette afstemming in materialen wordt gelukkig niet doorbroken door de toepassing van asfalt tussen de tramsporen. Ook hier komen klinkers. “Dit past in het geheel bij het historische interieur van de stad.”

Puccini methode Voor de inrichting en het gebruik van materialen hanteert Amsterdam de ‘Puccini methode’. “We werken met een handboek waarin staat welke materialen zijn voorgeschreven voor welk deel van de stad. Daartoe is de stad verdeeld in ‘standaard gebieden’. Elk standaardgebied heeft z’n eigen materialen. Maar ook worden bijzondere plekken benoemd die buiten de standaardisering vallen. Voor wat betreft de Rode Loper zijn dat

Samenwerken en communiceren

Stationseiland, Damrak en Rokin.” De vrijheid

Wat vinden jullie belangrijk bij het werken aan

binnen de niet-standaard gebieden gebruikte

openbare ruimte ontwerpen? Samenwerking,

Sprietsma om bijvoorbeeld op het Damrak lang-

niet alleen met een fabrikant, is cruciaal voor het

gerekte natuurstenen banken te plaatsen van

succesvol verloop van openbare ruimteprojecten

negen meter lang. Ook koos hij voor een niet-

zoals de Rode Loper geven Sprietsma en Terpstra

standaard armatuur. “Ik vond niet iets geschikts

aan. Zo kort mogelijke communicatielijnen tussen

in het aanbod van de standaard hangende

alle betrokkenen, makers, ontwerpers en andere

armaturen die in de plaats zouden komen van

bedenkers, politici, managers en belanghebben-

de berucht-barokke lichtmasten van het Damrak.

den is van het grootst mogelijke belang. Zo heb

In samenwerking met de Spaanse fabrikant

je de meest heldere discussies die leiden tot ont-

Setga, welke in Nederland vertegenwoordigd

werpen die optimaal aan de politieke en maat-

wordt door Modernista, zijn nieuwe armaturen

schappelijke vragen beantwoorden en aan de

technisch verder uitgewerkt, met een centraal

behoeften voldoen. Discussie moeten rationeel en

deel geklopt aluminium zonder tussennaden

transparant zijn opdat de juiste afwegingen door

– het resultaat is heel geslaagd. Voorwaarde is

de politiek gemaakt kunnen worden. Steden

wel dat ontwerper en maker direct met elkaar

moeten daarom sterke inhoudelijke diensten

communiceren, dat is echt heel wezenlijk. Dat is

hebben. Het integraal werken aan de openbare

bij de armaturen maar ook bij het natuursteen

ruimte is een lastige teamsport die scherpte en

van de bestrating, dat ook uit Spanje komt, goed

flexibiliteit vraagt.

gelukt.” De Rode Loper begint bij het Centraal Station en loopt tot aan de Ferdinand Bolstraat.

Impressie van het Rokin, met meer ruimte voor fietsers en voetgangers.


45

Hi-Con Nederland en Renovum werken samen in componentgericht bouwen

BalkonBreed Het concept Peter Niemer, directeur van Renovum: “BalkonBreed is een compleet, speciaal voor de renovatiemarkt ontwikkelde totaaloplossing; met minimale bouwkundige aanpassingen bestaande balkons vergroten. Het is een betaalbare, modulaire oplossing met als doel het gebruiksgemak en leefcomfort van bewoners te verbeteren, de uitstraling van het gebouw te moderniseren, het bestaande vastgoed op te waarderen en de levensduur te verlengen. BalkonBreed behelst meer dan alleen de feitelijke uitbreiding. Indien gewenst nemen wij alle bijkomende randzaken op ons. Bouwen in componenten heeft de toekomst.” “Deelname aan dit concept was voor ons een prima optie,” zegt Verkoopmanager Edward Verschoor van Hi-Con. “Wij zijn al met diverse renovatieprojecten gestart in Nederland waar onze ultradunne balkons goed in te passen zijn. Ze zijn licht van gewicht, zeer dun: 60 tot 70 mm, en duurzaam. Door gebruik van ons UHSBmengsel maken wij het mogelijk uitkragingen te realiseren tot ruim 2 meter vanuit de bestaande gevel. Met gedegen vooronderzoek naar de bestaande situatie zijn onze ultradunne balkons bijna overal toe te passen met de juiste verankeringstechniek. BalkonBreed zien wij als een onafhankelijk component binnen een renovatie, los of als onderdeel van een groter renovatieproject. Hierdoor kan de renovatieduur en dus ook de overlast voor bewoners nog meer bekort worden.”

Grotere buitenruimte is een meerwaarde Nederland kent een groot aantal woongebouwen gerealiseerd middels een aannemerspecifiek bouwsysteem, waarbij de buitenruimte in de 46


Met het project de Nachtegaalflat in Katwijk is een eerste solide basis gelegd voor de samenwerking van Hi-Con Nederland en Renovum. In de flat zijn 30 balkonuitbreidingen gerealiseerd voor de Vereniging van Eigenaren. Met het systeem BalkonBreed wil Renovum in samenwerking met Hi-Con Nederland de markt voor woningbouwrenovatie nog beter gaan bedienen. “BalkonBreed is meer dan een product.”

is meer dan een product De modulaire oplossing BalkonBreed vergroot met minimale bouwkundige aanpassingen het balkon.

vorm van een balkon beperkt is. “Een balkon van 4 meter breed en slechts 1 meter diep is geen uitzondering maar regel. Die balkons worden dan ook meer gebruikt als plek voor vuilniszakken en opslag. Bewoners zijn over het algemeen gelukkig in hun woonomgeving, maar krijgen door een verdergaande individualiseringstrend steeds meer behoefte aan leefcomfort. Waarom geen balkon waar je wel gezellig met gezin en vrienden kunt genieten? BalkonBreed speelt direct in op die behoefte en resulteert onder begeleiding van een architect in een opwaardering van gebouw, leefomgeving en wijkeconomie. Het is daardoor niet alleen een goede investering voor particulieren verenigd in een Vereniging van Eigenaren, maar juist ook voor corporaties die bezig zijn het woningbezit op lange termijn bestendig te houden.”

Samenwerken met partners: eindgebruiker profiteert “Wij denken dat met deze aanpak tevens meer en betere lange termijn allianties tussen bouwpart-

powered by

ners worden gerealiseerd. De woningcorporaties en VvE’s zien de voordelen van ketenintegratie, bouwpartijen staan ervoor open en passen hun manier van werken steeds meer aan. De eindgebruiker profiteert vervolgens van een goede, kwalitatieve samenwerking van bouwpartijen, waardoor bouwcomponenten met een betere prijs-kwaliteitverhouding worden gemaakt - afgestemd op gebruikerswensen, efficiënter gebouwd


en met een langere levensduur. Het balkon en de

Renovum BV

hekwerken worden geprefabriceerd en nagenoeg

Biezenkamp 21

als één geheel naar de projectlocatie getrans-

6691 EJ Gendt (Gld)

porteerd. Hierdoor wordt het mogelijk met een

T. +31 (0) 481 - 42 23 44

doorlooptijd van een dag te monteren en op te

[email protected]

leveren.”

www.renovum.nl

47

In februari 2015 werd de metamorfose van het noemenswaardige project De Hallen in Amsterdam afgerond. Dit immense complex, gelegen in de Kinkerbuurt in Amsterdam-West, werd in twee jaar tijd omgebouwd tot cultureel centrum bestaande uit diverse horeca, een bibliotheek, bioscoop, tv-studio’s en ambachtencentrum. Bij deze renovatie werd ook de led-noodverlichting van Famostar toegepast welke in lijn ligt met de duurzame en architectonische uitstraling van de locatie.

Noodverlichting metamorfose De Veiligheid In een locatie van circa 16.000 m2 met diverse gebruiksfuncties en een grote groep bezoekers en personeel is het van groot belang dat er veilig ontruimd kan worden in noodsituaties. Een betrouwbare, kwalitatief hoogwaardige noodverlichtingsinstallatie zorgt ervoor dat de aanwezige mensen in staat zijn de weg naar de dichtstbijzijnde nooduitgang veilig en snel te vinden. Paniek, ongelukken en zelfs levensbedreigende situaties kunnen zo voorkomen worden. In opdracht van De Hallen kreeg installatiebedrijf Van den Pol Elektrotechniek de verantwoordelijkheid een passende noodverlichtingsinstallatie in te richten. Zij kozen voor hun huismerk Famostar.

Duurzaamheid Duurzaamheid was een belangrijk thema bij de verbouwing van De Hallen, zowel in het denken, ontwerpen en gebruiken van het complex. Ook de noodverlichtingsinstallatie moest energieefficiënt ingestoken worden. “Daarom hebben wij voor led gekozen,” aldus Henk Slot, Senior Engineer bij Van den Pol. Het assortiment van Famostar bestaat uit energiezuinige ledarmaturen geschikt voor diverse toepassingen. Aangezien vluchtwegaanduiding dag en nacht moet branden, is er veel te besparen in een dergelijk groot project door armaturen voorzien van een led-lichtbron te gebruiken. Bovendien zorgt de kleine led ervoor dat er voor compacte 48


Famostar emergency lighting BV Florijnweg 8 6883 JP Velp T. (026) 3 846 846 [email protected] www.famostar.nl

in lijn met Hallen

De Allround noodverlichting van Famostar is in de winkelpassages toegepast.

vluchtwegverlichting gekozen kan worden, wat in lijn is met de vormgeving van De Hallen. De modernste led-technologie in Famostar producten zorgt ervoor dat de levensduur minimaal 10 jaar gegarandeerd is, wat uniek is in de markt. Slot: “Enkele armaturen moesten hoog gemonteerd worden. Vanwege de lange levensduur van led-lichtbronnen hoeven we deze niet jaarlijks te vervangen en is dat dus geen probleem.” Naast kostenbesparingen levert dit ook de zekerheid van een betrouwbaar armatuur op. Het streven

foto boven: De compacte CELO vluchtwegverlichting past in de strakke stijl van het interieur.

van De Hallen naar het behalen van het hoogste

foto onder: in de winkels is gekozen voor de S-Sense.

waarde label A werd mede hierdoor behaald.

Toegepaste noodverlichting De Allround-familie werd in de winkelpassages toegepast. “Wij adviseren deze armatuur altijd graag vanwege de goede zichtbaarheid, zeker in dergelijke grote hallen, wat bijdraagt aan een soepele ontruiming tijdens nood.” Daarnaast past de cirkelvormige, minimalistische en strakke vormgeving ideaal bij de industriële look van de voormalige tramremise. Ook S-Sense is uitgekozen vanwege haar design. Slot: “De architect was hier enorm gecharmeerd van.” Ook de strakke, compacte vluchtwegverlichting CELO past uitstekend in de stijlvolle omgeving. Vanwege de constructieve plafonds was er voorkeur voor opbouwmontage.


49

Het ontvlochten bouwproces vanuit de iteratieve levensfase.

Het gaat om de interactie tussen de zeven lagen.

Herbestemmen voorkomen Herbestemmen, renoveren, restaureren; het is vaak een dure grap. Dat heeft in veel gevallen te maken met het niet adaptief en accommoderend zijn van het bestaande gebouw. Een kostbare renovatie of herbestemming is te voorkomen door in het ontwerp goed te kijken naar de juiste opbouw vanuit de lagen waaruit een gebouw bestaat.

D

e diversificatie van de samenleving

Meer dan flexibel

neemt toe, verschillende mensen

Over flexibel bouwen bestaan veel misverstanden.

met verschillende idealen vragen om

Zo zouden flexibele gebouwen leiden tot meer

individuele oplossingen. Het werken,

van hetzelfde (overal hetzelfde type gebouwen)

winkelen en wonen verandert in een razend

en zou multifunctionaliteit en overdimensionering

tempo. Dat stelt eisen aan gebouwen. Het is niet

voldoende zijn om gebouwen toekomstbestendig

de vraag of maar hoeveel adaptief en accom-

te maken. Accommoderen is echter meer dan

moderend vermogen een gebouw moet hebben

multifunctionaliteit, flexibiliteit en overdimensio-

om veranderingen op te nemen. Tegelijk staan

nering. Waar ik voor pleit is een iteratief bouw-

er in Nederland veel gebouwen leeg, ze voldoen

proces: gebouwen ontwerpen met verschillende

niet meer aan de eisen van deze tijd. Aanpassen

aanpasbaarheidsniveaus voor verschillende onder-

is duur of zelfs onmogelijk. De grondstoffen of

delen van het gebouw. John Habraken, Bernard

materialen zijn de enige waarde.

Leupen, Elma Durmisevic, Jos Lichtenberg, Rob

Dat er nog steeds gebouwd wordt met bouwsys-

Geraedts en anderen ontwikkelden hiervoor een

temen die moeilijk of slecht zijn aan te passen

zeer goed onderbouwd kader. Maar de strategie

komt door het korte termijn denken. Snel winst

om ‘accommodaptieve’ architectuur te conceptu-

maken is in de huidige bouwpraktijk nog steeds

aliseren gaat een stap verder.

dominant. Dat adaptieve en accommoderende

50

architectuur juist op de langere termijn veel winst

‘Gelaagdheid’

oplevert, is onvoldoende doorgedrongen. Ook

Het accommoderen van individuele wensen

het feit dat duurzaamheids-instrumenten geen of

stopt niet bij de inbouw, maar moet laag voor

te weinig aandacht hebben voor adaptiviteit en

laag worden uitgewerkt. Een referentie zijn de

accommoderend vermogen werkt remmend. Een

Dymaxion houses van Richard Buckminster Fuller.

belangrijk aspect van duurzaamheid wordt zo

Opgebouwd uit holle, eenvoudig te veranderen

niet meegenomen.

demonteerbare componenten zijn deze wonin-


Auteur: Jeroen da Conceição van Nieuwenhuizen

Drie theoretische modellen, leidingen in-, boven- en onder de constructieve vloer.

Voorbeeld van technische levensduur als functie van de tijd met ‘gelaagde verandercyclussen’.

gen op verschillende niveaus (of lagen) aan te

Intelligenter bouwen

passen en te veranderen. Dat is de weg die we op

Het bouwproces verandert zo van een lineair,

moeten. De theorieën van Stewart Brand zijn in

deels parallel verweven proces vol fouten, vertra-

dit verband interessant. Brand deelt een gebouw

gingen en faalkosten in een iteratief ontvloch-

op in zeven lagen.

ten proces gebaseerd op de levensfase van het gebouw. Gedurende de levensfase kunnen ver-

Vergeten aspecten

schillende componenten van het gebouw nieuwe

Des te langer de technische levensduur van een

wensen en eisen accommoderen of middels

laag, des te groter het accommoderend vermo-

adaptiviteit in zich opnemen. Niet lineair, niet

gen moet zijn. Des te korter de levensduur des te

circulair, maar iteratief. Om dat mogelijk te

adaptiever de laag in zichzelf moet zijn. Zo is de

maken is de detaillering cruciaal. Er is een

structuur (constructie, vloeren en stabiliserende

hiërarchie en samenhang te maken tussen de

voorzieningen) in hoge mate accommoderend

bouwdelen die vanuit de detaillering het gebouw

Jeroen da Conceição van

en moeten binnenwanden zeer adaptief zijn. Een

‘vorm geven’. Aan de ene kant van het spectrum

Nieuwenhuizen

belangrijk laag is ook de horizontale en verticale

de invariante structuur die zeer accommoderend

circulatie. Vaak een ondergeschoven kindje.

moet zijn en in enige mate adaptief en aan de

Zonder deze laag is het lastig om goede ruimte-

andere kant de inbouwwanden die juist zeer flexi-

lijke adaptieve concepten te maken. Afzonderlijk

bel en adaptief zijn, maar nog steeds in beperkte

van elkaar moeten de zeven lagen aangepast of

mate accommoderend. Het is vanuit dat oogpunt

vernieuwd kunnen worden met minimaal effect

een misvatting dat de structuur vooral op sterkte

op de andere lagen.

en overspanning gedimensioneerd moet worden.

Dit artikel is gebaseerd op een paper

De dimensionering op trillingen, stijfheid, toegan-

presentatie op het IASS2015 congres in

Hogere waarde

kelijkheid en aanpasbaarheid van leidingen samen

Amsterdam en onderzoek gedaan door

Kiezen voor accommoderend en adaptief bouwen

met de sterkte is veel intelligenter.

MoveYou naar adaptiviteit en accom-

betekent dat we afscheid moeten nemen van sta-

moderend vermogen sinds 2000.

pelen en gieten op de bouwplaats, waarbij veel

Detaillering

materiaal wordt gebruikt en leidingen ontoegan-

Vanuit de detaillering van de knooppunten waar

kelijk zijn. IFD bouwen en Slimbouwen laten zien

de lagen van een gebouw samenkomen is de

dat we het bouwproces op conceptueel niveau

adaptiviteit en het accommoderend vermogen

kunnen resetten. Mijn stelling is: we moeten

van de architectuur te duiden. Het wordt dan

gebouwen maken met (holle) geprefabriceerde

bijvoorbeeld duidelijk dat de hoogte van het

aanpasbare componenten. Componenten die

gebouw samenhangt met het te kiezen vloertype

aanpasbaar zijn en eenvoudig inwisselbaar.

indien de nettohoogte hetzelfde is. En dat de toegankelijkheid en hoogte van de holle ruimte

Gebouwen worden zo een materialenopslag en

de accommodatie en adaptiviteit van het gebouw

zijn ‘oogstbaar’. Andere voordelen: de afval-

beïnvloeden. Dat voorts de flexibele (deels) holle

productie gaat drastisch omlaag, de werkom-

vloeren meer competitief worden naarmate de

standigheden verbeteren, de bouw wordt minder

levensduur van het gebouw langer wordt en de

afhankelijk van het weer. En: herbestemmen en

(functie)wisselingen toenemen. Competitieve

renoveren wordt actueel. Tot slot hebben inves-

architectuur, geordend vanuit de detaillering van

teerders een betere garantie dat een gebouw

de ‘gelaagdheid’ die door adaptatie en accom-

voor langere tijd voor een goede prijs in de markt

moderen herbestemmen en renoveren overbodig

kan worden gezet.

maakt.


51

Centrumplein Emmen naadloos verbonden door Sun Deck

Herinrichting Raadhuisplein biedt groen en recreatie in stedelijk gebied In juni 2015 werd het centrum van Emmen getrakteerd op een vernieuwd Raadhuisplein. Deze ontmoetingsplek doet versteld staan door de hoeveelheid ruimte, ter grootte van zeker vier voetbalvelden, maar het is vooral de prettige mix van groen, water en recreatie die het plein een onderscheidend karakter geven.

H

et project was onderdeel van de centrum-

omarmd door plaatconstructies van graniet.

vernieuwing van Emmen. De herinrichting

Het patroon in het hardhout toont overeen-

van het Raadhuisplein slaat inmiddels een

komsten met de drie tinten natuursteen die voor

brug tussen het winkelcentrum aan de oostzijde

de bestrating van het Raadhuisplein zijn gekozen.

en twee nieuwe attracties aan de westzijde:

Beide elementen zorgen zo voor een coherente

het reeds verhuisde Dierenpark Emmen en een

stedelijke ruimte. De onderbrekingen in het

nieuw theater. De overgang tussen deze plekken

Sun Deck voegen hier ook aan toe, zo vertelt ont-

wordt gefaciliteerd door een divers aanbod aan

werpster Maren Süphke van gemeente Emmen:

verblijfsplekken; van een natuurvijver en een open

“Deze vormen looplijnen naar het centrum, zodat

air plein – dat tevens dienst doet als watervlakte –

geen barrière ontstaat richting de winkels.”

tot een speeltuin met ligweide en skatepark.

Op de planning staat nog de montage van LED-verlichting, die in de winter de onderkant

Boemerangbank

van de bank moet gaan sieren.

Leidend in dit geheel is het Sun Deck. Deze fraai ontworpen bank slingert als boemerang door

Het ontwerp van het Sun Deck is van het

de kern van het plein en leidt bezoekers met een

Duitse architectenbureau Latz + Partner.

zitlengte van 350 meter door het blauwgroene

Verantwoordelijke voor de realisatie was Stedon,

landschap. Het meubilair bestaat uit verschillende

die in een relatief korte periode de bank moest

zitgedeelten van Surinaams Kumaru FSC hard-

plaatsen. De uitvoering van het plein ging in

hout, dat aan weerszijden van iedere sectie wordt

september 2014 van start en al voor de kerst-

Herinrichting Raadhuisplein Lees een diepgaand artikel over het gehele herinrichtingsproces van het Raadhuisplein in Straatbeeld, thema Water. Te downloaden via straatbeeld.nl/bibliotheek

De stijl en materiaalkeuze van het Sun Deck passen goed bij de nieuwe bestrating van het plein.

52


Het vernieuwde Raadhuisplein, waarin het Sun Deck als centraal punt fungeert.

dagen moest de eerste fase van plaatsing gedaan

quarterpipes en rails die door het gestorte beton

zijn. “Dat was een race tegen de klok,” aldus

naadloos in elkaar over lopen,” vertelt Zijlstra.

Ate Zijlstra, directeur van Stedon. “Er moesten

“Een ietwat afzonderlijk gedeelte is de bowl in

enorme hoeveelheden hout verwerkt worden,

de vorm van een klavertje drie.” De gemeente

Opdrachtgever: gemeente Emmen

zo’n vijf à zes kilometer aan houtwerk in totaal.

laat weten dat het park razend populair is onder

Aannemers: Hemmen Hoornstra,

December is in verband met de weersomstandig-

de Emmense jeugd. Met name de DJ-tafel aan

AKOR – Stedon (Sun Deck),

heden ook niet de mooiste maand om zulk werk

de kop van het park geeft het gebruik van de

BAM – Stedon (skatepark)

te verrichten, maar op enige stress na verliep het

skatebaan een impuls. Dat het skatepark in hartje

Ontwerp: Latz + Partner, Bowl

plaatsen verder prima.”

centrum ligt, relatief ongewoon voor zo’n voor-

(skatepark)

ziening, speelt daarin ook een rol.

Oppervlakte plein: 26.000 m2

Klavertje drie

Het Raadhuisplein blijkt inmiddels een gedeelde

Na de jaarwisseling startte Stedon aan de tweede

verblijfsruimte waar voeten fietsverkeer goed op

fase van het Sun Deck, die in juni 2015 werd

elkaar inspelen. Hetzelfde valt te zeggen over de

opgeleverd. In dezelfde periode werkte het bedrijf

samenwerking tussen de betrokken partijen, zo

ook aan het skatepark op het Raadhuisplein. Dit

laat Zijlstra weten. “We hebben een bijzondere

park, naar ontwerp van het Zwitserse bedrijf Bowl

prettige roulatie ervaren met BAM en AKOR,

Construction in samenwerking met Emmense ska-

die een onderdeel van het betonwerk voor haar

ters, is geheel gebouwd uit prefab elementen die

rekening heeft genomen. Je hebt altijd leuke en

op locatie zijn ingestort. “Het skatepark heeft een

minder leuke dagen in het veld, maar in dit

totaaloppervlakte van 800 m2, met banks, ledges,

project was die positieve ervaring heel constant.”

ProjectgegevenS

Stedon Orionweg 26 8938 AH Leeuwarden T. 058 – 288 07 00 [email protected] www.stedon.nl

De elementen van het skatepark lopen naadloos in elkaar over.


53

141 woningen in voormalig douanekantoor Rotterdam

Aan de Rotterdamse Westzeedijk wordt een voormalig douanekantoor omgebouwd tot appartementencomplex. Het gebouw uit de jaren zestig van de vorige eeuw, ontworpen door Kraayvanger, bestaat uit 7 bouwlagen (incl. kelder) met een totale vloeroppervlak van 11.575 vierkante meter. In het gebouw komen 141 huurappartementen.

H

et belastingkantoor was eigendom van

die in staal- (constructie) en houtbouw worden

Rijksvastgoed en -ontwikkelingsbedrijf.

uitgevoerd met een gemoffeld stalen gevelafwer-

Een prijsvraag door RVOB werd

king en aluminium kozijnen. Op het dak wordt

gewonnen door het team van Van

ook een skybar gerealiseerd voor gebruik door

Wijnen Dordrecht B.V., Accresco REIM B.V. en

bewoners.

Architectenbureau Rutten van der Weijden. Op basis van een bouwteamovereenkomst zijn deze

Intact

partners nu bezig met de realisatie. Eind dit jaar

De gevel van het gebouw blijft zoveel mogelijk

moet de herbestemming klaar zijn.

intact. Installatietechniek die aan het gebouw is bevestigd (airco’s) verdwijnt. In de bestaande

Het bestaande gebouw (links) en een impressie van de 12 nieuwe penthouses (rechts).

54

Accresco REIM kocht het pand van RVOB. Samen

aluminium kozijnen zit dubbelglas. In tegenstel-

met Van Wijnen en Rutten van der Weijden

ling tot de buitenkant van het gebouw wordt

B.V. is een plan gemaakt voor 141 zelfstandige

de binnenkant flink aangepakt. Strippen van het

huurappartementen. Het team won de prijsvraag

interieur – bestaande systeemplafonds gaan er

vanwege het gevarieerde aanbod woningplatte-

uit met als gevolg extra hoge plafonds (360 cm

gronden. In het gebouw komen vijftien woning-

vrije verdiepingshoogte). Bewoners hebben zicht

types, van 26 tot 77 vierkante meter groot. Op

op het robuuste betonnen casco. Plafonds zijn de

de begane grond is zo’n 2.500 vierkante meter

(onbewerkte) onderkant van betonnen vloeren,

bestemd voor woningen, fitness en horeca met

kolommen zijn niet bekleed. In de gangen zijn

wijkfunctie (koffiebar). Het voormalige belas-

nieuwe verlaagde plafonds gemonteerd voor de

tingkantoor krijgt op het dak 12 penthouses

installatietechniek (o.a. gebalanceerde ventilatie,


Auteur: Wijnand Beemster

en stadsverwarming). Ter hoogte van de maison-

bestemming. De snelheid van de besluitvor-

nettes zijn bestaande gangen gesloopt. Voor de

ming door de gemeente is door het Bouwteam

toegang zijn in de vloeren dertig vides gezaagd

doorgetrokken. Het gehele project is geBIMd. Alle

voor de maisonnettes. De zeven appartemen-

comakers functioneren in een door Van Wijnen

ten op de begane grond hebben een vide naar

uitgezet lean traject. Om als een speer te kunnen

het souterrain – die de ontsluiting is naar extra

werken wordt ook gebruik gemaakt van prefab

woonruimte. Het grootste deel van het souter-

renovatieconcepten. Zo komen in Parkhavenstad

rain is in gebruik als berging (voor bewoners) en

141 prefab keukens van Bribus uit Dinxperlo.

fietsenstalling. Conform de Rotterdamse norm waren minder parkeerplaatsen nodig en kon het

Het gaat om ECO keukens in de 129 apparte-

bestaande parkeerdek worden ingekrompen. Dat

menten en het type Chantal Hoogglans in de 12

is nu een groene zone geworden die de hardheid

penthouses. ECO keukens zijn FSC gecertificeerd

van de versteende omgeving wat verzacht

en het toegepaste spaanplaat bestaat deels uit eenjarige gewassen zoals maïsplanten. Daarmee

GeBIMd

wordt een even sterke, maar wel 30% lichtere

De gemeente Rotterdam heeft al in een vroeg

plaat gerealiseerd. Bovendien kunnen de ECO

stadium haar medewerking toegezegd aan

keukens supersnel worden gemonteerd. Snelheid

de bestemmingsplanwijziging om het nieuwe

is het resultaat van comakership en de filosofie

woongebruik mogelijk te maken. Gebouwen in

van Bribus om opdrachtgevers zoveel mogelijk te

de buurt – eveneens twee voormalige belasting-

ontzorgen.

kantoren – kregen al veel eerder een vergelijkbare

i herbestemming.nu parkhavenstad.nl


55

Excellent score voor verduurzaamd B50 Een complete metamorfose; kantoorgebouw B50 op het Energy Business Park ‘Arnhems Buiten’ is in een klein half jaar geheel gerenoveerd. Het voormalige TenneT-hoofdkantoor, bestaande uit vier aparte bouwdelen, heeft daarmee het BREEAM-NL In-Use label ‘Excellent’ behaald, mede door de installatie van gloednieuwe dakbedekking met zonnepanelen.

G

De dakbedekking van de vier gebouwen is geheel vervangen om plaats te maken voor de zonnepanelen.

56

ebouw B50 kwam in 2014 leeg te staan

verbouwing was een Excellent score op BREEAM

toen TenneT verhuisde naar een nieuwe

In Use, onderdeel Asset.”

locatie in het bedrijvenpark.

PingProperties nam B50 vervolgens in beheer en

Omvangrijke renovatie

stelde in samenwerking met DNV-GL – een bedrijf

Gebouw Oost krijgt een labfunctie terwijl er op

dat tevens in Arnhems Buiten gevestigd is – en bd

de begane grond van gebouw Zuid een bedrijfs-

Architectuur een bestek op om het kantoorpand

restaurant komt. De overige (delen van de)

te renoveren. “Aanleiding hiervoor was dat er met

gebouwen zullen worden gebruikt als kantoor.

de nieuwe huurder afspraken waren gemaakt

De renovatie omvatte praktisch ieder deel van het

over het opleverniveau van het gebouwd,” aldus

gebouw, zowel intern als extern. Zo zijn de gevels

JK Veldink van BAM Utiliteitsbouw, die samen

voorzien van triple beglazing, zijn er extra kozij-

met Giesbers Wijchen een bouwcombinatie voor

nen ingebouwd om meer daglicht toe te laten

het project vormde. “Belangrijke drijfveer voor de

en heeft gebouw Oost er een nieuwe tuingevel


Troelstra & de Vries BV Postbus 2 8650 AA IJlst T. 0031-515 533 000 [email protected] www.troelstra-devries.nl

ProjectgegevenS

bij. In het gebouw zijn de liften gerenoveerd, is

MEC Dakbedekking uit Arnhem was verantwoor-

er een nieuw luchtbehandelingssysteem en een

delijk voor de montage, die over het gehele dak

nieuwe cv-ketel geïnstalleerd, is het tegelwerk en

plaatsvond. “De bestaande dakbedekking was

Opdrachtgever: PingProperties,

de vloerbedekking vernieuwd en zijn de plafonds

redelijk op leeftijd,” aldus Arno van den Bosch

Amsterdam

en daken vervangen.

van Troelstra & de Vries BV. “Stel we hadden de

Ontwerp: bd Architectuur,

zonnepanelen daarop geplaatst, dan had alles

Oosterbeek (bouwkundig) – De

Duurzame dakbedekking

over een paar jaar weer vervangen moeten

Zwarte Hond, Rotterdam (esthetisch)

Laatstgenoemde was een veelomvattende klus.

worden en dat zou zonde zijn. Daarom hebben

Uitvoering: Bouwcombinatie

Voor de verduurzaming moest ieder dak voorzien

we alles in één keer meegenomen.”

BAM – Giesbers v.o.f.

worden van nieuwe zonnepanelen. Dit kon niet

Door een snel naderende huuringangsdatum

Installatie dak: MEC Dakbedekking

op het bestaande dak, zo legt Veldink uit: “De

verliep de renovatie in zeer korte tijd; minder dan

bestaande constructie kon de extra dakbelasting,

zes maanden. Volgens Van den Bosch leverde

die een traditioneel PV-systeem met ballastering

dit geen problemen op voor de levering van de

kent, niet aan. Daarom is gezocht naar een sys-

materialen en was het juist leidend voor een

teem dat zeer licht was. Zo zijn we bij Troelstra &

goede samenwerking. “Het was een kwestie

de Vries BV uitgekomen.” Er werd gekozen voor

van logistiek goed regelen, ook omdat diverse

een toplaag Garantgum 470K14. Daarop is het

producten uit de Soprema Group kwamen. De

bevestigingssysteem Soprasolar Fix EVO 10dgr

bevestigingssystemen zijn bijvoorbeeld geleverd

- 1100 pootjes - gemonteerd. De bevestigings-

door onze Franse collega’s van Solardis. Ook

voetjes werden op de dakbedekking gebrand

de samenwerking met MEC verliep prima.” Het

(zonder doorboring van de constructie) waarna

project ging op 7 januari 2015 van start en in juni

de zonnepanelen geplaatst konden worden.

werd B50 als duurzaam geheel opgeleverd.

Ruim 1.100 voetjes werden geplaatst om de zonnepanelen te bevestigen.


57

top

Renovatie- en herstruc

10

01 Hearst Tower, New York Eén van de meest bijzondere wolkenkrabbers ter wereld en dan ook nog gebouwd bovenop een bestaand gebouw. Het hergebruik van de grond

Renovatie en herstructurering zijn niet meer weg te denken uit de

huidige

met behoud van een historisch gebouw, essentieel voor behoud van de ziel van een stad bij uitbreiding. – Foster + Partners. Foto: Alsandro

architectuuropga-

01

ven. Waardering voor bestaande gebouwen en de actuele focus op duurzaamheid zijn drijfveren om niet te slopen, maar in te zetten op behoud. De trend om ook buiten de bestaande functies van

02 Energiehuis, Dordrecht Industrieel erfgoed dat van de sloop gered wordt en vervolgens als resultaat een culturele impuls voor de stad Dordrecht betekent. – TenBrasWestinga architecten. Foto: BNA

gebouwen nieuwe invullingen

02

te geven aan gebouwd erfgoed is tegelijkertijd een hommage aan dat erfgoed en tevens een bron van veel creatieve, vaak zeer spectaculaire oplossingen. De uitdaging is veelal om ook

03 Kraanspoor, NDSM-werf, Amsterdam Upgrading voor een havenlocatie, die nu een functie heeft die van tevoren nooit mogelijk geacht werd. Respect voor de historie, het erfgoed, en dus meters boven het voormalige kraanspoor. – OTH / Ontwerpgroep Trude Hooykaas. Foto: batintherain, Flickr

op het oog onwaarschijnlijke opgaven te honoreren met hergebruik,

waarin

hedendaagse

03

waarden hand in hand gaan met historie. In deze top tien hebben wij een aantal voorbeelden geselecteerd uit binnen- en buitenland waarin die combinatie van oud en nieuw tot verrassende resultaten heeft geleid.

04 The Highline, New York Hergebruik van infrastructureel erfgoed dat, net als in Parijs, een trekpleister geworden is voor iedereen die er in de hectiek van de stad even tussenuit wil. Een functie die in vele steden navolging zou kunnen vinden, gezien de vele plaatsen waar spoorviaducten uit het beeld verdwijnen in steden. In Rotterdam had dit wellicht ook gekund met de Hofpleinlijn of het oude spoorviaduct langs de Blaak. – Piet Oudolf.

04

Foto: David Shankbone, Flickr

05 Mosae Forum, Maastricht Een kwalitatieve impuls voor de binnenstad van Maastricht. Objecten die iedereen graag ziet verdwijnen, zoals veelal lelijke parkeergarages, vervangen door hoogwaardige architectuur. Het terugdraaien van de klok tot vóór de bouw hiervan. – Jo Coenen en Bruno Albert. Foto: SergÈ Technau, Wikimedia Commons 58

05


tureringsprojecten 06 Museum Zollverein, Duitsland Middenin het industrieel erfgoed van de mijnen in het Roergebied is een groep gebouwen en constructies behouden, dat staat voor het Wirtschaftswunder van Duitsland na de 2e Wereldoorlog. De museale- en educatieve functies zijn op een esthetisch zeer over-

06

tuigende wijze ingepast. – Ruhr Museum (Rem Koolhaas en Heinrich Boll); Red Dot Design Museum (Norman Foster). Foto: Spyrosdrakopoulos, Wikimedia Commons

Ron van Leeuwen, Kokon architectuur & stedenbouw.

07 De Bakens, Zwijndrecht Eén van de eerste projecten waarin duffe jaren ’70flats op spectaculaire wijze zijn getransformeerd in hedendaagse appartementengebouwen. De durf die woningstichting Woonkracht10 had om ons een visie te laten realiseren en architectonisch haar nek uit te steken, heeft een baken in het landschap opgeleverd.

07

Tevens is het een bron van veel nieuwe opdrachten gebleken. Duurzaamheid heeft vele gedaantes en het behoud en hergebruik van het casco van gebouwen is daar één van de belangrijkste van. – Kokon architectuur & stedenbouw. Foto: Sjaak Henselmans, Kokon

08 Las Palmas, Rotterdam Een Rotterdamse blikvanger in het havengebied, waarbij de huidige functies niets met het oorspronkelijke gebouw van Van den Broek en Bakema te maken hebben, maar die het gebouw recht doen.

08

De prominente plek op de kades maakt het tot een ‘landmark’. – Benthem Crouwel Architecten. Foto: Joris1919

‘voorbeelden uit binnen- en buitenland waarin de combinatie van oud en nieuw tot verrassende resultaten heeft geleid’

09 Kings Cross Station, Londen Eén van de belangrijkste gebouwen die de infrastructurele rijkdom van Londen kent, is een Victoriaans kopstation. Dit is recentelijk volledig naar moderne standaarden opgewaardeerd, met onder andere een spectaculaire overkapping. – Arup. Foto: Colin / Wikimedia

09

Commons / CC-BY-SA-3.0

10 Tate Modern, Londen In Londen wordt veel industrieel en infrastructureel erfgoed behouden om het een tweede jeugd te gunnen. Het Tate Modern, dat momenteel wordt uitgebreid, is al jaren één van de meest interessante musea van Londen, niet in het minst door de wijze waarop een elektriciteitscentrale is getransformeerd, dankbaar gebruik makend van de enorme ruimtes

10

die het casco bood. – Herzog & deMeuron. Foto: MasterOfHisOwnDomain, Wikimedia Commons


59

boeken top-10 septeMBER 2015 1. (-) AV Monographs 178-179 – Rem Koolhaas OMA/AMO 2000-2015 Fraai gedocumenteerd overzicht van de meest recente projecten van Rem Koolhaas. (Tijdschrift AV // euro 62,55) 2. (-) Best of Detail – Single Family Homes / Einfamilienhäuser Internationale selectie van eengezinswoningen. (Edition Detail // euro 49,- ) 3. (-) El Croquis 181 – Four Strategies Nieuwe Projecten van vier Spaanse bureaus: MGM, Barozzi Veiga, Harquitectes en Selgascano. (El Croquis // euro 57,10) 4. (2) On the Move – Landscape Architecture in Europe #4 (Blauwdruk // euro 37,50) 5. (7) Hot to Cold Nieuwe projecten van Bjarke Ingels en zijn bureau BIG. (Taschen // euro 39,99) 6. (-) Building Schools – Key Issues for Contemporary Design Handboek voor Scholenbouw met veel internationale voorbeelden. (Birkhäuser // euro 69,95) 7. (3) Aldo van Eyck Nieuwe monografie van de bekende Engelse architectuurhistoricus Robert McCarter. (Yale University Press // euro 56,50) 8. (8) Campo Baeza – Complete Works Overzicht van meer dan 600 pagina’s over deze Spaanse minimalist. (Thames & Hudson // euro 69,50) 9. (9) Jaarboek Architectuur in Nederland 2014/2015 Bekende Jaaroverzicht van de Nederlandse architectuur. (Nai010 // euro 39,50) 10. (-) David Adjaye – Form, Heft, Material Nieuwe Projecten van deze oorspronkelijk Tanzaniaanse architect. (Yale University Press // euro 39,95) Samengesteld door: Boekhandel Architectura & Natura Leliegracht 22 1015 DH Amsterdam T. 020-6236186 [email protected] www.architectura.nl 60

in druk en online Het Expertteam Transformatie van het ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties stimuleert sinds 2012 partijen om kantoren naar woningen om te bouwen. In 2014 heeft het Expertteam zijn werkveld verbreed van kantoren naar ook maatschappelijk vastgoed zoals scholen en verzorgingshuizen. Als gevolg van het scheiden van wonen en zorg is voor de leegkomende verzorgingshuizen een nieuwe vastgoedstrategie nodig. In de studie ‘Transformatie zorgvastgoed – Tien praktijkvoorbeelden’ heeft Platform31 een kwalitatieve verdieping gemaakt op tien praktijkvoorbeelden waar het voormalige zorgvastgoed getransformeerd is naar een woonfunctie. Rapport over transformatie zorgvastgoed naar wonen is gratis te downloaden op platform31.nl/publicaties/transformatiezorgvastgoed Meer dan vijftig jaar oud zijn de galerijflats uit de Wederopbouwperiode. Over deze flats en hoe je die succesvol kunt renoveren schreef Hans van Heeswijk met Dick van de Gunst e.a. het boek Nieuwe kansen voor de galerijflat ‘Ideeën en aanbevelingen voor de komende vijftig jaar’. De renovatie van deze flats biedt enorme kansen. Het is volgens Van Heeswijk het moment voor architectonische maar ook voor stedenbouwkundige verfijning. Slim ontworpen voorbeelden laten zien wat de architectonisch verrassende mogelijkheden zijn. Juist vanwege de complexiteit van de opgave pleit Van Heeswijk voor eendrachtige samenwerking van overheid, corporaties, bouwondernemingen en architecten, om galerijflats met succes ‘bij de tijd te brengen’. Waarbij het – nogmaals – niet alleen gaat om de woningen maar ook om het verbeteren van wijken en buurten. Nieuwe kansen voor de galerijflat ‘Ideeën en aanbevelingen voor de komende vijftig jaar’ Uitgever NDCC Publishers ISBN 978 90 803635 7 1 216 bladz. www.ndcc.nl Met De Luchtsingel bouwde ZUS ‘s werelds eerste gecrowdfunde publieke infrastructuur. Dit project – door ZUS een vorm van ‘permanente tijdelijkheid’ genoemd – is de uiting van een, volgens Elma van Boxel en Kristian Koreman van ZUS, ‘een radicaal nieuwe manier van stad maken’. Stad van permanente tijdelijkheid, het boek dat zij over dit onderwerp schreven, is een leidraad voor het maken van een stad die tijdelijke interventies koppelt aan langetermijndenken. Aan de hand van de internationaal bekende projecten Luchtsingel en Schieblock, waarmee ZUS ook internationaal naam maakte, doet het boek verslag van vijftien jaar werken in laboratorium Rotterdam.

Stad van permanente tijdelijkheid – The Making of Luchtsingel, Schieblock, Test Site Rotterdam Elma van Boxel & Kristian Koreman ISBN 978-94-6208-219-9 272 bladz. 34,50 euro www.nai010.com/zus Renda, het renovatieplatform van Aeneas Media, publiceerde onlangs ‘Essay – De toekomst van de woningvoorraad’. Na het ‘Manifest Renovatievisie 2050’ en het ‘Pamflet Renovatie als Hollands-Herontwerp’ is dit het derde boek in de reeks. Auteurs Martin Liebregts en Haico van Nunen stellen in het essay dat je begrip moet hebben van wat er is gebouwd voordat je het kunt aanpassen. Ze beschrijven binnen welke context de gebouwde voorraad tot stand is gekomen, om zo de kansen voor vandaag de dag zichtbaar te maken. Centraal staat de vraag: “Hoe kun je de huidige voorraad op zijn waarde schatten?” Beantwoording is toegespitst op een viertal thema’s: • Opbouw van de woningvoorraad • Aanpassingen in de tijd • Beschrijving woningtypen • Accommoderend vermogen • Elf idee-projecten en hun context Essay – De toekomst van de woningvoorraad Martin Liebregts en Haico van Nunen 192 bladz. 19,95 euro (incl. btw) ISBN: 978-94-6104-034-3 www.aeneas.nl Vanaf 2015 is de vanzelfsprekendheid van stedelijke vernieuwing op de achtergrond geraakt en dat terwijl de opgaven groot blijven. Geld en doel vinden elkaar onvoldoende in de vernieuwing van de stad. De brandstof die de steden levendig houdt, lijkt uitgeput te raken. De motor van de economie, want dat zijn onze steden, hapert en komt tot stilstand als er geen nieuwe, duurzamere brandstof komt. Over dit thema schreef Olof van de Wall het door Platform31 uitgegeven essay Steden van Waarde, perspectief voor stedelijke vernieuwing. Centrale vraag is: hoe boren we een nieuwe bron aan waarmee onze steden – en ons land – vitaal kunnen blijven? Anders gezegd: Hoe vernieuwen we, ook in de toekomst, onze steden? Steden van Waarde, perspectief voor stede lijke vernieuwing is gratis te downloaden op platform31.nl/publicaties/steden-van-waardeperspectief-voor-stedelijke-vernieuwing


branche in cijfers

agenda 2015

colofon

Groei voor de bouw in het 2e kwartaal In het tweede kwartaal van 2015 is de omzet van de bouw (zonder projectontwikkeling) met bijna 10 procent toegenomen ten opzichte van het tweede kwartaal van 2014. Vooral kleine bedrijven tot 10 werknemers in de b&u en de gespecialiseerde bouw zagen hun omzet fors stijgen. Daaraan zal het lage btw-tarief op arbeid - dat tot 1 juli gold - hebben bijgedragen. Ook de grotere bedrijven zagen hun omzet toenemen, maar daar was de omzetstijging een stuk lager. Positief is dat de waarde van de bouwvergunningen het eerste halfjaar met 30 procent is gestegen vergeleken met dezelfde periode van 2014. De waarde van de bouwvergunningen voor de nieuwbouw van woningen is in het eerste halfjaar zelfs verdubbeld. Verder is ook het aantal verkochte koopwoningen al 8 kwartalen gestegen vergeleken met een jaar eerder. Positief is verder dat de bouwsom van nieuwe opdrachten voor architecten al een aantal kwartalen achter elkaar stijgt. Wel is het niveau ongeveer gehalveerd ten opzichte van 2008. Ook het aantal bouwbedrijven dat in het tweede kwartaal failliet ging, is met ongeveer een vijfde gedaald ten opzichte van het tweede kwartaal 2014.

oktober 1

Stedebouw & Architectuur • Intermediair voor de bouw Jaargang 32 | nr. 5 | september 2015

Forse groei burgerlijke en utiliteitsbouw De omzet van de b&u is in het tweede kwartaal van 2015 met ruim 16 procent gestegen vergeleken met het tweede kwartaal van 2014. Gemiddeld steeg de omzet bij alle b&u-bedrijven, maar het meeste bij bedrijven tot 10 werknemers. Bij deze bedrijven steeg de omzet met bijna 35 procent. Voor het eerst sinds het eerste kwartaal van 2011 is ook de omzet van grote b&u-bedrijven (vanaf 100 werknemers) dit jaar weer gestegen. In het tweede kwartaal steeg hun omzet met 7,5 procent vergeleken met een jaar eerder. Grond-, water- en wegenbouw omzetdaling De omzet van de grond-, water- en wegenbouw (gww) is in het tweede kwartaal met 1,5 procent gedaald ten opzichte van het tweede kwartaal van 2014. Kleine gwwbedrijven tot 10 werknemers wisten nog een omzetstijging te realiseren van 4 procent, maar bij de grotere gww-bedrijven vanaf 10 werknemers daalde de omzet gemiddeld met 2 procent. Bij de deelbranches zagen vooral de kabel- en buizenleggers hun omzet dalen.

Nationale Staalbouwdag, Amsterdam, nationalestaalbouwdag.nl 5-8 13th Annual Green Roof & Wall Conference, New York, citiesalive.org 7-8 Dag van de Openbare Ruimte, Houten, openbareruimte.nl 8 Nationaal Parkeercongres 2015, Amsterdam ArenA, vexpan.nl 13 Fietsstad Symposium 2016 Bikenomics, Utrecht, fietsstad.fietsersbond.nl 15 Vakbeurs Water in de Openbare Ruimte, Expo Houten, waterindeopenbareruimte.nl 16 Op Stadsafari in Zwolse bloemkoolwijk, platform31.nl 23 2e Belgian Roof Day, Brussel, belgianroofday.nl

2-6 Batimat, Parijs, batimat.com 5 Nationaal Verkeerskunde Congres 2015, Zwolle, nationaalverkeerskundecongres.nl 10 Ruimte-OK kennisdag ‘Grip op Kwaliteit’, MFA de Symfonie, Tilburg, ruimte-ok.nl 18-19 Smart Homes, Eindhoven, beursdomoticaenslimwonen.nl

%-mutatie t.o.v. een jaar eerder

15 10 5 0 -5 -10 -15 -20

2012

2013 Burgerlijke en utiliteitsbouw

Grond-, water- en wegenbouw

2014 Gespecialiseerde bouw

kw -2

kw -1

kw -4

kw -3

kw -2

kw -1

kw -4

kw -3

kw -2

kw -1

kw -4

kw -3

kw -2

kw -1

-25

Bron: CBS

Hoofdredacteur Wijnand Beemster Gasthoofdredacteur katern Renovatie & Herstructurering Ron van Leeuwen Eindredacteur Reinoud Schaatsbergen Redactionele medewerking Aan deze editie werkten mee Saskia Oranje, Karin Dorrepaal, Ron van Leeuwen, Ramsey Jansen, Jeroen da Conceição van Nieuwenhuizen, Martin van der Maas en Hans Fuchs. Hoofd Traffic Bea Scheurs ([email protected]) Vormgeving de Bladenkamer | grafisch ontwerpers, Zwolle debladenkamer.nl Druk Zalsman BV - Zwolle Stedebouw & Architectuur is een uitgave van Acquire Publishing bv Dokter van Deenweg 56, 8025 BC Zwolle T 038 4606384 acquirepublishing.nl stedebouwarchitectuur.nl

november

Gespecialiseerde bouw ook forse groei De gespecialiseerde bouwbedrijven hebben in het tweede kwartaal hun omzet met 10,5 procent zien stijgen. Gemiddeld is de omzet bij alle deelbranches toegenomen, maar vooral bij de afwerkingsbedrijven en de bedrijven in de overige gespecialiseerde bouw. Uitzondering zijn de sloop- en grondverzetbedrijven met meer dan 10 werknemers. Bij deze bedrijven is de omzet in het tweede kwartaal met bijna 2 procent afgenomen vergeleken met het tweede kwartaal van 2014. 20

Stedebouw & Architectuur is een 7x per jaar verschijnend themagericht magazine, dat naar abonnees in de ontwerpen bouwkolom wordt verzonden. Naast de themagerichte edities en de stedenspecials publiceert Stedebouw & Architectuur aan het eind van het jaar de Innovatiecatalogus.

2015

Uitgever Geert Dijkstra Advertentie-exploitatie Michiel Noordzij T +31 (0)38 4606 384 [email protected] Esmeralda van Milgen T +31 (0) 38 46 06 384 [email protected] Persoonlijk Lid van Acquire Publishing Sluit u aan bij het netwerk van 30.000 Architectuur-, Ruimte & Mobiliteitsprofessionals en kies uit een van de drie Persoonlijke Lidmaatschappen. Het Gratis Lidmaatschap geeft recht op alle Acquire Publishing emailnieuwsbrieven. Het Standaard Lidmaatschap (€ 195,-) geeft recht op een digitale en/of papieren versie van alle magazines en 1 gratis PopUp-sessie en het Premium Lidmaatschap (€ 395,-) geeft recht op de magazines, 3 gratis PopUp-sessies en 1 keer gratis deelname aan een van de nationale congressen van Acquire Publishing. Meer informatie vindt u op acquirepublishing.nl Opzegging van een lidmaatschap kan alleen schriftelijk of via e-mail naar klantenservice@ acquirepublishing.nl

Reprorecht

Het verlenen van toestemming tot publicaties in Stedebouw & Architectuur houdt in dat de uitgever met uitsluiting van ieder ander onherroepelijk door de auteur gemachtigd is de door derden verschuldigde vergoedingen voor kopiëren, als bedoeld in art. 17 lid 2 van de Auteurswet 1912 en in het Kon. Besluit van 20 juni 1974 (Stb. 35) ex en art. 16b van de Auteurswet 1912, te innen en/of daartoe in en buiten rechte op te treden. © Copyright Acquire Publishing bv, 2015

Totaal bouw (geen projectontwikkeling)


61

column Saskia Oranje en Karin Dorrepaal

even niet terug naar de kern Saskia Oranje en Karin Dorrepaal, DOOR architecten

”Wij gaan ons richten op onze kerntaken; doen waar we goed in zijn.” Wie heeft hem inmiddels niet gehoord. Klinkt goed, toch? Corporaties richten zich op het bouwen, verhuren en beheren van sociale woningen. In het publieke domein kijken gemeentes of het beheer nog efficiënter kan, dus liever een stoeptegel dan gras. Bouwers zijn weer gewoon goed in stenen stapelen. Met als gevolg: géén afstemming tussen woning en buurt. Niemand die nog tijd en aandacht heeft voor juist de grenzen tussen privé en openbaar, waar leefkwaliteit ontstaat. Kind van de rekening? De bewoner, natuurlijk.

‘Vergeet af en toe die kerntaak en wordt verliefd op een rafelrandje.’

M

aar de gebruiker staat toch centraal? Die mooie woorden hebben we nou net zo goed begrepen in de bouw. Maar de praktijk is weerbarstig, want om echte meerwaarde in de wijk of buurt te realiseren moeten we soms even niet terug naar de kern, maar naar de

(rafel)randen. Zoals de plantsoentjes die nooit opvallen, maar waar iedereen op uitkijkt, en de tijdelijk braakliggende stukken grond waar je allang niets meer van vindt. Juist dit soort plekken kunnen een buurt karakter geven en dragen bij aan een duurzame leefomgeving. Trouwens, bepaalt de buurt ook

niet voor een groot deel de waarde van de woning? Wat te doen? Investeer tijd in het vinden van partners met overlappende doelen én een geloof in samenredzaamheid: iedere ‘stakeholder’ heeft een rol, juíst op de grens tussen het ene en het andere bezit. Bereid je voor op een intensief, grillig en uitdagend proces waarbij bewoners hun eigen buurt maken. Toon veerkracht, blijf elkaar opzoeken. Maak van een nietszeggend stukje grond een mooie plek om trots op te zijn. Kortom: vergeet af en toe die kerntaak en wordt verliefd op een rafelrandje.

reageren [email protected]

62

Wat je met licht kunt bereiken

Met een treffend beleid of lichtplan creëert u een eigen identiteit. Bijvoorbeeld door het aanlichten van kenmerkende gebouwen, of met een lichtmast of armatuur dat het karakter van uw wijk weerspiegelt. Ook kunt u burgers de door u gewenste loop- of rijrichting wijzen. Door al deze factoren bij elkaar te voegen in een centraal plan, ontstaat een harmonieus beeld waarin bezoekers, consumenten en inwoners zich ook ’s avonds graag begeven. Dat vergroot de leefbaarheid, sociale veiligheid en de economische waarde. Maar het luistert nauw: wat is de primaire functie? Welk lichtniveau is vereist? Welke uitstraling gewenst? Hoe breng je de stakeholders op één lijn? In samenwerking met StudioDL beheerst Ziut dit specialisme tot in de kleinste details.

www.ziut.nl


63 Licht-, Zicht- en Mobiliteitsoplossingen

Making the best better

Uitsluitend werken met de beste materialen. Jarenlange ervaring met passie voor het vak. Zó ontstaat een schitterend eindresultaat. Al meer dan 36 jaar garandeert Wédéflex de allerhoogste kwaliteit.

64

Dat kunnen we alleen door samen te werken met échte vakspecialisten: Onze Wédéflex Established Dealers. Want door elkaar steeds opnieuw te inspireren en te versterken, zijn we in staat het beste nog beter te maken.

Wédéflex Duurzame Daksystemen Zuid-Willemsvaart 14, Postbus 811, 5201 AV ’s-Hertogenbosch Telefoon: 073 - 613 10 40, Fax: 073 - 614 62 46, E-mail: [email protected], Internet: www.wedeflex.nl

stedebouw architectuur hot topic 16 Water in de stad 24 Kokon bestaat veertig jaar 30 Aktivhaus van Werner Sobek in Weissenhofsiedlung

Recommend Documents