renovatie & herstructurering
stedebouw architectuur &
jaargang 32 | nr. 5 | september 2015
16 Water in de stad 24 Kokon bestaat veertig jaar 30 Aktivhaus van Werner Sobek in Weissenhofsiedlung Stuttgart 42 De Rode Loper in Amsterdam: ruimte voor langzaamverkeer
urering
hot topic
rstruct e h & ie t a v o thema Ren
16
24 | september 2015 stedebouw & architectuur | nr. 5www.stedebouwarchitectuur.nl
42
1
Duurzame oplossingen voor betonconstructies
Alert op wapening voor veilige balkons en galerijvloeren Galerijflats zijn een veel voorkomend verschijnsel in Nederland. In de jaren zestig werden ze veel gebouwd om de woningnood na de oorlog op te lossen. Maar hoe veilig zijn de doorgestorte balkon- en galerijvloeren uit die tijd? En hoe kan de levensduur van deze betonconstructies duurzaam worden verlengd? Een paar feiten op een rijtje. Het bezwijken van een galerijplaat van de Antillenflat in Leeuwarden in 2011 zorgde ervoor dat de constructieve veiligheid van balkons en galerijen in Nederland kritisch werd bekeken. En wat bleek? De uitkragende galerijvloeren van flats die tussen 1950 en 1970 zijn gebouwd in Nederland, zijn niet altijd veilig. “Dat zit hem vooral in de wapening”, zegt Bastiaan van Esseveld van Triflex. De rayonmanager van het bedrijf dat zich heeft gespecialiseerd in vloeibare kunststoffen voor vloeren, afdichtingsystemen en markeringen komt dit soort flats maar al te vaak tegen in zijn werk. “Scheuren in uitkragende galerijvloeren die met een nieuwe coating worden behandeld. Wees alert op constructieve problemen vóór de afdichting van zo’n vloer”, benadrukt hij. Want een ernstiger constructieprobleem ligt zomaar op de loer. “Uitkragende galerijvloeren zijn een doorgestorte vloer die vaak vrijdragend is en uit één deel bestaat. De wapening in het beton maakt de vloer bestand tegen de zwaartekracht. De positie en de dikte van de wapening zijn daarbij dus erg belangrijk.” 2
Wanneer deze bijvoorbeeld onnauwkeurig en te laag is gestort, voldoet de constructie niet meer aan de huidige veiligheidseisen. Daarnaast kan de wapening zijn aangetast door putcorrosie. “Wanneer de constructie onvoldoende is afgedicht, kan water via scheuren het beton binnen dringen. In dat water zitten opgeloste chloriden, afkomstig van onder meer dooizout tegen gladheid op de galerij. Die zorgen voor corrosie van het wapeningsstaal. En dat blijkt nog al eens voor te komen bij flats uit de periode ’50 tot ‘70’.” Protocol CUR 248 Het probleem met de betonconstructies van balkons en galerijen werd naar aanleiding van het drama in Leeuwarden uitgebreid beschreven in de de CUR 248. Dit is een protocol voor het beoordelen van de constructieve veiligheid van uitkragende betonnen vloeren bij galerijflats, die in de periode 1950 – 1970 zijn gebouwd. “Een positieve ontwikkeling”, vindt Van Esseveld. “Allereerst biedt het protocol een eenduidige werkwijze om de constructie te beoordelen. Maar bovenal merk ik in de praktijk dat vastgoedeigenaren en opdrachtgevers zich bewuster zijn geworden van de problematiek. Dat is heel goed.” Om die bewustwording nog meer te vergroten, hielden Triflex en Bartels Bouwadvies in juni een seminar over de veiligheidsrisico’s van gestapelde woningbouw. “Betrokkenen staan te weinig stil bij de noodzaak om de veiligheid met een doordacht plan te zekeren”, zei Gerard Hol van Bartels hier. “De gevolgen zijn ernstig. Maar liefst 18 procent van de betonreparaties begeeft het al in de eerste vijf jaar.”
“MAAR LIEFST 18 PROCENT VAN DE BETONREPARATIES BEGEEFT HET AL IN DE EERSTE VIJF JAAR.’’
Kritische plekken Hoe dat kan? “Doorgestorte galerij- en balkonvloeren zijn uiterst kritische plekken. Er kunnen enorme temperatuurverschillen optreden tussen binnen en buiten. Met name in de winter als binnen wordt gestookt en buiten de temperatuur daalt, wordt die doorgestorte vloer flink op de proef gesteld”, legde Bastiaan van Esseveld van Triflex uit.
“MAAK EEN DUIDELIJK PLAN EN EEN DEUGDELIJK ONTWERP, ZORG DAT DE JUISTE MATERIALEN WORDEN GESELECTEERD EN DAT DE UITVOERING GOED VERLOOPT.” De temperatuurverschillen zorgen voor werking in de vloer en daardoor kunnen scheuren ontstaan. Vocht krijgt vrij spel met corrosie tot gevolg. Hoe los je dat op? Met een goed doordacht plan, luidde de conclusie van de experts op het seminar. “Belangrijk is dat je in het vooronderzoek verder kijkt. Een balkonof galerijvloer heeft allerlei kwetsbare delen. Uiteraard bij dilataties, maar ook bij hemelwaterafvoeren, bij de bevestiging van balkonhekken in de betonvloer, de gootzones en kwaliteit van de cementdekvloer”, stelt van Esseveld.
“Kijk naar die onderdelen”, benadrukt hij. “Maak een duidelijk plan en een deugdelijk ontwerp, zorg dat de juiste materialen worden geselecteerd en dat de uitvoering goed verloopt. Op die manier borg je de levensduur van de constructie.” Duurzame oplossing De specialisten van Triflex kunnen de scheurvorming in de vloeren opvangen door de vloer te bekleden met een membraan die in de vorm van een vloeibare kunststof wordt aangebracht. Het voordeel van de systemen van Triflex is dat er geen mechanische bevestigingen of voegen nodig zijn. Het geeft bovendien een ondergrondvolgend homogeen membraan over het gehele oppervlak. Dat voorkomt indringing van water in de constructie en verlengt de levensduur van het gebouw. Daarnaast zijn de esthetische mogelijkheden heel groot dankzij allerlei creatieve afwerkingen, zoals gekleurd kwartszand, decoratieve chips, figuraties en flexibiliteit van het materiaal zodat bijzondere en zelfs extreme vormen mogelijk zijn. “Wij gebruiken diverse harsen om ieder balkon en iedere galerij duurzaam te beschermen. Zo hebben we o.a. PolyUrethaan, Epoxy en PMMA, want elk project vraagt om een eigen specifieke toepassing”, vertelt Van Esseveld.
Triflex BV | Boerendanserdijk 35 | 8024 AE Zwolle | T +31 (0)38 460 20 50 | F +31 (0)38 460 38 57 |
[email protected] | www.triflex.nl stedebouw & architectuur | nr. 5 | september 2015
3
4
Altijd een vaste parkeerplaats met de PrivaPark parkeerbeugel
Parkeerbeugel De eigen parkeerplek “even” geleend door een ander, of eerst nog een obstakel weghalen, juist op het moment dat u, als rechthebbende, komt aanrijden. Onderweg is er al zo veel tijd verloren gegaan en komt dit ongemak er ook nog bij! Er is echter een eenvoudige en een doelmatige oplossing. De PrivaPark parkeerbeugel is het luxe en verbeterde alternatief voor de ouderwetse parkeerbeugel. U kunt de beugel vanuit uw auto bedienen, u heeft geen last meer van bevroren sloten, slecht weer en afgebroken sleutels. Naast de afstandsbediening zijn er voor de PrivaPark parkeerbeugel diverse bedieningsmogelijk heden ontwikkeld. Kortom: met de PrivaPark parkeerbeugel bent u altijd comfortabel verzekerd van uw eigen parkeerplaats!
■ Parkeerbeugel met afstandsbediening ■ Geen bekabeling nodig ■ Eenvoudige installatie ■ Veilig ■ Minimaal onderhoud ■ Diverse bedieningssystemen ■ Al jaren een succes bij vele projecten ■ 24-uurs servicedienst
www.privapark.nl PrivaPark Nederland BV Julianastraat 32-34, 1814 EB ALKMAAR Tel: 072 - 511 59 27, fax: 072 - 511 64 04, mobiel 06 - 150 73 063
[email protected] stedebouw & architectuur | nr. 5 | september 2015
5
alcoa
Met de juiste profielkeuzes bij het ontwerp creëert u nog mooiere leefomgevingen Scan de QR Code of ga naar q-r.to/alcoasa om de nieuwe Productselector voor ramen en deuren met bestekservice te bekijken. Hiermee kunt u op basis van vormgeving functionaliteit en prestaties het systeem kiezen dat bij uw wensen aansluit. Zo kunt ú zich richten op datgene waar u goed in bent: schitterende leefomgevingen creëren!
hitects
sterdam | VMX arc
Ex Casa 400 | Am
Alcoa Architectuursystemen Archimedesstraat 9 3846 CT, Harderwijk Telefoon: 0341 - 464 611 E-mail:
[email protected] www.alcoa-architectuursystemen.nl 6
renovatie & herstructurering
inhoud 8
column Martin van der Maas: Over het ontwerp van de openbare ruimte. ‘De besten in het vak zetten de mens centraal, niet het design.’
hot topicS Gert-Jan Hospers: water in de openbare ruimte
05 16-21
Peter Pelzer: over Planning Support Systems Dirk van Peijpe: klimaatbestendige projecten in ZOHO-kwartier Rotterdam
06 thema Renovatie & Herstructurering
column Saskia Oranje en Karin Dorrepaal: ‘Vergeet af en toe die kerntaak en wordt verliefd op
23-59
62
een rafelrandje.’
40 TEN GELEIDE
B
urgers dringen steeds meer door in het domein van renovatie en herstructurering. Flat renoveren en dan een beetje meepraten over tegeltjes in de keuken; dat deden we altijd al wel. Maar nu zien we – lang leve de participatiesamenleving – het aandeel (en de invloed) van bewoners verder toenemen, juist ook in de (energetische) upgrading van woningen. Het gaat al lang niet meer over tegeltjes. De opgave waar bewoners over mee willen praten gaat veel verder. Om samen sterk te staan en een vuist te kunnen maken, vormen bewoners vaak collectieven zoals dat elders ook gebeurt in participerend Nederland. Met een doortimmerd en goed onderbouwd eisenpakket stappen bewoners naar bouwpartijen. Zo willen we het! En de markt reageert hierop. Om zelfbewuste bewonersgroepen op weg te helpen ontwikkelen slimme organisaties allerlei tools en concepten. Zoals KUUB uit Groningen dat doet. KUUB helpt (collectieven van) bewoners om met allerlei maatregelen woningen te verbeteren en woonlasten te verlagen. Dat concept slaat landelijk aan.
Wijnand Beemster
Een van de projecten waar KUUB een bewonerscollectief met succes begeleidt, speelt zich af in de wijk Bilgaard in Leeuwarden, een mega-herstructurering van een wederopbouwwijk. Ook op andere plekken in het land marcheert deze aanpak met succes. Een van de instrumenten die KUUB inzet is Reimarkt, een winkelconcept waar je duurzaam wonen kunt kopen. In het schap staan kant-en-klare producten voor de woning. Je ziet wat je koopt! En de winkel levert niet alleen producten: je kunt er ook terecht voor de financiering. En het werkt! Ook architecten gaan met collectieven van bewoners aan de slag. In Krimpen aan den IJssel zijn door SCoop 240 rijwoningen duurzaam gerenoveerd voor woningcorporatie QuaWonen. Omdat voor goed wonen sociale duurzaamheid minstens zo belangrijk is, heeft SCoop – met daarin o.a. DOOR Architecten – samen met bewoners ook de woonomgeving verbeterd. Tijdens bouwfestivals maakten bewoners meubels voor huis en tuin van het restmateriaal uit de gerenoveerde woningen. En er zijn – ook weer samen met bewoners – ‘burenerven’ aangelegd: groene plekken voor ontmoeting. Al met al een zeer inspirerend burgerinitiatief dat navolging verdient – en met dank aan inventieve en ondernemende bouw- en ontwerppartijen.
stedebouw & architectuur | nr. 5 | september 2015
7
column Martin van der Maas
Martin van der Maas is wijkmanager, accountmanager Stad Binnen de Linie bij Stadsbeheer gemeente Den Helder.
‘De besten in het vak zetten de mens centraal, niet het design.’ Volgend jaar is het Jane Jacobsjaar, want 2016 is het honderdste geboortejaar van deze beroemde Amerikaanse urbaniste. Onder meer het netwerk van Ruimtevolk gaat daar enige aandacht aan besteden.
‘De ‘eilandmentaliteit’ van veel stedenbouwkundigen is een oorzaak van talrijke stedenbouwkundige missers.’
S
o what? denken sommige lezers nu waarschijnlijk. Simon Franke, de uitgever van de Nederlandse vertaling van haar standaardwerk ‘Death and Life of Great American Cities’ (1961, vertaling 2009), vertelde mij laatst dat veel stedenbouwers Jane Jacobs niet als stedenbouw-
kundige zien. Haar leer van functiemenging, dichtheid en ‘georganiseerde complexiteit’ waaiert inderdaad breder uit: naast stedenbouw raakt het aan bijvoorbeeld de economie en de sociologie. Maar is de omstandigheid dat je een gedachtengoed moet delen met andere disciplines een reden om je er niets van aan te trekken? Nee, natuurlijk niet. De eilandmentaliteit van veel stedenbouwkundigen is juist een oorzaak van talrijke stedenbouwkundige missers. Want gebruikers van een straat of wijk hanteren andere aantrekkelijkheidscriteria dan designers. Moet het voor veel stedenbouwers niet frustrerend zijn dat pretentieloze, chaotische potpourri’s als de Jordaan, Montmartre of Arabische souks meer mensen trekken dan designpleinen in Vinexwijken? En is het niet vreemd dat nieuwe stedenbouw sneller vervalt dan oude stedenbouw? Jane Jacobs vertelt je als geen ander hoe dat allemaal komt. Kortom: lees haar en leer ervan! De Deen Jan Gehl is een voorbeeld van een stedenbouwkundige die het gedachtengoed van Jacobs prachtig heeft vertaald in zijn stedenbouwkundige praktijk. De besten in het vak zetten de mens centraal, niet het design. Die zien zich als dienaren van de massa, die heel goed weet wat zij wil en vooral zichzelf organiseert. Zoals Jacobs schreef: “Cities have the capability of providing something for everybody, only because, and only when, they are created by everybody.”
reageren
[email protected]
8
CONNECTING WORLDS
BEURS DOMOTICA & SLIM WONEN
18 en 19 november 2015 | Evoluon Eindhoven
LUSTRUM · INSPIRATION AWARD · SMART AVENUE · SYMPOSIA · PRESENTATIES · SMART HOMES AWARD · WORKSHOPS
WWW.BEURSDOMOTICAENSLIMWONEN.NL
stedebouw & architectuur | nr. 5 | september 2015
9
Nationaal Congres Beheer Openbare Ruimte Het jaarlijkse ontmoetingsmoment voor alle beheerders openbare ruimte bij gemeenten, provincies, waterschappen en Rijk en alle aannemers, dienstverleners, adviseurs, opleidingen en instellingen die met hen samenwerken. “Van wijken weten” vraagt van alle betrokken partijen een andere werkwijze. Zowel de overheid, de burger, het adviesbureau en ook de aannemer zijn op zoek. Waar laat ik los, waar moet ik andere tools inzetten en hoe kunnen we (nog) beter samenwerken zodat de wijk er beter van wordt? De hele dag zit boordevol met presentaties, discussietafels en workshops over nieuwe ontwikkelingen en ervaringen in het beheer van de openbare ruimte.
Arnhem 26 november 2015 Gebruik #ncbor
Van wijken weten Beheer afstemmen op de behoefte van de bewoner
U komt toch ook?
Sponsors
Mediapartner
acquirepublishing
In samenwerking met
AANGENAAM KENNIS MAKEN
DELEN IS HET NIEUWE VERMENIGVULDIGEN
10
Meer informatie en aanmelden via www.ncbor.nl
Smart Cities Event, by
4 november 2015, van 14:15 - 18:15 uur MediaPlaza, Polarzaal - (Jaarbeurs Utrecht)
Op woensdag 4 november 2015 vindt voor de eerste keer het Smart Cities Event plaats in MediaPlaza, Jaarbeurs te Utrecht. Een evenement dat niemand mag missen! Dit exclusieve Smart Cities Event van TVVL is dé unieke gelegenheid om een presentatie bij te wonen van de internationale topautoriteit Rifkin over de derde industriële revolutie. Rifkin toont hoe internettechnologie en groene energie voor een derde industriële revolutie kunnen zorgen. Met deze verschuiving naar een nieuw duurzaam economisch model, is het tijd om onze ruimtelijke ordening en planningsmachine eens goed tegen het licht te houden. Het Smart Cities Event wordt mede mogelijk gemaakt door:
Aanmelden kan via www.smartcitiesevent.nl GDF SUEZ GDF_SUEZ_COFELY_CMYK 09/11/2013
24, rue Salomon de Rothschild - 92288 Suresnes - FRANCE Tél. : +33 (0)1 57 32 87 00 / Fax : +33 (0)1 57 32 87 87 Web : www.carrenoir.com
RÉFÉRENCES COULEUR
C100 M100 Y0 K0
C0 M0 Y0 K80
kortingscode: SCEJRSA
Jeremy Rifkin
Uniek aanbod
Jeremy Rifkin is een Amerikaanse econoom, schrijver en adviseur van zeer vooraanstaande leiders en organisaties. Zijn kijk op de toekomst vormt een grote bron van inspiratie voor zowel beleidsmakers als gewone burgers.
Lezers van Stedebouw & Architectuur kunnen nu profiteren van een exclusief aanbod. Met de Stedebouw & Architectuur kortingscode profiteert u van een korting tot wel € 100,- bij inschrijving voor 15 oktober.
Jeremy Rifkin laat helder zien hoe groene energie en de distributie ervan via het internet van grote invloed zullen zijn op samenleving en milieu.
Meld u nu aan met kortingscode SCEJRSA * Aanmelden via www.smartcitiesevent.nl * Na 15 oktober geldt nog steeds een korting op de nietledenprijs van € 50,-
stedebouw & architectuur | nr. 5 | september 2015
11
nieuws
Greener, Cleaner, Smarter
Connecting Worlds!
Valvoline kent al bijna 150 jaar succes als leverancier van
Op 18 en 19 november organiseert Smart Homes de lus-
innovatieve producten, waaronder preventieve oplossin-
trumeditie van Beurs Domotica & Slim Wonen in Evoluon
gen tegen corrosie met het merk Tectyl. De uitbreiding
Eindhoven, met als thema: Connecting Worlds. Naast een
naar watergedragen betonoplossingen resulteerde in
gevarieerd veld van standhouders zijn er inhoudelijke
MaxRelease Sealer. Dit zijn watergedragen producten die
lezingen, workshops en verschillende symposia, met als
maar in kleine constante hoeveelheden gebruikt hoeven
hoofdthema’s Bouw en ‘De gelukkige mens’.
te worden. Bovendien bevat de Sealer geen organische oplosmiddelen en heeft het een hoog vlampunt, waardoor veilige arbeidsomstandigheden kunnen worden gerealiseerd.
MaxRelease Sealer De MaxRelease Sealer is een vochtregulerend en –verdringend product dat is ontwikkeld om beton te beschermen tegen zuren, vocht van buitenaf en verkleuring door zonlicht. De Sealer wordt door middel van spuiten of met een roller of kwast aangebracht op een betonondergrond en penetreert vervolgens in het beton. Dit voorkomt dat vocht, olie en zuren in het product trekken. Het product is getest op onder meer salpeterzuur, zwavelzuur, zoutzuur en melkzuur en is bovendien geheel UV-bestendig. De Sealer is voor vrijwel iedere toepassing geschikt en kan direct op het oppervlak worden aangebracht. Zo ook in het geval van kalkuitbloei, waardoor lelijke witte plekken niet meer zichtbaar zijn en dat ook blijven wanneer een gekleurde versie van de sealer wordt aangebracht. De Sealer hoeft immers maar eenmalig aangebracht te worden. Omdat het product op meerdere vlakken
Smart Avenue
bescherming biedt, is de Sealer een ideale toevoeging voor de
Als special neemt beursmanager Yvonne van der Ven dit jaar het
betonindustrie en de agrarische sector. De Sealer is verkrijgbaar
initiatief tot samenwerking door middel van de Smart Avenue.
in de variaties zwart, transparant, antraciet, bruin en betongrijs.
Een ‘straat’ met comfortwoningen, hét decor als het gaat om
MaxRelease Sealer penetreert niet in zelfverdichtend beton. De
koppeling van producten en partijen. “Er ontstaan hierdoor
hechting is dan minder goed, daarom is het niet mogelijk om de
nieuwe samenwerkingen die wellicht niet voor de hand liggen
Sealer op zeer compacte betonversies te gebruiken.
maar op lange termijn veel kunnen betekenen”, aldus van der
Meer informatie: maxrelease.nl
Ven. Naast de real-time beleving op de Smart Avenue worden ook dit jaar de inmiddels bekende Smart Homes- en Inspiration Award uitgereikt. Beleving staat daarbij centraal, maar het uitdragen gaat verder dan dat. Voor Smart Homes is het van groot belang dat gerealiseerde projecten de aandacht krijgen die ze verdienen. Een ervaren vakjury beoordeelt de projecten en reikt op de eerste beursdag de Smart Homes Award uit.
Symposia De markt verandert en we zien domotica de grote opmars maken waar al lang aan wordt gewerkt. Ook in de bouw is dit het geval, een goede reden om op beursdag twee te focussen op dit thema. Daarnaast loopt de Philipszaal dit jaar wederom weer vol voor het congres ImMens: ‘De gelukkige mens’ waarbij de veranderende voor bewerking
na bewerking
samenwerking tussen cliënt, de professionele zorgverlener en technologie onder de loep wordt genomen. Ga naar www.beursdomoticaenslimwonen.nl voor meer informatie en om u aan te melden.
12
nieuws
13 oktober: Het Fietsstad Symposium
Conditiemeten met Wédéscan Het op een eenduidige, overzichtelijke manier vastleggen van alle dakgerelateerde zaken; dat is in een notendop het programma Wédéscan. De op die manier vastgelegde informatie kan door de dakeigenaar op ieder moment worden geraadpleegd en gebruikt. De conditiescores kunnen worden overgezet naar het MJOP programma, evenals de vierkante meters en aantallen. De beschreven dakbedekkingsconstructies kunnen worden gebruikt voor alle voorkomende ‘kansen en bedreigingen’, zoals energie-labels, WBDBO vraagstukken, kansen voor subsidies (groendaken) etc.
Nieuwe APP De voortschrijdende technische ontwikkelingen maakten het mogelijk het programma volledig web-based te maken en de opname op het dak te vergemakkelijken met een APP voor de iPad. De dakinspecteur kan daarmee snel de foto’s van de daken en gebreken op de juiste plaats vastleggen. De APP maakt het mogelijk eerder gemaakte inspecties te downloaden en nadat Een bijzonder symposium op weg naar de Fietsstad-
een vervolginspectie is gemaakt, deze weer te uploaden naar het
verkiezing 2016. Tijdens deze bijeenkomst worden vijf
centrale systeem.
genomineerde gemeenten bekend gemaakt. Op die uitslag wachten alle negen gemeenten die meedingen
Cursus
naar een nominatie en daarom zijn zij ook deze dag
Conditiemeten is een discipline die moet worden geleerd. Het
vertegenwoordigd. Toch is dit symposium meer dan een
verschilt in belangrijke mate van het doen van een opname, zoals
gemeentefeestje
voor een offerte of een advies. Deze manier van waarnemen wordt in speciale cursussen geleerd. In samenwerking met BDA
bikenomics
Opleidingen is een maatcursus Wédéscan conform NEN 2767
Bikenomics is het centrale thema van deze dag. Schrijfster Elly
opgesteld. Tijdens deze maatcursus verwerven de medewerkers
Bleu vertelt middels een videoboodschap over haar Bikenomics-
van Wédéflex Dealers kennis en vaardigheid in het uitvoeren van
ervaringen in Amerika. Bikenomics gaat over geld en fietsen. Dat
een hoogwaardige, objectieve en eenduidige conditiemeting
wil zeggen: wat kun je besparen met fiets en welke inkomsten
volgens de Wédéscan methodiek. Deze maatcursus valt onder de
kun je genereren met fiets? De binnenstedelijke economie wordt
subsidieregeling van de Dak Academie (Bikudak), waardoor UTA-
steeds meer een fietserseconomie. Maar niet overal waar veel
medewerkers van dakaannemers recht hebben op subsidie voor
gefietst wordt ontstaan ontmoeting en economische potentie.
de cursus. Meer informatie via: wedeflex.nl
In één van de parallelsessies wordt dieper op dit onderwerp ingegaan. En wat te denken van ruimtebesparingen in binnensteden als de auto plaats maakt voor de fiets? Dit en meer geeft een beeld van Bikenomics. Naast de vijf nominaties voor de Fietsstadverkiezing worden twee prijzen uitgereikt: een prijs voor de best samenwerkende regio op het gebied van fiets en een andere prijs voor de gemeente met de beste cijfermatige onderbouwing van haar fietsparkeerbeleid. Meer informatie: Het Fietsstad Symposium vindt op 13 oktober plaats in het Beatrix Theater in Utrecht, van 13.00 tot 17.30 uur. Meer informatie en aanmelden kan via: fietsstad.fietsersbond.nl/symposium Op de hoogte blijven van al het nieuws? Schrijf u in voor de nieuwsbrief: stedebouwarchitectuur.nl/nieuwsbrief
@StedArch Stedebouw & Architectuur stedebouw & architectuur | nr. 5 | september 2015
13
14
FIETSSTAD 2016 SYMPOSIUM BIKENOMICS
3D DOCUMENTATIE: EffICIENTIE IN UW HANDEN! Complexe renovatie-en bouwprojecten vereisen gedetailleerde en betrouwbare planning vooraf. Opmeten van bouwconstructies, bijv. objecten die verschillende etages met elkaar verbinden, zoals trappen, kan vaak lastig zijn. De fARO ® Scanner freestyle3D biedt o.a. architecten en interieurontwerpers een intuïtieve mogelijkheid om nagenoeg elke structuur in een zeer nauwkeurige puntenwolk te registreren. De gegevens kunnen eenvoudig overgedragen worden naar een computer voor verdere verwerking, geëxporteerd worden naar een CAD programma of gedeeld worden via WebShare Cloud. Kies de FARO oplossing om je volledige workflow te vereenvoudigen en versnellen. www.faro.com
FIETSSTAD 2016
SYMPOSIUM BIKENOMICS
13 oktober 2015 – Beatrixgebouw Utrecht De Fietsersbond nodigt u van harte uit voor het Symposium waar u tijdens plenaire lezingen en interactieve parallelsessies de ins and outs van Bikenomics te horen krijgt. Inclusief bekendmaking genomineerden Fietsstad 2016. Voor meer informatie over het programma en aanmelden: www.fietsstad2016.nl
Hoofdsponsor:
Sponsor:
15
Water is meer dan H 2O Wat zou Amsterdam zijn zonder zijn grachten, Vlissingen zonder de zee en Deventer zonder de IJssel? Water is altijd van groot belang geweest voor de economische ontwikkeling van steden. De nabijheid van water maakte handel, nijverheid en transport mogelijk. Daarom bouwden onze voorouders hun nederzettingen het liefst in de buurt van een bron, rivier of kuststrook. Je ziet het terug in enkele plaatsnamen, van Dordrecht (drecht = overzetplaats) en Coevorden (voorde = doorwaadbare plek in een rivier) tot Oosterbeek en Roermond.
M Deventer, stad aan de IJssel. (Foto: Michiel Verbeek, Creative Commons)
aar de betekenis van water voor
Vergroting van de ruimtelijke kwaliteit
steden gaat verder dan economie
Water in de stad is niet alleen noodzakelijk, maar
en bedrijvigheid. Want op de keper
ook prettig. Net zoals alle natuurlijke elementen
beschouwd staat water voor leven.
draagt water in de openbare ruimte bij aan een
De mens kan dagenlang zonder voedsel, maar
vergroting van de ruimtelijke kwaliteit en beleving.
zonder water houden we het niet lang vol. In
Water werkt als een magneet op bewoners
de klassieke oudheid beschouwde men bronnen
en bezoekers. We kijken graag naar water en
dan ook als heilige plaatsen. Op het bezoedelen
genieten van de stroming en de glinstering ervan.
ervan stonden hoge straffen. Schoon water – om
Water maakt kleuren intensiever, geeft glans aan
te drinken, koken en wassen – is nu eenmaal van
de omgeving en werkt geurversterkend.
levensbelang voor steden en hun bevolking. Dat
Het geluid van water verveelt bovendien nooit.
besef stimuleerde de Romeinen tot innovatie: ze
Of zoals de Mexicaanse dichter Octavio Paz
vonden het aquaduct uit en bouwden zo aan wat
(1914-1998) het eens mooi omschreef: ‘Water
we tegenwoordig een smart city zouden noemen.
babbelt voortdurend, maar valt nooit in herhaling’. Niet voor niets gaan we ’s zomers bij voorkeur aan het water zitten, op een bankje, terrasje of zelfs pootjebadend. En het is niet verrassend dat hotelkamers met uitzicht op het water het duurst van allemaal zijn. Van alle landschapselementen geeft water ons de meest intensieve zintuigelijke ervaring. Hoe dat komt? Misschien heeft het ermee te maken dat ons lichaam voor meer dan 80 procent uit water bestaat. Water en mens zijn onafscheidelijk.
Beleving in de binnenstad Wie wil zien wat water in de stad met ons doet, moet op een warme zomerdag eens een kijkje nemen bij fonteinen, waterspuwers of andere waterobjecten in de binnenstad. Ze bieden het 16
renovatie & herstructurering hot topic
Auteur: Gert-Jan Hospers
Waterspeelobject in Doetinchem. (Foto: Gemeente Doetinchem/Jan van den Brink)
Gert-Jan Hospers is economisch
‘Water in de stad is niet alleen noodzakelijk, maar ook prettig. Net zoals alle natuurlijke elementen draagt water in de openbare ruimte bij aan een vergroting van de ruimtelijke kwaliteit en beleving.’
geograaf aan de Universiteit Twente en Radboud Universiteit Nijmegen. Daarnaast geeft hij inspiratie en advies via Stichting Stad en Regio, een stichting die zich inzet voor stedelijke en regionale ontwikkeling op menselijke maat.
winkelend publiek verkoeling en verfrissing, maar
andere orde, maar niet minder belangrijk: voor
ze zijn bovenal een bron van vermaak. Kinderen
een stad die aan een rivier ligt, is het zaak het
worden er als vanzelf naartoe getrokken. Met
water goed in de gaten te houden, zeker met het
stampende voeten, de handen in de lucht en
oog op de klimaatverandering. Voor overstromin-
gillend van vreugde maken ze duidelijk wat ze
gen zoals in Dresden, New Orleans en Zuidwest-
ervaren. Want wat is er nu fijner dan spetteren
Engeland hoeven we niet direct te vrezen. Maar
met water, zeker als er andere kinderen bij zijn?
door extremere weersomstandigheden zoals
Op zoek naar beleving in de binnenstad inves-
pieken in regenbuien, hetere zomers en koudere
teren steeds meer gemeenten terecht in water-
winters wordt waterveiligheid ook in Nederlandse
speelobjecten. Neem Doetinchem, waar kinderen
steden een relevant thema. Nadenken over water
zich tijdens de zomervakantie in het centrum
is daarom niet alleen nuttig om de sfeer in de
konden uitleven op de PlayFountain, een mobiele,
binnenstad te vergroten, het is ook nog eens
inter-actieve waterattractie van tien bij tien meter.
functioneel en toekomstgericht. Water in de stad
Dankzij individueel regelbare waterstralen waren
blijft een tijdloos thema. Want water is meer dan
Waterobject in de Duitse stad Saarlouis.
allerlei spelletjes mogelijk. De uitdaging van
H2O – het doet leven en beleven.
(Foto: Franzfoto, Creative Commons)
PlayFountain is om met water te spelen zonder helemaal nat te worden. Het moet wel leuk blijven natuurlijk. In de binnenstad zitten we immers niet te wachten op een nat pak. Dat verklaart ook onze ambivalente relatie met regen: een paar regendruppels vinden we niet erg, maar bij een hoosbui zetten we toch echt liever een paraplu op.
Klimaatverandering Het is echter niet alleen feest. Water in de stad kan ook problemen opleveren. Met name in de zomermaanden, als het in de meeste steden warm is, moeten we bij waterobjecten in de openbare ruimte alert zijn op legionella. Van een stedebouw & architectuur | nr. 5 | september 2015
17
Voor- en nadelen van Planning Support Systems
De onzinfilter van ruimtelijk beleid Een kaarttafel toepassing
tijdens een sessie op de Radboud Universiteit Nijmegen.
Foto: Sander Lenferink
Ruimtelijk beleid moet zich tegenwoordig haast continu aanpassen door stedelijke groei en de invloed van klimaat op de openbare ruimte. Planning Support Systems (PSS) hebben de potentie met deze complexiteit om te gaan, maar worden tot op heden weinig en soms zelfs verkeerd toegepast. Peter Pelzer, recent gepromoveerd aan de Universiteit Utrecht met een proefschrift over PSS, onderzocht de voor- en nadelen van deze digitale instrumenten voor ruimtelijk ontwerp.
E 18
en blik op het verleden door Pelzer:
om tot een uitwerking te komen. Er werden
“Het algemeen uitbreidingsplan van
bijvoorbeeld bevolkingsprognoses gebruikt om
Amsterdam is een van de beroemdste
in te schatten wat voor ruimtelijke uitbreidingen
plannen in de geschiedenis van ruimtelijke
er voor de stad nodig waren. Als je kijkt naar het
ordening. Bijzonder aan het plan is dat weten-
huidige tijdsbestek, dan zie je dat wetenschappe-
schappelijke kennis een belangrijke rol speelde
lijke kennis een veel moeizamere rol heeft.”
renovatie & herstructurering hot topic
Auteur: Reinoud Schaatsbergen
Gebrek aan kennis
Keerzijde van analyse
Zonde, volgens Pelzer, aangezien er tegen-
Een ideaal middel dus om samenwerking te
woordig door technologische ontwikkelingen
bevorderen, maar volgens Pelzer dient het nut
juist zoveel kennis voorhanden is. Zo blijkt uit
van PSS niet overschat te worden. “PSS kunnen
onderzoek van de Universiteit Utrecht dat de
interessante informatie verschaffen, zoals hoeveel
geometrie van straten, oppervlaktewater en de
energie een windmolen produceert als je hem in
aanwezigheid van groen ieder op andere wijze
een bepaald gebied neerzet, maar de keerzijde is
het thermisch comfort van steden beïnvloeden1).
dat het een rigide manier van uitbeelden is. Een
Toegang tot deze data kan worden verschaft door
lijn is een lijn, niet meer en niet minder. Intuïtie is
middel van PSS.
immers moeilijk in een computermodel te vatten.
“Planning Support Systems zijn digitale instru-
Dit systematische karakter belemmert de crea-
menten die beleidsmakers kunnen ondersteunen
tieve vrijheid. Zo krijg je met een impactanalyse
in hun planprocessen,” aldus Pelzer. “Er zijn
continu antwoorden van een machine – cijfers,
grofweg drie manieren om PSS ondersteunend te
statistieken, berekeningen – maar niet van de
laten werken. De eerste is informatief, waarin de
mensen en hun ervaringen.”
Dr. Peter Pelzer, onderzoeker
instrumenten dienen als zender voor bijvoorbeeld
Deze systemen dienen dus vooral ter ondersteu-
aan Universiteit Utrecht.
een nieuw bestemmingsplan of een nieuwe visie
ning, benadrukt Pelzer. Het gevaar is namelijk dat
die je wilt uitdragen. Ook kunnen PSS in commu-
men PSS als leidend kunnen gaan zien. “Dat kan
nicatieve vorm worden ingezet. De technologie
zogenaamd performatief werken: het instru-
helpt dan om kennis en inzicht van betrokken
ment gaat de betrokkenen sturen in plaats van
mensen uit te wisselen.”
andersom. GIS-software gaat uit van harde grenzen en kwantitatieve informatie, waarbij belang-
Digitale kaarttafel
rijke dimensies als gevoel, esthetiek en zachte
“De derde vorm van PSS is analytisch. Deze vorm
waarden als ruimtelijke kwaliteit geen goede
wordt steeds vaker gehanteerd en gaat gepaard
plaats krijgen. Maar deze zijn juist van belang,
met het communicatieve aspect. Hierin is er
met name voor ontwerpgerichte disciplines. PSS
namelijk communicatie tussen het instrument en
zijn altijd een middel, geen doel.”
de gebruiker doordat de technologie antwoord
‘met pss ruim je ongefundeerde ideeën in een vroeg stadium op.’ een onzinfilter dus.’
geeft op vragen. Stel je verbreedt een weg, dan
Data als hulpmiddel
berekent het instrument wat de (geografische)
Pelzer pleit met zijn promotieonderzoek voor een
gevolgen hiervan zijn, bijvoorbeeld in termen
selectief gebruik van PSS. “Het is geen generiek
van verkeersintensiteit en geluidshinder.” Bij PSS
middel, er moet dus goed gekeken worden
wordt vaak gebruik gemaakt van een digitale
waar het echt wat toevoegt in het planproces.”
kaarttafel: een groot touchscreen in de vorm van
De beschikbaarheid van de data is het grootste
een tafel waar de betrokkenen tegelijkertijd mee
voordeel en Pelzer voorziet dat dit een cruciale rol
aan de slag kunnen. Dit stimuleert niet alleen een
gaat spelen in het ruimtelijk proces. “In Australië
actieve deelname, het bevordert ook samenwer-
loopt momenteel het project AURIN2) waarin alle
king tussen verschillende disciplines.
data van de overheid op één server wordt gezet.
NOOT
Het is dit verband dat de kaarttafel een uitstekend
Ook PSS zijn daar onderdeel van. Met behulp
1)
hulpmiddel maakt. Stedenbouwkundigen en
van die server wordt het relatief eenvoudig om
Kijk op: bit.ly/cesar-project
architecten kunnen hun schetsen visualiseren
antwoorden te krijgen. Daar zie ik echt toekomst
2)
binnen een gekozen gebied en kunnen daarna
in voor overheden.”
Network. Kijk op: aurin.org.au
CESAR Project, Universiteit Utrecht.
Australian Urban Research Infrastructure
direct inzicht krijgen in de gevolgen ervan op de omgeving. “In open processen kan dit heel nuttig zijn; iedereen kan input geven en het instrument geeft de nodige informatie terug. Zo ruim je ook ongefundeerde ideeën in een vroeg stadium op; een onzinfilter dus.” Volgens Pelzer kunnen PSS op deze wijze een gat dichten tussen disciplines. “Als je met verschillende mensen met verschillende achtergronden werkt, dan spreek iedereen een andere taal. Maar met een kaarttafel is de taal een kaart. Je hebt het dan niet meer over ambtelijke principes, maar over de inhoud van het probleem, die met behulp van dynamische kaartbeelden inzichtelijk wordt gemaakt. Zo maak je de discussie expliciet en kunnen verschillende disciplines van elkaar leren.” stedebouw & architectuur | nr. 5 | september 2015
19
Stap voor stap een klimaat
Overzicht van de geplande en reeds uitgevoerde klimaatadaptieve projecten voor het Zomerhofkwartier.
Als we denken aan het klimaatbestendig maken van een stad, dan denken we allereerst aan grootschalige projecten. Maar De Urbanisten zoeken het met hun project Klimaatbestendig Zomerhofkwartier (ZOHO)1) op buurtniveau met kleine ingrepen ‘in de haarvaten van Rotterdam’.
R 20
Dynamische inrichting “Wij stelden voor om in aansluiting op het waterplein ook de aanliggende buurt klimaatbestendig in te richten,” aldus Dirk van Peijpe van ontwerpbureau De Urbanisten. “Wij wilden de voorgenomen aanleg van het gescheiden rioolstelsel van het waterplein aangrijpen voor het verminderen van verharding (depaving) en het realiseren van groene, aantrekkelijke en daardoor klimaatbestendige openbare ruimtes.” Het Zomerhofkwartier werd aangewezen als ‘proeftuin’ vanwege een gebrek aan oppervlakte-
otterdam ondervindt al jaren de gevol-
water en maar weinig infiltratiecapaciteit. “Maar
gen van klimaatverandering, bijvoorbeeld
het Zomerhofkwartier is vooral interessant omdat
door zeespiegelstijging en extreme neer-
er al van alles gebeurt,” aldus Van Peijpe. “Het is
slag. Alle ogen zijn dus gericht op een
geen mooie buurt, eigenlijk een verouderd bedrij-
klimaatbestendige inrichting van de stad. De
venterrein met een overmaat aan verharding en
Rotterdamse Adaptatie Strategie (RAS)2) zet daar-
een overschot aan parkeerplaatsen. Maar er zijn
voor de koers uit. Het concrete resultaat daarvan
ook nieuwe stakeholders zoals Stipo, Gare du
was het Benthemplein, het eerste grootschalige
Nord en Viltmannen die zich er vestigen en actief
waterplein van Europa in het Rotterdamse
de leegstand terugdringen. Die dynamiek vanuit
Zomerhofkwartier. Dit was het startschot voor
het gebied kunnen we combineren met plannen
een veelomvattender project.
voor een klimaatbestendige inrichting.”
hot topic Auteur: Reinoud Schaatsbergen
bestendige stad ZOHO-projecten
opengewerkte tegels die overtollig regenwater
De uitvoering van ZOHO gaat stap voor stap;
zichtbaar opvangen. Deze zijn gebaseerd op een
geen grootschalige opgave, maar meerdere
Japanse methode voor wateropvang, waarmee
kleine initiatieven op verschillende locaties die in
na iedere regenbui miniriviertjes in de publieke
samenwerking met lokale stakeholders worden
ruimte ontstaan.3) De tegels worden in het
gerealiseerd. Hierdoor zijn er wel zo’n dertig par-
Zomerhofkwartier in een vier meter brede groen-
tijen betrokken bij het project en wordt er zowel
strook gelegd en moeten het regenwater van het
door ondernemer als bewoner meegeholpen.
aanliggende gebouw terugbrengen in de bodem.
Voorbeeld is de ZOHO-regentuin, die dient als een kleurrijke ingang van het Zomerhofkwartier.
Met stedenbouwkundige bril
“In twee dagen tijd en zonder budget haalden
Ieder project wordt als een experiment gezien
we samen met bewoners en ondernemers de ver-
met uitbreidingspotentie. Door het advies en de
harding weg en maakten we in de Vijverhofstraat
middelen van de gemeente Rotterdam en De
een fijne groene plek, die regenwater van de
Urbanisten (top-down) en de inzet van de inwo-
omgeving laat infiltreren,” aldus Van Peijpe.
ners en stakeholders (bottom-up) gaan er deuren
“In 2016 gaan we de regentuin vergroten tot
open die anders gesloten zouden blijven. “Het is
De groene zitbank met ingebouwde
een regentuin XL.”
ook belangrijk om te weten dat dit niet zomaar
wateropvang van het Greening
Een ander voorbeeld is het project Greening
projecten en producten zijn die wij als traditio-
Hofbogen, waarin de Hofpleinlijn klimaatbesten-
nele ontwerper hebben bedacht en direct hebben
dig wordt gemaakt. De ontwerpers van bureau
uitgevoerd,” zegt Van Peijpe. “Bijna alle projecten
Post-Office stelden hiervoor de stoep voor hun
zijn tot stand gekomen door de samenwerking
studio beschikbaar en ontwierpen en realiseer-
met stakeholders op te zoeken en vanaf daar
den zelf een fraaie zitbank die dienst doet als
te zien hoe het loopt. Natuurlijk zijn daar ook
plantenbak en opslag voor regenwater vanaf het
experts voor nodig, het gaat niet zomaar over
dak van de Hofbogen. De Urbanisten verleenden
wat bloempjes planten. Je moet jezelf de vraag
advies en bekostigden de benodigde materi-
stellen: als ik in de ene straat iets doe, hoe ver-
alen voor afkoppeling. Nog een ander project
houdt zich dat tot wat er in een straat verderop
maakt gebruik van een innovatief product van
gebeurd? Ieder project is een ingreep in de wijk,
kunstenares Fien Dekker. In de Katshoek Rain(a)
een onderdeel van een groter structuur. Als je die
De Rain(a)way-tegel vangt water zicht-
way Garden wordt langs de Heer Bokelweg een
stedenbouwkundige blik optekent en als leidraad
baar op in de publieke ruimte; functionele
flink deel van de bestrating vervangen door een
gebruikt en ook volhoudt, levert dat een aantrek-
lange geveltuin met planten en Rain(a)way-tegels;
kelijke wijk op.”
Hofbogen-project. © Post-Office, initiatief SCHOP
kunst. © Fien dekker
De ZOHO-regentuin, met boven de oorspronkelijke situatie. © De Urbanisten
NOTEN 1)
Download meer info en het boek ZOHO
Climateproof District via: bit.ly/zoho-climateproof 2)
Download de pdf Rotterdamse adaptatiestrategie
(RAS) via: rotterdamclimateinitiative.nl 3)
Lees meer over Fien Dekkers’ Rain(a)way tegels
in het juninummer van vakblad B:ton 2015: bton.nl
stedebouw & architectuur | nr. 5 | september 2015
21
Superslanke trappen in UHSB
Hi-Con Nederland B.V. Lozerweg 44-46 6006 SR Weert T: 088-8118 390
NEDERLAND B.V.
toepassing van UHSB in zijn mooiste vorm
www.hi-con.nl
[email protected]
VOOR JEROEN EN MARJOLEIN IS ONZE FIETSBRUG EEN REDEN OM NOG ÉÉN KEER ALLES TE GEVEN
FIETSBRUG HAARRIJN KOM Jeroen W. 43,4 km/u 378W 44s
QOM Marjolein V. 35,4 km/u 238W 54s
Voor ons is de Fietsbrug Haarrijn bij Utrecht één van onze mooie projecten die Nederland tot fietsland bij uitstek maakt. Met 160 jaar ervaring in bouw, infrastructuur en engineering denken we daar best wel kijk op te hebben. Onze visie delen we graag met jou. Tijdens het Symposium Bikenomics bijvoorbeeld, waar ook de genomineerden voor de ‘Fietsstad 2016’ bekend gemaakt worden. Ga naar http://fietsstad.fietsersbond.nl en schrijf je in.
Advin en Dura Vermeer zijn de trotse sponsoren van de Fietsstad 2016 verkiezing. 22 Advertentie_Stedebouw_en_Architectuur_v001.indd 1
4-9-2015 14:04:07
renovatie & herstructurering
thema Renovatie & Herstructurering Interview met Ron van Leeuwen, Kokon architectuur en stedenbouw
24-27
Upgrading van portiek-etageflats. ‘Architectuur moet een feest zijn.’
AktivHaus in Stuttgart
30-33
Werner Sobek ontwerpt woning in Weissenhofsiedlung. Licht bouwen en zero energy.
Hans van Heeswijk en Dick de Gunst over galerijflats
36-39
‘Bewoners wonen er graag.’
De Rode Loper in Amsterdam
42-45
Een interview met Dirk Iede Terpstra en Simon Sprietsma over De Rode Loper. Meer ruimte voor langzaamverkeer in binnenstad van Amsterdam.
Adaptief en accommoderend bouwen
50-51
In de toekomst dure renovaties voorkomen door adaptief en accommoderend bouwen.
Parkhavenstad: herbestemming in Rotterdam
54-55
Voormalig douanekantoor wordt appartementencomplex.
Top-10 Renovatie- en herstructureringsprojecten
58-59
Ron van Leeuwen maakte een selectie uit binnen- en buitenland.
Top-10 boeken en bouw in druk
60
CBS cijfers, Agenda en Colofon
61
E-board van Vandersande toegepast in project Sittard
34-35
Hi-Con Nederland en Renovum samen in componentgericht bouwen
46-47
LED-noodverlichting Famostar in De Hallen in Amsterdam
48-49
Herinrichting Raadhuisplein Emmen met Sun Deck
52-53
Troelstra & de Vries werkt mee aan verduurzaming B50-gebouw in Arnhem
56-57
stedebouw & architectuur | nr. 5 | september 2015
23
Interview met Ron van Leeuwen, Kokon architectuur & stedenbouw “Architectuur moet een feest zijn. Een gebouw als een attractie, leuk om te bezoeken en boeiend om naar te kijken. Te lang hebben architecten gebouwen bedacht om andere architecten te imponeren.” Dat zegt Ron van Leeuwen, directeur Kokon architectuur & stedenbouw, in het kantoor van het bureau in het Groothandelsgebouw in Rotterdam.
Wat gedateerd is
K
okon bestaat dit jaar veertig jaar. Feitelijk gaat de historie
is in 2005 de naam aangepast: Kokon architectuur & stedenbouw.”
van het bureau nog verder terug, zegt Van Leeuwen:
Het bureau – sinds 1999 mede onder leiding van Van Leeuwen
“Willem van Tijen, pionier in de volkswoningbouw, is de
– telt circa 25 medewerkers en beweegt zich in een breed palet
grondlegger van het bureau. In de jaren dertig van de
van activiteiten in architectuur en stedenbouw. Met als een van de
vorige eeuw begon hij, aanvankelijk samen met Hugh Maaskant,
bijzondere werkvelden de upgrading van Wederopbouwflats.
een bureau dat uit zou groeien tot een van de grootste woningbouwers van het land. Met Maaskant ontwierp Van Tijen ook het
Wederopbouwflats
Groothandelsgebouw. Na de opening in 1953 vestigden Van Tijen
Met de upgrading van Wederopbouwflats (het project De Bakens)
en Maaskant hun bureau in dat gebouw en daar zitten we nu nog.
in Zwijndrecht trok Kokon in 2008 de aandacht. Twee flats uit de
De latere naam: Van Tijen, Boom, Posno en Van Randen werd in
jaren ’60 kregen elk een woontoren, grotere balkons, vluchtwegen
1975 omgevormd tot Werkgroep Kokon, onder leiding van Frans
en twee tot drie optopverdiepingen. Dat optoppen en de woon-
van der Werf en Frans van de Seyp. Omdat weer later het bureau
torens leverden 138 nieuwe woningen op (totale omvang van De
zich nadrukkelijk manifesteerde in de stedenbouwkundige opgave
Bakens: 578 woningen). Kokon voegde sport- en leisurefaciliteiten
De Bakens in Zwijndrecht.
24
renovatie & herstructurering
Ron van Leeuwen, Kokon architectuur & stedenbouw
‘Je moet blij worden van een gebouw. En dat word je niet van een zestigerjaren flat. Verhoog dus de visuele kwaliteit!’
nieuw maken toe om de appartementengebouwen beter geschikt te maken voor
tijd gebracht moeten worden. Heel veel woningbouwcorporaties
de vele senioren die er wonen. Bijzonder is dat niets aan het interi-
hebben dit type woningen in bezit en worstelen met de exploi-
eur van de bestaande appartementen is gedaan. De buitenkant is
tatie. Verhuurders staan niet langer in de rij. Om ze aantrekkelijk
wel flink onder handen genomen. Om het rationeel-modernistische
te maken kun je niet volstaan met licht onderhoud. Je moet echt
aanzien te doorbreken zijn kappen op de flats gezet, ook op de
meer doen. En dat betekent dat je behalve binnen ook juist de
optopwoningen. Balkons zijn uitgebreid en door toevoeging van
buitenkant van die flats moet aanpakken. Ik zei het al: architec-
onder andere betonnen kaders werd de horizontale geleding door-
tuur moet een feest zijn. Je moet blij worden van een gebouw. En
broken, wat de flats een veel aantrekkelijker en speelser uiterlijk
dat word je niet van een zestigerjaren flat. Verhoog dus de visuele
geeft.
kwaliteit! Wat overigens niet inhoudt dat dat bij elke flat werkt. Slopen is in sommige gevallen voor de hand liggend. Kies die flats
Slopen of verfraaien?
die kansrijk zijn. Een criterium is dan onder meer het voorzienin-
Dit recept is uiterst succesvol gebleken. “We hebben op dit moment
genniveau. Veel bewoners zijn op leeftijd en kiezen voor woningen
zo’n acht projecten ‘lopen’. Allemaal wederopbouwflats die bij de
met functies in de buurt (zorg, winkels e.d.).”
HeiligHarn in Den Helder.
stedebouw & architectuur | nr. 5 | september 2015
25
Animatie Baljuwstraat in Den Helder (voor).
Den Helder
van de gevel.” Balkons worden vergroot, de woningen krijgen
Een van de opdrachtgevers die enthousiast is over de aanpak van
privacyschermen en er komen nieuwe balkon- en galerijhekken.
Kokon is Woningstichting Den Helder. In deze gemeente – die
Om die verticale oriëntatie te bereiken werkt Kokon nauw samen
kampt met krimp – staan veel portiek-etageflats. Veelal oudere
met Hi-Con, gespecialiseerd in fijnzinnige oplossingen in licht-
bewoners willen graag in de flats blijven wonen, maar de exploi-
gewicht, hogesterkte beton. “Hi-Con medewerker Edward
tatie staat onder druk omdat nieuwe bewoners wegblijven.
Verschoor zit in het bouwteam en is een van onze vaste spelers,
Wat Kokon in Zwijndrecht deed met De Bakens is nu ook in Den
ook bij andere, vergelijkbare projecten in het land.” Voor de flats
Helder aan de orde. Een van de herstructureringsprojecten in deze
in de Baljuwstraat liet Van Leeuwen zich inspireren door papyrus-
gemeente is HeiligHarn. De buitenkant van de flat wordt ‘verticaal
zuilen van de Luxortempels – een mediterraan detail bedoeld om
ingericht’ met lichtgewicht betondetails en een enkellaagse poort
het altijd wat winderige, kille imago van Den Helder wat warmte
maakt plaats voor een drielaagse doorbraak. Een tweede Helderse
te geven.
project uit het Kokon portfolio - dat nu in de startblokken staat zijn galerijflats aan de Baljuwstraat. Ook hier wordt de horizontale
Gaudi revisited
geleding van de gevel doorbroken door een verticale oriëntatie.
Architectuur die vrolijk maakt. In die lijn werkt Kokon nu ook aan
“Alles is erop gericht om het massieve, anonieme, blokvormige
een vervolgproject in Den Helder. Ook weer wederopbouwflats.
karakter te laten verdwijnen door een verticaal gerichte indeling
Van Leeuwen: “Ik had mijn plannen voor de Baljuwstraat in Den
Mossenest Castellum in Noordwijkerhout.
26
Animatie Baljuwstraat in Den Helder (na).
Helder gepresenteerd. Toen ik terugkwam op kantoor lag er een
van stedenbouw en architectuur resulteerde in enkele bijzondere
verzoek van dezelfde opdrachtgever, of ik na wilde denken over
projecten, zoals Mossennest in Noordwijkerhout. Een neo-traditio-
weer een ander flatcomplex. Hier geen papyruszuilen als inspiratie-
neel castellum met een intiem groen binnenhof. De natuur wordt
bron, maar Palau Güell van Gaudi als referentie. We laten doorlo-
hier als het ware in samenhang met de architectuur tot een geheel
pende balkons van lichtgewicht beton golven langs de gevels en
gemaakt. Die hybride is ook aanwezig in de nieuwbouw van het
op het dak komt een tuin. Het gebouw krijgt door deze ingrepen
Yokogawa kantoor met magazijn langs de A1 bij Amersfoort.
een enorme boost. Met deze Gaudiaanse verfraaiing verlengt de
Net als Mossennest een rond volume met een gebogen dakop-
woningstichting de exploitatieduur met nog eens veertig jaar, en
bouw, een kloek gebouw in het water. Van Leeuwen: “Ik wilde
bewoners zijn blij, ook omdat ze hun woningen gedurende de
water rondom het gebouw en dat water moest door het gebouw
upgrading niet hoeven te verlaten.”
lopen. En zo is het gebouw ook uitgevoerd met in het atrium een waterloop die in verbinding staat met het water buiten. Ik was er
Natuur en architectuur
heel blij mee. En wat wil nu het geval? Tijdens de opening van het
Kokon heeft zich de afgelopen tijd nadrukkelijk gemanifesteerd
gebouw werd ik gefeliciteerd door de Japanse opdrachtgever. Ik
in zorggebouwen, waarbij – net als bij de wederopbouwflats -
kreeg complimenten omdat ik de naam van het bedrijf zo fraai had
nadrukkelijk wordt gekeken naar de stedenbouwkundige context.
vertaald in het ontwerp van het gebouw. Yokogawa betekent: aan
“Dat deed Van Tijen al en dat doen wij nog steeds.” De combinatie
de oever van het water!”
Yokogawa kantoor met magazijn langs de A1 bij Amersfoort.
stedebouw & architectuur | nr. 5 | september 2015
27
De tijd van nieuw, nieuwer, nieuwst is voorbij, óók in stedenbouw en architectuur
Het nieuwe is slechts zelden goed… Innovatie, wij Nederlanders staan erom bekend. Jarenlang wilden we steeds het nieuwe, het liefst nog iets nieuwer en met als ultieme het allernieuwste. We zetten innovatie in om steeds nieuwe producten te maken. Dat is niet gek, want in onze kenniseconomie is innovatie een belangrijk onderdeel. De snel toegenomen welvaart maakt de keuze eenvoudiger als de afschrijvingstermijn niet meer leidend is. Het resultaat: de wegwerpgeneratie.
D
e laatste jaren is deze wegwerpgene-
‘iets unieks’ belangrijker is geworden. Bewoners
ratie zich echter aan het heruitvinden.
willen graag meer invloed en zeggenschap over
Repareercafés, kromkommers en sites
de inrichting, het beheer en onderhoud van hun
om te delen zoals Peerby verschijnen,
leefomgeving.
met succes. Met een tas van oud zeilplastic, van
“Bewoners en ondernemers
oude PTT-posttassen of, nog beter, van je eigen
waarderen het dat we vanaf
oude spijkerbroek maak je meer indruk dan met
Niet een ruimte vormgeven, maar een gemeenschap
het begin, zonder ontwerp en
de nieuwste Eastpak. In plaats van nieuw is het
Deze twee ontwikkelingen versterken elkaar
vastgesteld budget, informatie
nu vakmanschap, duurzaam, eerlijk en uniek wat
bovendien. Wanneer je het bestaande beter
over hun beleving van de ruimte
belangrijk is. Innovatie wordt weer juist gedefini-
wilt maken, kun je niet om de gebruiker heen.
op zijn gaan halen. Ze konden zo
eerd en onze innovatiekracht zetten we op een
De gebruiker/bewoner is tenslotte dé ervarings-
niet alleen nog de lijntjes inkleu-
betere manier in. Niet om maar iets nieuws te
deskundige. De gebruiker weet wat werkt en wat
ren maar aangeven welke lijnen
maken, maar om het bestaande te verbeteren.
niet. Welke wensen en behoefte hij heeft én wat
zij zelf neer zouden zetten en
Dat is hard nodig, want zoals René Gudde het zo
die plek bijzonder maakt. Het bestaande verbete-
aanpassen. Hierdoor krijg je ook
mooi verwoordde: “Het nieuwe is slechts zelden
ren biedt de mogelijkheid het unieke te verster-
andere informatie boven tafel.
goed, omdat het nieuwe maar korte tijd nieuw
ken. Dat unieke is meestal niet een eenvoudig
Wij horen dingen van bewo-
is.”
aanwijsbaar standbeeld, maar meer een gevoel,
ners die we nog nooit hebben gehoord.”
iets wat in de loop van de jaren is gegroeid.
Opgave van de komende jaren
Een sfeer, iets wat in het collectieve geheugen
In de openbare ruimte is een zelfde ontwikke-
van de gemeenschap zit of iets wat de gemeen-
Benno Eising, projectleider
ling zichtbaar. Ook hier zegeviert niet meer het
schap vormt en verbindt. De ruimte staat ten
Masterplan Centrum Didam,
nieuwe, ontwikkeling en uitbreiding, maar het
dienste van deze gemeenschap. We moeten niet
gemeente Montferland
verbeteren van het bestaande. Daarbij komt
uitsluitend de ruimte vormgeven, maar die ruimte
dat ook in de openbare ruimte ‘iets eigens’ en
inzetten om vorm te geven aan de gemeenschap-
28
renovatie & herstructurering
Auteur: Ricky van Lingen, adviseur beheer en ontwerp bij Kragten
Vormgeving van gemeenschap vraagt om goed proces
met een blanco vel richting bewoners gestapt.
Om dit te kunnen doen is het essentieel de
de werking van ruimte en procesbegeleiding
gebruiker centraal te stellen. Niet alleen in het
mee. De bewoners nemen hun kennis van de
ontwerp, maar juist ook in het ontwerpproces.
bestaande ruimte mee. We laten ze niet aan het
Het proces om tot verbeteringen te komen wordt
eind van het proces kiezen uit drie opties of de
steeds belangrijker. De input en de reacties van
kleur van de stenen, maar gaan zonder ontwerp
de gebruiker over het bestaande vormen dé input
informatie over de ruimte bij hen ophalen.Voor
voor het ontwerp, beheer en onderhoud. Hierbij
bewoners is het uiteraard geen dagelijkse kost
wordt echter nog te vaak het verwijt gemaakt dat
om zo bewust met de inrichting van hun leefom-
de gebruiker/bewoner niet verder kijkt dan zijn
geving aan de slag te gaan. Toch hebben ze heel
eigen belang; de eigen voordeur of het ‘gezeur’
goed door hoe en waarom een ruimte (niet) func-
over hondenpoep. Als dit de uitkomst is van het
tioneert. Om een goede basis op te halen is het
proces ligt dat niet aan de bewoner maar aan de
belangrijk niet te snel te reageren, af en toe te
vormgeving van het proces.
slikken, de bewoners lekker te laten spuien, op de
Naast het blanco vel nemen wij onze kennis van
‘We moeten niet uitsluitend de ruimte vormgeven, maar die ruimte inzetten om vorm te geven aan de gemeenschap.’
juiste momenten de juiste vragen te stellen, slim
Masterplan Didam
gebruik te maken van het corrigerend vermogen
Zo vraagt het Masterplan Didam ook om een
in groepen én goed te luisteren.
goed proces. Sinds de aanleg is de functie en het gebruik van het centrum behoorlijk veranderd. De
Van ‘gezeur’ naar samen bouwen
ruimte is hier nooit écht op aangepast. Het is niet
Als je goed luistert en de juiste vragen stelt, hoor
een ruimte die past bij het gebruik en gewenst
je alle theorieën, lessen en principes over een
gedrag stimuleert maar een ruimte die met
goed functionerende openbare ruimte voorbij
noodmaatregelen (verkeersborden en paaltjes) de
komen. In een andere bewoording, maar zeker
gebruiker stuurt en/of verbiedt. Tijd voor verbe-
niet weg te zetten als problematiek voor de eigen
i
tering, tijd voor een nieuw Masterplan voor het
voordeur of ‘gezeur’ over hondenpoep. In plaats
www.kragten.nl
centrum op basis van bestaande kernwaarden.
daarvan haalden we een sterke basis op om de openbare ruimte te innoveren. De ruimte zetten
Bewoners voorop in het proces
we zo in om verder te bouwen aan de gemeen-
Om deze verbeterslag te kunnen maken, zijn we
schap. Bekijk alle tien principes via bit.ly/principes-didam
• Voetpaden zijn te smal, nu veel slingeren. • Mag meer activiteit. • Niet alleen auto’s, maar meer leven. Je zou het verkeer ook achter de kerk om kunnen leiden.
• Maak geen artist impression: stralend maar niet gebruikt. • Didammers verlaten Didam nu minder snel door profilering J&J (terras). • Iedere maandagmiddag gebruikt om 15u een (ouderen) beweegclub het park.
ZORG VOOR EEN GOED VOETGANGERSGEBIED.
ZORG DAT DE MENSEN HET MAKEN.
• Nvt. Past niet bij de schaal van Didam. • Trein is overigens goed geregeld (vier x per uur).
VERZORG GOED, KOSTENEFFECTIEF OPENBAAR VERVOER.
stedebouw & architectuur | nr. 5 | september 2015
29
Duurzaam verdichten met B10
Aktivhaus
levert energiesurplus voor buurpand
Zero energy, zero emmisions, zero waste. Op een kleine kavel in de Weissenhofsiedlung in Stuttgart staat B10, een Aktivhaus naar ontwerp van Werner Sobek. Het gebouw wekt bijna twee keer zoveel duurzame energie op als het verbruikt. Volgens Sobek biedt B10 kansen bij duurzaam verdichten van steden en herstructureringsopgaves.
B
10 staat in een passende omgeving,
een bijdrage leverden aan de modelwijk van de
omringd als het in de Weissenhofsiedlung
Duitse Werkbund. Met zijn witte vezelversterkte
is door de witgepleisterde modernistische
textielfaçades en grote glasfaçade oogt B10 als
gebouwen van Le Corbusier, Mart Stam,
een pand met dezelfde bloedgroep: rationeel,
Oud en andere architecten die in de jaren twintig
30
rechthoekig, ornamentsloos, vernieuwend.
renovatie & herstructurering
Auteur: Hans Fuchs
Met zijn witte vezelversterkte textielfaçades en grote glasfaçade oogt B10 als een pand met dezelfde bloedgroep als de andere
Werner Sobek
woongebouwen in de Weissenhofsiedlung: rationeel, rechthoekig,
Fotografie: A.T. Schaefer, Stuttgart
ornamentsloos, vernieuwend. Fotografie: Zooey Braun
‘B10 levert bijna dubbel zoveel energie als het zelf verbruikt. Het overschot sluist het gebouw in Stuttgart door naar het Weissenhofmuseum aan de overkant van de straat – althans virtueel.’ Triple zero bouwsysteem
virtueel. Het principe van de gezusterlijkheid is in
B10 is opgetrokken uit een commerciële, voor
B10 niet in de praktijk omgezet; de kosten van
dit project aangepaste prefab module van
het leggen van bekabeling naar het museumge-
catalaguswoningbouwer SchwörerHaus. Volgens
bouw en de drempels die instanties opwierpen,
Opdrachtgever: E-Lab Projekt
ontwerper Werner Sobek kan het pand aan de
maakten die slag onhaalbaar.
GmbH, Stuttgart
Bruckmannstraat 10 op de Weissenhofsiedlung
Dat doet aan het principe niets af, meldt het
Ontwerp: Werner Sobek, Stuttgart
in iedere gewenste configuratie geschakeld en
bureau van Sobek. De kleine Energiegenossen-
Energieconcept: WSGreen-
gestapeld worden; B10 is de compacte bouw-
schaft van B10 en Weissenhofmuseum mag voor
Technologies, Stuttgart
steen van een flexibel bouwconcept dat zich leent
nu dan een papieren gemeenschap zijn, het
Gebouwaansturing: alphaEOS,
voor duurzaam verdichten en herstructureren
surplus is reëel en het transport van de energie is
Stuttgart
op maat. Duurzaam, want B10 is triple zero; het
technisch geen enkel probleem. Om het prin-
Constructie: SchwörerHaus KG,
gebouw verbruikt geen energie, is emissievrij,
cipe dan in ieder geval te visualiseren, is in het
Hohenstein
volledig demontabel en herbouwbaar en kan
Weissenhofmuseum een slimme meter aange-
Monitoring: ILEK, Universiteit
compleet gerecycled worden.
bracht die weergeeft wat de energieprestaties
Stuttgart
ProjectgegevenS
van B10 zijn en hoeveel energie het museum zou
Energie voor de buren
ontvangen.
Een bijzonder facet van dat duurzaam verdichten en herstructureren, is het vermogen van B10 om opgewekte energie te delen met zijn gebouwde omgeving. Dat is een beslissende stap voorwaarts ten opzichte van een eerder experiment dat Sobek in Berlijn uitvoerde. Bij Effizienzhaus Plus F87 in de Fasanenstraat 87 in Berlijn werd het energie-overschot uit PV zomers nog afgegeven aan het net, terwijl men in de winter weer energie van het net betrekken moest. In B10 wordt de opgewekte energie niet teruggegeven aan het net, maar opgeslagen en gebruikt om twee elektrische auto’s te voorzien van energie. Het resterende surplus aan energie vloeit in Stuttgart naar de buren. Het Prinzip der Schwesterlichkeit, noemt Sobek dat. Bij B10 vloeit dat surplus naar het Weissenhofmuseum van Le Corbusier, aan de overkant van de straat. Althans, stedebouw & architectuur | nr. 5 | september 2015
31
Waarom zou u veel tijd en energie steken in werk dat veel eenvoudiger kan worden gedaan? Door MaxRelease producten te gebruiken heeft u er bijna een collega bij. De watergedragen producten worden in kleine constante hoeveelheden gebruikt en nemen u werk uit handen en besparen u kostbare tijd. U kunt zich hierdoor richten op andere zaken. Goed gereedschap is het halve werk, luidt het spreekwoord. En met MaxRelease is het werk ook nog eens makkelijker, aangenamer en effectiever.
LAAT WATER HET WERK DOEN MaxRelease Remover met Tectyl™ 5506W
MaxRelease™ Sealer Met wisselende weersomstandigheden als regen, zon, wind en vorst krijgen tegels en betonnen producten heel wat te verduren. Om deze in optimale conditie te houden heeft MaxRelease producten voor maximale bescherming ontwikkeld. De watergedragen coating zonder organische oplosmiddelen penetreert in het beton of tegel en zorgt zo voor een beschermende laag tegen weer en wind. Er vormt zich een dunne laag op de ondergrond, zodat de structuur van het beton mooi zichtbaar blijft en goed tegen vocht en zonlicht bestendig is.
Toepassingsgebieden: O.a: mallen, klemmen, stempels, steigers, gereedschap en betonmixers en -molens.
UV-bestendig Bestand tegen zuren Geen kalkuitbloeding Sneldrogend Toepassingsgebieden: O.a: beton, dakpannen, wanden, tegels en tuinpalen.
Voor behandeling
Na behandeling
SPECIFIEKE KENMERKEN EN VOORDELEN Verwijdert beton en roest Geen mechanische arbeid (slijpen, schuren, stralen, etc.) meer nodig Geen schade op de ondergrond Stenen standaard
Stenen behandeld
Langdurige bescherming tegen roest in binnen en buitenopslag
MaxRelease | Ashland Nederland B.V. Pesetastraat 5 | 2991 XT Barendrecht
[email protected] 32
www.maxrelease.nl
Trademark of Ashland or its subsidiaries, registered in various countries © 2015, Ashland
Waterafstotend
Na het gebruik van de remover hoeft u het slechts af te spoelen met water. Voor langdurige bescherming tegen roest tijdens opslag en/ of vervoer beschermt Tectyl 5506W uw gereedschap en gerei zodat alles in ‘nieuwstaat’ blijft. Dit product is eveneens watergedragen en hierdoor minder milieubelastend.
™
SPECIFIEKE KENMERKEN EN VOORDELEN
Voor het verwijderen van betonresten en roest is het niet langer nodig om te slijpen, schuren, bikken of stralen. Met MaxRelease Remover verwijdert u zonder enige moeite alle ongewenste beton en roest van uw mallen, steigers, mixers, stempels en gereedschap.
renovatie & herstructurering licht
Montage B10 in Weissenhofsiedlung. Volgens ontwerper Werner Sobiek is B10 inzetbaar bij duurzame herstructurering en verdichting. De lichte en snel te bouwen prefab module van B10 laat zich volgens Sobek uitstekend stapelen en configureren. B10 is in één dag gebouwd, dankzij het gebruik van prefab modules.
Optimaal energiemanagement De waarde van B10 ligt volgens Sobek in het onderzoek naar de
190%
tes en één voor de techniek, aan de achterzijde
slimme combinatie van materialen,
Momenteel is B10 in gebruik als kantoor, in de
van B10. Beperkingen aan de breedtemaat van de
techniek en technologie. Waarbij
toekomst zal het door een tweepersoonshuishou-
module tijdens het transport betekende dat B10
de technologie een hoofdrol
den als woning worden benut. In beide gevallen
in twee delen naar de bouwplaats moest worden
vertolkt. Het prefab prototype
monitort het Institute for Lightweight Structures
vervoerd.
gebruikt een slim, zelflerend
and Conceptual Design ILEK van de universiteit
Het hsb-frame van B10 is standaard. Sobek
gebouwsysteem voor een optimaal
van Stuttgart de opbrengst en het verbruik van de
typeert de houtskeletbouw als relatief eenvoudig,
energiemanagement. Dat systeem
energie die op het dak door PV en zonnepanelen
maar functioneel: hsb is licht te demonteren en
komt van alphaEOS uit Stuttgart.
wordt opgewekt.
te recyclen en scoort goed wat betreft kosten.
Bij het bureau van Werner Sobek
Eerste onderzoeksgegevens over de energie-
De minder goed presterende standaard cellulose-
ziet men toekomst in dergelijke
opbrengst zijn inmiddels voorhanden. Het vooraf
isolatie, wat betreft thermische en akoestische
technologie, die over de architec-
berekende streefgetal van 200% energieopbrengst
prestatie, van Schwörerhaus moest, ook vanwege
tuurdiscipline heen reikt. Sobek
haalt B10 momenteel niet. De score ligt op een
de geringe kavelmaat, wijken voor dunne vacu-
refereert aan de auto-industrie,
surplus van 90%. Dat getal zal nog iets dalen
ümisolatie. Die presteert beter maar is ook kost-
waar techniek en ontwerp nauw
wanneer de kantoorfunctie verruild wordt voor
baarder. Dankzij sponsoring kon het materiaal in
op elkaar worden afgestemd,
een woonfunctie. De lagere opbrengst is onder
B10 toch worden toegepast. Ook de voorgevel
een veel groter aandeel van het
andere het gevolg van een hogere temperatuur
werd aangepast. Waar Schwörehaus opteerde
eindproduct te recyclen is, het
van de PV panelen dan berekend, met als gevolg
voor een kruisverband omwille van de stabiliteit,
kwaliteitsmanagement beter is
minder PV vermogen. Ook was er meer schaduw-
koos Sobek voor een stijf Zwitsers SkyFrame en
en de efficiency van de auto’s de
werking dan voorzien van de twee berkenbomen
vacuümglas uit China, half zo dik als vergelijkbaar
afgelopen honderd jaar enorm is
die B10 flankeren. De energie-software die B10
isolerend glas, maar met goede thermische pres-
toegenomen. De bouw bleef een
benut, kan goed uit de voeten met het berekenen
taties. Aan de gevels met onbehandeld hout koos
discipline die over het maakpro-
van de effecten van schaduwwerking door gebla-
Sobek voor een volledig te recyclen glasvezelver-
ces altijd nog op dezelfde manier
derte, maar kon de diffuse schaduw van een aan-
sterkte textielfaçade op een staalframe.
denkt: er is een ontwerp en dat
tal dode takken niet verwerken in de optimalisatie
Ook niet standaard: het uitklapbare terras aan de
wordt gebouwd. Dat zou anders
van de energie-opbrengst door het schakelen van
voorgevel.
moeten, vindt men bij Sobek, en B10 zoekt naar wegen om
PV-capaciteit in het dakvlak. Overigens ziet men bij Sobek geen problemen
En waar de Schwesterlichkeit in Stuttgart voor-
dat te realiseren. Met B10 haken
bij de PV-opbrengst wanneer B10 gestapeld
alsnog enkel op papier bestaat, is het stapelen
de ontwerpers ook aan op de
zou worden ingezet. Het geringere dakvlak per
en schakelen van de prefab module die aan
discussie over energieneutraal
gestapelde woning kan men volgens het bureau
de basis van B10 staat al realiteit, zij het op
bouwen in 2020. Terwijl daarbij de
compenseren door PV in de (glas)façades te
bescheiden schaal. In december 2014 configu-
focus vooral ligt op beter isoleren,
integreren.
reerde SchwörerHaus al eens negen modules
zou men rendement bijvoorbeeld
tot twee tweelaagse nieuwbouwpanden in de
ook kunnen halen uit een PV op
Aangepaste module
gemeente Metzingen. Daarbij dook dan wel weer
een groot dak van een pand in de
B10 is op de Weissenhofsiedlung in één dag
het aloude probleem van prefab op: de esthetiek.
buurt, gekoppeld aan een gebouw
gemonteerd, uit twee FlyingSpaces modules van
Dat vraagstuk heeft B10 in ieder geval al van een
met slimme technologie die het
SchwörerHaus; één module met de gebruiksruim-
passend antwoord voorzien.
energiemanagement optimaliseert.
stedebouw & architectuur | nr. 5 | september 2015
33
Isoleren met baksteen
Alles draait om duurzaamheid, kostenefficiënt bouwen en energie besparen. Vraagstukken waar architecten, opdrachtgevers en woningbouwcorporaties mee geconfronteerd worden bij de ontwikkeling van nieuwe projecten of bij de renovatie van bestaande panden. 34
renovatie & herstructurering
zonder te metselen
I
n Molenbeek, Sittard staat een nieuw apparte-
de geldende isolatienormen en dan volgt al snel
mentencomplex. De nieuwbouw telt ongeveer
een renovatieplan. Veel woningbouwcorporaties
80 appartementen en een aantal winkels.
zitten met dezelfde vraagstukken over mogelijk-
Uniek aan het gebouw is dat de gevel niet
heden van isoleren en renoveren die de bewoners
traditioneel gemetseld is, maar bekleed is met
zo min mogelijk overlast bezorgen. Het grote
E-Board. De combinatie van een goede prijs,
voordeel van E-Board is dat mensen niet uit hun
snelheid en flexibiliteit lag aan de basis voor de
huis hoeven tijdens de renovatie en het traditi-
keuze van deze geveloplossing. Daarnaast biedt
onele uiterlijk van de bakstenen gevel gewaar-
De E-Board bekleding behoudt de
Vandersanden Group 10 jaar garantie op het
borgd blijft.
uitstraling van een gemetselde gevel.
product.
Wat is E-Board?
nog meer voordelen
ProjectgegevenS
• slimme 2-in-1-oplossing: uitstekende isolatie
Architect: Han Wijnen, Sittard
+ gevelafwerking in handvormgevelstenen;
Aannemer: Aannemersbedrijf
Dat pakket bestaat uit isolatieplaten gemaakt uit EPS HR (= 0,031 W/mK) en steenstrips van 2 cm dikte. De steenstrips, de isolatieplaten, de lijm, de schroeven en de pluggen worden als
• geen kosten voor extra fundering;
Jongen bv, Landgraaf
losse onderdelen rechtstreeks geleverd op de
• ruime kleurenkeuze uit het uitgebreide
Gekozen Vandersanden sortering:
werf. De E-Boardplaat is gevormd in een mal en is daardoor sterk, vormvast en ook heel drukvast. EPS is 100% recyclebaar en het meest ecologische
assortiment gevelstenen van Vandersanden; • perfecte isolatie: wind- en waterdicht en
toch dampdoorlatend;
isolatiemateriaal van alle kunststoffen. Het heeft
• stijging van de waarde van de woning of
een perfecte interne stabiliteit en is dus absoluut
het gebouw dankzij betere isolatie en
ongevoelig voor scheurvorming. Ook de lambda-
nieuwe look;
waarde is uitstekend: 0,031 W/mK. De gesloten
• tot 40% minder verwarmingskosten;
cellenstructuur van de EPS-plaat houdt de lucht
• onderhoudsvrij;
vast en is daardoor een goede isolator. De isola-
• monteren kan op alle ondergronden: o.a.
Wasserstrich mix van 4 kleuren Jura, Viborg, Herning en Kolding Grootte: 1600 m² Realisatietijd: 68 werkbare dagen
Vragen?
tieplaten zijn verkrijgbaar in verschillende diktes,
beton, kalkzandsteen, bestaand metselwerk,
van 4 cm tot 30 cm.
cellenbeton, houtskeletbouw, pleisterwerk
Heeft u vragen over dit project
Voor deze nieuwbouw is een isolatielaag van
en snelbouw;
of over E-Board? Contacteer
26 cm gekozen. Hierdoor haalt het gebouw een R-waarde van 7. Naast de horizontale lijnen, is een deel van het metselwerk verwerkt in een staand verband. Deze manier van bouwen is geschikt voor nieuwbouw, maar ook voor renovatieprojecten.
• een gevel met E-Board is niet te onderschei-
den van traditioneel metselwerk; • gegarandeerde kwaliteit op alle onderdelen
door Vandersanden Group; • voegloze afwerking mogelijk met E-Board
Zero.
ons op het nummer 0316 566 400 of stuur een mailtje naar informatie@ vandersanden.com. U vindt ook meer informatie op onze website www.e-board.nl.
Meer en meer woningen voldoen niet meer aan stedebouw & architectuur | nr. 5 | september 2015
35
Molenbossen: bestaande entree + nieuwe entree.
Interview met Hans van Heeswijk en Dick de Gunst
Galerijflats, de naakte waarheid Het renoveren van galerijflats uit de vijftiger en zestiger jaren van de vorige eeuw vormt een belangrijk deel van de portefeuille en het gerealiseerde werk van Hans van Heeswijk architecten. Ik praat met Hans van Heeswijk en Dick de Gunst over een aantal projecten in navolging van het boek ‘Nieuwe kansen voor de galerijflat’. Wat is er aan de hand met het imago en wat speelt er bij dit type woongebouwen? Hoe verwezenlijk je de ambities vanuit een visie naar concrete plannen? En hoe neem je de bewoners mee in dat proces?
‘Overzicht creëert een gevoel van veiligheid’
U
itkijkend over het water vanuit het
woningbouwvereniging al op het spoor van
kantoor aan de Ertskade trapt De Gunst
sloop-nieuwbouw, maar de bewoners wonen
af: “Veel galerijflats zijn ongeveer vijftig
er graag en relatief goedkoop. Zij zitten niet
jaar oud en toe aan hun tweede grote
te wachten op sloop. Door de crisis zijn deze
onderhoudscyclus. In de tachtiger en negentiger
nieuwbouwambities van tafel en ligt de focus
jaren heeft vaak de eerste renovatie plaats-
weer bij onderhoud. Bij het onderhoud is niet
gevonden, tussendoor is er regulier onderhoud
altijd gewerkt vanuit de systematiek en repetitie
gepleegd. Bovendien zijn veel flats nu aan het
van de flats. Jammer, want juist goed beheer kan
einde van hun economische levensduur.”
woonkwaliteit opleveren. Onderwijl hebben de bewoners het interieur van de woningen zelf vol-
36
Nieuwbouwambities van tafel
ledig aangepast aan hun wensen. Er is meer visie
Van Heeswijk: “Helaas is wat we aantreffen soms
en beleid nodig bij de besteding ven het beschik-
best problematisch. Vaak zit een corporatie of
bare onderhoudsbudget, anders levert dit niet de
renovatie & herstructurering
Auteur: Jeroen da Conceição van Nieuwenhuizen
benodigde kwaliteitsverbeteringen op en komen
beroepsgroep getraind is om als verbindende
groepen bewoners in conflict met de woning-
factor het hele proces van visie tot oplevering te
bouwvereniging. Soms is dat conflict er al, door
sturen en zo nodig zelfs risicodragend te leiden.
achterstallig onderhoud of door onduidelijkheden
Vooral ook als verbinding tussen bewoners en de
tussen de bewoners en de corporatie.”
eigenaar van die galerijflats. Daar zijn we voor opgeleid. Wij zijn bij uitstek de partij die bij de
Imago
renovatie van galerijflats binnen het beschikbare
De Gunst neemt over: “Daarnaast is er een imago-
budget de noodzakelijke verfijning kan aanbren-
probleem. Werden galerijflats na de Tweede
gen, waar de uitvoerende partijen hun steentje
Wereldoorlog als prima woningen gezien, voor-
bijdragen om tot een efficiënte en effectieve
uitstrevend zelfs, heden ten dage worden deze
manier van uitvoeren te komen.”
gebouwen geassocieerd met de onderkant van
Het boek ‘Nieuwe kansen voor de galerijflat,
de samenleving. Ze zouden lelijk zijn, anoniem
Ideeën en aanbevelingen voor de komende vijftig
en onveilig, en qua volume veel te groot. Deze
jaar’ wordt gedurende het gesprek regelmatig
beeldvorming gaat voorbij aan de kwaliteiten die
open geslagen. Aan de hand van projecten van
veel galerijflats bezitten, en essentieel: veel bewo-
het bureau wordt geschetst hoe de positie van
ners wonen er naar tevredenheid.”
de galerijflats in de stad in de tijd is veranderd.
Van Heeswijk: “Daar ligt een enorme kans voor
Waarom de relatief snel gebouwde flats toe zijn
architecten. Luisteren naar bewoners en corpo-
aan renovatie. En dat een verfijning op basis van
raties en dan komen met een glasheldere inte-
de vaak verborgen kwaliteiten van die flats kan
grale visie. Niet alleen mooie plaatjes, maar
leiden tot een nieuw elan.
hans van heeswijk
inhoudelijk reageren op de vraag. De verborgen basiskwaliteiten die dit type gebouwen bezit
Beschut balkon
versterken. Dat vraagt wel een betrokkenheid van
“In Blerick bij Venlo renoveren we in opdracht van
de architect van het eerste idee tot aan de ople-
Antares de vier Molenbossenflats. De vier galerij-
vering. Een probleem is dat architecten steeds
flats worden één voor één gerenoveerd in de
minder betrokken zijn bij de uitvoering. Tegen
periode van 2014 tot 2020 in bewoonde staat.
de trend in werken wij het liefst in een design
De Zuidenwind met 162 woningen is de eerste
& build project in nauwe samenwerking met de
van de vier. Hier komt een wens van bewoners
uitvoerende partijen. Dan kunnen ambities ook
terug die we al eerder bij de kop hebben gepakt:
succesvol omgezet worden in goed gedetailleerde
een plezierig balkon waar je beschut kunt verblij-
oplossingen en wordt het geld uitgegeven aan
ven. Een soort ‘buitenkamer’. In Venlo realiseren
die kwaliteit waarvoor het nodig is.”
we dat door het bestaande balkon uit te breiden
dick de gunst
middels een betaalbare eenvoudige prefab
Verbindende factor
betonconstructie. Deze aanpassing borduurt
De Gunst: “Ik moet vaak aan partijen uitleggen
eigenlijk voort op de oorspronkelijke seriematig
wat ons vak is, wat wij doen. Dat architecten
gefabriceerde betonconstructie uit 1966. Het is
juist verstand hebben van waar je geld aan moet
een voorbeeld van het zichtbaar maken van een
uitgeven en waar niet. Dat uitgerekend onze
kwaliteit die het gebouw reeds bezit.
Molenbossen: bestaande flats + nieuwe balkons.
stedebouw & architectuur | nr. 5 | september 2015
37
Boelelaan: bestaande situatie + doorsnede nieuwe situatie.
De uitstraling van het complex zal hierdoor ook
Andere rol
op stedenbouwkundig niveau verbeteren.”
“Niet al onze ingrepen worden in dat opzicht gewaardeerd,” zegt De Gunst: “De door ons
Plattegronden
bedachte grote huisnummers op de voordeuren
“Andere aanpassingen die ook bij gerealiseerde
komen er niet altijd door, bewoners houden dat
projecten naar voren komen zijn een open entree
tegen omdat ze liever niet te zichtbaar worden
met een luifel en een lichte overzichtelijke maar
voor de buurt. Als gesprekspartner probeer je
toch beschutte galerij.” Van Heeswijk: “Dat
dan een passende oplossing te vinden. Extra
lijken vrij voor de hand liggende aanpassingen
taken dus voor de architect. Het vak verandert
die passen bij de Hollandse nuchterheid die ons
in dat opzicht. We zien nu ook een diversificatie
bureau voorstaat. Maar het gaat erom hoe je het
optreden van onze opdrachten op het gebied van
ontwerpt en detailleert, hoe je deze oplossingen
onderhoud, renovatie en herbestemmen, en kan-
gebruikt om de galerijflats te verfijnen.” Er zijn in
sen om de rol van de architect, die soms gemargi-
Blerick ook varianten van plattegronden ontwor-
naliseerd lijkt te worden, juist uit te breiden.” Van
pen waaruit bewoners konden kiezen. De Gunst:
Heeswijk: “De combinatie van architecten met
“Bewoners hebben vaak zelf al aanpassingen
goede aannemers en andere uitvoerende partijen
gedaan, bijvoorbeeld een niet-dragende wand
die dezelfde kwaliteiten voor ogen hebben zien
verwijderd of een nieuwe keuken gemaakt.
wij als een mogelijkheid om meer voor opdracht-
Differentiatie in plattegronden is vaak geen wens
gevers te kunnen betekenen. Je biedt dan een
van de bewoners en plattegronden wijzigen bij
design & build oplossing aan voor de problemen
renovatie in bewoonde toestand is eigenlijk geen
die zich aftekenen. De architect niet als adviseur,
optie. Toen de flats gebouwd werden, gingen
maar als partij in een risicodragend consortium.
er gezinnen met kinderen wonen waarvan de
Dat zie je bij drie appartementengebouwen in
kinderen inmiddels het huis uit zijn, van twee
Presikhaaf, Arnhem, waar Vivare de beste
smalle slaapkamers wordt dan vaak een grote
kwaliteit vroeg binnen een vooraf vastgestelde
gemaakt. De bewoners hebben de flexibiliteit van
bouwsom.”
de woningen meestal al ontdekt en benut. De woningen blijken zeer levensloopbestendig.”
Twee voorkanten Of zoals bij de Boelelaan in Amsterdam-Zuid,
38
Zichtbaar
waar woningcorporatie Rochdale een galerijflat
Van Heeswijk pakt het boek erbij: “In het wen-
verkocht heeft aan een commerciële ontwik-
senlijstje van bewoners speelt de sociale veiligheid
kelaar, Vesteda. Eerder maakten we het ontwerp
een rol. Open entrees en galerijen met individueel
voor renovatie in bewoonde staat, maar die is
gekleurde deuren zijn niet alleen een architec-
niet doorgegaan vanwege de crisis. Nu staat het
tonisch middel, maar verschaffen bewoners ook
gebouw leeg en maken we samen met Vesteda
overzicht en dragen bij aan de sociale controle.
voor hetzelfde gebouw een nieuw plan voor de
Bijvoorbeeld ‘doorkijkbare’ gangen van
opwaardering. Natuurlijk ontstaan er dan andere
bergingen, of een goede verlichting. Essentieel,
mogelijkheden. Uiteindelijk gaat het erom hoe
vooral als de dagen korter worden. Overzicht
zo’n groot gebouw beter op z’n omgeving aan-
creëert een gevoel van veiligheid.”
sluit. Dat speelt ook bij Lindoduin in Den Haag,
renovatie & herstructurering
Visualisaties: Hans van Heeswijk Architecten
‘Galerijflats, veel bewoners wonen er graag.’
een enorm gebouw in verhouding tot zijn omge-
overspanning, bij ERA 7,8 meter, die aanpas-
ving. Je lost de problemen dan niet op met een
singen aan de plattegronden vereenvoudigt.
likje verf. Hier hebben we het gebouw nadruk-
Eigenlijk zijn de gedachten van John Habraken,
kelijk in zijn omgeving ingepast met een voorstel
de scheiding van drager en inbouw, in verschil-
voor een bebouwing die aansluit bij de maat en
lende bouwsystemen van galerijflats reeds
schaal van de gebouwen aan de overzijde van de
verwerkt.”
Westduinweg.” De flats zijn in die zin duurzaam, maar het den-
Contactgeluid
ken over duurzaamheid ten aanzien van galerij-
Zijn er naast problemen met veiligheid en
flats moet nog wel een boost krijgen. Isoleren,
bewoners ook terugkomende problemen van
isolatieglas en iedere woning een eigen CV zijn
technische aard die de architecten tegenkomen?
standaardoplossingen die worden toegepast,
De Gunst: “Bekende problemen zijn betonrot,
terwijl deze grote gebouwen zich prima lenen
kopgevels waarvan niet duidelijk is of het metsel-
om er op grote schaal energiewinnende systemen
werk nog goed verankerd is, koudebruggen en
aan te bevestigen. Vanuit de architectuur pleiten
natuurlijk contactgeluid. In dat opzicht is onze
wij niet voor de afsluitende passieve benadering,
ervaring dat in het werk gestorte flats, zoals het
getuige bijvoorbeeld onze ‘balkonkamers’ met
ERA systeem, eenvoudiger te renoveren zijn dan
schuifpuien en regulering van de ventilatie. De
flats gebouwd met prefab bouwsystemen, vaak
met een schuifpui af te sluiten balkons helpen
met dunne vloeren. Meer massa en minder naden
mee om energie te besparen terwijl de architec-
voorkomen dat je in technische zin direct naar
tuur open en aantrekkelijk blijft. De karakter-
doos-in-doos oplossingen moet om een goed
trekken van het gebouw worden zichtbaar
geluidsniveau te verkrijgen na renovatie. Het is
gemaakt. De naakte waarheid, open en bloot.
overigens ook de over het algemeen grote vrije Lindoduin: bestaand + nieuw.
stedebouw & architectuur | nr. 5 | september 2015
39
Kapotte keramische tegels uit 1954 en voegen die er nog veel erger aan toe waren. Die combinatie was vragen om problemen op de galerijen van de flats Vrieslandt, Gelderlandt, Zeelandt en Hollandt in de Rotterdamse wijk Overschie. Vocht vond zijn weg door de vloeren en zorgde aan de onderkant voor lelijke blaasvorming. Tijd dus voor een grondige renovatie.
Flats in Rotterdams grondig opgeknapt Lekkende galerijvloeren duurzaam beschermd
E
igenlijk zijn de flats aan de Van Adrichem-
waterdicht gemaakt. En na de bouwvak worden
weg in de zestig jaar sinds de bouw
flats nummer 3 en 4 klaargemaakt, als alles goed
nog nooit aan grote opknapbeurten toe
gaat.
geweest. “Tuurlijk, er is wel wát aan gebeurd. Maar niet veel hoor. Vroeger konden ze goed bouwen kennelijk, beter dan nu,” zegt Folkert Zuithoff van Woonstad Rotterdam met een grijns. Ja, er zijn ooit woningen in de flats samen-
”Het verwijderen van de oude verflagen viel tegen. De verf zat zo goed vast, dat we moesten stralen om het eraf te krijgen.’’
gevoegd voor meer wooncomfort. En de buitenisolatie werd in de jaren tachtig eens aangepakt.
Hoe? “We hebben de dilataties waterdicht afge-
“Maar verder zijn de vier flats gewoon heel solide
werkt, de kapotte tegels vervangen en daar over-
gebouwen gebleken.”
heen een waterdicht, volledig gewapend systeem
“Hoe ‘solide’ de van buiten identieke flats ook zijn, de jaren gaan natuurlijk op een dag wel tellen.’’
aangebracht van Triflex,” legt Zuithoff uit. Ook zijn de galerijdoorvoeren vergroot om de afvoer van het water te verbeteren. Aan de onderkant van de vloeren zijn de oude verflagen verwijderd. “Die klus viel wat tegen,” bekent de projectleider
Woonstad Rotterdam is eigenaar van de vier flats,
van Woonstad Rotterdam. “De verf zat zo goed
die negen verdiepingen hoog zijn en elk tussen
vast, dat we moesten stralen om het eraf te
de 57 en 99 appartementen huisvesten. Hoe
krijgen.” Vervelend vooral voor de bewoners van
‘solide’ de van buiten identieke flats ook zijn, de
de flats, weet Zuithoff. “Want stralen betekent
jaren gaan natuurlijk op een dag wel tellen. De
heel veel stofoverlast. Maar het kon niet anders
oorspronkelijke keramische tegels op de galerijen
en gelukkig is het nu allemaal klaar.”
bleken het minst bestand tegen de tijd. Zuithoff:
40
“Ze scheurden, waren kapot. En het voegwerk
Twee jaar uitwasemen
was ook erg slecht geworden, net als de dilataties
Met opnieuw sauzen wordt zo’n twee jaar
tussen de verschillende betondelen. Die deden
gewacht, zodat het beton goed kan uitwasemen.
hun werk niet meer.”
“Dat vocht moet eruit. Volgens de aannemer
Het gevolg: lekkage. “Het vocht van buiten
zouden we de plafonds misschien na een jaar
zakte door de tegels in het beton. Er ontstond
al wel kunnen afwerken, maar ik wil geen risico
blaasvorming aan de onderkant van de galerijen,
nemen. Dus wachten we twee jaar voordat we
die de plafonds zijn op de galerijen eronder. Dat
de boel mooi wit sauzen. Dan ziet het er weer
ziet er niet mooi uit natuurlijk, maar het zorgde
wat vriendelijker uit allemaal.” Ondertussen
er ook voor dat de constructieve veiligheid in het
worden de vloeren in de galerijen wel helemaal
gedrang kwam.” Vorig jaar was het daarom tijd
afgewerkt, met het Triflex BTS P systeem inclusief
voor actie in de eerste twee flats. De 70 meter
een antisliplaag door ingestrooid kwartszand. “Er
lange en 1,25 meter brede galerijen werden weer
wonen veel ouderen in de flats en de keramische
renovatie & herstructurering
Overschie
Voor de gerenoveerde galerijen werd de neutrale kleur grijs gekozen.
tegels werden als het regende soms spekglad.
De samenwerking met de applicateur van Triflex,
De nieuwe vloeren zijn veel veiliger.”
Neston Betonconservering, verliep volgens Zuithoff uitstekend. “Dat is wel zo prettig, want
Duurzaam beschermd
de communicatie met de bewoners van deze flats
De kleur werd grijs. Zuithoff: “Lekker neutraal en
was erg belangrijk. De werkzaamheden grepen
tijdloos. De keramische tegels waren een beetje
immers zo direct in in hun leefomgeving, dan is
geel-roodkleurig. Grijs is wat minder smaak-
het fijn dat iemand even aan je deur komt om
gevoelig en kan wel wat jaartjes mee.” Net als de
tekst en uitleg te geven.” Daarnaast werden de
nieuwe vloer met een Triflex afwerking. Die zorgt
flatbewoners via de Algemene Ledenvergadering
ervoor dat de galerijen duurzaam beschermd zijn.
en brieven op de hoogte gesteld. “Tijdens de
“Wij hebben ook een concurrerend product beke-
werkzaamheden vragen mensen natuurlijk wel
ken voor deze klus, maar Triflex kwam als beste
wanneer het klaar is en hoor je ze klagen over
uit de bus. Niet alleen qua prijs, onderhoudsvrien-
de troep. Logisch, zij snappen natuurlijk niet de
delijkheid en kwaliteit. De uithardingstijd was ook
technische kant achter de klus. Maar als het een-
kort met slechts drie keer twee uur per galerij.
maal klaar is, reageren ze heel tevreden over het
Dat is voor onze bewoners natuurlijk wel zo pret-
resultaat. De complete klus beslaat overigens nog
tig, want die kunnen anders geen kant op.”
meer werkzaamheden, zoals het schilderen van
”Bij klussen zoals deze is het wel zo fijn dat iemand even aan je deur komt om tekst en uitleg te geven.’’
de begane grond en de houten balustrades. Rond
Meer informatie over de
begin november moet alles klaar zijn.”
producten van Triflex? Bezoek dan triflex.nl
De keramische tegels van de galerijen waren in slechte conditie (links). De nieuwe galerij kreeg een waterdicht en volledig gewapend systeem van Triflex (rechts).
stedebouw & architectuur | nr. 5 | september 2015
41
Met de Rode Loper bouwt Amsterdam aan een nieuwe entree voor de stad. Het is met een totale lengte van circa drie kilometer verreweg de grootste binnenstedelijke herstructureringen van de openbare ruimte in het land. Aanleiding om de entree ingrijpend te gaan wijzigingen is de aanleg van de Noord-Zuidlijn. De Rode Loper volgt het tracé van deze lijn, te beginnen bij het Centraal Station, via het Damrak, Beursstraat, Beursplein, Rokin, Oude Turfmarkt en de Munt naar de Vijzelstraat, Vijzelgracht tot en met Ferdinand Bolstraat. De uitvoering van dit megaproject startte in 2013, met de herinrichting van het Damrak (opgeleverd in maart 2015). Het grootste deel van de Rode Loper is klaar in 2018.
De Rode Loper in meer ruimte voor fietsers
Huidige situatie op het Damrak.
42
renovatie & herstructurering
Auteur: Wijnand Beemster
Simon Sprietsma, (project)
Amsterdam
ontwerp gemeente Amsterdam en lid van het Kwaliteitsteam.
en voetgangers Langzaamverkeer
bedrijf overstag gingen. Sprietsma: “Een groot
Stationseiland, tweede deel Ferdinand Bolstraat,
taboe sneuvelde: toen we met het ontwerp
vanaf de van Ostadestraat, en Weteringcircuit
van start gingen was het uitgangspunt dat het
vallen buiten het kader van het project de Rode
aantal trambewegingen met de komst van de
Loper. Maar ook in deze delen zal de herinrich-
Noord-Zuid-lijn gelijk zou blijven. Geen tramlijnen
ting uitgaan van het basisgegeven - dat als een
opheffen! Gaandeweg is dat standpunt losgelaten
‘rode draad’ door het gehele project loopt: ruim
omdat er een efficiënter openbaar vervoernet-
baan voor langzaamverkeer. Politieke partijen,
werk werd bedacht. Minder trambewegingen
Dirk Iede Terpstra, senior
middenstand, bewoners en stadsbestuur steunen
opent mogelijkheden om extra ruimte te creëren
verkeerskundige/verkeersplanoloog
eendrachtig het standpunt om de ruimte voor de
voor langzaamverkeer. Om een voorbeeld te
gemeente Amsterdam
auto in de Amsterdamse binnenstad te beper-
geven. Door de Vijzelstraat liepen drie tramlijnen
ken ten faveure van fietsers en voetgangers. Die
dat is er straks nog maar één. Met een frequentie
omarming van het langzaamverkeer markeert
van circa acht trams per uur. Daardoor kun je
een breuk met het verleden. “Toen het project
auto- en tramverkeer gaan mengen (op hetzelfde
van start ging was zo’n stap nog taboe. De
wegdeel beide verkerkeersmodaliteiten ‘mee laten
auto was heilig,” zegt Dirk Iede Terpstra, Senior
rijden’) zodat het trottoir breder kan (vijf meter
verkeerskundige/verkeersplanoloog bij Gemeente
per trottoir).”
Amsterdam, afdeling Ruimte en Duurzaamheid.
Retail We spreken Terpstra op het kantoor van zijn
Sprietsma: “Het bijzondere van deze verandering
afdeling aan het Weesperplein. Aanwezig is ook
is dat die is aangezwengeld door het midden- en
Simon Sprietsma, al 25 jaar als openbare ruimte
kleinbedrijf, de retailers langs het traject. Die
ontwerper in dienst van de gemeente Amsterdam
waren in het verleden fel gekant tegen het beleid
die in het project ontwerper is voor Damrak,
om het autoverkeer in de binnenstad terug te
Rokin en Munt en lid is van het Kwaliteitsteam.
dringen. Maar juichen dat nu juist toe omdat ze
Vijzelstraat en -gracht en de Ferdinand Bolstraat
– zo hebben ze inmiddels ervaren – het auto-
zijn van de hand van collega-ontwerper Ruwan
verkeer niet altijd overal nodig hebben. Treffend
Alivihare. Terpstra is verkeerskundige in het project.
is hoe winkeliers in de Ferdinand Bolstraat zich opstelden. Die straat is tot de Van Ostadestraat
Minder trams
gedurende de aanleg van de Noord-Zuidlijn
De langzaamverkeerlobby kreeg de wind in de
afgesloten geweest voor autoverkeer. Tijdens
zeilen toen politiek en het midden- en klein-
informatieavonden die vooraf gingen aan het
stedebouw & architectuur | nr. 5 | september 2015
43
is inmiddels beleid in de hoofdstad, en in 2013 ook vastgelegd in de Mobiliteitsaanpak. Terpstra: “In dergelijke beleidsstukken was nooit aandacht voor voetgangers. Nu hebben we naast een plusnet auto, fiets en openbaar vervoer ook een plusnet voetganger.” Voor de ontwerpers zorgde die paradigmawisseling voor extra werk: ontwerpen moesten aangepast. Zo is het ontwerp voor de openbare ruimte op de kop van het Rokin net voor het Muntplein onlangs nog gewijzigd om meer ruimte voor fietsers en voetgangers te maken. De Singel route, uitkomend op het Muntplein, wordt mogelijk autoluw en de Amstelroute, naar het Muntplein, wordt straks waarschijnlijk eenrichtingsverkeer conform een recent aangenomen raadsmotie. Terpstra: “Door het verwijderen van enkele autostromen op het Muntplein hebben we de oude looproute vanuit de Kalverstraat, linksom de Munttoren, naar de
Impressie van het Muntplein, met een-richtingsverkeer vanuit de Amstelroute.
ontwerp van het nieuwe profiel vroegen win-
Reguliersbreestraat hersteld.” De Munttoren met
keliers of de straat niet autovrij kon blijven! Dat
de spits van Hendrick de Keyser was één van de
– een ogenschijnlijk Groen Links standpunt van
twee torens van de oude Regulierspoort.
de VVD achterban – hebben we zonder meer door vertaald. De Ferdinand Bolstraat is smal (15
Materiaalgebruik
meter van gevel tot gevel). Door autoverkeer te
Heeft de focus op langzaamverkeer ook conse-
mijden kun je trottoirs flink verbreden waardoor
quenties voor de materialisering? Sprietsma: “De
je een heel aantrekkelijk verblijfsgebied creëert.”
inrichting moet passen bij het stedelijk interieur
Iets dergelijks – een ‘doorbraak’ door retailers –
van de stad en dat verschilt per stadsdeel. Het
zag je ook gebeuren op de kop van het Damrak:
tracé van de Rode Loper is opgedeeld in stukken,
“Bijenkorf stelde zelf voor om de tramhalte te
elk stuk heeft z’n eigen materialen. Te begin-
verplaatsen richting Beursplein. De halte kwam
nen met het Stationseiland (dat feitelijk buiten
daardoor wat verder weg van de entree van de
de scope van de Rode Loper valt), Damrak en
Bijenkorf. De gemeente vond het erg gedurfd
Rokin. Dit is de middeleeuwse kern van de stad.
maar ging toch akkoord. De meerwaarde is dat
Hier komt (of is al toegepast) in de voetpaden
het verblijfsgebied veel aantrekkelijker is en dat
een antracietkleurige steen uit Spanje (terwijl
was voor de Bijenkorf belangrijker dan een tram-
aanvankelijk een rode Chinese klinker hoge
halte voor de entree.”
ogen gooide). Het vervolgstuk, Vijzelstraat en Vijzelgracht, maakt deel uit van de zeventiende-
Impressie van de Vijzelgracht, waar veel rode klinkers geplaatst gaan worden.
44
Mobiliteitsaanpak
eeuwse grachtengordel en sluit qua materi-
Het meer voorrang geven aan langzaamverkeer
alen aan op het idioom van die tijd. Dus veel
renovatie & herstructurering
rode klinkers. De Ferdinand Bolstraat krijgt een
Voor de Rode Loper koos
inrichting met materialen die aansluiten op de
Sprietsma voor armaturen van de Spaanse fabrikant Setga.
negentiende-eeuwse gordel en het 30 kilometer per uur regime. Ook hier veel klinkers.” Die weloverwogen en nauwgezette afstemming in materialen wordt gelukkig niet doorbroken door de toepassing van asfalt tussen de tramsporen. Ook hier komen klinkers. “Dit past in het geheel bij het historische interieur van de stad.”
Puccini methode Voor de inrichting en het gebruik van materialen hanteert Amsterdam de ‘Puccini methode’. “We werken met een handboek waarin staat welke materialen zijn voorgeschreven voor welk deel van de stad. Daartoe is de stad verdeeld in ‘standaard gebieden’. Elk standaardgebied heeft z’n eigen materialen. Maar ook worden bijzondere plekken benoemd die buiten de standaardisering vallen. Voor wat betreft de Rode Loper zijn dat
Samenwerken en communiceren
Stationseiland, Damrak en Rokin.” De vrijheid
Wat vinden jullie belangrijk bij het werken aan
binnen de niet-standaard gebieden gebruikte
openbare ruimte ontwerpen? Samenwerking,
Sprietsma om bijvoorbeeld op het Damrak lang-
niet alleen met een fabrikant, is cruciaal voor het
gerekte natuurstenen banken te plaatsen van
succesvol verloop van openbare ruimteprojecten
negen meter lang. Ook koos hij voor een niet-
zoals de Rode Loper geven Sprietsma en Terpstra
standaard armatuur. “Ik vond niet iets geschikts
aan. Zo kort mogelijke communicatielijnen tussen
in het aanbod van de standaard hangende
alle betrokkenen, makers, ontwerpers en andere
armaturen die in de plaats zouden komen van
bedenkers, politici, managers en belanghebben-
de berucht-barokke lichtmasten van het Damrak.
den is van het grootst mogelijke belang. Zo heb
In samenwerking met de Spaanse fabrikant
je de meest heldere discussies die leiden tot ont-
Setga, welke in Nederland vertegenwoordigd
werpen die optimaal aan de politieke en maat-
wordt door Modernista, zijn nieuwe armaturen
schappelijke vragen beantwoorden en aan de
technisch verder uitgewerkt, met een centraal
behoeften voldoen. Discussie moeten rationeel en
deel geklopt aluminium zonder tussennaden
transparant zijn opdat de juiste afwegingen door
– het resultaat is heel geslaagd. Voorwaarde is
de politiek gemaakt kunnen worden. Steden
wel dat ontwerper en maker direct met elkaar
moeten daarom sterke inhoudelijke diensten
communiceren, dat is echt heel wezenlijk. Dat is
hebben. Het integraal werken aan de openbare
bij de armaturen maar ook bij het natuursteen
ruimte is een lastige teamsport die scherpte en
van de bestrating, dat ook uit Spanje komt, goed
flexibiliteit vraagt.
gelukt.” De Rode Loper begint bij het Centraal Station en loopt tot aan de Ferdinand Bolstraat.
Impressie van het Rokin, met meer ruimte voor fietsers en voetgangers.
stedebouw & architectuur | nr. 5 | september 2015
45
Hi-Con Nederland en Renovum werken samen in componentgericht bouwen
BalkonBreed Het concept Peter Niemer, directeur van Renovum: “BalkonBreed is een compleet, speciaal voor de renovatiemarkt ontwikkelde totaaloplossing; met minimale bouwkundige aanpassingen bestaande balkons vergroten. Het is een betaalbare, modulaire oplossing met als doel het gebruiksgemak en leefcomfort van bewoners te verbeteren, de uitstraling van het gebouw te moderniseren, het bestaande vastgoed op te waarderen en de levensduur te verlengen. BalkonBreed behelst meer dan alleen de feitelijke uitbreiding. Indien gewenst nemen wij alle bijkomende randzaken op ons. Bouwen in componenten heeft de toekomst.” “Deelname aan dit concept was voor ons een prima optie,” zegt Verkoopmanager Edward Verschoor van Hi-Con. “Wij zijn al met diverse renovatieprojecten gestart in Nederland waar onze ultradunne balkons goed in te passen zijn. Ze zijn licht van gewicht, zeer dun: 60 tot 70 mm, en duurzaam. Door gebruik van ons UHSBmengsel maken wij het mogelijk uitkragingen te realiseren tot ruim 2 meter vanuit de bestaande gevel. Met gedegen vooronderzoek naar de bestaande situatie zijn onze ultradunne balkons bijna overal toe te passen met de juiste verankeringstechniek. BalkonBreed zien wij als een onafhankelijk component binnen een renovatie, los of als onderdeel van een groter renovatieproject. Hierdoor kan de renovatieduur en dus ook de overlast voor bewoners nog meer bekort worden.”
Grotere buitenruimte is een meerwaarde Nederland kent een groot aantal woongebouwen gerealiseerd middels een aannemerspecifiek bouwsysteem, waarbij de buitenruimte in de 46
renovatie & herstructurering
Met het project de Nachtegaalflat in Katwijk is een eerste solide basis gelegd voor de samenwerking van Hi-Con Nederland en Renovum. In de flat zijn 30 balkonuitbreidingen gerealiseerd voor de Vereniging van Eigenaren. Met het systeem BalkonBreed wil Renovum in samenwerking met Hi-Con Nederland de markt voor woningbouwrenovatie nog beter gaan bedienen. “BalkonBreed is meer dan een product.”
is meer dan een product De modulaire oplossing BalkonBreed vergroot met minimale bouwkundige aanpassingen het balkon.
vorm van een balkon beperkt is. “Een balkon van 4 meter breed en slechts 1 meter diep is geen uitzondering maar regel. Die balkons worden dan ook meer gebruikt als plek voor vuilniszakken en opslag. Bewoners zijn over het algemeen gelukkig in hun woonomgeving, maar krijgen door een verdergaande individualiseringstrend steeds meer behoefte aan leefcomfort. Waarom geen balkon waar je wel gezellig met gezin en vrienden kunt genieten? BalkonBreed speelt direct in op die behoefte en resulteert onder begeleiding van een architect in een opwaardering van gebouw, leefomgeving en wijkeconomie. Het is daardoor niet alleen een goede investering voor particulieren verenigd in een Vereniging van Eigenaren, maar juist ook voor corporaties die bezig zijn het woningbezit op lange termijn bestendig te houden.”
Samenwerken met partners: eindgebruiker profiteert “Wij denken dat met deze aanpak tevens meer en betere lange termijn allianties tussen bouwpart-
powered by
ners worden gerealiseerd. De woningcorporaties en VvE’s zien de voordelen van ketenintegratie, bouwpartijen staan ervoor open en passen hun manier van werken steeds meer aan. De eindgebruiker profiteert vervolgens van een goede, kwalitatieve samenwerking van bouwpartijen, waardoor bouwcomponenten met een betere prijs-kwaliteitverhouding worden gemaakt - afgestemd op gebruikerswensen, efficiënter gebouwd
stedebouw & architectuur | nr. 5 | september 2015
en met een langere levensduur. Het balkon en de
Renovum BV
hekwerken worden geprefabriceerd en nagenoeg
Biezenkamp 21
als één geheel naar de projectlocatie getrans-
6691 EJ Gendt (Gld)
porteerd. Hierdoor wordt het mogelijk met een
T. +31 (0) 481 - 42 23 44
doorlooptijd van een dag te monteren en op te
[email protected]
leveren.”
www.renovum.nl
47
In februari 2015 werd de metamorfose van het noemenswaardige project De Hallen in Amsterdam afgerond. Dit immense complex, gelegen in de Kinkerbuurt in Amsterdam-West, werd in twee jaar tijd omgebouwd tot cultureel centrum bestaande uit diverse horeca, een bibliotheek, bioscoop, tv-studio’s en ambachtencentrum. Bij deze renovatie werd ook de led-noodverlichting van Famostar toegepast welke in lijn ligt met de duurzame en architectonische uitstraling van de locatie.
Noodverlichting metamorfose De Veiligheid In een locatie van circa 16.000 m2 met diverse gebruiksfuncties en een grote groep bezoekers en personeel is het van groot belang dat er veilig ontruimd kan worden in noodsituaties. Een betrouwbare, kwalitatief hoogwaardige noodverlichtingsinstallatie zorgt ervoor dat de aanwezige mensen in staat zijn de weg naar de dichtstbijzijnde nooduitgang veilig en snel te vinden. Paniek, ongelukken en zelfs levensbedreigende situaties kunnen zo voorkomen worden. In opdracht van De Hallen kreeg installatiebedrijf Van den Pol Elektrotechniek de verantwoordelijkheid een passende noodverlichtingsinstallatie in te richten. Zij kozen voor hun huismerk Famostar.
Duurzaamheid Duurzaamheid was een belangrijk thema bij de verbouwing van De Hallen, zowel in het denken, ontwerpen en gebruiken van het complex. Ook de noodverlichtingsinstallatie moest energieefficiënt ingestoken worden. “Daarom hebben wij voor led gekozen,” aldus Henk Slot, Senior Engineer bij Van den Pol. Het assortiment van Famostar bestaat uit energiezuinige ledarmaturen geschikt voor diverse toepassingen. Aangezien vluchtwegaanduiding dag en nacht moet branden, is er veel te besparen in een dergelijk groot project door armaturen voorzien van een led-lichtbron te gebruiken. Bovendien zorgt de kleine led ervoor dat er voor compacte 48
renovatie & herstructurering
Famostar emergency lighting BV Florijnweg 8 6883 JP Velp T. (026) 3 846 846
[email protected] www.famostar.nl
in lijn met Hallen
De Allround noodverlichting van Famostar is in de winkelpassages toegepast.
vluchtwegverlichting gekozen kan worden, wat in lijn is met de vormgeving van De Hallen. De modernste led-technologie in Famostar producten zorgt ervoor dat de levensduur minimaal 10 jaar gegarandeerd is, wat uniek is in de markt. Slot: “Enkele armaturen moesten hoog gemonteerd worden. Vanwege de lange levensduur van led-lichtbronnen hoeven we deze niet jaarlijks te vervangen en is dat dus geen probleem.” Naast kostenbesparingen levert dit ook de zekerheid van een betrouwbaar armatuur op. Het streven
foto boven: De compacte CELO vluchtwegverlichting past in de strakke stijl van het interieur.
van De Hallen naar het behalen van het hoogste
foto onder: in de winkels is gekozen voor de S-Sense.
waarde label A werd mede hierdoor behaald.
Toegepaste noodverlichting De Allround-familie werd in de winkelpassages toegepast. “Wij adviseren deze armatuur altijd graag vanwege de goede zichtbaarheid, zeker in dergelijke grote hallen, wat bijdraagt aan een soepele ontruiming tijdens nood.” Daarnaast past de cirkelvormige, minimalistische en strakke vormgeving ideaal bij de industriële look van de voormalige tramremise. Ook S-Sense is uitgekozen vanwege haar design. Slot: “De architect was hier enorm gecharmeerd van.” Ook de strakke, compacte vluchtwegverlichting CELO past uitstekend in de stijlvolle omgeving. Vanwege de constructieve plafonds was er voorkeur voor opbouwmontage.
stedebouw & architectuur | nr. 5 | september 2015
49
Het ontvlochten bouwproces vanuit de iteratieve levensfase.
Het gaat om de interactie tussen de zeven lagen.
Herbestemmen voorkomen Herbestemmen, renoveren, restaureren; het is vaak een dure grap. Dat heeft in veel gevallen te maken met het niet adaptief en accommoderend zijn van het bestaande gebouw. Een kostbare renovatie of herbestemming is te voorkomen door in het ontwerp goed te kijken naar de juiste opbouw vanuit de lagen waaruit een gebouw bestaat.
D
e diversificatie van de samenleving
Meer dan flexibel
neemt toe, verschillende mensen
Over flexibel bouwen bestaan veel misverstanden.
met verschillende idealen vragen om
Zo zouden flexibele gebouwen leiden tot meer
individuele oplossingen. Het werken,
van hetzelfde (overal hetzelfde type gebouwen)
winkelen en wonen verandert in een razend
en zou multifunctionaliteit en overdimensionering
tempo. Dat stelt eisen aan gebouwen. Het is niet
voldoende zijn om gebouwen toekomstbestendig
de vraag of maar hoeveel adaptief en accom-
te maken. Accommoderen is echter meer dan
moderend vermogen een gebouw moet hebben
multifunctionaliteit, flexibiliteit en overdimensio-
om veranderingen op te nemen. Tegelijk staan
nering. Waar ik voor pleit is een iteratief bouw-
er in Nederland veel gebouwen leeg, ze voldoen
proces: gebouwen ontwerpen met verschillende
niet meer aan de eisen van deze tijd. Aanpassen
aanpasbaarheidsniveaus voor verschillende onder-
is duur of zelfs onmogelijk. De grondstoffen of
delen van het gebouw. John Habraken, Bernard
materialen zijn de enige waarde.
Leupen, Elma Durmisevic, Jos Lichtenberg, Rob
Dat er nog steeds gebouwd wordt met bouwsys-
Geraedts en anderen ontwikkelden hiervoor een
temen die moeilijk of slecht zijn aan te passen
zeer goed onderbouwd kader. Maar de strategie
komt door het korte termijn denken. Snel winst
om ‘accommodaptieve’ architectuur te conceptu-
maken is in de huidige bouwpraktijk nog steeds
aliseren gaat een stap verder.
dominant. Dat adaptieve en accommoderende
50
architectuur juist op de langere termijn veel winst
‘Gelaagdheid’
oplevert, is onvoldoende doorgedrongen. Ook
Het accommoderen van individuele wensen
het feit dat duurzaamheids-instrumenten geen of
stopt niet bij de inbouw, maar moet laag voor
te weinig aandacht hebben voor adaptiviteit en
laag worden uitgewerkt. Een referentie zijn de
accommoderend vermogen werkt remmend. Een
Dymaxion houses van Richard Buckminster Fuller.
belangrijk aspect van duurzaamheid wordt zo
Opgebouwd uit holle, eenvoudig te veranderen
niet meegenomen.
demonteerbare componenten zijn deze wonin-
renovatie & herstructurering
Auteur: Jeroen da Conceição van Nieuwenhuizen
Drie theoretische modellen, leidingen in-, boven- en onder de constructieve vloer.
Voorbeeld van technische levensduur als functie van de tijd met ‘gelaagde verandercyclussen’.
gen op verschillende niveaus (of lagen) aan te
Intelligenter bouwen
passen en te veranderen. Dat is de weg die we op
Het bouwproces verandert zo van een lineair,
moeten. De theorieën van Stewart Brand zijn in
deels parallel verweven proces vol fouten, vertra-
dit verband interessant. Brand deelt een gebouw
gingen en faalkosten in een iteratief ontvloch-
op in zeven lagen.
ten proces gebaseerd op de levensfase van het gebouw. Gedurende de levensfase kunnen ver-
Vergeten aspecten
schillende componenten van het gebouw nieuwe
Des te langer de technische levensduur van een
wensen en eisen accommoderen of middels
laag, des te groter het accommoderend vermo-
adaptiviteit in zich opnemen. Niet lineair, niet
gen moet zijn. Des te korter de levensduur des te
circulair, maar iteratief. Om dat mogelijk te
adaptiever de laag in zichzelf moet zijn. Zo is de
maken is de detaillering cruciaal. Er is een
structuur (constructie, vloeren en stabiliserende
hiërarchie en samenhang te maken tussen de
voorzieningen) in hoge mate accommoderend
bouwdelen die vanuit de detaillering het gebouw
Jeroen da Conceição van
en moeten binnenwanden zeer adaptief zijn. Een
‘vorm geven’. Aan de ene kant van het spectrum
Nieuwenhuizen
belangrijk laag is ook de horizontale en verticale
de invariante structuur die zeer accommoderend
circulatie. Vaak een ondergeschoven kindje.
moet zijn en in enige mate adaptief en aan de
Zonder deze laag is het lastig om goede ruimte-
andere kant de inbouwwanden die juist zeer flexi-
lijke adaptieve concepten te maken. Afzonderlijk
bel en adaptief zijn, maar nog steeds in beperkte
van elkaar moeten de zeven lagen aangepast of
mate accommoderend. Het is vanuit dat oogpunt
vernieuwd kunnen worden met minimaal effect
een misvatting dat de structuur vooral op sterkte
op de andere lagen.
en overspanning gedimensioneerd moet worden.
Dit artikel is gebaseerd op een paper
De dimensionering op trillingen, stijfheid, toegan-
presentatie op het IASS2015 congres in
Hogere waarde
kelijkheid en aanpasbaarheid van leidingen samen
Amsterdam en onderzoek gedaan door
Kiezen voor accommoderend en adaptief bouwen
met de sterkte is veel intelligenter.
MoveYou naar adaptiviteit en accom-
betekent dat we afscheid moeten nemen van sta-
moderend vermogen sinds 2000.
pelen en gieten op de bouwplaats, waarbij veel
Detaillering
materiaal wordt gebruikt en leidingen ontoegan-
Vanuit de detaillering van de knooppunten waar
kelijk zijn. IFD bouwen en Slimbouwen laten zien
de lagen van een gebouw samenkomen is de
dat we het bouwproces op conceptueel niveau
adaptiviteit en het accommoderend vermogen
kunnen resetten. Mijn stelling is: we moeten
van de architectuur te duiden. Het wordt dan
gebouwen maken met (holle) geprefabriceerde
bijvoorbeeld duidelijk dat de hoogte van het
aanpasbare componenten. Componenten die
gebouw samenhangt met het te kiezen vloertype
aanpasbaar zijn en eenvoudig inwisselbaar.
indien de nettohoogte hetzelfde is. En dat de toegankelijkheid en hoogte van de holle ruimte
Gebouwen worden zo een materialenopslag en
de accommodatie en adaptiviteit van het gebouw
zijn ‘oogstbaar’. Andere voordelen: de afval-
beïnvloeden. Dat voorts de flexibele (deels) holle
productie gaat drastisch omlaag, de werkom-
vloeren meer competitief worden naarmate de
standigheden verbeteren, de bouw wordt minder
levensduur van het gebouw langer wordt en de
afhankelijk van het weer. En: herbestemmen en
(functie)wisselingen toenemen. Competitieve
renoveren wordt actueel. Tot slot hebben inves-
architectuur, geordend vanuit de detaillering van
teerders een betere garantie dat een gebouw
de ‘gelaagdheid’ die door adaptatie en accom-
voor langere tijd voor een goede prijs in de markt
moderen herbestemmen en renoveren overbodig
kan worden gezet.
maakt.
stedebouw & architectuur | nr. 5 | september 2015
51
Centrumplein Emmen naadloos verbonden door Sun Deck
Herinrichting Raadhuisplein biedt groen en recreatie in stedelijk gebied In juni 2015 werd het centrum van Emmen getrakteerd op een vernieuwd Raadhuisplein. Deze ontmoetingsplek doet versteld staan door de hoeveelheid ruimte, ter grootte van zeker vier voetbalvelden, maar het is vooral de prettige mix van groen, water en recreatie die het plein een onderscheidend karakter geven.
H
et project was onderdeel van de centrum-
omarmd door plaatconstructies van graniet.
vernieuwing van Emmen. De herinrichting
Het patroon in het hardhout toont overeen-
van het Raadhuisplein slaat inmiddels een
komsten met de drie tinten natuursteen die voor
brug tussen het winkelcentrum aan de oostzijde
de bestrating van het Raadhuisplein zijn gekozen.
en twee nieuwe attracties aan de westzijde:
Beide elementen zorgen zo voor een coherente
het reeds verhuisde Dierenpark Emmen en een
stedelijke ruimte. De onderbrekingen in het
nieuw theater. De overgang tussen deze plekken
Sun Deck voegen hier ook aan toe, zo vertelt ont-
wordt gefaciliteerd door een divers aanbod aan
werpster Maren Süphke van gemeente Emmen:
verblijfsplekken; van een natuurvijver en een open
“Deze vormen looplijnen naar het centrum, zodat
air plein – dat tevens dienst doet als watervlakte –
geen barrière ontstaat richting de winkels.”
tot een speeltuin met ligweide en skatepark.
Op de planning staat nog de montage van LED-verlichting, die in de winter de onderkant
Boemerangbank
van de bank moet gaan sieren.
Leidend in dit geheel is het Sun Deck. Deze fraai ontworpen bank slingert als boemerang door
Het ontwerp van het Sun Deck is van het
de kern van het plein en leidt bezoekers met een
Duitse architectenbureau Latz + Partner.
zitlengte van 350 meter door het blauwgroene
Verantwoordelijke voor de realisatie was Stedon,
landschap. Het meubilair bestaat uit verschillende
die in een relatief korte periode de bank moest
zitgedeelten van Surinaams Kumaru FSC hard-
plaatsen. De uitvoering van het plein ging in
hout, dat aan weerszijden van iedere sectie wordt
september 2014 van start en al voor de kerst-
Herinrichting Raadhuisplein Lees een diepgaand artikel over het gehele herinrichtingsproces van het Raadhuisplein in Straatbeeld, thema Water. Te downloaden via straatbeeld.nl/bibliotheek
De stijl en materiaalkeuze van het Sun Deck passen goed bij de nieuwe bestrating van het plein.
52
renovatie & herstructurering
Het vernieuwde Raadhuisplein, waarin het Sun Deck als centraal punt fungeert.
dagen moest de eerste fase van plaatsing gedaan
quarterpipes en rails die door het gestorte beton
zijn. “Dat was een race tegen de klok,” aldus
naadloos in elkaar over lopen,” vertelt Zijlstra.
Ate Zijlstra, directeur van Stedon. “Er moesten
“Een ietwat afzonderlijk gedeelte is de bowl in
enorme hoeveelheden hout verwerkt worden,
de vorm van een klavertje drie.” De gemeente
Opdrachtgever: gemeente Emmen
zo’n vijf à zes kilometer aan houtwerk in totaal.
laat weten dat het park razend populair is onder
Aannemers: Hemmen Hoornstra,
December is in verband met de weersomstandig-
de Emmense jeugd. Met name de DJ-tafel aan
AKOR – Stedon (Sun Deck),
heden ook niet de mooiste maand om zulk werk
de kop van het park geeft het gebruik van de
BAM – Stedon (skatepark)
te verrichten, maar op enige stress na verliep het
skatebaan een impuls. Dat het skatepark in hartje
Ontwerp: Latz + Partner, Bowl
plaatsen verder prima.”
centrum ligt, relatief ongewoon voor zo’n voor-
(skatepark)
ziening, speelt daarin ook een rol.
Oppervlakte plein: 26.000 m2
Klavertje drie
Het Raadhuisplein blijkt inmiddels een gedeelde
Na de jaarwisseling startte Stedon aan de tweede
verblijfsruimte waar voet- en fietsverkeer goed op
fase van het Sun Deck, die in juni 2015 werd
elkaar inspelen. Hetzelfde valt te zeggen over de
opgeleverd. In dezelfde periode werkte het bedrijf
samenwerking tussen de betrokken partijen, zo
ook aan het skatepark op het Raadhuisplein. Dit
laat Zijlstra weten. “We hebben een bijzondere
park, naar ontwerp van het Zwitserse bedrijf Bowl
prettige roulatie ervaren met BAM en AKOR,
Construction in samenwerking met Emmense ska-
die een onderdeel van het betonwerk voor haar
ters, is geheel gebouwd uit prefab elementen die
rekening heeft genomen. Je hebt altijd leuke en
op locatie zijn ingestort. “Het skatepark heeft een
minder leuke dagen in het veld, maar in dit
totaaloppervlakte van 800 m2, met banks, ledges,
project was die positieve ervaring heel constant.”
ProjectgegevenS
Stedon Orionweg 26 8938 AH Leeuwarden T. 058 – 288 07 00
[email protected] www.stedon.nl
De elementen van het skatepark lopen naadloos in elkaar over.
stedebouw & architectuur | nr. 5 | september 2015
53
141 woningen in voormalig douanekantoor Rotterdam
Aan de Rotterdamse Westzeedijk wordt een voormalig douanekantoor omgebouwd tot appartementencomplex. Het gebouw uit de jaren zestig van de vorige eeuw, ontworpen door Kraayvanger, bestaat uit 7 bouwlagen (incl. kelder) met een totale vloeroppervlak van 11.575 vierkante meter. In het gebouw komen 141 huurappartementen.
H
et belastingkantoor was eigendom van
die in staal- (constructie) en houtbouw worden
Rijksvastgoed en -ontwikkelingsbedrijf.
uitgevoerd met een gemoffeld stalen gevelafwer-
Een prijsvraag door RVOB werd
king en aluminium kozijnen. Op het dak wordt
gewonnen door het team van Van
ook een skybar gerealiseerd voor gebruik door
Wijnen Dordrecht B.V., Accresco REIM B.V. en
bewoners.
Architectenbureau Rutten van der Weijden. Op basis van een bouwteamovereenkomst zijn deze
Intact
partners nu bezig met de realisatie. Eind dit jaar
De gevel van het gebouw blijft zoveel mogelijk
moet de herbestemming klaar zijn.
intact. Installatietechniek die aan het gebouw is bevestigd (airco’s) verdwijnt. In de bestaande
Het bestaande gebouw (links) en een impressie van de 12 nieuwe penthouses (rechts).
54
Accresco REIM kocht het pand van RVOB. Samen
aluminium kozijnen zit dubbelglas. In tegenstel-
met Van Wijnen en Rutten van der Weijden
ling tot de buitenkant van het gebouw wordt
B.V. is een plan gemaakt voor 141 zelfstandige
de binnenkant flink aangepakt. Strippen van het
huurappartementen. Het team won de prijsvraag
interieur – bestaande systeemplafonds gaan er
vanwege het gevarieerde aanbod woningplatte-
uit met als gevolg extra hoge plafonds (360 cm
gronden. In het gebouw komen vijftien woning-
vrije verdiepingshoogte). Bewoners hebben zicht
types, van 26 tot 77 vierkante meter groot. Op
op het robuuste betonnen casco. Plafonds zijn de
de begane grond is zo’n 2.500 vierkante meter
(onbewerkte) onderkant van betonnen vloeren,
bestemd voor woningen, fitness en horeca met
kolommen zijn niet bekleed. In de gangen zijn
wijkfunctie (koffiebar). Het voormalige belas-
nieuwe verlaagde plafonds gemonteerd voor de
tingkantoor krijgt op het dak 12 penthouses
installatietechniek (o.a. gebalanceerde ventilatie,
renovatie & herstructurering
Auteur: Wijnand Beemster
en stadsverwarming). Ter hoogte van de maison-
bestemming. De snelheid van de besluitvor-
nettes zijn bestaande gangen gesloopt. Voor de
ming door de gemeente is door het Bouwteam
toegang zijn in de vloeren dertig vides gezaagd
doorgetrokken. Het gehele project is geBIMd. Alle
voor de maisonnettes. De zeven appartemen-
comakers functioneren in een door Van Wijnen
ten op de begane grond hebben een vide naar
uitgezet lean traject. Om als een speer te kunnen
het souterrain – die de ontsluiting is naar extra
werken wordt ook gebruik gemaakt van prefab
woonruimte. Het grootste deel van het souter-
renovatieconcepten. Zo komen in Parkhavenstad
rain is in gebruik als berging (voor bewoners) en
141 prefab keukens van Bribus uit Dinxperlo.
fietsenstalling. Conform de Rotterdamse norm waren minder parkeerplaatsen nodig en kon het
Het gaat om ECO keukens in de 129 apparte-
bestaande parkeerdek worden ingekrompen. Dat
menten en het type Chantal Hoogglans in de 12
is nu een groene zone geworden die de hardheid
penthouses. ECO keukens zijn FSC gecertificeerd
van de versteende omgeving wat verzacht
en het toegepaste spaanplaat bestaat deels uit eenjarige gewassen zoals maïsplanten. Daarmee
GeBIMd
wordt een even sterke, maar wel 30% lichtere
De gemeente Rotterdam heeft al in een vroeg
plaat gerealiseerd. Bovendien kunnen de ECO
stadium haar medewerking toegezegd aan
keukens supersnel worden gemonteerd. Snelheid
de bestemmingsplanwijziging om het nieuwe
is het resultaat van comakership en de filosofie
woongebruik mogelijk te maken. Gebouwen in
van Bribus om opdrachtgevers zoveel mogelijk te
de buurt – eveneens twee voormalige belasting-
ontzorgen.
kantoren – kregen al veel eerder een vergelijkbare
i herbestemming.nu parkhavenstad.nl
stedebouw & architectuur | nr. 5 | september 2015
55
Excellent score voor verduurzaamd B50 Een complete metamorfose; kantoorgebouw B50 op het Energy Business Park ‘Arnhems Buiten’ is in een klein half jaar geheel gerenoveerd. Het voormalige TenneT-hoofdkantoor, bestaande uit vier aparte bouwdelen, heeft daarmee het BREEAM-NL In-Use label ‘Excellent’ behaald, mede door de installatie van gloednieuwe dakbedekking met zonnepanelen.
G
De dakbedekking van de vier gebouwen is geheel vervangen om plaats te maken voor de zonnepanelen.
56
ebouw B50 kwam in 2014 leeg te staan
verbouwing was een Excellent score op BREEAM
toen TenneT verhuisde naar een nieuwe
In Use, onderdeel Asset.”
locatie in het bedrijvenpark.
PingProperties nam B50 vervolgens in beheer en
Omvangrijke renovatie
stelde in samenwerking met DNV-GL – een bedrijf
Gebouw Oost krijgt een labfunctie terwijl er op
dat tevens in Arnhems Buiten gevestigd is – en bd
de begane grond van gebouw Zuid een bedrijfs-
Architectuur een bestek op om het kantoorpand
restaurant komt. De overige (delen van de)
te renoveren. “Aanleiding hiervoor was dat er met
gebouwen zullen worden gebruikt als kantoor.
de nieuwe huurder afspraken waren gemaakt
De renovatie omvatte praktisch ieder deel van het
over het opleverniveau van het gebouwd,” aldus
gebouw, zowel intern als extern. Zo zijn de gevels
JK Veldink van BAM Utiliteitsbouw, die samen
voorzien van triple beglazing, zijn er extra kozij-
met Giesbers Wijchen een bouwcombinatie voor
nen ingebouwd om meer daglicht toe te laten
het project vormde. “Belangrijke drijfveer voor de
en heeft gebouw Oost er een nieuwe tuingevel
renovatie & herstructurering
Troelstra & de Vries BV Postbus 2 8650 AA IJlst T. 0031-515 533 000
[email protected] www.troelstra-devries.nl
ProjectgegevenS
bij. In het gebouw zijn de liften gerenoveerd, is
MEC Dakbedekking uit Arnhem was verantwoor-
er een nieuw luchtbehandelingssysteem en een
delijk voor de montage, die over het gehele dak
nieuwe cv-ketel geïnstalleerd, is het tegelwerk en
plaatsvond. “De bestaande dakbedekking was
Opdrachtgever: PingProperties,
de vloerbedekking vernieuwd en zijn de plafonds
redelijk op leeftijd,” aldus Arno van den Bosch
Amsterdam
en daken vervangen.
van Troelstra & de Vries BV. “Stel we hadden de
Ontwerp: bd Architectuur,
zonnepanelen daarop geplaatst, dan had alles
Oosterbeek (bouwkundig) – De
Duurzame dakbedekking
over een paar jaar weer vervangen moeten
Zwarte Hond, Rotterdam (esthetisch)
Laatstgenoemde was een veelomvattende klus.
worden en dat zou zonde zijn. Daarom hebben
Uitvoering: Bouwcombinatie
Voor de verduurzaming moest ieder dak voorzien
we alles in één keer meegenomen.”
BAM – Giesbers v.o.f.
worden van nieuwe zonnepanelen. Dit kon niet
Door een snel naderende huuringangsdatum
Installatie dak: MEC Dakbedekking
op het bestaande dak, zo legt Veldink uit: “De
verliep de renovatie in zeer korte tijd; minder dan
bestaande constructie kon de extra dakbelasting,
zes maanden. Volgens Van den Bosch leverde
die een traditioneel PV-systeem met ballastering
dit geen problemen op voor de levering van de
kent, niet aan. Daarom is gezocht naar een sys-
materialen en was het juist leidend voor een
teem dat zeer licht was. Zo zijn we bij Troelstra &
goede samenwerking. “Het was een kwestie
de Vries BV uitgekomen.” Er werd gekozen voor
van logistiek goed regelen, ook omdat diverse
een toplaag Garantgum 470K14. Daarop is het
producten uit de Soprema Group kwamen. De
bevestigingssysteem Soprasolar Fix EVO 10dgr
bevestigingssystemen zijn bijvoorbeeld geleverd
- 1100 pootjes - gemonteerd. De bevestigings-
door onze Franse collega’s van Solardis. Ook
voetjes werden op de dakbedekking gebrand
de samenwerking met MEC verliep prima.” Het
(zonder doorboring van de constructie) waarna
project ging op 7 januari 2015 van start en in juni
de zonnepanelen geplaatst konden worden.
werd B50 als duurzaam geheel opgeleverd.
Ruim 1.100 voetjes werden geplaatst om de zonnepanelen te bevestigen.
stedebouw & architectuur | nr. 5 | september 2015
57
top
Renovatie- en herstruc
10
01 Hearst Tower, New York Eén van de meest bijzondere wolkenkrabbers ter wereld en dan ook nog gebouwd bovenop een bestaand gebouw. Het hergebruik van de grond
Renovatie en herstructurering zijn niet meer weg te denken uit de
huidige
met behoud van een historisch gebouw, essentieel voor behoud van de ziel van een stad bij uitbreiding. – Foster + Partners. Foto: Alsandro
architectuuropga-
01
ven. Waardering voor bestaande gebouwen en de actuele focus op duurzaamheid zijn drijfveren om niet te slopen, maar in te zetten op behoud. De trend om ook buiten de bestaande functies van
02 Energiehuis, Dordrecht Industrieel erfgoed dat van de sloop gered wordt en vervolgens als resultaat een culturele impuls voor de stad Dordrecht betekent. – TenBrasWestinga architecten. Foto: BNA
gebouwen nieuwe invullingen
02
te geven aan gebouwd erfgoed is tegelijkertijd een hommage aan dat erfgoed en tevens een bron van veel creatieve, vaak zeer spectaculaire oplossingen. De uitdaging is veelal om ook
03 Kraanspoor, NDSM-werf, Amsterdam Upgrading voor een havenlocatie, die nu een functie heeft die van tevoren nooit mogelijk geacht werd. Respect voor de historie, het erfgoed, en dus meters boven het voormalige kraanspoor. – OTH / Ontwerpgroep Trude Hooykaas. Foto: batintherain, Flickr
op het oog onwaarschijnlijke opgaven te honoreren met hergebruik,
waarin
hedendaagse
03
waarden hand in hand gaan met historie. In deze top tien hebben wij een aantal voorbeelden geselecteerd uit binnen- en buitenland waarin die combinatie van oud en nieuw tot verrassende resultaten heeft geleid.
04 The Highline, New York Hergebruik van infrastructureel erfgoed dat, net als in Parijs, een trekpleister geworden is voor iedereen die er in de hectiek van de stad even tussenuit wil. Een functie die in vele steden navolging zou kunnen vinden, gezien de vele plaatsen waar spoorviaducten uit het beeld verdwijnen in steden. In Rotterdam had dit wellicht ook gekund met de Hofpleinlijn of het oude spoorviaduct langs de Blaak. – Piet Oudolf.
04
Foto: David Shankbone, Flickr
05 Mosae Forum, Maastricht Een kwalitatieve impuls voor de binnenstad van Maastricht. Objecten die iedereen graag ziet verdwijnen, zoals veelal lelijke parkeergarages, vervangen door hoogwaardige architectuur. Het terugdraaien van de klok tot vóór de bouw hiervan. – Jo Coenen en Bruno Albert. Foto: SergÈ Technau, Wikimedia Commons 58
05
renovatie & herstructurering
tureringsprojecten 06 Museum Zollverein, Duitsland Middenin het industrieel erfgoed van de mijnen in het Roergebied is een groep gebouwen en constructies behouden, dat staat voor het Wirtschaftswunder van Duitsland na de 2e Wereldoorlog. De museale- en educatieve functies zijn op een esthetisch zeer over-
06
tuigende wijze ingepast. – Ruhr Museum (Rem Koolhaas en Heinrich Boll); Red Dot Design Museum (Norman Foster). Foto: Spyrosdrakopoulos, Wikimedia Commons
Ron van Leeuwen, Kokon architectuur & stedenbouw.
07 De Bakens, Zwijndrecht Eén van de eerste projecten waarin duffe jaren ’70flats op spectaculaire wijze zijn getransformeerd in hedendaagse appartementengebouwen. De durf die woningstichting Woonkracht10 had om ons een visie te laten realiseren en architectonisch haar nek uit te steken, heeft een baken in het landschap opgeleverd.
07
Tevens is het een bron van veel nieuwe opdrachten gebleken. Duurzaamheid heeft vele gedaantes en het behoud en hergebruik van het casco van gebouwen is daar één van de belangrijkste van. – Kokon architectuur & stedenbouw. Foto: Sjaak Henselmans, Kokon
08 Las Palmas, Rotterdam Een Rotterdamse blikvanger in het havengebied, waarbij de huidige functies niets met het oorspronkelijke gebouw van Van den Broek en Bakema te maken hebben, maar die het gebouw recht doen.
08
De prominente plek op de kades maakt het tot een ‘landmark’. – Benthem Crouwel Architecten. Foto: Joris1919
‘voorbeelden uit binnen- en buitenland waarin de combinatie van oud en nieuw tot verrassende resultaten heeft geleid’
09 Kings Cross Station, Londen Eén van de belangrijkste gebouwen die de infrastructurele rijkdom van Londen kent, is een Victoriaans kopstation. Dit is recentelijk volledig naar moderne standaarden opgewaardeerd, met onder andere een spectaculaire overkapping. – Arup. Foto: Colin / Wikimedia
09
Commons / CC-BY-SA-3.0
10 Tate Modern, Londen In Londen wordt veel industrieel en infrastructureel erfgoed behouden om het een tweede jeugd te gunnen. Het Tate Modern, dat momenteel wordt uitgebreid, is al jaren één van de meest interessante musea van Londen, niet in het minst door de wijze waarop een elektriciteitscentrale is getransformeerd, dankbaar gebruik makend van de enorme ruimtes
10
die het casco bood. – Herzog & deMeuron. Foto: MasterOfHisOwnDomain, Wikimedia Commons
stedebouw & architectuur | nr. 5 | september 2015
59
boeken top-10 septeMBER 2015 1. (-) AV Monographs 178-179 – Rem Koolhaas OMA/AMO 2000-2015 Fraai gedocumenteerd overzicht van de meest recente projecten van Rem Koolhaas. (Tijdschrift AV // euro 62,55) 2. (-) Best of Detail – Single Family Homes / Einfamilienhäuser Internationale selectie van eengezinswoningen. (Edition Detail // euro 49,- ) 3. (-) El Croquis 181 – Four Strategies Nieuwe Projecten van vier Spaanse bureaus: MGM, Barozzi Veiga, Harquitectes en Selgascano. (El Croquis // euro 57,10) 4. (2) On the Move – Landscape Architecture in Europe #4 (Blauwdruk // euro 37,50) 5. (7) Hot to Cold Nieuwe projecten van Bjarke Ingels en zijn bureau BIG. (Taschen // euro 39,99) 6. (-) Building Schools – Key Issues for Contemporary Design Handboek voor Scholenbouw met veel internationale voorbeelden. (Birkhäuser // euro 69,95) 7. (3) Aldo van Eyck Nieuwe monografie van de bekende Engelse architectuurhistoricus Robert McCarter. (Yale University Press // euro 56,50) 8. (8) Campo Baeza – Complete Works Overzicht van meer dan 600 pagina’s over deze Spaanse minimalist. (Thames & Hudson // euro 69,50) 9. (9) Jaarboek Architectuur in Nederland 2014/2015 Bekende Jaaroverzicht van de Nederlandse architectuur. (Nai010 // euro 39,50) 10. (-) David Adjaye – Form, Heft, Material Nieuwe Projecten van deze oorspronkelijk Tanzaniaanse architect. (Yale University Press // euro 39,95) Samengesteld door: Boekhandel Architectura & Natura Leliegracht 22 1015 DH Amsterdam T. 020-6236186
[email protected] www.architectura.nl 60
in druk en online Het Expertteam Transformatie van het ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties stimuleert sinds 2012 partijen om kantoren naar woningen om te bouwen. In 2014 heeft het Expertteam zijn werkveld verbreed van kantoren naar ook maatschappelijk vastgoed zoals scholen en verzorgingshuizen. Als gevolg van het scheiden van wonen en zorg is voor de leegkomende verzorgingshuizen een nieuwe vastgoedstrategie nodig. In de studie ‘Transformatie zorgvastgoed – Tien praktijkvoorbeelden’ heeft Platform31 een kwalitatieve verdieping gemaakt op tien praktijkvoorbeelden waar het voormalige zorgvastgoed getransformeerd is naar een woonfunctie. Rapport over transformatie zorgvastgoed naar wonen is gratis te downloaden op platform31.nl/publicaties/transformatiezorgvastgoed Meer dan vijftig jaar oud zijn de galerijflats uit de Wederopbouwperiode. Over deze flats en hoe je die succesvol kunt renoveren schreef Hans van Heeswijk met Dick van de Gunst e.a. het boek Nieuwe kansen voor de galerijflat ‘Ideeën en aanbevelingen voor de komende vijftig jaar’. De renovatie van deze flats biedt enorme kansen. Het is volgens Van Heeswijk het moment voor architectonische maar ook voor stedenbouwkundige verfijning. Slim ontworpen voorbeelden laten zien wat de architectonisch verrassende mogelijkheden zijn. Juist vanwege de complexiteit van de opgave pleit Van Heeswijk voor eendrachtige samenwerking van overheid, corporaties, bouwondernemingen en architecten, om galerijflats met succes ‘bij de tijd te brengen’. Waarbij het – nogmaals – niet alleen gaat om de woningen maar ook om het verbeteren van wijken en buurten. Nieuwe kansen voor de galerijflat ‘Ideeën en aanbevelingen voor de komende vijftig jaar’ Uitgever NDCC Publishers ISBN 978 90 803635 7 1 216 bladz. www.ndcc.nl Met De Luchtsingel bouwde ZUS ‘s werelds eerste gecrowdfunde publieke infrastructuur. Dit project – door ZUS een vorm van ‘permanente tijdelijkheid’ genoemd – is de uiting van een, volgens Elma van Boxel en Kristian Koreman van ZUS, ‘een radicaal nieuwe manier van stad maken’. Stad van permanente tijdelijkheid, het boek dat zij over dit onderwerp schreven, is een leidraad voor het maken van een stad die tijdelijke interventies koppelt aan langetermijndenken. Aan de hand van de internationaal bekende projecten Luchtsingel en Schieblock, waarmee ZUS ook internationaal naam maakte, doet het boek verslag van vijftien jaar werken in laboratorium Rotterdam.
Stad van permanente tijdelijkheid – The Making of Luchtsingel, Schieblock, Test Site Rotterdam Elma van Boxel & Kristian Koreman ISBN 978-94-6208-219-9 272 bladz. 34,50 euro www.nai010.com/zus Renda, het renovatieplatform van Aeneas Media, publiceerde onlangs ‘Essay – De toekomst van de woningvoorraad’. Na het ‘Manifest Renovatievisie 2050’ en het ‘Pamflet Renovatie als Hollands-Herontwerp’ is dit het derde boek in de reeks. Auteurs Martin Liebregts en Haico van Nunen stellen in het essay dat je begrip moet hebben van wat er is gebouwd voordat je het kunt aanpassen. Ze beschrijven binnen welke context de gebouwde voorraad tot stand is gekomen, om zo de kansen voor vandaag de dag zichtbaar te maken. Centraal staat de vraag: “Hoe kun je de huidige voorraad op zijn waarde schatten?” Beantwoording is toegespitst op een viertal thema’s: • Opbouw van de woningvoorraad • Aanpassingen in de tijd • Beschrijving woningtypen • Accommoderend vermogen • Elf idee-projecten en hun context Essay – De toekomst van de woningvoorraad Martin Liebregts en Haico van Nunen 192 bladz. 19,95 euro (incl. btw) ISBN: 978-94-6104-034-3 www.aeneas.nl Vanaf 2015 is de vanzelfsprekendheid van stedelijke vernieuwing op de achtergrond geraakt en dat terwijl de opgaven groot blijven. Geld en doel vinden elkaar onvoldoende in de vernieuwing van de stad. De brandstof die de steden levendig houdt, lijkt uitgeput te raken. De motor van de economie, want dat zijn onze steden, hapert en komt tot stilstand als er geen nieuwe, duurzamere brandstof komt. Over dit thema schreef Olof van de Wall het door Platform31 uitgegeven essay Steden van Waarde, perspectief voor stedelijke vernieuwing. Centrale vraag is: hoe boren we een nieuwe bron aan waarmee onze steden – en ons land – vitaal kunnen blijven? Anders gezegd: Hoe vernieuwen we, ook in de toekomst, onze steden? Steden van Waarde, perspectief voor stede lijke vernieuwing is gratis te downloaden op platform31.nl/publicaties/steden-van-waardeperspectief-voor-stedelijke-vernieuwing
renovatie & herstructurering
branche in cijfers
agenda 2015
colofon
Groei voor de bouw in het 2e kwartaal In het tweede kwartaal van 2015 is de omzet van de bouw (zonder projectontwikkeling) met bijna 10 procent toegenomen ten opzichte van het tweede kwartaal van 2014. Vooral kleine bedrijven tot 10 werknemers in de b&u en de gespecialiseerde bouw zagen hun omzet fors stijgen. Daaraan zal het lage btw-tarief op arbeid - dat tot 1 juli gold - hebben bijgedragen. Ook de grotere bedrijven zagen hun omzet toenemen, maar daar was de omzetstijging een stuk lager. Positief is dat de waarde van de bouwvergunningen het eerste halfjaar met 30 procent is gestegen vergeleken met dezelfde periode van 2014. De waarde van de bouwvergunningen voor de nieuwbouw van woningen is in het eerste halfjaar zelfs verdubbeld. Verder is ook het aantal verkochte koopwoningen al 8 kwartalen gestegen vergeleken met een jaar eerder. Positief is verder dat de bouwsom van nieuwe opdrachten voor architecten al een aantal kwartalen achter elkaar stijgt. Wel is het niveau ongeveer gehalveerd ten opzichte van 2008. Ook het aantal bouwbedrijven dat in het tweede kwartaal failliet ging, is met ongeveer een vijfde gedaald ten opzichte van het tweede kwartaal 2014.
oktober 1
Stedebouw & Architectuur • Intermediair voor de bouw Jaargang 32 | nr. 5 | september 2015
Forse groei burgerlijke en utiliteitsbouw De omzet van de b&u is in het tweede kwartaal van 2015 met ruim 16 procent gestegen vergeleken met het tweede kwartaal van 2014. Gemiddeld steeg de omzet bij alle b&u-bedrijven, maar het meeste bij bedrijven tot 10 werknemers. Bij deze bedrijven steeg de omzet met bijna 35 procent. Voor het eerst sinds het eerste kwartaal van 2011 is ook de omzet van grote b&u-bedrijven (vanaf 100 werknemers) dit jaar weer gestegen. In het tweede kwartaal steeg hun omzet met 7,5 procent vergeleken met een jaar eerder. Grond-, water- en wegenbouw omzetdaling De omzet van de grond-, water- en wegenbouw (gww) is in het tweede kwartaal met 1,5 procent gedaald ten opzichte van het tweede kwartaal van 2014. Kleine gwwbedrijven tot 10 werknemers wisten nog een omzetstijging te realiseren van 4 procent, maar bij de grotere gww-bedrijven vanaf 10 werknemers daalde de omzet gemiddeld met 2 procent. Bij de deelbranches zagen vooral de kabel- en buizenleggers hun omzet dalen.
Nationale Staalbouwdag, Amsterdam, nationalestaalbouwdag.nl 5-8 13th Annual Green Roof & Wall Conference, New York, citiesalive.org 7-8 Dag van de Openbare Ruimte, Houten, openbareruimte.nl 8 Nationaal Parkeercongres 2015, Amsterdam ArenA, vexpan.nl 13 Fietsstad Symposium 2016 Bikenomics, Utrecht, fietsstad.fietsersbond.nl 15 Vakbeurs Water in de Openbare Ruimte, Expo Houten, waterindeopenbareruimte.nl 16 Op Stadsafari in Zwolse bloemkoolwijk, platform31.nl 23 2e Belgian Roof Day, Brussel, belgianroofday.nl
2-6 Batimat, Parijs, batimat.com 5 Nationaal Verkeerskunde Congres 2015, Zwolle, nationaalverkeerskundecongres.nl 10 Ruimte-OK kennisdag ‘Grip op Kwaliteit’, MFA de Symfonie, Tilburg, ruimte-ok.nl 18-19 Smart Homes, Eindhoven, beursdomoticaenslimwonen.nl
%-mutatie t.o.v. een jaar eerder
15 10 5 0 -5 -10 -15 -20
2012
2013 Burgerlijke en utiliteitsbouw
Grond-, water- en wegenbouw
2014 Gespecialiseerde bouw
kw -2
kw -1
kw -4
kw -3
kw -2
kw -1
kw -4
kw -3
kw -2
kw -1
kw -4
kw -3
kw -2
kw -1
-25
Bron: CBS
Hoofdredacteur Wijnand Beemster Gasthoofdredacteur katern Renovatie & Herstructurering Ron van Leeuwen Eindredacteur Reinoud Schaatsbergen Redactionele medewerking Aan deze editie werkten mee Saskia Oranje, Karin Dorrepaal, Ron van Leeuwen, Ramsey Jansen, Jeroen da Conceição van Nieuwenhuizen, Martin van der Maas en Hans Fuchs. Hoofd Traffic Bea Scheurs (
[email protected]) Vormgeving de Bladenkamer | grafisch ontwerpers, Zwolle debladenkamer.nl Druk Zalsman BV - Zwolle Stedebouw & Architectuur is een uitgave van Acquire Publishing bv Dokter van Deenweg 56, 8025 BC Zwolle T 038 4606384 acquirepublishing.nl stedebouwarchitectuur.nl
november
Gespecialiseerde bouw ook forse groei De gespecialiseerde bouwbedrijven hebben in het tweede kwartaal hun omzet met 10,5 procent zien stijgen. Gemiddeld is de omzet bij alle deelbranches toegenomen, maar vooral bij de afwerkingsbedrijven en de bedrijven in de overige gespecialiseerde bouw. Uitzondering zijn de sloop- en grondverzetbedrijven met meer dan 10 werknemers. Bij deze bedrijven is de omzet in het tweede kwartaal met bijna 2 procent afgenomen vergeleken met het tweede kwartaal van 2014. 20
Stedebouw & Architectuur is een 7x per jaar verschijnend themagericht magazine, dat naar abonnees in de ontwerp- en bouwkolom wordt verzonden. Naast de themagerichte edities en de stedenspecials publiceert Stedebouw & Architectuur aan het eind van het jaar de Innovatiecatalogus.
2015
Uitgever Geert Dijkstra Advertentie-exploitatie Michiel Noordzij T +31 (0)38 4606 384
[email protected] Esmeralda van Milgen T +31 (0) 38 46 06 384
[email protected] Persoonlijk Lid van Acquire Publishing Sluit u aan bij het netwerk van 30.000 Architectuur-, Ruimte & Mobiliteitsprofessionals en kies uit een van de drie Persoonlijke Lidmaatschappen. Het Gratis Lidmaatschap geeft recht op alle Acquire Publishing emailnieuwsbrieven. Het Standaard Lidmaatschap (€ 195,-) geeft recht op een digitale en/of papieren versie van alle magazines en 1 gratis PopUp-sessie en het Premium Lidmaatschap (€ 395,-) geeft recht op de magazines, 3 gratis PopUp-sessies en 1 keer gratis deelname aan een van de nationale congressen van Acquire Publishing. Meer informatie vindt u op acquirepublishing.nl Opzegging van een lidmaatschap kan alleen schriftelijk of via e-mail naar klantenservice@ acquirepublishing.nl
Reprorecht
Het verlenen van toestemming tot publicaties in Stedebouw & Architectuur houdt in dat de uitgever met uitsluiting van ieder ander onherroepelijk door de auteur gemachtigd is de door derden verschuldigde vergoedingen voor kopiëren, als bedoeld in art. 17 lid 2 van de Auteurswet 1912 en in het Kon. Besluit van 20 juni 1974 (Stb. 35) ex en art. 16b van de Auteurswet 1912, te innen en/of daartoe in en buiten rechte op te treden. © Copyright Acquire Publishing bv, 2015
Totaal bouw (geen projectontwikkeling)
stedebouw & architectuur | nr. 5 | september 2015
61
column Saskia Oranje en Karin Dorrepaal
even niet terug naar de kern Saskia Oranje en Karin Dorrepaal, DOOR architecten
”Wij gaan ons richten op onze kerntaken; doen waar we goed in zijn.” Wie heeft hem inmiddels niet gehoord. Klinkt goed, toch? Corporaties richten zich op het bouwen, verhuren en beheren van sociale woningen. In het publieke domein kijken gemeentes of het beheer nog efficiënter kan, dus liever een stoeptegel dan gras. Bouwers zijn weer gewoon goed in stenen stapelen. Met als gevolg: géén afstemming tussen woning en buurt. Niemand die nog tijd en aandacht heeft voor juist de grenzen tussen privé en openbaar, waar leefkwaliteit ontstaat. Kind van de rekening? De bewoner, natuurlijk.
‘Vergeet af en toe die kerntaak en wordt verliefd op een rafelrandje.’
M
aar de gebruiker staat toch centraal? Die mooie woorden hebben we nou net zo goed begrepen in de bouw. Maar de praktijk is weerbarstig, want om echte meerwaarde in de wijk of buurt te realiseren moeten we soms even niet terug naar de kern, maar naar de
(rafel)randen. Zoals de plantsoentjes die nooit opvallen, maar waar iedereen op uitkijkt, en de tijdelijk braakliggende stukken grond waar je allang niets meer van vindt. Juist dit soort plekken kunnen een buurt karakter geven en dragen bij aan een duurzame leefomgeving. Trouwens, bepaalt de buurt ook
niet voor een groot deel de waarde van de woning? Wat te doen? Investeer tijd in het vinden van partners met overlappende doelen én een geloof in samenredzaamheid: iedere ‘stakeholder’ heeft een rol, juíst op de grens tussen het ene en het andere bezit. Bereid je voor op een intensief, grillig en uitdagend proces waarbij bewoners hun eigen buurt maken. Toon veerkracht, blijf elkaar opzoeken. Maak van een nietszeggend stukje grond een mooie plek om trots op te zijn. Kortom: vergeet af en toe die kerntaak en wordt verliefd op een rafelrandje.
reageren
[email protected]
62
Wat je met licht kunt bereiken
Met een treffend beleid of lichtplan creëert u een eigen identiteit. Bijvoorbeeld door het aanlichten van kenmerkende gebouwen, of met een lichtmast of armatuur dat het karakter van uw wijk weerspiegelt. Ook kunt u burgers de door u gewenste loop- of rijrichting wijzen. Door al deze factoren bij elkaar te voegen in een centraal plan, ontstaat een harmonieus beeld waarin bezoekers, consumenten en inwoners zich ook ’s avonds graag begeven. Dat vergroot de leefbaarheid, sociale veiligheid en de economische waarde. Maar het luistert nauw: wat is de primaire functie? Welk lichtniveau is vereist? Welke uitstraling gewenst? Hoe breng je de stakeholders op één lijn? In samenwerking met StudioDL beheerst Ziut dit specialisme tot in de kleinste details.
www.ziut.nl
stedebouw & architectuur | nr. 5 | september 2015
63 Licht-, Zicht- en Mobiliteitsoplossingen
Making the best better
Uitsluitend werken met de beste materialen. Jarenlange ervaring met passie voor het vak. Zó ontstaat een schitterend eindresultaat. Al meer dan 36 jaar garandeert Wédéflex de allerhoogste kwaliteit.
64
Dat kunnen we alleen door samen te werken met échte vakspecialisten: Onze Wédéflex Established Dealers. Want door elkaar steeds opnieuw te inspireren en te versterken, zijn we in staat het beste nog beter te maken.
Wédéflex Duurzame Daksystemen Zuid-Willemsvaart 14, Postbus 811, 5201 AV ’s-Hertogenbosch Telefoon: 073 - 613 10 40, Fax: 073 - 614 62 46, E-mail:
[email protected], Internet: www.wedeflex.nl