scholenbouw
stedebouw stedebouw architectuur architectuur &
jaargang 32 | nr. 6 | november novemBER 2015
06 NL PPS: meer ‘waar voorontwerp je geld’ openbare 10 expertpanel 08 achterop in veilig ruimte over scholenbouw inover transitie 28 Cradle22 to oppoetsscholen: Cradle school18 architecten scholenbouw gebouw in Venlo 48van herbestemming in zoetermeer verbouwen in plaats nieuwbouw 38 gezonde schoolpleinen
hot topic
w u o b n e l o h Sc thema s
08 6
22 | november 2015 stedebouw & architectuur | nr. 6www.stedebouwarchitectuur.nl
1488
1
scholenbouw hot topic
Nederland raakt achterop in
veilig ontwerp en beheer Veilig Ontwerp en Beheer bestaat al lang in Nederland, maar van echte vernieuwing is de laatste jaren weinig sprake. De Veiligheid Effect Rapportage (VER) lijdt een kwijnend bestaan. Het Politie Keurmerk Veilig Wonen® (PKVW) stagneert: het aantal PKVW gecertificeerde woningen blijft al jaren hangen rond de half miljoen (op een woningvoorraad van meer dan zeven miljoen). In Nederland lijkt de wet van de remmende voorsprong te werken.
Auteur: Paul van Soomeren
‘CPTED kijkt niet alleen naar fysieke en technische maar ook naar sociale maatregelen.’ • Zichtbaarheid en overzichtelijkheid: zien en gezien worden. • Eenduidigheid en een duidelijke zonering van territoria: eigenaarschap en route-markering. • Toegankelijkheid: routing, oriëntatie, vlucht-
einde werden de resultaten gepresenteerd aan de lokale overheid. Daarvoor was er veel geïnterviewd, met deskundigen gesproken, bij nacht en ontij en overdag geobserveerd, gebrainstormd, gediscussieerd, geschetst en gefotografeerd. De
wegen en het afsluiten voor ongewenste
groep jonge masters was zonder uitzondering
elementen.
enthousiast. Ze waren vol lof over de praktische
Paul van Soomeren is
aanpak van Veilig Ontwerp en Beheer. Heel
oprichter/directeur DSP-groep,
verfrissend en leerzaam was de eensluidende
een onderzoeks- en adviesbureau
conclusie.
in Amsterdam bestaande uit
• Aantrekkelijkheid: schoon, heel, prettig om te verblijven. CPTED kijkt niet alleen naar fysieke en technische
50 mensen. Paul was betrokken bij
maar ook naar sociale maatregelen, zoals
Meer dan 25 landen
het maken van de Europese sociale
‘verleidelijke gedragsbeïnvloeding’ (nudging),
Omdat de samenstelling van het EU COST net-
veiligheidsnorm en is wereldwijd
voorlichting, gezamenlijke actie, participatie,
werk breder gaat dan alleen Europa (ook Israël,
actief op dit terrein. Hij zit in het
eigenaarschap en oplettendheid.
Turkije, Zwitserland en Noorwegen doen mee)
management comité van de EU
is in korte tijd veel nieuwe kennis aangeboord
COST action.
Nederland wat achterop
en snel verspreid. Zie ook de recente oogst
Zoals gezegd is Nederland wat achterop geraakt,
van studies uit het EU COST netwerk: case
net als het Verenigd Koninkrijk. Frankrijk mani-
studies over Amsterdam, Barcelona, Milano
festeert zich zeer nadrukkelijk. In de afgelopen
en Manchester, terwijl case studies over Lodz,
jaren ontwikkelde Frankrijk een wettelijk systeem
Lissabon, Gothenburg en Lyon op de rol staan.
vergelijkbaar met de Veiligheid Effect Rapportage.
Het EU COST netwerk omvat nu meer dan
De Franse aanpak is gebaseerd op de Europese
25 landen en loopt door tot eind 2016.
Sociale Veiligheid-norm (CEN/TR 14383-2) die ooit met steun van het ministerie van BZK onder
Een Europese norm
Nederlands voorzitterschap is ontwikkeld en die
Een bindend element in de zeer diverse groep
recent nog werd omschreven als ‘the only Crime
mensen – divers qua landen en talen, qua discipli-
Prevention Standard in Europe since the Roman
nes (ontwerpers, politie/justitie, wetenschappers,
Empire’ .
beheerders, bestuurders) en divers in kennis en achtergronden – is de bestaande Europese norm-
N
Europees netwerk
tekst voor het veilig ontwerp en beheer. Deze in
Op Italiaans, Frans, en Spaans initiatief startte in
2007 herzien uitgebrachte Europese CEN-norm/
2012 een netwerk van meer dan 25 landen: de
standaard over Crime Prevention through Urban
COST action TU 1203. Doel van dat netwerk: ‘to
Design and Planning (CP-UDP; de norm serie CEN
contribute to structuring existing knowledge and
14383) zorgt voor een breed gedragen consensus
develop innovative approaches on how to build
waardoor iedereen weet waar het bij veilig ont-
more secure and safe cities’. Kortom: veiligere
werp en beheer over gaat en hoe je dat kan aan-
steden door veilig ontwerp en beheer via structu-
pakken om zo lokaal in een specifieke omgeving
Summerschool veilig ontwerp en
rering, kennisverspreiding en innovatie. Naast het
inbraken, vandalisme, overvallen, berovingen,
beheer deze zomer in Kopenhagen. Met 30 masterstudenten urban plan-
ederland was vanaf de jaren ’70 een van
CPTED concept wereldwijd gehanteerd
uitgebreide netwerk van experts zit in deze COST
diefstallen en onveiligheidsgevoelens te voor-
de voorlopers op het terrein van veilig ont-
Het CPTED concept is de wereldstandaard voor
action ook een uitgebreid 'junior netwerk' van
komen. Een aanpak niet gericht op politie/justitie,
werp en beheer: PKVW, VER, het schou-
het sociaal veilig ontwerpen, inrichten en beheren
masterstudenten. In augustus is in Kopenhagen
of op harde ‘security’ met prikkeldraad, hekken,
wen van een wijk op sociale veiligheid, preventie
van een stad, wijk, gebouw of publieke ruimte.
een Summer school in veilig ontwerp en beheer
tralies, sloten en camera’s, maar een aanpak voor
van sociale onveiligheid in de projectontwikkeling,
CPTED richt zich niet alleen op vermindering van
gehouden met 30 masterstudenten urban plan-
planners, ontwerpers, inrichters en beheerders
het Bouwbesluit met regels over de preventie
het aantal incidenten, zoals misdaden, geweld,
ning, architectuur, city management en social
van de openbare ruimte die kunnen zorgen voor
i
Great European Standards and Manuals”;
van woninginbraak – allemaal Nederlandse
terrorisme en overlast, maar ook op de afname
work uit 21 landen (waaronder Nederland). De
meer (sociale) veiligheid en leefbaarheid.
Voor meer info:
download via: costtu1203.eu/downloads/
initiatieven. Dit kwam uit de VS en het Verenigd
van angst daarvoor. Het doel is het verbeteren
studenten gingen acht dagen aan de slag in de
costtu1203.eu
cost-tu1203s-results/
Koninkrijk overwaaien, daar bekend onder de
van de kwaliteit van leven in de openbare ruimte.
probleemwijk Nørrebro in Kopenhagen. Ze analy-
veilig-ontwerp-beheer.nl
naam Crime Prevention through Environmental
Leidraad is het zogeheten Zeta principe, uit het
seerden de overlast, criminaliteit en onveiligheid
DSP-groep.nl
Design, oftewel CPTED (spreek uit: Sep-Ted).
Handboek Veilig Ontwerp en Beheer:
in de wijk en formuleerden oplossingen. Aan het
NOTEN 1)
Handboek Veilig Ontwerp en Beheer (Sociale
Veiligheid in buitenruimte, gebouwen en woningen). Ita Luten (redactie). Uitgeverij Thoth Bussum. 2de druk 2011 (zie ook veilig-ontwerp-beheer.nl) 2)
Review of CEN 14383 “The Death and Life of
8
stedebouw & architectuur | nr. 6 | november 2015
ning, architectuur, city management en social work uit 21 landen.
9
scholenbouw Auteur: Hans Fuchs
Meer functies, minder budget
Alleskunner schoolgebouw Ruimtelijk èn compact, robuust èn exploitabel, in staat om krimp op te vangen maar ook groei, een plek om kinderen te faciliteren maar ook andere gebruikers; de school van nu heeft wel wat weg van de eierlegende wollmilchsau, het fabeldier uit de Duitse taal dat alles tegelijk moet kunnen. En dat bij krimpende budgetten. Architecten Bart van Kampen (De Zwarte Hond) en Klaas Paul de Boer (KPB architecten) over de school als ontwerpopgave.
Doorsnede en situering en van Montessorischool Waalsdorp.
V
an ‘een generositeit die je […] nog maar
aan de goede akoestiek, maar vooral ook aan de
weinig ziet in de architectuur – en al
ruimtelijke opbouw. De verschillende vertrekken
helemaal in de scholenbouw’; zo oor-
zijn door de architecten even fraai als flexibel
deelde een vakjury van de BNA eerder
aan elkaar geschakeld […].’ En dat zijn niet altijd
dit jaar over de Montessorischool Waalsdorp van
vanzelfsprekende kwaliteiten in de hedendaagse
bureau De Zwarte Hond. De school, ontworpen
scholenbouw, aldus de jury.
door Bart van Kampen, ontving medio 2015 de BNA-prijs Beste Gebouw van het Jaar in de cate-
In de Montessorischool Waalsdorp zijn onder-,
gorie stimulerende omgevingen. De jury prees
midden- en bovenbouw elk vormgegeven als
het ‘gevoel van rust, dat niet alleen te danken is
een eigen domein, bestaand uit clusters van vier lokalen met in het midden een leerplein. Aan dat plein kunnen de kinderen onder toezicht van
Fotografie: Daria Scagliola & Stijn Brakkee
een leraar zelfstandig leren. Van Kampen: “Dat eigen domein zorgt voor rust in het gebouw.” De clusters zijn met elkaar verbonden door een brede, multifunctionele verbindingstraat, inclusief vides. Die straat maakt het interieur transparant, bindt de clusters visueel en biedt ruimte voor de kinderen om elkaar te ontmoeten, zelfstandig buiten de klas te werken en te spelen. De lokalen en het leesplein hebben een plafondhoogte van 3,4 meter in plaats van de gangbare 2,8 meter. Van Kampen: “Dat zorgt voor een luchtbuffer, de CO2-pieken zijn minder dan bij de standaard
‘Zelfstandig leren op werkplekken buiten het lokaal, een dragend aspect van het Montessorionderwijs, sijpelt nu door naar reguliere scholen.’
plafondhoogte.”
Nieuwe leerlandschappen Volgens Van Kampen verschijnen in hedendaagse scholen steeds vaker nieuwe leerlandschappen, onder andere door de toenemende rol van ICT in scholen: “Het onderwijs is wereldser geworden. Er gebeurt meer en meer met laptops en iPads.” Daaruit ontstaan andere manieren van leren: “Waar in het reguliere onderwijs nog veel klassikaal wordt onderwezen, komt er meer ruimte voor zelfstandig leren op werkplekken buiten het lokaal. Dat zie je bij het Montessori-onderwijs, waar zelfstandig leren een dragend aspect van de onderwijsvisie is. Maar het sijpelt nu door naar reguliere scholen. Kijk naar de St. Michaëlschool in Rotterdam (ontwerp De Zwarte Hond, 2014), waar alle functies die normaal in verschillende Montessorischool Waalsdorp van De Zwarte Hond. De school won dit jaar de BNA-prijs Beste Gebouw van het Jaar in de categorie stimulerende omgevingen.
18
stedebouw & architectuur | nr. 6 | november 2015
19
scholenbouw
‘Een belangrijk vraagstuk was het verenigen van een eenduidige en compacte brede school met eigen domeinen voor de diverse gebruikers.’
De Noordster, een Brede School in Zuidhorn van Klaas Paul de Boer, laat zien hoe slimme oplossingen een goed schoolgebouw opleveren, ondanks krappe budgetten.
ruimtes zouden zijn ondergebracht, werden
samengevoegd. 's Avonds en in de weekeinden
Ik denk dat er weinig andere gebouwen zijn die
kozijnen van geanodiseerd aluminium, alles goed
samengevoegd tot een grote, ruimtelijke hal met
krijgt de hal een functie als sportfaciliteit of
zoveel te verduren hebben van hun gebruikers als
gedetailleerd. Dat betekent: nul onderhoud.”
open leerlandschappen. Zo ontstond ook een
podium. De sportzaal is binnen via drie entrees te
basisscholen, met een dichtheid van dertig kin-
En dat is relevant, nu scholen zelf sinds 1 januari
compacte school zonder veel gangen.”
bereiken en heeft een separate ontsluiting vanaf
deren per klaslokaal. Waar voor veel gebouwen
de regie over het buitenonderhoud hebben. Van
de buitenzijde.”
een norm geldt van twintig tot veertig vierkante
Kampen: “Dat is een goede ontwikkeling, want
meter per persoon, is dat bij scholen vijf tot zeven
de gemeentes voerden dat onderhoud niet altijd
Flexibele grenzen
vierkante meter. Het intensieve gebruik verlangt
uit. En de formele procedures waarmee scholen
verlangt, moet dat realiseren met kleinere bud-
In zijn lay-out is De Noordster toegesneden
naast aandacht voor het binnenklimaat ook een
budget moesten aanvragen, waren nogal strope-
getten dan voorheen. Lastig, aldus Van Kampen,
op wisselende gebruikers, aldus De Boer: “Een
goede materiaalkeuze en een oog voor de moge-
rig. Nu ligt de verantwoordelijkheid gewoon van
want een extra investering aan het begin kan
belangrijk vraagstuk was het verenigen van een
lijkheden om het gebouw schoon te houden. Aan
meet af aan bij de scholen.”
leiden tot lagere exploitatiekosten op termijn,
eenduidige en compacte brede school met eigen
de gevel voldoet beton beter dan een materiaal
‘maar het geld ontbreekt vaak.’ En bij die
domeinen voor de diverse gebruikers. De grenzen
met een afwerklaag. Samen met de aluminium
tanende budgetten zijn de normen strenger
tussen de gebruikers zijn flexibel ontworpen. De
kozijnen is De Noordster een heel robuust en
geworden, stelt Klaas Paul de Boer van KPB
school heeft drie zones met een eigen entree
degelijk gebouw.”
architecten: “Terecht. Maar de budgetten dalen,
voor onderbouw, middenbouw en bovenbouw.
omdat we almaar scherper aanbesteden vanuit
Voor alle andere gebruikers heeft het gebouw
Exploitatie
de markt. Tot nu toe konden we de verhoogde
een separate tussenhal als entree.” En ook de
Dat robuuste karakter raakt aan de exploitatie,
eisen wat betreft Frisse Scholen en vanuit het
installatietechniek kan met veranderingen uit de
stelt Van Kampen: “Een schoolgebouw is facili-
Bouwbesluit ten aanzien van bijvoorbeeld ventila-
voeten. De Boer: “Er is één mammoetinstallatie
terend. Een school met hoge exploitatielasten,
tie financieren vanuit de scherpe markt. Dat gaat
voor ongeveer zeventig procent van de capaciteit
dat gaat ten koste van het onderwijs. Duurzaam
nu mis, door de negatieve index in de bouw. De
en stand-alone oplossingen voor eventueel af
en robuust maak je een gebouw onder andere
markt trekt momenteel aan, de prijzen stijgen,
te scheiden lokalen voor andere, toekomstige
ook door materialen die fraai verouderen. De
maar de budgetten blijven gelijk.”
gebruikers. Dat borgt de toekomstbestendigheid
Montessorischool heeft lambriseringen van
van De Noordster.” De school in Zuidhorn is overi-
hout; dat verdraagt krassen en deuken en is
Weefsel
gens niet alleen in staat om krimp op te vangen,
dan niet direct beschadigd. De gevels van de
De Noordster, de Brede School in Zuidhorn van
maar kan ook groeien: bij een huidige omvang
Montessorischool hebben metselwerk, de water-
Klaas Paul de Boer die in september in gebruik
van 5.400 vierkante meter is op de bestaande
slagen en onderdorpels zijn van natuursteen, de
werd genomen, laat zien hoe slimme oplossingen
constructie ruimte voor 1.100 vierkante meter
een goed schoolgebouw opleveren, ondanks
uitbreiding, voldoende voor zes lokalen met een
krappe budgetten. De Noordster huisvest een
onderwijsplein.
Dalende budgetten Wie in een schoolgebouw tegenwoordig kwaliteit
Doorsnede en situering van De Noordster.
openbare en een christelijke basisschool, kinder-
20
opvang, begeleid wonen en werken, een drukkerij
Duurzaam en robuust
en algemene kantoorfuncties. Ook lokale sport-
Met een GPR-score van gemiddeld acht is De
verenigingen maken van het gebouw gebruik. De
Noordster ook een voorbeeld van een duur-
Noordster staat in een krimpregio. Om die reden
zame school, onder andere dankzij de compacte
is het gebouw tot een belangrijk onderdeel van
hoofdvorm, een WK-opslag en een stalen pergola
het sociaalmaatschappelijk weefsel van het dorp
met driehonderd PV-panelen op het dak. In de
gemaakt, zegt De Boer: “De multifunctionele
gebogen voorgevel zorgen betonnen louvres
sporthal van de school is een mammoetzaal
voor zonwering. Het beton in de gevel was een
voor Zuidhorn. De sporthal bestaat uit twee
welbewuste keuze, aldus De Boer: “Een school
speellokalen en de gymzaal, die kunnen worden
moet degelijk en robuust zijn, binnen en buiten. stedebouw & architectuur | nr. 6 | november 2015
21
scholenbouw Auteur: Olivier Lauteslager
In navolging van het succesvolle Platform31 programma Energiesprong in de woningbouw start nu ook – in het kader van de Green Deal Scholen – de Energiesprong in scholenbouw. Een gesprek hierover
‘Het programma School vol Energie is nog in de opstartfase. De eerste aanmeldingen zijn binnen. We starten in 2016 direct met pilotprojecten, en zullen daaruit lessen trekken voor verdere opschaling.’
met Olivier Lauteslager, programmamanager School vol Energie.
Olivier Lauteslager, programma-
Energiesprong in scholenbouw
manager School vol Energie.
Wat is de relatie van Energiesprong in scholen en de (aanstaande) Green Deal?
zijn oplossingen te bedenken die schaalbaar zijn.
Hoe verloopt de financiering?
Door vraag te bundelen ontstaat er een per-
“De scholen ontvangen procesondersteuning
Werkt Energiesprong in scholen net als in de woningbouw?
“Binnen het tweejarige uitvoeringsprogramma
spectief voor marktpartijen om te investeren in
vanuit Energiesprong bij de voorbereiding,
“Scholen hebben een hele andere context dan
De selectiecriteria die gelden voor
van de Green Deal Scholen is Platform31/
grootschalige innovatie.
aanbesteding en uitwerking van hun renovatie-
woningbouw, dus er zijn veel verschillen. Maar
Energiesprong
de koploper pilots (renovatie
Energiesprong gevraagd het innovatiespoor
Energiesprong organiseert een interactieve dia-
opgave, maar geen subsidie op de investering.
er zijn ook een hoop gelijkenissen. We kiezen
Energiesprong heeft zich afgelo-
zomervakantie 2016) zijn:
(mede) invulling te geven. De vraag naar moge-
loog tussen vraag en aanbod waarbinnen presta-
De ontwikkeling van een langlopende en laag-
schooltypologieën die vaak voorkomen. Een
pen vijf jaar voornamelijk gericht
• uitermate gemotiveerd en
lijkheden voor de aanpak en verduurzaming
tiegerichte innovaties tot stand komen. Zowel de
rentende financieringsoplossing is onderdeel van
schilrenovatie kan grotendeels geprefabriceerd en
op transitie en verduurzaming van
ambitieus schoolbestuur, directie
van bestaande onderwijsgebouwen is groot,
vraagzijde als de aanbodzijde worden dus actief
de uitdaging. Huidige energiekosten, vermeden
geïndustrialiseerd worden. Installatieconcepten
de (bestaande) woningbouwsector.
en gemeente (koplopers);
zo blijkt uit de gehouden consultatiefase onder
ondersteund en geïnspireerd.
onderhoud en reserveringen voor groot onder-
kunnen veel integraler, slimmer en meer geïnte-
Twee grote Stroomversnellingsdeals
houd vormen de basis voor de financiering.
greerd uitgevoerd worden. De prijzen van een
hebben de Nul-op-de-Meter stra-
• scholen met een goede ruimte-
schoolbesturen en gemeenten. Door opgedane
lijke kwaliteit, die modern
kennis vanuit Energiesprong te combineren met
Een sluitende businesscase (of het perspectief
Op dit gebied heeft Energiesprong veel ervaring
Nul-op-de-Meter renovatie in de woningbouw
tegie van Energiesprong tot een
onderwijs kunnen huisvesten
de Green Deal partners en in te zetten voor de
daarop) is een must. Als er belemmeringen daar-
opgedaan in haar verschillende marktsegmenten.
zijn afgelopen vier jaar gehalveerd en de overlast
verleidelijke aanpak voor corpo-
komende 40 jaar;
scholen, verwachten we het grootste effect te
voor zijn, bijvoorbeeld op het vlak van financie-
Ook de markt zal hiervoor uitgedaagd worden.”
beperkt tot slechts één of enkele werkdagen.
raties en huiseigenaren gemaakt.
bereiken.”
ring of wetgeving, dan adresseert Energiesprong
Dergelijke stappen zien wij in scholenbouw ook
Zij kunnen nu een energieneutrale renovatie krijgen binnen enkele
• scholen van bouwjaar voor 1992
van typologie die landelijk vaker voorkomt; • scholen die geen grote krimp
Wat is de ambitie van het programma?
deze zodanig dat stakeholders in beweging
Hoe verloopt het traject per school?
voor mogelijk met veel ruimte voor gebouw-
komen om de condities aan te passen.”
“Na een grondige scan van organisatorische,
specifieke oplossingen. Een schoolrenovatie
dagen, die gegarandeerd Nul-op-
technische en financiële aspecten zullen scholen
zal ook voor een deel uit een binnenrenovatie
de-Meter is én comfortabel en
Wie werken samen in het programma?
geselecteerd worden voor de pilotfase.
bestaan.”
maandelijks geen cent meer kost
“Realiseren van marktcondities en integrale
(>10%) van leerlingaantallen
marktrijpe proposities voor energieneutrale reno-
verwachten in komende
vatie van scholen,
“Energiesprong werkt in het programma ‘School
Vervolgens zal met de opdrachtgevers een initiële
2 decennia;
die bekend, gewild, snel uitvoerbaar en (blijvend)
vol Energie’ primair samen met koplopers onder
uitvraag opgesteld worden waarop marktpartijen
Het energieneutraal maken wordt gecombineerd
woningbouwprogramma wordt
betaalbaar zijn én een hogere leer- en leskwaliteit
schoolbesturen, schooldirecties, gemeentes en
kunnen reageren. Een kwalitatieve selectie van
met het optimaliseren van het binnenklimaat?
eind van het jaar afgerond en
mogelijk maken dan vervangende nieuwbouw.”
consortia van aanbieders om een tiental eerste
drie consortia zal plaatsvinden in het begin van
“Het energieneutraal maken is eigenlijk alleen
overgedragen aan een meer markt-
energieneutrale pilotprojecten te realiseren.
het nieuwe jaar waarna een dialoogfase wordt
een middel om de school een beter klimaat,
gedragen vereniging ‘De Stroom-
Zowel voor keuze van pilotprojecten als voor
georganiseerd. Deze leidt tot inzicht in de innova-
uit-straling en exploitatiemodel te geven. Het
versnelling’. Energiesprong zet
de aanbiedende consortia gelden zorgvuldige
tieopgave en tot een definitieve prestatiegerichte
is zeker geen doel op zich, maar een verbeterd
haar innovatieprogramma voort in
selectiecriteria. Uiteraard werken we in het pro-
uitvraag. Uit de aanbiedingen van de consortia
binnen-klimaat wel degelijk (op gebied van lucht-
de utiliteitsbouw; kantoren, zorg
gramma ook nauw samen met de partners uit de
zal een winnende aanbieder op transparante
kwaliteit en thermisch en akoestisch comfort)!
én scholen.
Green Deal Scholen.”
wijze geselecteerd worden. Zowel de school als
En we gaan verder want ook de indeling moet
• scholen die op een natuurlijk
renovatiemoment zitten en over een reële reservering voor groot
melden bij olivier.lauteslager@
Er is al veel op gebied van scholenrenovatie: Frisse Scholen, Gezonde Scholen, Duurzame Scholen, vanuit DGBC nu ook de Waardevolle scholen – wat doen jullie anders?
platform31.nl
“We leggen de lat hoger, vergroten de schaal,
onderhoud beschikken Geïnteresseerde besturen en gemeentes hiervoor kunnen zich
de uitvoerende partij zullen in de uitwerking en
flexibel bruikbaar zijn! Het draait uiteindelijk om
voorbereiding van de renovatie worden onder-
een goed leer- en lesklimaat dat gegarandeerd in
en organiseren marktcondities waarbinnen de
Richt het programma zich op alle bestaande scholen?
steund om de prestaties te realiseren. In gebruik
stand gehouden kan worden.”
businesscase maakbaar is. Alleen een energie-
“School vol Energie richt zich alleen op renovatie
zullen de prestaties gemonitord worden.”
neutrale ambitie maakt serieuze prestatiegaran-
van bestaande scholen, voor zowel primair als
ties mogelijk en maakt je hele energierekening
voortgezet onderwijs. We hebben een aantal
tot investeringspotentieel. In een grootschalige
selectiecriteria geformuleerd om in aanmerking
reageren
renovatie is een integrale aanpak noodzakelijk en
te komen voor deelname aan koploperpilots door
[email protected]
veel slimmer te combineren. Ook voor scholen
scholen (zie kader).”
lokken de markt uit tot verleidelijke innovaties
28
dan de oude energierekening. Het
stedebouw & architectuur | nr. 6 | november 2015
29
