Erik Terlouw
De zegels van De stad
de stedebouw als architectonisch ontwerp
in de renaissance De renaissance deed niet alleen de architectuur opnieuw geboren worden, de bouwkunst als wetenschap met de daarbij behorende theoretische tractaten, maar tevens en aanvankelijk geheel in het kielzog van de architectuur, de stedebouwkunst. In dit artikel wordt deze wedergeboorte van de stad als architectonisch object belicht; een object dat ontworpen kon worden in de geest van de regels van de wetenschap van de architectuur. De middeleeuwen hebben geen enkele theoretische verhandeling over de bouw van de stad voortgebracht. Een enkele keer werd in geschriften van theologen een conceptie van de stad als entiteit een geheel dat meer is dan een simpele optelling van de delen - onder woorden gebracht; een paar schamele regels waarin de stad werd voorgesteld als de woning van de gemeenschap 1 , of, in de bekende uitspraak van Thomas van Aquino, als de ideale gemeenschapsvorm: 'Civitas communitas perfecta est'. Maar deze uitspraken bewogen zich op een symbolisch vlak, dat wil zeggen dat zij niet pretendeerden een reële schildering te geven van iets dat hier op aarde viel waar te nemen of waar naar toe gewerkt zou kunnen worden. Zij hadden betrekking op een hogere, en in zekere zin meer werkelijke orde van de dingen, die hooguit in de vorm van hiervan afgeleide wetsteksten en justitiële uitspraken een reële invloed hier op aarde deden gelden. Een orde die niet van deze aarde kon zijn, en die zijn symbolisch beeld vond in het Hemelse Jeruzalem. Ook ontwerptekeningen van steden of stedelijke uitbreidingen afkomstig uit de middeleeuwen ontbreken geheel, ondanks het feit dat vooral de twaalfde en de dertiende eeuw dé bloeitijd vormde voor de opkomst en ontwikkeling van stedelijke agglomeraties. In West-Europa zijn in deze tijd vele duizenden steden en stadjes gesticht. De middeleeuwse stad ontstond en groeide niet geleid door een plan, maar object voor object, hooguit van bovenaf begeleid door een gering aantal strikt juridische voorschriften, stadskeuren, die met het oog op brandgevaar vooral greep trachtten te krijgen op het materiaalgebruik. Uitzonderingen op deze regel worden gevormd door kleine vestingstadjes die om militair-politieke redenen in één keer werden gesticht, zoals de vele 'bastiden' die tussen 1250 en 1350 zijn gebouwd in Zuid-Frankrijk in het kader van de Frans-Engelse oorlogen. Bij de aanleg van deze stadjes moeten er in ieder geval van te voren beslissingen zijn genomen over de plaats en afmetingen van het marktplein, de situering van het stadhuis en kerk, en - in verband met de omwalling - over de totaalafmetingen. De beschikbare ruimte werd in principe via een simpel schaakbordpatroon verkaveld, wat een enkele keer (Montpazier is het meest duidelijke voorbeeld) tot een uitgesproken regelmatige en rigide 'geplande' stadstructuur leidde. Hoe deze planning in zijn werk ging en wie daarbij betrokken waren is niet bekend; zoals gezegd hebben de mid-
Monpazier, g e s t i c h t c. 1 2 8 4 , r e c o n s t r u c t i e u i t D i d r o n ' s ' A n n a l e s 41O A S E
25|
1989
A r c h é o l o g i q u e s ' , g e s t i c h t c. 1 2 8 4
deleeuwen ons geen ontwerptekeningen en geen stedebouwkundige verhandelingen nagelaten. Vanaf het einde van de vijftiende eeuw daarentegen, en vooral na het rond 1485 door Francesco di Giorgio Martini samengestelde Trattato
di architettura
civile e militare,
wemelt het letterlijk
van de o n t w e r p en voor steden en stadsuitbreidingen. Deze grote produktie bestaat niet alleen uit ideaalvoorstellen, afgebeeld in a r c h i t e c t u u r t r a c t a t e n , maar ook uit ontwerptekeningen die bedoeld zijn als uitvoeringsvoorstellen. Het werd al snel vrijwel ondenkbaar dat een stad zonder voorafgaand stedebouwkundig plan en o n t w e r p gesticht of uitgebreid zou worden. Met slechts geringe overdrijving kunnen we stellen dat de renaissance de stad als architectonisch object heeft uitgevonden. De stad die in zijn geheel, net als een gebouw o n t w ó r p e n kan worden. Deze wederopkomst van het stadsontwerp valt, zoals genoegzaam bekend is, vrijwel samen met de ontwikkeling van nieuwe fortificatietechnieken die in het begin van de zestiende eeuw zou leiden
1. ' C i v e s v o c a t i . q u o d in u n u m c o e u n t u s v i v a n t . u t
tot de uitvinding van het gebastioneerde stelsel. Dit verdedigingssysteem zou t o t in de negentiende
v i t a c o m m u n i s e t o r n a t i o r f i a t e t t u t i o r . [... ]
eeuw vorm geven aan de buitenomtre k van de stad. In dit opstel zullen we ons niet bezighouden
D o m u s unius familiae habitaculu m est, sicut urbs
met de o p k o m s t en de ontwikkeling van deze nieuwe fortificatietechnieken, maar ons concentreren
unius populi sicut orbis, domicilium totius gene-
op het architectonische ontwerp van de stadsuitleg. In Noord-Italië, b a k e r m a t van de renaissance,
r i s h u m a n i ' , I s i d o r e v a n S e v i l l a , Etymologia,
vinden we de eerste tractaten waarin de stad als architectonisch object wordt voorgesteld. Hier ook
t e e r d d o o r S. L a n g , ' T h e I d e a l C i t y , f r o m P l a t o t o H o w a r d ' , The Architectural
vinden we de eerste getekende o n t w e r p e n . O m te beginnen zullen we onze aandacht dan ook richten op deze geschriften en tekeningen. Daarna zullen we, zoals vele italiaanse kunstenaars en
Review.
geci-
112. 1952,
pp. 95-6. 2 . V i t r u v i u s P o l l i o , M a r c u s , De architectura
vestingbouwkundigen dat deden, naar het noord-westen trekken, naar Frankrijk. De nieuwe weten-
decern,
libri
B k . 1, c h . 4 . G e b r u i k t is d e e n g e l s e v e r t a -
schap van de architectuur kreeg hier al vrij vroeg - rond 1 5 4 0 - vaste voet in adellijke, geletterde
l i n g v a n M o r r i s H i c k y M o r g a n , Ten Books
kringen. Deze ontwikkeling voltrok zich bijna een eeuw eerder dan in de rest van
Architecture,
Noordwest-Europa. In 1545 zouden hier voor het eerst in Europa twee ideaalstadontwerpen daad-
3. G . E i m e r , Die seereich
werkelijk worden uitgevoerd. Deze twee vestingstadjes
Geschichte
- Vitry-le-Frangois en Villefranche sur Meuse - vormden in Frankrijk het begin van een kleine
on
N e w Y o r k , D o v e r , z.j. Stadplanung
1600-1715;
im Schwedischen
mit
Beitragen
der Idealstadt,
Ost-
zur
Stockholm,
1961
4. In h e t n a v o l g e n d e zal n o g een a a n t a l m a l e n h e t uit
reeks stedelijke nederzettingen die in h u n gebouwde vorm expliciet deel uit wilden maken van de
de i t a l i a a n s e k u n s t t h e o r i e v a n de r e n a i s s a n c e
herleefde wetenschap van de architectuur.
v o o r t k o m e n d e w o o r d disegno
gebruikt worden
i.p.v. het w o o r d ' o n t w e r p ' , o m h i e r m e e impliciet te verwijzen n a a r de specifieke c o n n o t a t i e s die dit
Stad en architectuurtractaa t
b e g r i p in d e r e n a i s s a n c e b e z a t . H e t ' d i s e g n o ' m o e t , a l d u s deze k u n s t t h e o r i e , gezien w o r d e n als
De re aedificatoria,
het door Leo Battista Alberti rond 1460 geschreven en in 1 4 7 2 gedrukte en
een beeld-teken dat, na voorbereidend e studies
uitgegeven architectuurtractaa t bevat een aantal passages over de bouw van de stad (Boek IV; Boek
' o p k o m t ' i n d e a r t i e s t , d a t ' a f g e l e i d ' is u i t d e
VII, hfdst. l en Boek VII, hfdst. 6). Het zijn de eerste verhandelingen over de stedebouw sinds de
direct zichtbare werkelijkheid. Het kunstwerk dat
antieken. Alberti gaat uitgebreid in op de situering van steden; er diende vooral gelet te worden op
is o n t s t a a n u i t d i t disegno,
de vruchtbaarheid van de grond, de mogelijkheden die een bepaalde plek bood voor de verdediging
w e e r a l s e e n t e k e n g e l e z e n of o n d e r g a a n w o r d e n .
tegen aanvallers en - in navolging van de aanbevelingen die Vitruvius gedaan had in zijn De
m o e t op zijn b e u r t ook
E e n t e k e n d a t g e l i j k e n i s s e n in z i c h d r a a g t m e t d e
Archi-
w e r e l d v a n d e I d e ë e n , h e t g r o t e Disegno
tectura libri decern - vooral ook op de eigenschappen van de plek voor de gezondheid van mens en
waarnaar
G o d de wereld geschapen heeft. Frederico Zuccari
dier. Dit laatste p u n t kwa m - in s a m e n h a n g met de leer van de vier elementen aarde, water, lucht,
z o u o p g r o n d van dit s o o r t g e d a c h t e n en d e gelij-
vuur - vooral neer op het kiezen van een 'gematigde' plek, een plek waar géén van deze elementen
k e n i s s e n a a n w e z i g in h e t w o o r d disegno,
de boventoon voert en waar de invloed van extreme vochtige, droge, hete, koude of harde winden
1 6 0 7 u i t g e g e v e n L'Idea
werd geweerd.
architetti
'Daarom
[... ], aangezien
zijn uit de elementen,
onze rede ons laat zien dat de lichamen en dat deze lichamen,
zorgen een heel gematigd
onze stad, want gezondheid
klimaat
moeten
te kiezen
dat
voor de ligging
van
ed
deze t e r m i n t e r p r e t e r e n als een teken
( d i s e g n o = s e g n o d i d i o in n o i ; t e k e n v a n G o d in
uiteenval-
wij geloven
in z i j n in
scultori
v a n d e g e l i j k e n i s m e t g o d a a n w e z i g in d e m e n s
opgebouwd
zoals we geloven, wijken voor en
len bij een exces of een tekort aan het ene of het andere element, wij er goed voor moeten
van dieren
de'pittori,
o n s ) . Z i e E r w i n P a n o f s k y , Idea, Theory,
A Concept
in
Art
N e w York, H a r p e r & Row, 1 9 6 8 [ l e ed.
Leipzig, 1928], pp. 6 0 - 8 8 .
is, zoals we gezegd hebben, de eerste vereiste. ' 2
H i s t o r i s c h g e z i e n is d i t g e b r u i k v a n h e t w o o r d
De stichting van de stad stond in de a r c h i t e c t u u r t r a c t a t en van begin af aan in het teken van de vier
disegno
elementen, de vier hieraan gerelateerde Aristoteliaanse eigenschappen (droogte, vochtigheid, hitte
vijftiende eeuw was de term vooral een technische
in d i t o p s t e l n i e t o v e r a l e v e n j u i s t . In d e
t e r m die de r e p r e s e n t a t i e van objecten d o o r lijnen
en koude) en de winden; een teken dat - zoals we later zullen zien - constitutief zou worden voor
a a n g a f , in t e g e n s t e l l i n g v o o r a l t o t collorire,
de totale vorm van de plattegrond van de stad.
de
tonale representatie van objecten. O o k Alberti
Zover is het nog niet. Alberti gaat eigenlijk alleen in op de onderdelen van de stad - straten, pleinen, poorten en torens - , wat Eimer in zijn Beitragen
zur Geschichte
der Idealstadt
g e b r u i k t e de t e r m alleen v o o r ' o m t r e k l i j n e n ' , de
(één van de
lineaire omschrijving van figuren. Zie Michael
betere overzichten van de theorie van de stedebouw in de renaissance) Alberti's fragmentarisch
B a x a n d a l l . Painting
beschreven stad doet beoordelen als de 'nog altijd op wezenlijke punte n verbeterde italiaanse stad
Century
and
Experience
in
fifteenth
O x f o r d , C a l e n d o n Press, 1972, pp.
1 3 9 - 1 4 1 . P a s in d e z e s t i e n d e e e u w g i n g d e t e r m
van de middeleeuwen, waarvoor hij verfraaiingsvoorstellen doet' 3 . Deze 'verfraaiingsvoorstellen' bestaan vooral uit overdekte arcaden langs de straten en bogen of t r i o m f p o o r t e n op plekken waar
Italy.
z o i e t s als o n s begri p ' o n t w e r p ' b e t e k e n e n . 5 . K e n m e r k e n d in d i t v e r b a n d v o o r De re aedificato-
straten uitmonden op pleinen. Deze conclusie is niet helemaal terecht. Aan het einde van het derde
ria z i j n z i n n e n a l s : ' N o w if t h e r e is a n y o t h e r P a r t
h o o f d s t u k van boek IV geeft Alberti in feite al de h o o f d v o r m van de ideaalsteden in de renaissance
of t h e C i t y t h a t f a l l s in p r o p e r l y w i t h t h e S u b j e c t
aan:
o f t h i s B o o k it is c e r t a i n l y t h e H a v e n ' ( B k . IV,
'.. we kunnen
concluderen
dat van alle steden de meest Ruime
meest Veilige die stad die omgeven door Hoeken
die uitspringen
is door Muren die hier en daar onderbroken
op bepaalde
c h . 8 ) . B k . I V v a n De re aedificatoria
de ronde stad is, en de
h a n d e l t in
Alberti's w o o r d e n niet over stedebouw m a a r over
worden
' W o r k s of a p u b l i c k N a t u r e ' ; h e t w o r d t d a n o o k
afstanden. '
beëindigd m e t de woorden: 'Thus m u c h we
Maar Alberti spreekt inderdaad nergens over het geheel van de stadsuitleg, het geheel van het stra-
t h o u g h t p r o p e r t o s a y of p u b l i e k W o r k s in t h e
tenpatroon. Nergens w o r dt de stad in zijn geheel opgevat als een mogelijk ontwerp, een object dat
universal A c c e p t a t i o n ' . D e enige zin die o p het
is te vergelijken met een gebouw, waarvoor de artiest een disegno* zou k u n n en maken. 5
t e g e n d e e l l i j k t t e w i j z e n is d e b e g i n z i n v a n h o o f d 4
1
OASE 25
| 1989
6.
Antonio Filarete, Sforzinda, o n t w e r p voor een plein
Antonio Filarete, Sforzinda, plattegrond
Nog voordat Alberti's tractaat in druk verschenen was, schreef en tekende de florentijnse beeldhouwer en architect Antonio di Piero Averlino, bekend onder de naam Filarete, zijn verhandeling over de ideaalstad genoemd naar zijn beschermheer en opdrachtgever Francesco Sforza:
Sforzinda6.
Dit pas in de negentiende eeuw uitgegeven boek is niet echt een nuchter architectonisch tractaat, maar heeft vaak eerder de vorm van een allegorisch verhaal. Filarete's ontwerp voor de stad Sforzinda, weergegeven in zijn manuscript in een op schaal getekende maar verder nogal schetsmatige plattegrond, is te beschouwen als het eerste getekende disegno van een stad. Voor het eerst is hier de stad als geheel als een architectonische ontwerpopgave opgevat, waarvoor een aantal belangrijke 'details' (pleinen) en belangrijke bouwwerken verder uitgewerkt zijn; het begin van de stedebouwkunde. Filarete lijkt zich bewust te zijn geweest van de bijzonderheid van zijn ontwerptekening; hij gaf haar een naam. Zoals hij de stad de naam gaf van zijn patroon, zo vernoemde hij de tekening van de stad naar zichzelf:
Averliano7.
Over de hoofdvorm van deze stad is Filarete heel kort: 'De basisvorm
bestaat uit twee vierkanten,
de één bovenop de ander, zonder dat de hoe-
ken raken. Eén hoek zal evenver van de andere twee hoeken in elk vierkant
Philibert
Delorme,
Antonio Filarete,
g e o m e t r i s c h e weergave van de w i n d r i c h t i n g e n , gebaseerd op Vitruvius,
41 OASE
25
| 1 9 8 9
zijn.'s
1567
Sforzinda, schematische
plattegrond
Antonio Filarete, Sforzinda, verkaveling van huizen voor handwerkslieden
Op de plattegrond van de stad staat deze figuur duidelijk afgebeeld, ingeschreven in een cirkel. Op de buitenhoeken van deze achtpuntige stervorm zijn ronde torens aangegeven. Op de binnenhoeken liggen de acht stadspoorten en in het midden van de stad zien we een grote rechthoekige 'piazza'.
s t u k 3: ' I t is c e r t a i n t h e F o r m o f t h e C i t y a n d t h e D i s t r i b u t i o n of i t s P a r t s m u s t b e v a r i o u s a c c o r d i n g t o t h e V a r i e t y of P l a c e s , s i n c e w e s e e i t is i m p o s s i b l e u p o n a H i l l t o lay o u t a n A r e a w h e t h e r
Op de kop van dit centrale plein bevindt zich - aldus de tekst - de kathedraal, en aan de andere
r o u n d o r s q u a r e , o r of a n y o t h e r r e g u l a r F o r m ,
zijde het hof, dat wil zeggen het prinselijk paleis met de bijkomstige behuizingen van de Podesta en
with t h a t Ease, t h a n you m a y u p o n an o p e n
de Capitano. Acht straten lopen vanuit dit plein naar de acht poorten, 'in aanvulling op een hoofd-
Plain.' M a a r dit h o o f d s t u k handelt uitsluitend
straat vanaf elk van de rechte hoeken', dat wil zeggen in aanvulling op acht hoofdstraten die van
over de h o o f d v o r m , de o m t r e k l i j n van de stad,
dit plein naar de buitenhoeken van de stervormige figuur lopen. Het exact in het midden gelegen
b e p a a l d d o o r a n d e r e ' W o r k s of a p u b l i c k N a t u r e ' ,
plein en het spaakwielpatroon van de vanuit dit plein uitwaaierende straten, maken van 'Averliano', de tekening van Sforzinda, de eerste uit de lange reeks ontwerpen voor radiaalsteden die de Renaissance heeft voortgebracht.
namelijk de s t a d s m u r e n en fortificatie*.(Gebruik t is d e J a m e s L e o n i v e r t a l i n g u i t 1 7 2 6 , in d e u i t g a v e v a n J o s e p h R y k w e r t ( e d . ) . Ten Books ture,
Het ontwerp van Sforzinda lijkt vooral te zijn gebaseerd op passages over de uitleg van de stad uit Vitruvius' De Architectura.
Net als Vitruvius begint Filarete de beschrijving van zijn ontwerp gezond en vruchtbaar is. 9
Bergen beschermen haar tegen de ongunstige invloed van de meer extreme winden. Het radiaalpatroon en de achtpuntige hoofdvorm zijn vermoedelijk voortgekomen uit een interpretatie van de twee hoofdstukken uit De Architectura
on
Architec-
1955.
6 . F i l a r e t e h e e f t w a a r s c h i j n l i j k a! in d e z e s t i g e r j a r e n a a n h e t t r a c t a a t g e w e r k t , m a a r p a s in
1491/93
was het m a n u s c r i p t klaar.
met een verantwoording van de vermoedelijk imaginaire plek die hij voor deze stad op het oog heeft: een plek die geheel volgens de aanbevelingen van De Architectura
London, Tiranti,
7 . 'I t h i n k w e s h o u l d b e g i n f i r s t o f a l l b y b u i l d i n g this city, b u t as I told y o u , I shall firs t m a k e t h e d e s i g n . [ . . . ] N o w I i n t e n d t o begin t h e d r a w i n g of t h e city. I shall call t h e d r a w i n g A v e r l i a n o a a d t h e
die betrekking hebben op de uitleg van de stad; hoofdstuk
6 van het eerste boek ('De Richting van de straten; met opmerkingen over de winden') en het
c i t y [I w i l l c a l l ] S f o r z i n d a . ' F i l a r e t e , Treatise Architecture,
Being
Piero
c e r ( e d . ) . N e w H a v e n a n d L o n d o n , Yale U n i v e r s i t y
'Laat dan de richtingen
van uw straten en stegen bepaald worden door de
van de
scheidslijnen
winden.'
p. 2 5 .
t h e c i t y will b e well l o c a t e d in a s a l u b r i o u s p l a c e , t h a t is, h e a l t h y a n d a l s o f e r t i l e . ! . . . ] I t is a v a l l e y
leiden - de poorten waar aldus de beschrijving van Filarete de winden aangrijpen - zijn precies gelegen tussen de hoofdwindrichtingen aangegeven door de acht punten van de stervormige buitenomtrek . De Architectura
on Architecture,
9 . ' T h e s i t e I h a v e s e e n is o f s u c h n a t u r e t h a t I t h i n k
Dit is precies wat Filarete gedaan lijkt te hebben. De acht doorgaande wegen die naar de poorten
10
J o h n R. S p e n -
P r e s s . 1 9 6 5 , p. 2 2 . 8 . F i l a r e t e , Treatise
de acht hoofdwindrichtingen aangeeft. Deze windroos legt de plek van de straten vast:
as Filarete,
di
hoofdstukken schrijft Vitruvius dat de stichting van een stad behoort te beginnen met het oprich-
tussen de kwartieren
Known
on
by Antonio
daarop volgende hoofdstuk 7 ('De ligging van openbare gebouwen'). In de eerste van deze twee ten van een zonnewijzer, met behulp waarvan dan een windroos uitgelegd zou moeten worden die
Averlino,
the Treatise
libri decern vormde één van de weinige bronnen waarop Filarete zich kon
s u r r o u n d e d by m o u n t a i n s . O n t h e s o u t h t h e m o u n t a i n s are higher so t h a t the winds called Austro,
Africo,
a n d Notte
c a n n o t strike it. T h e
e a s t e r n m o u n t a i n s d e f e n d it w e l l e n o u g h f r o m E u r o , Subsolano,
a n d Vulturno.
The western
baseren bij zijn eerste ontwerp voor een architectonische stad, de stad die als geheel opgevat wordt
parts are s o m e w h a t lower. The t e m p e r a t e
als een onderdeel, een object van de architectonische wetenschap. Filarete en zijn tijdgenoten ken-
Zephiro,
den geen tekeningen, geen inzichtelijke overblijfselen van antieke steden die hen zouden kunnen lei-
Boreas
den. Zijn ontwerp moest haast wel een soort getekende interpretatie worden van de woorden over
hern gates at certain times with greater ardor
de uitleg van de stad die geschreven staan in de genoemde twee hoofdstukken van De
Architectura.
Deze passages van Vitruvius leidden zo haast vanzelf tot het revolutionaire radiaalpatroon, een
Circio
a n d Favonio
w i t h Aquilone
blow here. Certainly
a n d Eurus
visit t h e n o r t -
t h a n a n y o f t h e o t h e r s . ' F i l a r e t e , Treatise Architecture,
p.
on
22.
10. D e overige a c h t ' h o o f d s t r a t e n ' liggen d u s precies
patroon dat, zover bekend, ook de Antieken nooit daadwerkelijk toegepast hebben.
o p d e z e w i n d r i c h t i n g e n : k e n n e l i j k r e k e n d e Fila-
Ook de door Filarete gekozen stervormige hoofdvorm zou, als een interpretatie van de door
rete hier o p de b e s c h u t t e n d e w e r k i n g van de bui-
Vitruvius beschreven 'windroos' uit dit boek voortgekomen kunnen zijn. Philibert Delorme geeft in
ten wal en de ronde torens. Deze a c h t h o o f d s t r a -
zijn honderd jaar later verschenen Premier Tome de l'Architecture
ten lopen dood. Zij k o m e n niet uit op een poort,
een afbeelding die de 'achtwin-
den-leer' moet verduidelijken; een meetkundige figuur, opgebouwd uit twee vierkanten, die exact gelijk is aan de hoofdvorm van Sforzinda. In deze vorm, omgeven door een dubbele cirkel, is zij nog vele malen afgedrukt in de zestiende en het begin van de zeventiende eeuw, bijvoorbeeld als één van de 'sigili', magische beeldtekens, die Giordano Bruno in 1583 afdrukte in zijn Ars reminiscendi in phantastico
campo exarandi.n
et
In Filarete's tijd kende deze figuur al een lange traditie; ze komt
veelvuldig voor in de decoratie van middeleeuwse kerken. Precies in deze vorm, omgeven door een dubbele cirkel, staat ze ook afgebeeld in zijn tractaat als een schematische weergave van de plattegrond van de stad. Ze vormde van oudsher een meetkundig teken voor de vier elementen en de hieraan gerelateerde Aristoteliaanse kwaliteiten. De hoeken van het ene vierkant stonden hierbij voor de vier elementen; de hoeken van de andere voor de kwaliteiten.
Icones symbolicae We zullen hier voorlopig uitgaan van de al vaker naar voren gebrachte hypothese 1 2 dat Averliano het eerste architectonische ontwerp voor een stad sinds de antieken - bepaald is door dit 'zegel', of deze iconis symbolica.
Dit laatste is een andere in de renaissance gebruikte term die misschien
beter het karakter van dit soort beeldtekens aangeeft. We doen dit niet alleen op grond van de
wat op het eerste gezicht niet zo'n practische o p l o s s i n g lijkt. M a a r Filarete lijkt d e z e a c h t s t r a ten vooral o p g e v a t te h e b b e n als c e r e m o n i e l e straten, begeleid d o o r zuilengangen. Aan deze s t r a t e n p r o j e c t e e r d e hij de p a r o c h i e k e r k e n en de k e r k e n voor de Franciscanen, Augustinianen,
Dominica-
n e n en a n d e r e o r d e s . D e s t r a t e n die wel n a a r een p o o r t leiden w a r e n vooral b e s t e m d voor de handel. H i e r a a n lagen de m a r k t e n w a a r g r a a n en wijn, s t r o en h o u t , olie en a n d e r e zaken v e r h a n d e l d zouden moeten worden. 1 1 . G i o r d a n o B r u n o , Ars stico
campo
rum
ad omnium
onem
reminiscendi
exarandi;
Explicatio
scientiarum
dispositionem
et in triginta
ed artium
et memoriam,
F r a n c e s Y a t e s , The
Art
of Memory,
phantasigilloinventi-
1583. Zie London, Rout-
ledge & K e g a n P a u l , 1 9 6 6 , p. 1 9 9 en S. L a n g , ' T h e I d e a l C i t y f r o m P l a t o t o H o w a r d , The tectural
Review,
Archi-
112, 1952 , pp. 9 5 - 9 6 .
1 2 . A l l e r e e r s t d o o r S . L a n g in ' T h e I d e a l C i t y ' . Z i e o o k
overduidelijke en exacte vormovereenkomst, maar ook omdat het gebruik van dergelijke icones
H e r m a n van der Marei, 'Filarete's Sforzinda
symbolicae
( 1 4 6 1 - 1 4 6 4 ) , H e t s t a d s c o n c e p ' t in d e 1 5 d e e e u w ' ,
in het disegno geheel past in het denken van de renaissance over de artes, de k u n s t e n /
OASE
11, 1 9 8 5 , pp. 2 3 - 2 8 .
41 OASE 2 5
| 1989
Cesare Cesariano, Vitruviaanse figuur,
4
1
OASE
25
|
1989
1521
wetenschappen waartoe nu ook de architectuur behoorde. 1 3 De belangrijkste, meest algemene en invloedrijkste van deze zegels was de figuur die Vitruvius bespreekt in het eerste h o o f d s t u k van het derde boek van zijn De Architectural
de overbekende figuur van de mens die met uitgestrekte
armen is ingeschreven in een cirkel en een vierkant. Hoewel dit h o o f d s t u k alleen gewijd is aan het ontwerpen van tempels, vormde het voor de wetenschap van de architectuur in de renaissance één van de voornaamst e documenten . Het m a a k t e een door de antieken geautoriseerde invoeging van de architectuur mogelijk in het algehele neo-platonische kader waarbinnen het wetenschappelijk denken van de renaissance zich bewoog. Dit kader, voornamelijk ontwikkeld in Florence, speelde een belangrijke rol in de wedergeboorte van de vrije kunsten, de artes en stond aan de wieg van de discipline die we tegenwoordig k u n s t t h e o r i e noemen. 1 4 Dit h o o f d s t u k uit De Architectura, de renaissance kon worden samengebald in de iconis symbolica
dat voor
van de mens - ingeschreven in de
1 3 . Z i e v o o r iconis
symbolicae
cirkel en het vierkant - kon zo tesamen m e t een paar andere regels uit hetzelfde boek, dienen als
T h o u g h t ' , Journal
het handvest, de geboorteakte van de wetenschap van de architectuur. Dit beeldteken deed het
Institutes,
beeld van de mens - door het 'feit' dat het omschreven kon worden door de twee meest volmaakte figuren - als een microcosmos verwijzen naar de algemene h a r m o n i e van de macrocosmos. Een harmonie die hier, op aarde, niet zozeer concreet aanwezig was, maar als Idee verborgen lag in de
Moderne, André
Principles
in the Age of
Humanism15
Warburg
and
Courtauld
1 9 4 8 , p p . 1 6 3 - 1 9 3 , en voor d e n k en van de renaiss a n c e o v e r d e artes
dingen. Deze analogie tussen de m a c r o c o s m os en de microcosmos vormde een kernpunt, of beter renaissance. Rudolf W i t t k o w e r heeft in zijn Architectural
of the
XI, L o n d o n , T h e W a r b u r g I n s t i t u t e ,
et l'intelligble,
gezegd een vast, centraal baken voor de neo-platonische wetenschappelijk- artistieke projecten in de
E.H. G o m b r i c h , 'Ico-
n e s s y m b o l i c a e , t h e V i s u a l I m a g e in N e o - P l a t o n i c
v o o r a l R o b e r t K l e i n , La
écrits
articles Chaste!,
sur la Renaissance
et essais
réunis
Forme
et
I'art
et présentés
par
Paris, G a l l i m a r d , 1970, pp. 174-
192. 14. Zie v o o r dit n e o - p l a t o n i s c h e k a d e r de s t a n d a a r d -
laten zien hoe dit beeld - vooral in het o n t w e r p van kerken - de aanzet gaf t o t de vele experimenten met centraal-plattegronden, opgebouwd uit de ideële meetkundige figuren van het vierkant, de cirkel en de hiervan afgeleide regelmatige veelhoeken.
w e r k e n v a n F r a n c e s Y a t e s , Giordano the Hermetic
voorstellingen van iets, maar eerder als 'zegels' die h u n geheim, h u n 'idee' in zich droegen. Deze wereld van de tekens was niet afgescheiden van die van de dingen, maar was van eenzelfde orde. Ook de dingen werden, net als iedere andere voorstelling, gelezen als tekens. De wetenschap van de renaissance was zowel ideëel als in haar m e t h o d e n gericht op het ontcijferen van deze tekens, die verborgen en aangeduid lagen in een netwerk van gelijkenissen dat de schepper over zijn schepping had rondgestrooid. Het doel was niet slechts een passieve interpretatie; in haar 'magische', aktieve praktijken richtte de wetenschap van de renaissance zich op het voortbrengen van betere, zuiverder, schonere, en daardoor ook werkzamere tekens die uit de dingen gedestilleerd zouden k u n n e n worden. 1 6 Het 'zegel' van de mens droeg al deze geheimen in zich als een weerspiegeling van de cosmos en hemellichamen. Daaronder bevond zich ook het geheim van de harmonieuze verhoudingsmaten ,
Bruno
from
Theology:
Studies
the Fifteenth
and
London, Routledge &
Kegan Paul, 1 9 6 4 en van D.P. Walker, Ancient
Het is belangrijk te beseffen dat deze beeld-tekens niet zozeer gezien werden als afbeeldingen, als
Tradition,
The
in Christian
Platonism
to the Eighteenth
Century,
L o n d o n , G e r a l d D u c k w o r t h , 1 9 7 2 . Voor de g e b o o r t e v a n d e k u n s t t h e o r i e zi e E r w i n P a n o f s k y , Idea.
p. 50.
1 5 . R u d o l f W i t t k o w e r , Architectural Age
of Humanism,
Principles
London, AlecTiranti,
1 6 . Z i e M i c h e l F o u c a u l t , De Woorden een archaeologie
van
de
in
the
1952.
en de
Dingen,
menswetenschappen,
B a a r n , A m b o , z.j., pp. 3 9 - 6 7 . 1 7 . A l b r e c h t D ü r e r , Hierinn Bücher
von
menschlicher
sind
begriffen
Proportion,
vier Nuremberg,
1528. 1 8 . F i l a r e t e , Treatise
on Architecture,
p. 2 2 .
zoals Vitruvius lijkt aan te duiden in het genoemde h o o f d s t u k. Het beeld van de mens werd zo een
O p p. 4 5 3 g e e f t F i l a r e t e e e n d a t u m d i e is b e p a a l d
bevoorrecht object van onderzoekingen zoals die bijvoorbeeld met een verbluffende exactheid wer-
d o o r een a s t r o l o o g w a a r o p b e g o n n e n zou k u n n e n
den ondernomen door Albrecht Dürer. Dürer legde zijn bevindingen vast in het wijd verspreide
w o r d e n : 15 april 1 4 6 0 , 2 1 m i n u t e n n a h e t t i e n d e
boek Hierin sind begriffen
vier Bücher von menschlicher
Proportion17.
De proporties die in theorie
werden afgeleid uit dit zegel vonden direct h u n weerklank in de kunsten, zeker ook in de architec-
uur. 19. Bij de b o u w van h e t Escoriaal b i j v o o r b e e l d lijkt h e t t i j d s t i p v o o r de legging van de e e r s t e f u n d e -
tuur.
r i n g s t e e n van de kerk b e p a a l d te zijn d o o r een
Een laatste punt dat we hier, voordat we terugkeren naar Sforzinda, naar voren willen brengen in deze algemene beschouwing over de icones symbolicae,
is dat deze tekens geen abstracte of 'dode'
g u n s t i g e c o n s t e l l a t i e die veel o v e r e e n k o m s t e n vert o o n d e m e t de constellatie ten tijde van de
tekens waren. Zij zouden, zeker wanneer zij een bepaalde schoonheid of zuiverheid bezaten, hun
g e b o o r t e v a n P h i l i p s II, e e n c o n s t e l l a t i e b e h e e r s t
invloed kunnen uitoefenen op bijvoorbeeld de beschouwer of de gebruiker ervan. We willen hier
d o o r een g e l u k k i g e b i j n a - c o n j u n c t i e van de planet e n d i e h e t m e e s t t o t d e v e r b e e l d i n g s p r a k e n in d e
verder niet ingaan op dit soort speculaties die zo'n belangrijke rol speelden in de cultuur van de
z e s t i e n d e eeuw; S a t u r n u s en Jupiter, m e t J u p i t e r
renaissance, maar er alleen op wijzen dat dergelijke al dan niet meetkundig tot stand gekomen
als heerser. Zie René Taylor, 'Architecture and
'zegels' ook gebruikt werden in velerlei kunsten of magische praktijken. Dezelfde figuur met de
M a g i c , C o n s i d e r a t i o n s o n t h e Idea of t h e
dubbele cirkel die ook ten grondslag lag aan het o n t w e r p van Sforzinda, gebruikte Giordano B r u n o
E s c o r i a l ' , Essays
in zijn occulte geheugenkunst, en werd ook wel gebruikt bij het berekenen van horoscopen. Hierbij
presented
moet worden bedacht dat de 16de eeuw geen duidelijk onderscheid kende tussen de begrippen
A l b e r t i s u g g e r e e r t in h e t z e s d e h o o f d s t u k v a n
kunst, wetenschap en magie. Filarete zelf wilde dat bij de stichting van de stad de mogelijke invloed van de hemellichamen niet werd vergeten. 'Als we de plek gevonden hebben, zal ik u vertellen onder welke condities, planeet, teken en u u r de stad gesticht dient te worden', aldus Filarete.
18
on the history
t o Rudolf
Wittkower,
of
architecture
pp. 9 9 - 1 0 2 . O o k
Boek I ('Of s o m e m o r e hidden Conveniences and I n c o n v e n i e n c e s of t h e R e g i o n w h i c h a wise M a n o u g h t t o e n q u i r e i n t o ' ) , in e n i g s z i n s v o o r z i c h t i g e
Het
b e w o o r d i n g e n - hij h e e f t het over ' A r t s , provided
raadplegen van astrologen bij de stichting van een stad of een belangrijk b o u w w e r k schijnt t o t in
they are not imcompatiable with our Religion, I
het begin van de zeventiende eeuw niet ongebruikelijk te zijn geweest. 1 9 In het meest veelomvat-
o w n do n o t d e s p i s e ' - te beginnen m e t b o u w e n
tende overzicht van de militaire architectuur uit de zestiende eeuw, het rond 1550 geschreven en in 1599 p o s t h u u m uitgegeven Delia architettura
militare
van de militair ingenieur Francesco de Mar-
onder een gunstige astrologische constellatie. 2 0 . H o r s t d e la C r o i x ' M i l i t a r y A r c h i t e c t u r e a n d t h e
chi, wil de Marchi de verantwoordelijkheid voor het stichten van een stad in handen leggen van een
R a d i a l C i t y P l a n in S i x t e e n t h C e n t u r y I t a l y ' ,
groep experts waartoe ook een astroloog zou moeten behoren. 2 0 Het ging erom de stad in te bed-
Art
Bulletin,
4 2 , 1 9 6 0 , p. 2 8 6 .
den in de meest gunstige constellatie van mogelijke invloeden, de invloeden van de elementen, de winden, maar ook die van de hemellichamen; o m een zo gunstig mogelijk situering in plaats én tijd die in het geval van Sforzinda zijn waarmer k of zegel vond in de door Filarete gebruikte figuur. Overigens is niet duidelijk welke onderdelen van de stad door deze enkele of dubbele cirkel in Filarete's plattegrond gerepresenteerd worden. De stervormige f i g u u r geeft de stadswal aan, zoals
41 OASE 25
| 1989
The
Antonio Filarete, Sforzinda, situatie
Francesco di Giorgio M a r t i n i ,
Francesco di Giorgio Martini,
F r a n c e s c o di Giorgio M a r t i n i ,
T r a t t a t o di a r c h i t e t t u r a C i v i l e e M i l i t a r e , C o d . T o r i n e s e
Trattato di architettura Civile e Militare,
schematische
Saluzziano, fol. 7
C o d . A s h b u r n h a m , fol. 5
tekening uit de Codex
21.
De eerste versie van de tekst (Codici Torinese
de tekst stelt, maar wat deze cirkel of cirkels die om de figuur is of zijn getrokken dan zouden moeten voorstellen, blijft geheel duister. Vermoedelijk spreekt uit deze lijnen alleen Filarete's wil om dit
Ashburnhamiano,
v a n c o m m e n t a r e n v o o r z i e n h e e f t ) , is w a a r s c h i j n lijk t u s s e n 1 4 8 2 e n 1 4 8 7 o n t s t a a n . D e l a t e r e v e r sie (Codici Sienese S.IV en
Magliabechiano
beeldteken, deze iconis symbolica,
dat het beeld van de vier elementen en de daaruit voortvloeiende
eigenschappen en de invloeden van de twaalf 'huizen' van het firmanent in zich droeg, als een soort stempel of zegel op het landschap te drukken. Een zegel dat tevens, als een overkoepelde metafoor
11.1.141) t u s s e n 1 4 8 7 e n 1 4 9 2 . Z i e S t a n i s l a u s v o n
in de figuur van de cirkel en het vierkant, het beeld van de harmonie van de microcosmos weergaf
M o o s , Turnt
en dat de achtwindenleer van Vitruvius moeiteloos in zich op kon nemen. In een geniale en tevens
Politischen
und
Bollwerk,
Ikonographie
p. 1 8 3 ,
Beitrage der
Renaissancearchitektur,
zu
einer
verbluffend simpele fusie van een interpretatie van Vitruvius en een overgeleverde meetkundige
Italienische
Zurich, Atlantis,
1974,
n.97.
figuur, had Filarete een samenvattend en omvattend beeldteken gevormd dat zijn schaduwlijnen vooruitwierp op de stichting van de stad: een ontwerp, een idee van de stad.
' F o r t h e t e m p l e s , t h e s i t e f o r t h o s e of t h e g o d s u n d e r w h o s e p a r t i c u l a r p r o t e c t i o n t h e s t a t e is t h o u g h t to rest and for Jupiter, J u n o and s h o u l d be on t h e very h i g h e s t point
23.
Magliab
Saluzziano 148 en Laurenzio
h e t m a n u s c r i p t d a t L e o n a r d o in b e z i t g e h a d e n
22.
kerkplattegrond,
Minerva,
commanding
Het laatste belangrijke element dat uit Filarete's plattegrond naar voren springt, is het grote centrale rechthoekige plein met daaraan de belangrijkste bouwwerken: de kathedraal en het prinselijk paleis. Ook dit element kan aan Filarete's lezing van Vitruvius zijn plek in dit eerste ontwerp voor
a v i e w of t h e g r e a t e r p a r t of t h e c i t y . ' V i t r u v i u s ,
een ideaalstad te danken hebben. Het tweede hoofdstuk over de uitleg van de stad in De
Ten
tura, 'De ligging van openbare gebouwen', begint als volgt:
Books.
B o o k I, h f d s t . 7 .
F r a n c e s c o d i G i o r g i o M a r t i n i , Trattati tettura
Civile
e Militare,
sulTArchi-
v e r t a a l d e f r a g m e n t e n in
Lianne Lefaivre en Alexander Tzonis, van sche
het
Architectonisch
documentatie,
Ontwerpen, Nijmegen, SUN,
pp.70,75.
41 OASE
25
| 1 9 8 9
Theorieëen een 1984,
histori-
Architec-
'Nu we de stegen bepaald en de straten uitgelegd hebben, moeten we vervolgens van de bouwterreinen
de keuze
voor tempels, het forum en alle andere openbare ruimten
len, met het oog gericht op het algemene gerief en de algemene bruikbaarheid.
behandeIndien de
stad aan de zee gelegen is, moeten wij grond dicht bij de haven kiezen voor de plek waar het forum gebouwd zal worden, maar als de stad landinwaarts
ligt in het midden
ervan.'
De elementen waaruit het ontwerp van de stad van nu af samengesteld zou worden, zijn allen aanwezig: de vorm van de omwalling, de uitleg van de straten en het centrale plein. Zij zouden verenigd moeten worden in een 'zegel', een 'idee' van de stad. In Filarete's disegno 'Averliano', zijn de twee elementen die zijn afgeleid van de twee hoofdstukken uit De Architectura
over de uitleg van
Francesco di Giorgio Martini,
de stad - het spaakwielpatroon van hoofdstraten en het centraal gelegen plein - nog min of meer
' C h o r p o de ia c i t t a ' ,
los van elkaar in de omtreklijnen van de stad neergelegd. De verbindingen tussen het radiale stratenpatroon en het rechthoekige forum die voor de verwezenlijking van deze iconis symbolica
C o d . Torinese S a l l u z i a n o, fol. 1
nood-
zakelijk zijn liggen als nog op te lossen problemen in de plattegrond.
H e t b e e l d v a n de m e n s Nog in de vijftiende eeuw werd de nieuwe ontwerpopgave, het disegno voor een stad, vol energie opgenomen, en wel door Francesco di Giorgio Martini in zijn rond 1485 samengestelde Trattato architettura
civile e militare2I.
di
In dit tractaat krioelt het letterlijk van de stadsontwerpen; achthoe-
kige radiaalsteden, steden op een berg met - in overeenstemming met het voorschrift van Vitruvius - een tempel of 'borghi' op het hoogste pun t
22
, havensteden, een stad doorsneden door een breed
kanaal of een rivier, een spiraalvormige stad en steden waarbij de kathedraal tesamen met de omringende fortificaties als een soort scheepsboeg het landschap inwijst - om een paar van de soms wat bizar aandoende vormen aan te duiden. Wat bij Filarete wellicht impliciet gebeurt, doet Giorgio expliciet. Luid en duidelijk hevelt hij de theorie van de architectuur over naar het niveau van de stad, die nu zonder meer als architectonisch object wordt gezien. De aanbevelingen die Vitruvius doet in zijn derde boek - het boek over het ontwerpen van tempels, waarin hij de figuur van de mens ingeschreven in een cirkel en een vierkant beschrijft - wil Giorgio niet alleen toegepast zien in in de maten en hoofdlijnen van tempels en de verhoudingsmaten van zuilen en hoofdgestellen, maar ook in het ontwerp van de stad: 'Men dient er dan ook rekening mee te houden dat, zoals de onderdelen menselijk
lichaam van volmaakte
genomen
dient te worden ten aanzien van steden [...] Telkens dus wanneer enig voornaam
deel van
dezelfde verhouding van dit ene lid is
en omtrek
zijn, hetzelfde
en leden van het in acht
de stad of andere gebouwen
verhouding
aan enig lid van de mens is aan te passen, dient het in
te staan tot de stad in haar geheel, zoals dat lid naar gelijkenis
waar-
beoordeeld.'11
Naast twee ontwerpen voor achthoekige radiaalsteden - de eerste twee bekende volledige ontwerpen voor radiaalsteden die vermoedelijk ook mede gebaseerd zijn op Vitruvius' achtwindenleer beeldt hij dan ook in zijn tractaat op dezelfde grootte de figuur van de mens af, omschreven door cirkel en vierkant. 2 4 Op het vlak van de architectuur vormen de centrale radiaalplattegronden een weerspiegeling van de centraalplattegronden voor 'tempio's' waarvan Giorgio wat verderop in zijn manuscript een aantal ontwerpen geeft. Beiden komen overeen met het beeld van de microcosmos,
24.
tevens de eerste getekende interpretatie van de
analogie, de weerspiegelde gelijkenis, lag tevens de sleutel tot de verbinding van de elementen die
V i t r u v i a a n s e f i g u u r , zie W i t t k o w e r ,
Vitrivius allebei suggereerde:, het spaakwielpatroon en het in het hart van de stad gelegen ' f o r u m ' . In beide door Giorgio getekende achthoekige radiaalsteden weerspiegelt het plein de buitenomtrek;
Deze tekening van Giorgio van het menselijk l i c h a a m o m s c h r e v e n d o o r c i r k e l e n v i e r k a n t is
de universele drager van alle analogiëen, dat Giorgio uitgebreid in zijn tractaat beschrijft. 2 5 In de
Principles, 25.
in het ene geval zijn de hoeken van het plein gesloten en komen de hoofdstraten uit op de middens
Architectural
p.14.
M e n d i e n t te b e s e f f e n , a l d u s G i o r g i o , ' . . . d a t d e m e n s , e e n w e r e l d in h e t k l e i n g e n o e m d , alle alge-
van de zijden van het plein en de omwalling. In het andere geval komen deze straten uit op de
m e n e v o l m a a k t h e d e n v a n d e g e h e l e w e r e l d in zich
hoekpunten hiervan.
v a t , a a n g e z i e n hij v o o r z i j n b e s t a a n in v e r b i n d i n g s t a a t m e t de e l e m e n t e n en de m e t a l e n , v o o r zijn
Het beeld van het menselijk lichaam kon ook op een meer directe wijze worden vertaald in archi-
voeding, vermenigvuldiging en
tectonische vormen, zoals Giorgio laat zien in een afbeelding van een longitudinale kerkplattegrond
voortplanting
o v e r e e n s t e m t m e t de p l a n t e n , voor zijn zintuige-
waarvan de hoofdverhoudingsmaten direct uit dit lichaam zijn afgeleid. Daarnaast geeft hij een
lijke e r v a r i n g e n m e t de wilde d i e r e n, en t e n s l o t t e
afbeelding van een longitudinale stad die geheel naar analogie hiervan ontworpen is: 'fighura del
voor zijn begrip m e t de engelen en o n s t o f f e l i j ke s u b s t a n t i e s , z o d a t d i e n t e n g e v o l g e in h e m d e gelij-
chorpo doue la circhumferentia delle citta e distributione desso'. In deze figuur bepaalt het middel-
k e n i s m e t a l l e s c h e p s e l e n v e r s c h i j n t . ' F r a n c e s c o di
26
punt van de mens , de navel, het middelpunt van de stad: het cirkelvormige 'piazza', met daaraan
G i o r g i o M a r t i n i , Trattati
de 'tempio'. Op de plek van het hoofd ligt de 'borghi', de vorstenburcht en het laatste en stevigste
e Militare,
verdedigingswerk van de stad, aangezien
Civile
L e f a i v r e e n A l e x a n d e r T z o n i s , Theoriëen
'... het hoofd en het gelaat de edelste delen van het menselijk waakt over het hele lichaam, moet de vesting gesitueerd
suil'Architettura
v e r t a a l d e f r a g m e n t e n in L i a n n e
Architectonisch
lichaam zijn en met de ogen
worden op een verheven
opdat ze over heel het lichaam van de stad kan waken en deze kan
overzien.'
plaats,
26.
Ontwerpen,
p.
van
het
74.
'In de e e r s t e p l a a t s d i e n t m e n te w e t e n d a t w a n neer het menselijk lichaam op de grond
uitge-
s t r e k t ligt en een d r a a d w o r d t g e t r o k k e n v a n u i t de n a v e l n a a r d e u i t e i n d e n v a n d e l e d e m a t e n , e e n lijn in d e v o r m v a n e e n c i r k e l z a l o n t s t a a n ' , i d e m , p . 70.
41 OASE
25
| 1 9 8 9
A n t o n i o da S a n g a l l o il g i o v a n e , ontwerpen voor vestingvormen, Firenze, Uffizi, Arch.
758
De gehele hoofdvorm van de stad wordt beheerst door de wetten van de analogie. Overeenkomstig het aantal en de plek van de menselijke ledematen, bezit de stad vier 'torroni'. De belangrijkste en tegelijkertijd kwetsbare opening van de stad, de 'porta', correspondeert met de plek van het geslacht en wordt afgeschermd door een speciale vestingbouwkundige vernieuwing, de 'rivellino'; het ravelijn. In een ander uitgesproken langwerpig ontwerp voor een stad afgebeeld in de
Trattato
civile e militare, zien we in plaats van een 'borgi' een kathedraal 'aan het hoofd' 2 7
di architettura
en weer aan de ertegenoverliggende zijde een poort die beschermd wordt door een 'rivellino' (voor de overige vier poorten in dit ontwerp werd deze speciale bescherming kennelijk overbodig geacht). Tot in de eerste helft van de zeventiende eeuw werd deze gewenste analogie tussen het stadslichaam en het lichaam van de microcosmos herhaald in de architectuur- en vestingbouwkundige tractaten. Zowel in Pietro Cataneo's I quattro primi libri di architettura Scamozzi's Idea dell'architettura
uit 1554 als in Vincenzo
universale - om een paar van de belangrijkste voorbeelden te noe-
men 2 8 - keert dit denkbeeld terug. 'E la fortezza quasi un altri corpo humana ' stelt Pietro Sardi nog in 1639. 2 9 Maar evenals dat het geval is bij de kerkplattegronden uit de Renaissance, zijn er slechts een paar - in dit geval kleine - fortificaties die geheel en al zijn ontworpen en uitgevoerd in een directe navolging van de hoofdvormen van het menselijk lichaam. Voorbeelden zijn Guiliano da San Gallo's fort bij Poggio Imperiale uit 1488 en Joao Batista Cairato's fort Jezus bij 27.
' E n w a n n e e r m e n in d e z e s t e d e n g e e n
Mombassa in Kenya, waarvan de aanleg in 1593 een aanvang nam.
burcht
Ondanks het feit dat Francesco di Giorgio's tractaat pas eeuwen later in drukwerk zou worden
h o e f t te b o u w e n , dient m e n deze plaats te benoe-
28.
m e n v o o r de k a t h e d r a a l ' , i d e m , p. 70.
uitgegeven heeft de hierin aanwezige reeks tekeningen, de eerste serie stadsontwerpen, een grote
Voor een overzicht van de o m v a n g r i j k e z e s t i e n d e
invloed uitgeoefend. Ze vormde een directe inspiratiebron voor veel van de architecten die zich in
en begin z e v e n t i e n d e e e u w s e l i t e r a t u u r over
het begin van de zestiende eeuw bezig gingen houden met dit nieuwe architectonische object, de
v e s t i n g b o u w k u n d e en de d a a r a a n g e r e l a t e e r d e ste-
stad. Het tractaat moet in manuscriptvorm een zekere verspreiding hebben gekend. Het exemplaar
d e b o u w k u n d e u i t I t a l i ë z i e : H o r s t d e la C r o i x , ' T h e L i t e r a t u r e o n F o r t i f i c a t i o n in r e n a i s s a n c e
dat Leonardo heeft bezeten en dat hij voorzag van vele annotaties, is nog steeds aanwezig in de
I t a l y ' , Technology
Bibliotheca Laurenziana. In de Galleria Uffizi worden ontwerpen van Fra Giocondo bewaard die
and
Culture.
4, 1 9 6 3 , p p . 3 0 -
direct gecopieerd zijn uit Francesco's Trattato.
50. 29.
P i e t r o S a r d i , II corno militare, nung,
dogale
dell'architettura
V e n e z i a , 1 6 3 9 ; G . E i m e r , Die o.c.
In 1490 had hij in Napels samengewerkt met Fran-
cesco di Giorgio en van hem een handgeschreven exemplaar van zijn tractaat gekregen.
Stadpla-
Fra Giocondo is niet onbelangrijk geweest voor de verspreiding van de nieuwe ideëen naar het
p.66.
noorden. In het eerste decennium van de zestiende eeuw was hij als 'dessineur de batiments' ver-
30. F r a G i o v a n n i G i o c o n d o w a s d o o r Karei VIII bij
bonden aan het franse hof en gaf hij lezingen over de wetenschap van de architectuur aan de uni-
zijn t e r u g k e e r uit Italië m e e g e n o m e n n a a r zijn hof in A m b o i s e . A l i n 1 5 0 2 h i e l d h i j i n P a r i j s e e n
versiteit van Parijs. 3 0 Aan hem wordt een schets toegeschreven van een ronde ideaalstad met in het
lezingenserie over Vitruvius, bijgewoond door
midden een eveneens cirkelvormige 'tempio'; vermoedelijk het eerste ideaalstadontwerp afkomstig
b e l a n g r i j k e h u m a n i s t e n als J a c q u e s L e f é v r e
uit Frankrijk. 3 1 Zijn Vitruvius-editie uit 1511 zullen we later nog tegenkomen. Dezelfde Galleria
d'Etaples en G u i l l a u m e Budé, waarin hij de
Uffizi bezit vele tientallen uit dit tractaat nagetekende fortificatie-ontwerpen van de hand van
Libri
Pietro Cataneo 3 2 ; de eerste Italiaan die ideaalstadontwerpen in druk liet verschijnen in zijn
Decent
becommentarieerde. Later zou, aldus
een brief van Rafael uit 1 5 1 4 , Fra G i o c o n d o
I quattro primi libri di architettura
benoemd worden tot architectonisch adviseur van d e p a u s . Z i e W i t t k o w e r , Architectural
(1554). 3 3
Principles,
p. 1 1 0 . 31.
Het Vitruviaans schaakbord
D e z e s c h e t s z o u D u c e r c e a u l a t e r o p n e m e n in zijn Trois
Livres
d'Architecture,
Stadtplanung,
zie G. Eimer .
Die
Het eerste boek over vestingbouwkunde/stedebouwkunde dat in druk verscheen en zo een relatief
p. 7 0 .
ruime verspreiding kende, was Albrecht Dürer's Etlicher Unterricht
3 2 . H o r s t d e la C r o i x , ' T h e R a d i a l C i t y P l a n ' , p . 2 7 0 . 33.
zur Befestigung
der
Stett,
Schloss und Flecken, Nuremberg, 1527. Hierin keert het beeld van de microcosmos, gevangen in de
A n t o n i o S a n g a l l o il G i o v a n e , w e l l i c h t d e u i t v i n d e r van het gebastioneerde systeem, heeft ook vrijwel
ideaalfiguren van het vierkant en de cirkel, terug in de twee id aal-ontwerpen die in het boek zijn
zeker Giorgio's tractaat waarin de eerste aanzet-
afgebeeld; een groot cirkelvormig f o r t en een kleine vierkante stad. Deze kleine stad is gegroepeerd
ten tot een dergelijk systeem gegeven zijn, uitge-
rond een centraal vierkant waarop het 'Königliche Haus' moest komen te staan, 'nach Angabe des
breid b e s t u d e e r d. Voor de vraag n a a r de oor-
alten Romers Vitruvius erbaut' 3 4 . Rond dit centrale vierkant liggen de kwartieren voor de hand-
s p r o n g van het b a s t i o n zie S t a n i s l a u s von
werkslieden, soldaten en kooplieden, naar beroepsgroep en gilde uitgesplitst. Zij zijn ondergebracht
Turm
und
Bollwerk,
Moos.
pp. 1 5 5 - 1 7 2 . N a a s t de
stormachtige ontwikkeling van het v u u r g e s c h u t lijkt a a n de g e b o o r t e van dit s y s t e e m , a f g a a n d e o p de vele b e w a a r d g e b l e v e n s c h e t s - t e k e n i n g e n
uit
d e z e t i j d , e e n s t e r k e b i j d r a g e t e liggen in h e t o n t s t a a n van de architec t en de d a a r m e e g e n d e n a d r u k o p h e t disegno,
samenhan-
het van te voren
precies uitgekiende en uitgetekende
meetkundige
plan en de vele o n a f h a n k e l i j k e v o r m - e x p e r i m e n t e n die op papier mogelijk waren. 34.
A l b r e c h t D ü r e r , Etlicher gung
der
Stett,
Schloss
Unterricht und
zur
Flecken,
Befesti-
Nuremberg,
1527.
Albrecht Dürer, Ideaalstad,
1527
Fra G i o v a n n i C i o c o n d i ,
41 OASE
25
|
1 9 8 9
I d e a a l s t a d s p l a t t e g r o n d e n naar V i t r u v i u s ,
1511
Albrecht Diirer, Ideaalstad, mogelijk constructieschema bepaald door 8 windrichtingen
in twaalf vierkante vakken die door een strokenverkaveling zijn onderverdeeld. Ook deze ideaalplattegrond is vermoedelijk, zoals Dürer zelf suggereert, afgeleid uit Vitruvius' tekst die niet geheel eenduidig is. Vlak na de passage uit De Architectura
die een radiaalstad lijkt
aan te geven, stelt Vitruvius: 'De rijen huizen moeten daarom afgewend winden waaien, zodat als zij opkomen kracht aldus gebroken
en verstrooid
worden van de kwartieren
zij de hoeken van de blokken
van waaruit
de
treffen, en hun
wordt.'
Deze regels lijken eerder te wijzen op een blokverkaveling waarbij het rechthoekige stratenpatroon 'weggedraaid' is van de acht winden. Dürer heeft vrijwel zeker Fra Giocondo's Vitruvius editie uit 1511 gekend, de eerste geïllustreerde en door een architect geredigeerde uitgave. Hierin worden in een tweetal figuren de beide interpretatiemogelijkheden aangegeven; de eerste in de vorm van een schematisch weergegeven achthoekige radiaalstad, de tweede in de vorm van een vierkant dat in hoofdlijnen op dezelfde wijze is onderverdeeld als Diirer's ideaalstad; twaalf vierkante 'kwartieren' gegroepeerd rond een centraal vierkant. 3 5 Wellicht dat deze door Dürer en Fra Giocondo gekozen indeling van het stadsvierkant mede is voortgekomen uit een opmerking van Plato, aangehaald door Alberti: 'Plato was voor het verdelen van het het hele Gebied van een stad in twaalf Delen' 3 6 . Het ligt evenwel meer voor de hand te ver-
35.
onderstellen dat zij tot deze vorm zijn gekomen omdat het eenvoudig de meest simpele wijze is om
Dürer heeft echter Vitruvius' windenleer niet b e g r e p e n o f n i e t s e r i e u s g e n o m e n : z i j n s t a d is
een vierkant onder te verdelen volgens oe acht windrichtingen. Bovendien was deze meetkundige
exact op de hemelrichtingen georienteerd, aange-
wijze van onderverdelen door middel van een overhoeks vierkant bijna een standaardprocedure in
geven door de woorden 'Aufgang', 'Mittag',
de werkplaatsen van de gotische ambachtslieden. 3 7 Precies deze ideaalstad-vorm, een vierkant doorsneden door een assenkruis en onderverdeeld in twaalf 'kwartieren' gegroepeerd rond een centraal
' N i d e r g a n g ' bij de hoeken van de stad. 36.
A l b e r t i , De re aedificatoria,
vierkant, zullen we in ieder geval nog een aantal keren terugzien.
q u e s " d ' a r c h i t e c t u r e a u M o y e n A g e ' , Les d'Architecture
3 8 . Raison autres
In Frankrijk verscheen in 1535 - in Parijs - het eerste boek over stedebouw en fortificatie, De urbicondensis,
een latijnse vertaling van Albrecht Diirer's Etlicher
Ongeveer gelijktijdig kwamen de eerste exerpten uit De Architectura vorm van een dialoog onder de titel Raison d'Architecture^.
de la Renaissance,
Traités
Jean
G u i l l a u m e (ed.). Paris, Picard, 1988, pp. 2 0 - 3 0 .
Frankrijk - de geboorte van het s t a d s o n t w e r p bus, arcibus, castellisque
B k . VII, c h . 1.
37. Zie Roland Recht, ' " T h é o r i e " et "Traités prati-
d'espagnol
Unterricht.
délectent
uit in de franse taal in de
extraicte
architectes
en francais en édifices.
de Vitruve
et
nouvellement d l'utilité
traduit
de ceux
qui
se
D i t w e r k is e e n v e r t a l i n g
v a n D i e g o d e S a g e r a d a s ' Medidas
Tien jaar later, in 1545, dat wil zeggen
vrijwel gelijktijdig met de aanvang van de werkzaamheden aan het slot Ancy-le-Franc naar een ont-
d'Architecture, anciens
del
Romano
uit
1526. 39.
E e n p a a r j a a r e e r d e r , in 1 5 4 1 , h e t j a a r w a a r i n
werp van Serlio en de eerste voorstellen voor een nieuw 'corps d'hotel' van het Louvre door
Serlio hofarchitect werd, had Francois I o p d r a c h t
Jean Goujon en Pierre Lescot, stichtte Frangois I de vestingstadjes Vitry-le-Franfois en
gegeven tot het eerste
Villefranche-sur-Meuse 3 9 . Het zijn de eerste daadwerkelijk gebouwde ideaalstadjes in Europa, beide
p r o j e k t in F r a n k r i j k . In d i t j a a r w a a r i n d e w e t e n -
naar een ontwerp van de Italiaan Girolamo Marini 4 0 .
schap van de architectuur vaste voet kreeg aan het
architectonisch-stedelijk
F r a n s e hof, k w a m er een koninklijke interventie
De plattegrond van Vitry-le-Fran?ois komt sterk overeen met Diirer's ideaalstad of met de recon-
in d e s t e d e l i j k e o n t w i k k e l i n g v a n L e H a v r e , e e n
structie van de Vitruviaanse stad door Fra Giocondo. Ook hier een vierkant, aan één zijde gemuti-
h a v e n s t a d die vana f 1 5 1 7 - n a een o p d r a c h t van
leerd door de rivier de Marne waaraan het stadje ligt, doorsneden door een assenkruis van hoofd-
d e z e l f d e F r a n c o i s I - o p g e b o u w d w e r d o n d e r lei-
straten en onderverdeeld door twaalf vierkante 'kwartieren' gegroepeerd rond een centraal vierkant.
ding van admiraal Bonnivet. Deze
Dit centrale vierkant bestaat hier uit vier haakvormige bouwblokken die het eveneens vierkante
was n o g zonder een duidelijk vastomlijnd
onderneming meet-
kundig ontwerp van start gegaan. De interventie
centrale plein begrenzen. Dit plein heeft dus gesloten hoeken, zoals we die ook zijn tegengekomen
was erop gericht de stad te bevestigen volgens de
bij het eerste ontwerp voor een radiaalstad door Francesco di Giorgio. Nieuw is de onderverdeling
nieuwe italiaanse principes én om de stad uit te
van de kwartieren; elk kwartier wordt door midden gedeeld door een straatje dat haaks op de over-
breiden en aan te passen aan de eisen van de
eenkomstige straatjes van de kwartieren er om heen staat.
wetenschap van de architectuur. G i r o l a m o Bellarmato, militair ingenieur en gewe-
In zijn tweede ontwerp, het ontwerp voor Villefranche-sur-Meuse, lijkt Girolamo Marini de
z e n p r o f e s s o r in d e m e e t k u n d e en d e c o s m o g r a f i e
andere, eveneens door Fra Giocondo aangegeven interpretatie van de tekst van Vitruvius een
kreeg de o p d r a c h t hiervoor zorg te dragen. Hij m a a k t e hiertoe een 'dessein' d a t
overeenkomstig
d e w e n s v a n F r a n c o i s 1 veel v e r d e r g i n g d a n een fortificatie- en s t r a t e n p l a n. D e t o e k o m s t i g e stedel i n g w e r d v e r p l i c h t z i j n h u i s t e b o u w e n ' . . . s e l o n le portrait qui luit en a été par nous m o n t r é
pour
l ' o r n e m e n t et la d é c o r a t i o n d e l a d i t t e ville.' H e t ging Bellarmato o m een gereguleerd
architecto-
n i s c h t o t a a l b e e l d , v a s t g e l e g d in e e n o n t w e r p e n o n d e r s t e u n d d o o r een aantal stedelijke o r d o n n a n ties d i e h i j in 1 5 4 2 o p s t e l d e . V o o r Le H a v r e zie P i e r r e L a v e d a n , Histoire nisme,Renaissance
de
l'Urba-
et Temps
Moderne,
Paris, Henri Laurens, 1959,pp. 40.
2e ed.
93-100.
Voor Vitry-le-Francois, Villefranche-sur-Meuse en G i r o l a m o M a r i n i z i e P i e r r e L a v e d a n , Histoire TUrbanisme,
R a d i a l C i t y P l a n ' , p. 2 7 6 .
V i t r y - I e - F r a rigoi s , aanleg van Girolamo Marini,
41 1545
de
p p . 7 6 - 8 4 e n H o r s t d e la C r o i x , ' T h e
OASE
25 |
1989
Villefranche-sur-Meuse, aanleg van Girolamo Marini, 1 5 4 5 , uit Chastillon, Frangaise,
Topographie
1643
gebouwde vorm te hebben willen geven. De figuren van het vierkant, de cirkel en het in acht richtingen uitwaaierende stratenpatroon, zijn hier in de plattegrond van deze stad samengebracht. Als Vitry-le-Francois is Villefranche vierkant, maar het heeft een groot centraal cirkelvormig plein van waaruit de acht radiaalstraten uitwaaieren naar de hoeken en de middens van de zijden van het vierkant.
Jean Errard en Jacques Ferret De overeenkomst tussen de opkomst van de stedebouwkunde en die van de architectuur in Frankrijk is treffend. In beide gevallen vervaardigden in de eerste decennia van de zestiende eeuw geïmporteerde Italianen de eerste ontwerpen, ontwerpen die nooit tot een daadwerkelijke verwezenlijking kwamen. Aan het eind van de regeringsperiode van Francois I ontstonden de eerste werkelijk gebouwde architectonische en stedebouwkundige objecten, voorbereid door een aantal incidentele publicaties over de wetenschap van de architectuur in de jaren dertig van de zestiende eeuw. 4 1 In de jaren zestig verschenen de eerste door fransen samengestelde boeken over deze wetenschap. Van deze werken kunnen we Philibert Delorme's Premier Tome de VArchitecture
uit
1567 opvatten als het eerste architectuurtractaat dat is geschreven door een frans architect. In dit omvangrijke geschrift wordt de figuur van de architect nadrukkelijk naar voren geschoven en afge41
Dit beeld van een gelijktijdig o p k o m e n van de a r c h i t e c t u u r en s t e d e b o u w geldt niet voo r alle
Franse verhandelingen over de fortificatie- en stedebouwkunde kwamen pas later - in 1594 - tot
den bijvoorbeeld krijgen de architect en de weten-
stand. In dat jaar verschenen La fortification
s c h a p van de a r c h i t e c t u u r pas laat (rond
militair-ingenieur Jean Errard de Bar-le-Duc en Des Fortifications
1625)
C a m p e n , C o n s t a n t i j n H u y g e n s en S a l o m o n Bray en diens a r c h i t e c t u u r t r a c t a a t Moderna,
de
Architectura
t e r w i j l e r al in 1 6 0 0 a a n d e u n i v e r s i t e i t
van Leiden een officiele ingenieursopleiding
was
opgericht. Zij was bedoeld voor a a n k o m e n d
inge-
nieurs die d a a r de aan- en uitleg van vestingwerken en het m a k e n van verkavelingsplannen den. Rond dat zelfde jaar schreef Simon
der
steden
leer-
Stevin
z i j n s t e d e b o u w k u n d i g e t r a c t a a t Vande
oirdeningh
en w e r d er g e w e r k t aan een
ideaalstad
pur sang, de vestingstad Coevorden, een zevenhoekige
radiaalstad.
O p gron d hiervan w o r d t het tractaat van J a c q u es P e r r e t veelal g e d a t e e r d in 1 5 9 4 . E e n a a n t a l bewaard gebleven exemplaren dragen geen
datum.
De vroegste versie die een jaartal d r a a g t vermeld t h e t j a a r 1 6 0 1 . E e n n i e u w e e d i t i e v e r s c h e e n in 1 6 2 0 . Zie Yves B r u a n d , 'Les traités d ' a r c h i t e c t u r e m i l i t a i r e f r a n c a i s a la f i n d u XVIC e t a u d é b u t d u X V I I C s i è c l e ' . Les
Traités
d'Architecture,
pp.477-
482. 43.
' T o u t e s f o i s j e la d e s i r e r o y e q u a d r a n g u l a i r e t a n t q u e les m e i l l e u r s a r c h i t e c t s , o n t
d'au-
tousious
p r e f e r é la c o m m o d i t é d e T a n g l e d r o i t d e la p r i n c i p a l e p l a c e & d e s b a s t i m e n t s d e s c a r r e f o u r s , a la b e a u t é & s i m m e t r i e d ' u n d e s s e i n ..' J e a n d e B a r - l e - D u c , La fortification reduicte
en art,
Stadtplanung
4
1
theorie die deze bevoorrechte positie van de architect mogelijk maakt en een zeker recht geeft.
w e s t - e u r o p e s e l a n d e n . In de n o o r d e l i j k e n e d e r l a n -
v a s t e voet aan de g r o n d in de f i g u r e n van Van
42.
zet tegen de 'ouvriers', de handwerkslieden en zijn aanwijzingen te vinden voor een architectuur-
OASE
demontrée
ed. 1 6 0 4 , p. 1 0 9 ; Eimer, , o.c., p. 4 4 .
25
| 1 9 8 9
Errard et Die
demontrée
et reduicte en art, van de hand van de et Artifices,
Architecture
et Per-
spective, van de protestantse edelman Jacques Perret. Dat de tractaten in ditzelfde jaar uitkwamen heeft vermoedelijk te maken met het feit dat beiden naar de gunst dongen van Henry IV, die juist in het begin van dat jaar Parijs had terugveroverd op de extreem katholieke unionisten. Deze ver-
overing, door Perret gememoreerd op de triomfboog die is getekend op het frontispiece van zijn
Jean Errard de Bar-le-Duc,
tractaat, opende de weg naar een relatief stabiele periode in de franse geschiedenis na decennia van
stadsontwerpen, 1 5 9 4
bloedige godsdienstoorlogen. 4 2 Radiaalsteden ontbreken bijna volledig in het uit drie banden bestaande, tamelijk populaire leerboek van de militair-ingenieur Errard (het werd in 1602, 1617 en 1619-22 herdrukt). Hij beeldt er slechts één af, waarbij nog steeds alle straten - afgezien van vier radiaalstraten die als diagonalen het plan doorkruisen - haaks op elkaar staan. Vanwege de 'commodité', het gemak, spreekt Errard zich duidelijk uit voor het rechthoekige bouwblok en verwerpt daarmee impliciet de radiaalstad: 'In ieder geval wens ik ze rechthoekig, van de rechte hoek geprefereerd de kruispunten
evenzeer als de beste architecten
hebben voor de voornaamste
boven de schoonheid
en de symmetrie
altijd het gemak
ruimte en de gebouwen
van een
aan
ontwerp.,'43
44.
De amateur-architect/hoveling was naast de a r t i e s t - a r c h i t e c t - d e b e e l d h o u w e r of s c h i l d e r d i e zich had toegelegd op deze nieuwe 'arte'- geen o n g e b r u i k e l i j k e f i g u u r in d e z e b e g i n j a r e n v a n h e t a r c h i t e c t o n i s c h o n t w e r p . O o k Pierre Lescot die tesamen met de beeldhouwer Jean G o u j o n de
Hij tekent stadsplattegronden die zich kenmerken door een relatief gering aantal, tamelijk kleine
n i e u w e L o u v r e v l e u g e l o n t w i e r p , w a s n o t a r i s e n lid
openbare ruimten, en lange vrij smalle bouwblokken. Te oordelen naar deze ontwerpen heeft hij
van het P a r l e m e n t van Parijs en had zich voorna-
zich willen richten op de eisen van een handige en lucratieve bouwgronduitgifte.
melijk m e t b e h u l p van zijn bibliotheek en d o o r
De edelman-amateur architect
44
buitenlandse reizen meester g e m a a k t van de
Jacques Perret daarentegen richt zich in zijn boek duidelijk op
nieuwe wetenschap. Zie ook
Catherine
de idealen van de wetenschap van de architectuur. Hij gaf in 1594 opdracht aan Thomas de Leu om
W i l k i n s o n , ' T h e N e w P r o f e s s i o n a l i s m in t h e
vijf ideaalstadprojecten met ontwerpen voor de bijbehorende openbare gebouwen op grote koper-
R e n a i s s a n c e ' , The
platen te graveren. Deze zijn met korte beschrijvingen uitgegeven in zijn Des Fortifications
History
et Arti-
of the
Architect,
Profession,
Chapters
fices. Perret's ver uitgewerkte ontwerpen kunnen zich in hun fantasmagorie moeiteloos meten met
N e w York, O x f o r d University Press,
bijvoorbeeld Giorgio's schetsen. Desalniettemin is de opzet van het boek uitgesproken methodisch.
pp.
Voor de omwalling van zijn ontwerpen gaat Perret uit van een vaste lengte van 8 0 vadem (de afstand tussen linker- en rechterhand bij zijwaarts gestrekte armen; c. 1,8 m.) voor elke zijde van de veelhoeken die hij construeert. Meer exact is dit de hart-op-hart afstand tussen de in elk ont-
in
the
Spiro Kostof (ed.), 1977,
180-208.
4 5 . Les C a p i t a i n e s bien e x p e r i m e n t e z v e u l e n t q u e les f o r t e r e s s e s s o i e n t si b i e n f a i c t e s q u e
l'arque-buze
f a c e p a r t o u t a l ' e n v i r o n la d e f e n c e ( o u t r e le canon) & que l'arquebuzade y puisse
tellement
werp vrijwel identieke bastions, waarbij dit hart in elk ontwerp aangegeven wordt door een klein
atteindre qu'elle produise son effect pour offenser
wachthuisje. Deze maat is bepaald door de reikwijdte van de haakbus, zoals Perret in zijn wat uit-
qui n'a que q u a t t r e vingts ou cent toises.' Deze
gebreidere beschrijving van zijn grootste ontwerp aangeeft:
m a a t , 8 0 ' t o i s e s ' , d . w . z . o n g e v e e r 1 4 0 m e t e r , is
'De Kapiteins
met veel ervaring willen dat de vestingen zo goed gemaakt
het kanon) de haakbus de hele omtrek de haakbus er zo doeltreffend wat slechts mogelijk
van de verdedigingswerken
kan zijn dat het zijn aangrijpend
is binnen de tachtig of honderd
vadem.'45
zijn dat
kan bestrijken effect kan
(behalve & dat
voortbrengen,
een uitgesproken kleine en d a a r o m k o s t b a re
maat
(het b e t e k e n t d a t er relatief veel b a s t i o n s a a n g e legd m o e t e n w o r d e n ) ; o o k hierin k o m t het ideaalkarakter van de o n t w e r p e n naar voren. De ideale m a a t voor de afstand tussen twee bastions was een o n d e r w e r p van discussie voor de vestingb o u w k u n d i g e n . Velen gingen niet uit van de effectieve reikwijdte van de h a a k b u s , m a a r van die van het k a n o n , wat een h a r t - o p - h a r t afstan d van ca. 300 m. opleverde. S o m m i g e ingenieurs
wilden
z e l f s v o o r k o m e n d a t h e t k a n o n de f l a n k e n v a n h e t tegenoverliggende bastion zou kunnen
beschadi-
gen, en k w a m e n d a a r o m m e t een m a a t van ca. 6 0 0 m . Z i e h i e r v o o r H o r s t d e la C r o i x , 'Military Architecture and the Radial City
Plan',
p. 2 8 0 .
Jacques Perret, ideaalstadontwerpen,
4
1
1594
OASE
25
| 1 9 8 9
Uitgaande van deze maat construeerde Perret een vierkant, een regelmatige vijf-, zes-, zestien- en vierentwintighoek, die hij van een stratenpatroon voorziet, of beter gezegd van een volledig ontworpen bouwblokkenpatroon, en in volgorde van grootte afbeeldt in zijn boek. Aan de twee grootste ontwerpen, de enige die werkelijk een stad tot onderwerp hebben, voegde hij op eenzelfde wijze geconstrueerde vijf- cq. zeshoekige citadellen toe. In deze stadsontwerpen keren de twee ideaalmodellen terug die we zijn tegengekomen in Fra Giocondo's Vitruvius-editie, en in de twee door Girolamo Marini voor Francois I ontworpen ideaalstadjes. In het midden van de kleinste van de twee, de zestienhoek, ligt de blokkenverkaveling die Dürer heeft afgebeeld in zijn Ettlicher
Unterricht,
en die Marini heeft gebruikt in zijn ontwerp
voor Vitry-le-Franfois: Een vierkant, doorsneden door een assenkruis, en onderverdeeld in 16 kleinere vierkanten, waarbij de middelste vier gebruikt zijn om vorm te geven aan een centraal vierkant plein. In dit geval wordt dit verkavelingsschema omringd door een twaalftal 'satelieten' - openbare 46.
P e r r e t n o e m t in z i j n t e k s t d e r e s i d e n t i e v a n d e gouverneur, de stallen, het stadhuis, de gevangen i s , e e n collegio
(scholen), een tehuis voor bezoe-
kers uit d e n v r e e m d e en t w e e k e r k e n , elk m e t een hospitaal. 47.
gesloten bouwblok. De grootste stad, de bekroning van Perret's werk, is binnen de 24- hoek van de omwalling verkaveld als een achthoekige radiaalstad met een achthoekig centraal plein. Vier van de acht straten, die
D e wil o m d e s t a d als e e n e n k e l e
architectonische
c o n c e p t v o r m te g e v e n , z o a l s die al t o t u i t i n g k w a m in d e o r d o n n a n t i e s v o o r Le H a v r e u i t
1542
(zie n o o t 39), leidde o n d e r h e t b e w i n d v a n
een rechthoekig assenkruis vormen, komen uit op een poort, de andere vier op een paleisachtige configuratie. De achthoek lijkt net als Sforzinda geconstrueerd te zijn uit twee over elkaar heen gelegde en ten opzichte van elkaar gedraaide vierkanten, waarbij de hoeken die bij een bepaald vier-
H e n r y I V , in h e t b e g i n v a n d e z e v e n t i e n d e e e u w
kant horen op een overeenkomstige, van de hoeken van het andere vierkant afwijkende manier zijn
t o t d e g e b o o r t e v a n h e t a r c h i t e c t o n i s c h e , in é é n
vormgegeven. De eigenlijke hoekpunten van deze imaginaire vierkanten komen precies overeen met
keer o n t w o r p e n b o u w b l o k : het Place Royal en het
de saillant- punten van de bastions. Het lijkt niet onwaarschijnlijk dat Perret deze iconis
P l a c e D a u p h i n e in P a r i j s e n h e t P l a c e D u c a l e in
onder andere afgebeeld in Philibert Delorme's Premier Tome de l'Architecture
het nieuw gestichte ideaalstadje Charleville.
achtwinden-leer, met de erin gelegen verwijzingen naar de vier elementen en hun eigenschappen en
Aan-
g e n o m e n w o r d t d a t in d e z e c o n c e p t i e v a n d e als één a r c h i t e c t u u r o n t w o r p e n stad een enkele zin u i t P l a t o ' s Wetten
e en k a t a l y s e r e n d e rol g e s p e e l d
heeft: 'Alle huizen m o e t e n goede m u r e n
hebben,
r e g e l m a t i g e n in d e z e l f d e stijl g e b o u w d e n n a a r d e wegen toe gekeerd zijn, z o d a t de gehele stad de v o r m zal h e b b e n v a n e e n e n k e l h u i s . '
(Wetten,
7 7 9 A , B ). D e z e regel k e e r t s t e e d s in i e t s a n d e r e g e d a a n t e r e g e l m a t i g t e r u g in r e n a i s s a n c e - g e s c h r i f -
symbolica,
als weergave van de
de twaalf sterrentekens hier bewust heeft gebruikt in dit laatste ontwerp uit zijn tractaat. Een aanwijzing hiervoor zijn ook de astrologische emblemen en het woord 'DIEV' die de bekroning vormen van de tien verdiepingen hoge grote toren in het midden van het centrale plein. Bijzonder in Perret's ontwerpen zijn de bouwblokken die in een strenge paleis- of kazerneachtige architectuur als samenhangende gehelen ontworpen zijn. 47 Deze bouwblokken zijn in elk ontwerp weergegegeven in een axonometrie van de gehele vesting. 'Alle gebouwen zijn voorgesteld als grootse paleizen' aldus Perret in de beschrijving van de kleinste van de twee steden. In de stads-
t e n , o n d e r a n d e r e in T h o m a s M o r e ' s b e s c h r i j v i n g
plannen, ook in de radiaalstad, blijven de bouwblokken streng rechthoekig; de hoekverdraaiingen in
van de h o o f d s t a d van Utopia, A m a u r o t , m a a r o o k
de radiaalstad worden opgelost in de openbare buitenruimten.
b i j v o o r b e e l d i n P h i l i p s U ' s Real nuevas
poblacaciones
ordenanzas
pora
(Koninklijke ordonnanties
b e t r e f f e n d e d e u i t l e g v a n n i e u w e s t e d e n ) , in
1573
u i t g e g a a n v a n h e t E s c o r i a a l . Z i e S. L a n g , ' T h e
48.
gebouwen en paleizen in de citadel - 4 6 , en is elk 'kwartier' opgevat als een in zijn geheel ontworpen
De a r c h i t e c t o n i s c h e e n d e b o e k h o u d k u n d i g e s t a d
Ideal C i t y ' , p. 9 7 .
We hebben gezien dat Errard het radiale stadspatroon vrijwel links liet liggen en zich geheel richtte
D e z e t h e s e is v o o r h e t e e r s t n a a r v o r e n g e b r a c h t
op wat het 'schaakbordpatroon' is genoemd; een verkaveling van rechthoekige bouwblokken en een
d o o r G . M i i n t e r in ' D i e G e s c h i c h t e d e r I d e a l -
netwerk van loodrecht op elkaar staande straten. Historici die de vesting- en stedebouwkunde van
s t a d t ' . Der
de zestiende eeuw tot hun onderwerp namen, hebben vooral deze tegenstelling tussen de radiaals-
Stadtebau,
2 4 (1929), pp. 2 4 9 - 2 5 6 ;
3 1 7 - 3 4 0 e n s i n d s d i e n v e l e m a l e n h e r h a a l d , o . a . in H o r s t d e Ia C r o i x , ' M i l i t a r y a r c h i t e c t u r e a n d t h e R a d i a l c i t y p l a n in s i x t e e n t h c e n t u r y I t a l y ' , p. 2 5 6 en Ed T a v e r n e , ' I n ' t l a n d v a n b e l o f t e , in d e n i e u e
tad en de invulling van de omtrek van de stadsomwalling door een schaakbordpatroon, aangegrepen om een bepaalde ontwikkeling te kunnen schetsen. De algemene these is dat rond het midden van de zestiende eeuw de radiaalstad zijn aantrekkingskracht als ideaalmodel voor de architectonisch ontwerpers begon te verliezen en weer werd ingeruild voor het aloude schaakbordpatroon. De
s t a d t ' , p. 3 1 .
voornaamste argumenten die hiervoor aangevoerd worden zijn dat Pietro Cataneo's in 1554 verschenen I quattro primi libri di architettura Daniele Barbaro, Vitruviaanse stad, 1 5 7 6
geen afbeelding van een radiaalstad bevat, dat Danielle
Barbara in zijn Vitruvius-editie een stadsplan afdrukt, gebaseerd op Vitruvius' tekst, bestaande uit een achthoekige omwalling en gedeeltelijk ingevuld door een rechthoekig stratenpatroon, en tenslotte dat Vincenzo Scamozzi - één van de weinige architecten die na het midden van de zestiende eeuw nog ideaalontwerpen voor een stad opneemt in een door hem geschreven architectonisch tractaat - voor zijn getekende ontwerp van een 'cita idéale' eveneens koos voor een stratenpatroon bestaande uit loodrecht op elkaar staande straten. 4 8 Cataneo was echter niet zozeer geïnteresseerd in het disegno van de stad, maar in het ontwerp van de gebastioneerde fortficaties. Danielle Barbara's 'archaeologische' interesse lag vooral in een zo nauwkeurig mogelijke reconstructie van het door Vitruvius beschreven rechthoekige forum. Op de plattegrond van Scamozzi's ideaalstad die inderdaad nadrukkelijk 'architectonisch' is ontworpen, zullen we later terugkomen, maar tegenover de genoemde feiten kunnen we nu al vast een reeks andere feiten stellen. Dezelfde Vincenzo Scamozzi was verantwoordelijk voor - of in ieder geval uitgebreid betrokken bij - het ontwerp van Palmanova, een rond 1600 gebouwde negenhoekige radiaalstad met achttien radiaal uitwaaierende straten naar de bastions en de daartussen gelegen middens van de zijden van deze negenhoek. Op de plek van het centrale plein gaat deze negen-
49.
In 1 5 9 3 b e s l o o t d e V e n e t i a a n s e s e n a a t d e o o s t g r e n s te verdedigen tegen het gevaar van de o p r u k k e n d e Turken door de aanleg van P a l m a n o v a , een tamelijk omvangrijke en de meest m o d e r n e en m a c h t i g s t e vestingstad van zijn tijd, tevens de eerste daadwerkelijk g e b o u w d e ideaals t a d in I t a l i ë. H e t p l a n w o r d t g e w o o n l i j k a a n S c a m o z z i t o e g e s c h r e v e n . M e t z e k e r h e i d is a l l e e n
t m i a ó m W
bekend dat S c a m o z z i het centrale plein heeft v o r m g e g e v e n . D e la C r o i x g e l o o f t n i e t d a t e e n a r c h i t e c t zo laat in de z e s t i e n d e e e u w n o g een radiaalplan zou o n t w e r p e n , en schuift d a a r o m de
F4B1S • KIBM1
Venetiaanse militair-architecten
Giulio
S a v o r g n a n o en B o n a i u to Lorini naa r voren.
Waar-
schijnlijk lijkt het d a t bij dit o m v a n g r i j k e , zowel
Charleville,
architectonische als v e s t i n g b o u w k u n d i g e
Place Ducale
ideaal-
p r o j e k t z o w e l een a r c h i t e c t als een militair ingen i e u r b e t r o k k e n zijn g e w e e s t , n a a s t wellicht a n d e r e d e s k u n d i g e n . Z i e G . E i m e r , Die nung,
Stadtpla-
p . 8 6 e n H o r s t d e la C r o i x , ' T h e R a d i a l C i t y
P l a n ' , p. 2 9 0 .
hoek op een ingenieuze manier over in een zeshoek.
49
Een ander italiaans architect, Giorgio Vasari
50.
ideale,
facsi-
mile ed. Virginia Stefanelli, R o m e , 1 9 7 0 , p. 6 3 .
il Giovane, beeldt in zijn rond 1570 tot stand gekomen La citta ideale een achtzijdige radiaalstad af waarvan de acht radiaalstraten uitkomen op een vierkant centraal plein en verbonden worden
G i o r g i o V a s a r i il G i o v a n e , La citta
5 1 . F r a n c e s c o d e M a r c h i , Delia
architettura
militare,
Brescia, 1 5 9 9 . Marchi schreef en tekende aan het
door een aantal parallel aan dit plein lopende verbindingsstraten die een serie van concentrische
t r a c t a a t t u s s e n 1 5 4 2 en 1 5 6 5 . Hij k o n zich, wel-
vierkanten vormen. 5 0
licht m e d e m e t b e h u l p van dit tractaat
In vrijwel alle sinds het midden van de zestiende eeuw verschenen tractaten over de vestingbouw-
opwerken
t o t a r c h i t e c t . In 1 5 5 8 w o n h i j d e c o m p e t i t i e v o o r
kunde/stedebouwkunde, neemt de radiaalstad een prominente plek in. En in veel van deze tractaten
het o n t w e r p van het paleis van M a r g a r e t a van
komen zowel radiaalplattegronden als rechthoekige stratenpatronen voor, zoals bijvoorbeeld in het
O o s t e n r i j k in P i a c e n z a . E n k e l e jaren d a a r v o o r , in
vele ontwerpen bevattende Delia architettura
1 5 5 3 of 1 5 5 4 , h a d hij v e r m o e d e l i j k een kleine
militare van de militair-ingenieur - en later ook
v e r s i e v a n d i t t r a c t a a t in e e n k l e i n e o p l a g e l a t e n
51
architect - Francesco di Marchi . Zoals we gezien hebben komen ook beide patronen voor in
u i t b r e n g e n . Z i e H o r s t d e Ia C r o i x , ' T h e r a d i a l c i t y
Jacques Perret's vooral op het architectonische totaalbeeld van de stad gerichte ontwerpen. In de twee stadsontwerpen in Des Fortifications
et Artifices
p l a n ' , p. 2 8 5 e n ' T h e l i t e r a t u r e on f o r t i f i c a t i o n ' ,
wordt in de ene stad het rechthoekig stra-
p . 4 2 , e n o o k J . R . H a l e , Renaissance
tenpatroon toegepast en in de tweede, grootste stad, een radiaal stratenpatroon, overeenkomstig de
Art
twee mogelijke interpretaties van Vitruvius' tekst: In hoofdlijnen niet anders dan zoals het een
1 9 7 7 , pp.
halve eeuw eerder gedaan was door Girolamo Narini in zijn ontwerpen voor Vitry-le-Franfois en
52.
53.
Charleville, gesticht door Charles de Conzague, en Henrichemont, gesticht door de nauw aan de
Hudson,
32-33.
Z i e G . E i m e r , Die
Stadtplanung,
p. 1 0 8 . D e platbesproken.
H o r s t d e la C r o i x , ' M i l i t a r y a r c h i t e c t u r e a n d
the
radial city plan'; o.a. h e r h a a l d door Ed Taverne,
in Frankrijk een opleving plaats vindt van op het architectonische totaalbeeld van de stad gerichte urbanistische activiteiten, en er opnieuw in eenzelfde jaar aan twee ideaalstadjes gebouwd wordt -
Fortification,
London, Thames and
tegrond van H e n r i c h e m o n t wordt nog
Villefranche-sur-Meuse. De geschetste 'ontwikkeling' ten gunste van het schaakbordpatroon lijkt enigszins uit de lucht gegrepen. Wanneer er in het begin van de zeventiende eeuw onder Henry IV
or Engineering,
In de nieuwe 54.
stadt,
p. 31.
H o r s t d e la C r o i x . , ' M i l i t a r y a r c h i t e c t u r e a n d radial city plan", pp.
the
283-290.
Conzague gelieerde Hertog van Sully - dan krijgt opnieuw de eerste een rechthoekig stratenpatroon en de tweede, Henrichemont, een op Villefranche-sur-Meuse gelijkend radiaalpatroon, vermoedelijk naar ontwerp van de architect Salomon de Brosse. 52
Francesco de Marchi, stad met acht bastions voor bergachtig terrein,
Een meer verfijnde these die wil vasthouden aan het verdwijnen van de aantrekkingskracht van de radiaalstad op architectonisch ontwerpers, stelt, - geconfronteerd met de grote hoeveelheid radiaalstadplannen uit de tweede helft van de zestiende en het begin van de zeventiende eeuw - dat in dezelfde tijd dat de architecten hun interesse in het radiaalpatroon verloren, de radiaalstad het instrument werd van de verfijnde perfectie van de vestingbouwkundigen. De radiaalstad zou zich rond 1550 hebben ontwikkeld tot het militair-technische ideaalmodel van de vestingbouwkunde, die zich nu losmaakte van de civiele architectuur. 5 3 Het militair-technische argument bestaat eruit dat sinds de invoering van het gebastioneerde systeem een aanval op de stad zich allereerst richtte op de bastions. Een directe aanval op de door de bastions bestreken walgedeelten zou neerkomen op zelfmoord. Wanneer een bepaald bastion onder vuur kwam te liggen was het zaak zo veel mogelijk artillerie naar dat bedreigde bastion te verplaatsen. Voor het 'verkeersprobleem' dat dit opleverde zou de radiale stadsplattegrond, waarbij de radialen gericht zijn op de bastions, de ideale oplossing gevormd hebben. 5 4 In een enkel geval kunnen deze of soortgelijke overwegingen een rol hebben gespeeld, bijvoorbeeld in een aantal ontwerpen van Francesco de Marchi, waarin een rechthoekige verkaveling op tamelijk ongelukkige wijze doorsneden wordt door radiaalstraten die op het hart van de bastions gericht zijn. Maar in het algemeen lijkt er niet zo zwaar aan getild te zijn. In Palmanova lopen slechts drie van de negen radialen die naar een bastion voeren direct uit op het centrale plein, wat het veronderstelde functionele militaire verkeerssysteem geheel om zeep helpt. In een andere rond 1600 gebouwde voorbeeldige radiale vestingstad, Coevorden, komt geen enkele van de smalle
41 OASE
25
| 1 9 8 9
1599
radiaalstraten uit op een bastion. Francesco de Marchi zelf beveelt in zijn tractaat aan o m - in tegenspraak met veel van de in dit tractaat a f g e d r u k t e ontwerpen - de h o o f d s t r a t e n van het centrale plein naar de poorten van de stad, en dus niet naar de bastions te laten lopen. 5 5 Voor het militair t r a n s p o r t en voor troepenverplaatsingen lijkt overigens de door Catane o voorgestelde pomerio,
die vanaf de tweede helft van de zestiende eeuw in nieuwe vestingsteden en geba-
stioneerde stadsuitbreidingen werd toegepast, een veel bruikbaarder alternatief. Dit laatste w o r d t ook gesuggereerd in een tekening van dezelfde Francesco de Marchi, waarin hij een belegerde achthoekige radiaalvesting afbeeldt, en waarbij troepen zich over deze pomerio bastion spoeden. Deze pomerio
naar een bedreigd
is een brede onbebouwde strook tussen de stad en de vestingwer-
ken die bedoeld was voor het verzamelen van troepen en voor het aanleggen van nood-verdedigingswerken in het geval dat er een bres in de vestingwal zou worden geschoten. 5 6 Aan deze
pomerio
werden normaal gesproken ook de arsenalen en de soldatenkwartieren gepland, zoals duidelijk is aangegeven in Daniel Speckle's grondplan voor een ideale vestingstad, afgebeeld in zijn tura von Festungen
Architec-
(1589). 5 7
De geconstrueerde tegenstelling radiaalstad versus schaakbordpatroon lijkt niet erg belangrijk te zijn geweest, of in ieder geval geen aanleiding te hebben gegeven tot een bepaalde algemene en rechtlijnige ontwikkeling. Beide patronen hielden, zoals we gezien hebben, in h u n van Vitruvius afgeleide gedaante h u n waarde als architectonische ideaalstad-modellen. Er zijn tegen het einde van de zestiende eeuw wel een paar uitgesproken voorstanders van het schaakbordpatroon geweest, maar die kwamen veeleer uit de militaire, vestingbouwkundige hoek; Jean Errard de Bar-le-Duc en Simon Stevin. Zij hadden niet zozeer een militaire perfectie of een architectonisch ideaalbeeld voor ogen, maar eenvoudig het verkrijgen van handige bouwblokken en percelen. Simon Stevin geeft zijn simpele, pragmatische benadering duidelijk weer in hoofdstuk 4 van zijn Vande oirdeningh
der ste-
den, getiteld 'Vande Form der Steden': 'De viersydiche bequamste hooven,
rechthouck
op een plat even landt is myn bedunckens
Form, om daer in te crijgen geschickte
marcten
en plaetsen,
rechthoeckige
welcke in andere formen
der
blocken,
soo niet vallen en
Steden erven,
huysen,
connen.'
Kenmerkend voor zowel Simon Stevin's ideaalstad als Errard's o n t w e r p e n is de relatief geringe hoeveelheid r u i m t e en aandacht die aan openbare buitenruimte n is geschonken. De nadruk lag vooral 5 5 . F r a n c e s c o d e M a r c h i . Architettura
militare,
1, c h .
3 0 ; H o r s t d e la C r o i x , ' M i l i t a r y a r c h i t e c t u r e a n d
king hebben op de architectonische vorm van de stad of het stadspatroo n zijn van secundair belang.
t h e r a d i a l c i t y p l a n ' , p. 2 8 6 . 5 6 . H a l e , J . R . , Renaissance neering,
Fortification,
Art
or
op een zo efficient mogelijke uitbating van een bepaald grondoppervlak; overwegingen die betrek-
Engi-
Errard m a a k t zijn bouwblokken langwerpig, waardoor hij nog minder ruimte kwijt is aan openbare r u i m t e n (in dit geval straten). Het zijn dit s o o r t verkavelingen geweest - verkavelingen die gericht
p p . 5 0 , 5 1 . V o l g e n s H a l e is e r in d e d i s -
c u s s i e s in d e r e n a i s s a n c e o v e r d e i d e a l e s t a d w e i
waren op een handige en lucratieve bouwgronduitgift e en een relatief geringe hoeveelheid kosten
sprake van 'som e talk a b o u t the tactical impor-
aan 'openbare werken' - het beeld bepaald hebben van de vrij grote hoeveelheid stadsuitbreidingen
t a n c e of a c e n t r a l piazza,
en stadsstichtingen uit de eerste h e l f t van de zeventiende eeuw in de Republiek der Verenigde
about the pro's and
c o n ' s of radial v e r s u s g r i d - p a t t e r n s t r e e t s f r o m
Nederlanden en in Scandinavië waarbij vooral vestingbouwkundig ingenieurs cq. landmeters
t h e p o i n t of view of b l o c k i n g a n e n e m y a d v a n c e
betrokken waren. 5 8
or getting more defenders to a breach, whether s t r e e t s s h o u l d r u n t o t h e t h r o a t s of b a s t i o n s o r t o
Als er een scheidslijn moet worden getrokken in de stadsontwerpe n van de zestiende en het begin
t h e c e n t r e of s t r e t c h e s of c u r t a i n w a l l . ' M a a r , z o
van de zeventiende eeuw dan ligt die niet tussen de radiaalstad en het schaakbordpatroon , maar
v e r v o l g t h i j ' . . m o r e c o m m o n l y t h e a s s o c i a t i o n is
precies op de plek die het verschil aanduidt tussen de tractaten van Jacques Perret en Jean Errard
trivial [...] or i r r e l e v a n t [sic] - t h e i n f l u e n c e of
de Bar-le-Duc. Aan de ene kant van deze lijn liggen de ontwerpen die gericht zijn op een architecto-
V i t r u v i u s ' r e c o m m e n d a t i o n t h a t s t r e e t s s h o u l d be o r i e n t e d in t e r m s o f p r e v a i l i n g w i n d s , n o t of w a r . ' 5 7 . In e e n a n d e r d u i t s v o o r s t e l v a n e e n i d e a a l s t a d , v a n Joseph F u r t e n b a ch the Younger uit 1650, bevindt
nisch disegno, o n t w e r p e n die zich via ideaalpatronen nadrukkelijk als architectuur profileren en die de stad het stempel van de arte, de wetenschap of de kunst van de architectuur willen meegeven, en aan de andere kant de meer pragmatische of boekhoudkundige plannen die vooral gericht zijn op een efficiente en lucratieve bouwgronduitgifte.
z i c h w e ! e e n g r o o t , v i e r k a n t ' Z e u g h a u s ' in h e t m i d d e n v a n d e s t a d . D e z e s t a d is e c h t e r e e n l a n g werpige, r e c h t h o e k ig verkavelde stad, die geïnspireerd lijkt te zijn o p de m o d e r n e rigide o r d e n i n g van het m o d e r n e legerkamp. Een vergelijking tussen het o n t w e r p van S i m o n Stevin die w e r k z a a m
Het o n t s t a a n van deze tegenstelling k o m t in grote lijnen, maar niet absoluut, overeen m e t het o n t s t a a n van een nieuwe beroepsgroep: de vestingbouwkundig i n g e n i e u r / l a n d m e t e r die vanaf het midden van de zestiende eeuw verantwoordelijk is voor veel van de vestingbouwkundige en stedebouwkundige ontwerpactiviteiten. W e k u n n en hier maar kort op deze ontwikkeling ingaan. 5 '' De nieuwe vestigings- en belegeringstechnieken en de grote hoeveelheid verdedigingswerken die, vaak
w a s in h e t h e r v o r m d e , s t r e n g g e d i s c i p l i n e e r d e leger van P r i n s M a u r i t s - ' T e y c k e n i n g e e n s Iege-
provisorisch, in een korte tijd moesten worden aangelegd rond italiaanse steden, deden in het begin
h e r s , d i e n s f o r m l a n g d u e r l i c d e zelve m o c h t blij-
van de zestiende eeuw een grote vraag o n t s t a a n naar gespecialiseerde soldaten die enigszins onder-
v e n ' - e n d e p l a t t e g r o n d v a n z i j n i d e a a l s t a d is a l
legd waren in de landmeetkund e en de nieuwe fortificatiemethode. Vanaf de twintiger jaren van de
e e r d e r g e t r o k k e n d o o r Ed T a v e r n e , In 't land belofte,
van
pp. 94-102.
5 8 . Z i e h i e r v o o r v o o r a l G . E i m e r , Die im Schwedischen Beitragen
zur
Ostseereich, Geschichte
rijkste elementen van de nieuwe fortificatiemethod e werden uitgelegd. 6 0 Binnen de verscheidene
Stadtplanung
1600-1715:
der
legers o n t s t o n d een s o o r t carrièrestructuu r voor dit specifieke onderdeel van de architectonische
mit
praktijk, waarin vooral een elementaire m e e t k u n d e en landmeetkund e aangeleerd werd. Dit leidde
Idealstadt,
vanaf ongeveer het midden van de zestiende eeuw langzamerhand tot een scheiding tussen de archi-
S t o c k h o l m , 1 9 6 1 , 5 7 5 p . e n Ed T a v e r n e , In 't land werkelijkheid 1500-1680, P-
van belofte:
in de nieue
van de stadsuitleg
stadt. in de
zestiende eeuw verschenen er een aantal handboeken , bedoeld voor soldaten, waarin de belang-
Ideaal
en
Republiek,
Maarsen, Gary Schwarz. 1978, 582
tect en de militair ingenieur. Deze scheiding kon tamelijk eenvoudig t o t stand kon komen o m d a t de positie van de vestingbouwkunde van begin af aan ambigue was geweest. Zij kon gerekend worden t o t de 'vrije k u n s t ' van de architectuur, maar ook tot de mechanica, de k u n s t van het toepassen van
de principes van de vrije kunst van de meetkunde in het zo effectief mogelijk vervaardigen van nuttige voorwerpen, waartoe bijvoorbeeld ook het ontwerpen van belegeringsmachines behoorde. 6 1 Vooralsnog betekende deze scheiding niet dat de architect geheel buiten spel kwam te staan, zeker niet voor stedebouwkundige projecten die als ideaalprojecten waren bedoeld. Nog in 1615 nam Vincenzo Scamozzi in zijn Idea della architettura
universale een enthousiast, uitgebreid, en
ook technisch verantwoord gedeelte op, dat handelt over militaire architectuur. De uitleg, het disegno van fortificaties, bleef tot in het begin van de zeventiende eeuw tot het domein "van de wetenschap van de architectuur behoren, zeker ook omdat de meetkunde als speculatieve, nauw aan de architectuur gelieerde wetenschap nog niets van zijn mogelijke magie had verloren. Architecten brachten hun geleerdheid en de speculatieve mogelijkheden van het disegno in stelling tegenover de Francesco de Marchi, belegering van een a c h t h o e k i g e ideaalstad , 1 5 9 9
ervaring te velde van de militair ingenieur. In 1570 bijvoorbeeld waarschuwde Galasso Alghisi in zijn fraai gedrukte Delle fortificazione
libri tre tegen 'zekere aanklagers van de virtuosi die onder
de dekmantel van hun reputatie als soldaten, in militaire zaken de rol trachten te usurperen die noodzakelijkerwijs toebehoort aan architecten.' 6 2 Alghisi legde in zijn geschrift, opgedragen 'aan de lof, de eer en de glorie van de eeuwige en Allerhoogste Architect', volledig de nadruk op het belang van het disegno 6 3 , en zette in zijn ontwerpen - ingewikkelde en enigszins fantastische meetkundig bepaalde configuraties - de traditie voort van de 'virtuosi'; de traditie van Francesco di Giorgio, Antonio Sangallo il Giovane, Leonardo en Michelangelo. 64 Hoewel architecten zich tot in het begin van de zeventiende eeuw bezig bleven houden met het
5 9 . Z i e h i e r v o o r v o o r a l J . H . H a l e , Renaissance
ontwerpen van steden en de bijbehorende fortificaties, schreed de specialisatie voort. Jean Errard de Bar-le- Due, die het bracht tot 'ingenieur du trés chrétien roi de France et de Navarre'
fication, 60.
den niet zozeer naar een architectonisch disegno, een weerspiegeling van een idea in de plattegrond
or Engineering?,
ad capitanii,
M a c h i a v e l l i ' s Arte 61.
libro
della
guerra, Firenze, 1522.
on Military A r c h i t e c t u r e a n d t h e Science of M e c h a n i c s ' , Les Traités
kundige' verkavelingswijze; hij beroept zich niet zozeer op een kunst of een wetenschap in de gehei-
renaissance, 62.
d'Architecture
de la
pp. 467-476.
G a l a s s o A l g h i s i , Della
fortificazione
libri
Venezia, 1570, pp. 4,5; J.R. Hale, fortification. 63.
Art
or engineering?,
tre,
Renaissance a.w., p.33.
' . . p e r c h è t u t t e le f a b r i c h e n o n s o n o a l t r o , c h e dis-
1570
Geometria,
et P r o s p e t t i v a c o m p o s t e ' , G a l a s s o Alghisi,
o n t w e r p voor een ideaalvestin g met zeven bastions,
segno con Architettura, Arithmetica,
G a i a s s o Alghisi,
contenente
Napoli, 1 5 2 1 , en
Zie Catherine Wilkinson, 'Renaissance Treatises
van de stad, maar naar een op een efficiente praktijk van de gronduitgifte berekende 'boekhoudmen waarvan hij is ingewijd, maar op een kunde, een techniek.
Forti-
pp. 2 3 - 3 6 .
B . v . B a t t i s t a d e l l a V a l l e ' s Vallo. appartentie
(Henry IV), was een exponent van deze specialisatie. In zijn tractaat definieert hij precies de functie van de ingenieur die én soldaat én landmeter moest zijn. 65 Ook hij streeft in zijn stadsplattegron-
Art
la C r o i x , ' T h e l i t e r a t u r e o n f o r t i f i c a t i o n ' , o . c . , p .
fortificazione
libri
tre,
Della
bk. 2, Proemio; H o r s t de
4 1 . n. 18. 64.
Galasso Alghisi n a m m e t onder
andere
M i c h e l a n g e l o , A n t o n i o S a n g a l l o il G i o v a n e , Francesco de Marchi en Giacopo Fusto C a s t r i o t t i d e e l a a n d e d o o r P a u s P a u l u s III i n 1 5 3 4 u i t g e r o e p e n c o n f e r e n t i e s die m o e s t e n
beslis-
sen over de nieuwe verdedigingswerken van R o m e ; zie H o r s t d e la C r o i x , ' M i l i t a r y a r c h i t e c ture a n d t h e radial city plan', pp. 2 7 7 - 2 7 9 . 65.
W i m Nijenhuis, 'Een architectuur van soliditeit', OASE
2 1 , p . 6 4 Ik h e b h e l a a s n o g g e e n v e r s i e v a n
Errard's tractaat kunnen
inzien.
41 OASE
2 5
| 1 9 8 9
H a r m o n i e en maat We hebben gezien dat de 'architectonische' ideaalsteden in hun meetkundig bepaalde configuraties, opgebouwd uit cirkels, vierkanten en regelmatige veelhoeken, de mens als microcosmos en daarmee de harmonie van de cosmos weerspiegelen. Dit gebeurt soms in figuren die meer direct de vier elementen, de twaalf sterretekens, of de zeven planeten als een geometrisch 'karakter' in zich dragen. Ontwerpen van 'architectonische' ideaalsteden lijken vooral geometrisch bepaald te zijn, in tegenstelling tot architectonische ontwerpen voor gebouwen, die vooral opgebouwd werden uit een soms ver uitgewerkt stelsel van verhoudingsmaten. Dit zal vooral gelegen hebben aan de door de vestingwerken gedicteerde omtrekslijn, die tot op grote hoogte medebepalend was voor het disegno van de verkavelingsfiguur binnen de stadswallen. De vraag dringt zich op of toch ook in deze stedebouwkundige ontwerpen niet gebruik is gemaakt van rekenkundige verhoudingsmaten die van het menselijk lichaam cq. de muziektheorie zijn afgeleid, zoals Francescio di Giorgio dat al verlangde in zijn Trattato.
Giorgio zelf noemt in dit
tractaat slechts een enkele, simpele verhoudingsmaat, en lijkt zich verder vooral te bekommeren om vorm-correspondenties die - alleen al omdat het correspondenties zijn - verwijzen naar de ideale convenientia,
het algemene bijeenhoren van het menselijk lichaam. 6 6 We kunnen hier maar
kort, schetsmatig en aan de hand van enigszins willekeurig gekozen voorbeelden op deze vraag ingaan. Anders dan voor de architectuur is er voor de stedebouwkundige ontwerpen nooit echt onderzoek naar gedaan.
Sebastiano Serlio, de vijf o r d e s , u i t T u t t e l e o p e r e d ' a r c h i t e t t u r a ,
1584
67
Schrijvend over verhoudingen heeft Filarete het vaak over 'het vierkant', 'het vierkant en een half' en 'twee vierkanten'. Deze proporties, 1:1, 2:3 en 1:2, komen veelvuldig voor in zijn tractaat, vergezeld van de verhoudingen 3:4 en 1:4, proporties die ook Alberti vaak noemt. Het is de reeks (1:2:3:4) die alle klassieke griekse samenklanken bevat, maar het is de vraag of Filarete dit wist, en zo ja, of hij er veel waarde aan toekende. Hij noemt de muzikale harmoniën nergens in zijn trac-
66.
'En indien er a c h t , zes of vier s t r a t e n z u l l e n zijn,
taat, en lijkt ook Alberti's meer complexe 'middens' nooit gebruikt te hebben. Wel beschrijft hij -
dient h a l v e r w e g e de lengte van elke s t r a a t een
in navolging van Vitruvius - in het begin van zijn tractaat het menselijk lichaam in deze propor-
plein a a n g e l e g d te w o r d e n , de helft n e m e n d
ties. 6 8 De verhoudingen van het centrale plein, dat een breedte van 150 en een lengte van 300 brac-
van
de a f s t a n d t u s s e n p o o r t en h o o f d p l e i n . [...]
cia bezit (1 braccia is c. 58 cm.) heeft Filarete vermoedelijk ook overgenomen uit Alberti's De re
En v o o r alle o v e r i g e s t r a t e n g e l d t d a t ze, s t e e d s evenwijdig aan elkaar lopend, corresponderen
met
een deel van de o m t r e k , zoals wij zien d a t de verschillende leden van gelijke verhoudingen van het menselijk lichaam met elkaar correspondep.
71.
van
belofte:
in de nieue
stadt,
w a a r i n in
et Artifices
eveneens
dem) breed en 6 hoog. De stadsgracht ervoor heeft een breedte van 12 vadem. Dit levert de reeks een diepte van 7 en een hoogte van 8. De paviljoens op de hoeken van de bouwblokken zijn 8
een n o o t (p. 4 9 4 . n. 9 1 ) d e v e r h o u d i n g e n in een
vadem breed en 12 hoog, zij weerspiegelen dus de verhouding van de stadswal (2:3). Dezelfde ver-
plan van J a n W i l s voor de 'vergrootingh der S t a d t
houdingen komen ook voor in de andere plannen van Perret. Een tweetal simpele verhoudingsreek-
H a e r l e m ' besproken wordt, gebaseerd op een
sen regeert over de belangrijkste profielen van de stad. Allereerst de reeks 6:7:8:9:10 voor de klei-
streng doorgevoerde moduul van 4 0 voet.
nere maten, direct vertaalt in aantallen 'toises'. Dit is dezelfde reeks die Serlio of Jean Bullant in
'in order t h a t you can u n d e r s t a n d every p a r t and
hun architectuurtractaten opgaven voor de hoofdverhoudingen van de Ionische, Dorische en
its s o u r c e , I will r e l a t e t o y o u f i r s t of all t h e m e a s u r e s , m e m b e r s a n d p r o p o r t i o n s of F i l a r e t e , Treatise
on Architecture,
man',
p. 7. Filarete
onderscheidt drie soorten mensen; grote kleine en g e m i d d e l d e , d i e h i j in een m e r k w a a r d i g e
interpre-
Corinthische orden, d.w.z. de verhoudingen tussen de hoogten van de zuilen bij gelijkblijvende diameter (de moduul), en is bepaald door een aantal rekenkundige, harmonische gemiddelden tussen de door Vitruvius en ook in de Heilige Schrift genoemde 6:10 verhouding. 6 '' Voor de grotere maten is de reeks 1:2:3:4 gebruikt, corresponderend met veelvouden van 3 of 4 'toises' in concrete maten die aansluiten op de 6, de 8 en de 9 uit de eerste reeks. Door het gebruik van deze propor-
tatie van V i t r u v i u s ook wel de Dorische, de C o r i n t h i s c h e en de I o n i s c h e m e n s n o e m t , w a a r b i j
ties, de proporties die ook gebruikt werden voor de architectonische ordes, lijkt Perret het uitge-
de e e r s t e 9 ' h o o f d e n ' l a n g is, d e t w e e d e a c h t en d e
sproken architectonische karakter van zijn stedebouwkundige plannen te onderstrepen en tegelij-
derde, de Ionische, zeven. 69.
Jacques Perret noemt bij de ideaalstadontwerpen uit zijn Des Fortifications
2:3:4 op. De straten zijn weer zes van deze eenheden breed. De gebouwen langs de straten hebben
E é n v a n d e w e i n i g e u i t z o n d e r i n g e n is E d T a v e r n e . In ' t land
68.
Hij negeert de in dit boek aangehaalde 2:3 verhouding, en ook de 1:1 verhouding van
het Griekse stadsplan, maar geeft evenals Alberti de voorkeur aan de verhouding 1:2. een aantal verhoudingsmaten. In het grootste plan zijn de courtines van de stadswal 9 'toises'(va-
r e n . ' F r a n c e s c o d i G i o r g i o M a r t i n i , Trattato,
67.
aedificatoria.
kertijd de profielmaten van de stad op een simpele wijze in overeenstemming te brengen met de
In V i t r u v i u s ' w e i n i g d u i d e l i j k e t e k s t k o m e n
voor
de v e r h o u d i n g e n t u s s e n de d i a m e t e r en de l e n g t e v a n de zuil de v e r h o u d i n g e n 1:6, 1:7, 1:8 en
1:9
v o o r , en in zijn v e r h a n d e l i n g o v e r d e v e r h o u d i n gen van het menselijk l i c h a a m springen de verh o u d i n g e n 1:6 en 1 : 1 0 n a a r voren. D e 3:5 ( 6 : 1 0 ) proportie kreeg een bijzondere nadru k
doordat
G o d v o o r é é n v a n de b o u w s e l s w a a r v o o r hij zelf het Plan aan de m e n s gegeven heeft dezelfde verh o u d i n g v e r o r d o n n e e r d e . D e Ark van
Noach
moest volgens de Schrift (Genesis 6:15) gebouwd w o r d e n in d e v e r h o u d i n g e n 3 : 5 : 1 0 , w a a r i n ook weer de verhoudingen
dus
1:6 e n 1 : 1 0 t e r u g k e -
r e n . S e r l i o s y s t e m a t i s e e r d e al d e z e p r o p o r t i e s . In zijn t r a c t a a t c o r r e s p o n d e e r t de reeks 6 : 7 : 8 : 9 : 1 0 resp. m e t de t o s c a a n s e , de dorische, de ionische, de c o r i n t h i s c h e en de c o m p o s i e t e orde. Alberti h a d al d e v e r h o u d i n g e n
4
1
OASE
1:7, 1:8 en 1:9 v o o r resp.
25
| 1 9 8 9
nog nader uit te werken detaillering van de gevels van de bouwblokken. 7 0
Het s t e m p e l van de s t e d e b o u w Perret's ietwat fantastische of idealistische plannen laten zich kennen als uitgesproken architectonische voorstellen; ideaalplannen die expliciet deel uit willen maken van de wetenschap van de architectuur. Ook Vincenzo Scamozzi's citta ideale uit zijn Dell'idea
dell'architettura
universale
moet in de eerste plaats als een architectonische ideaalplan gezien worden.in tegenstelling tot bijvoorbeeld de meer pragmatische, 'boekhoudkundige' voorbeeldplattegronden die Errard in zijn handboek voor ingenieurs geeft. Historici hebben dit ontwerp voor een ideaalstad vooral behandeld als het bewijs van de overwinning van het schaakbordpatroon in de hoofden van de architectonisch ontwerpers, maar het is vóór alles een ingenieus, meetkundig bepaald disegno. Als zodanig valt het eerder te vergelijken met de ideaalplannen van Perret, met Giorgio Vasari's ontwerp voor een citta ideale waarin de ideaalfiguren van het vierkant en de vitruviaanse achtzijdige radiaal tot een hecht patroon samengesmeed worden, of met de plattegrond van Henrichemont van de hand van de architect Salomon de Brosse. Scamozzi heeft in dit plan de twaalfzijdige regelmatige veelhoek van de omwalling en de ideaalfiguur van het vierkant op een vindingrijke manier met elkaar verweven. Voor de beschrijving van dit plan zullen we, om inzicht te krijgen in de figuren die het beschrijft,
Vincenzo Scamozzi,
een reconstructie geven van hoe het mogelijkerwijs ontworpen is. Deze reconstructie pretendeert
Citta Ideale. 1 6 1 5
uiteraard geen exacte weergave te geven van de opeenvolging van ontwerpbeslissingen; waarschijnlijk is dat Scamozzi op een andere wijze en in een andere volgorde tot het plan is gekomen. Vermoedelijk is Scamozzi uitgegaan van het vierkant, waarvan hij de hoekpunten liet samenvallen met vier punten van het twaalfzijdige stadslichaam. Deze hoekpunten corresponderen met de
de d o r i s c h e , i o n i s c h e en c o r i n t h i s c h e o r d e als
naar buiten gerichte punten van de contre-escarp; de uiterste buitenrand van de stad. Dit vierkant
r e k e n k u n d i g e ' m i d d e n s ' afgeleid uit de 'vicious
wordt in het ontwerp doorsneden door een rechthoekig assenkruis dat de plek van de toegangen tot
e x t r e m e s ' 1:6 en 1:10. D e z e v e r h o u d i n g e n
werden
de stad bepaalt. Parallel aan dit assenkruis kunnen lijnen worden getrokken die de overige contre-
overigens niet zo precies nagevolgd, m e d e
omdat
escarp punten van de buitenomtrek van de stad met elkaar verbinden. Deze lijnen leveren samen
de t e k s t van V i t r u v i u s niet zo exact was . In latere tractaten (Palladio, Scamozzi) zijn.de verschillen
met het assenkruis en het genoemde grote vierkant een eerste schets op van het stratenpatroon. In het midden en in de hoeken van het grote vierkant ontstaan zo weer vijf kleinere vierkanten. Sca-
iets subtieler g e m a a k t . 70.
E e n a n a l y s e d i e ik in h e t k a d e r v a n m i j n a f s t u d e -
mozzi introduceert stroken van relatief smalle bouwblokken om ook de overgebleven vier vakken
ren h e b g e m a a k t van een p l a n van S a l o m o n de
van de stadsplattegrond in dit spel van vierkanten te betrekken en om al deze vierkanten met elkaar
Bray voor de noordelijke uitleg van de stad
te verweven in een net van weerspiegelingen. De breedte van deze stroken is meetkundig zo bepaald
H a a r l e m uit 1 6 6 0 / 1 6 6 1 - die we hier niet
dat ze toegevoegd aan een zijde van deze vier vakken weer vierkanten opleveren. Deze mathemati-
a f d r u k k e n - laat zien dat dit plan eveneens uit
sche constructiewijze is ook te beschrijven als een overhoeks vierkant dat op eenzelfde wijze is
deze simpele h a r m o n i s c h e verhoudingsreeksen
onderverdeeld als bijvoorbeeld Dürer's ideaalstad. Er ontstaat zo een intrigerend band-raster. Eén van de banden van dit raster heeft Scamozzi gebruikt voor de rivier of het kanaal dat de stad door-
kunnen
is
o p g e b o u w d . H e t g a a t hier o m een v a r i a n t o p h e t eerder door de Bray getekende
stedebouwkundige
plan uit 1 6 4 4 ; een u i t g e s p r o k e n
architectuurthe-
snijdt. De kleinere vierkanten binnen dit band-raster zijn óf verder onderverdeeld door een simpel
o r e t i s c h plan en als z o d a n i g uniek v o o r de
assenkruis parallel aan het assenkruis van het grote vierkant, óf ingevuld door een vierkant plein
N e d e r l a n d e n , d a t u i t g e b r e i d b e s c h r e v e n is d o o r
met gesloten hoeken. In het centrum van de stad zijn twee banden ter weerszijden van het centrale
E d T a v e r n e , In ' t land
vierkant gebruikt om hier een groter rechthoekig centraal plein aan te kunnen leggen.
O p h e t g r o o t s t e s c h a a l n i v e a u is h e t o n t w e r p v a n
van
belofte,
pp.
320-345.
de stadsuitleg dus gereguleerd door de simpele
De straten die we in deze reconstructie het laatst toegevoegd hebben, de straten die de kleine
reeks 1:2:3:4, en wel op de volgende wijze:
vierkanten onderverdelen en de vier vierkante pleinen met elkaar verbinden, vormen tesamen overigens ook weer een stelsel van vierkanten, dat het eerste stelsel doorsnijdt. Wanneer we onze blik in de eerste plaats richten op deze laatste serie concentrische vierkanten in het middendeel van de stad, op de configuratie van de pleinen en op het stelsel van imaginaire diagonalen van deze vier-
4(hoofdgracht! :
3
1 (middenstraatl
2
kanten dat de middens van deze pleinen met elkaar verbindt en dat de plek aangeeft van de secundaire straten, dan ontstaat een meetkundige figuur die de plattegrond van Henrichemont heeft
3 (plein)
V o o r de o n d e r v e r d e l i n g v a n d e b o u w b l o k k e n in k a v e l s t r o k e n is g e b r u i k g e m a a k t v a n e e n a n d e r e verhoudingsreeks 6:7:8:9:10 De kleinste kavels hebben een diepte van resp. 9 0 , 8 0 en 7 0 voet. H e t g r o o t s t e b o u w b l o k is o n d e r v e r d e e l d in t w e e k a v e l s v a n r e s p . 1 6 0 e n 1 4 0 v o e t , d i e d u s o o k in de v e r h o u d i n g 8 : 7 s t a a n , m a a r een o k t a a f
lager
g e s t e m d zijn.
Vincenzo Scamozzi, Citta Ideale, ontwerp-reconstructi e
4
1
OASE
25
| 1 9 8 9
Henrichemont, p l a t t e g r o n d naar een o n t w e r p van S a l o m o n de B r o s s e , 1 6 0 8
bepaald. Henrichemont, het ideaalstadje dat vermoedelijk in 1608 door Salomon de Brosse is ontworpen en dat door de hertog van Sully werd gesticht, toont dit patroon rechtstreeks vertaald in straten en pleinen. We stuiten hier vermoedelijk op een andere, aan het zegel van Sforzinda gelieerde iconis
symbo-
lica. Meer dan een halve eeuw eerder was deze figuur al in druk verschenen in het tweede boek van de Occulta Philosophia
Icones symbolicae
van Agrippa von Nettesheim 7 1 , één van de invloedrijkste, maar vanwege
van de s t e d e b o u w k u n d e
een aantal mogelijke ketterijen tevens één van de meest omstreden werken in het Europa van de zestiende en het begin van de zeventiende eeuw. In de hoofdstukken waar de bedoelde afbeelding thuis hoort, de hoofdstukken 2 7 en 28, beschrijft Agrippa in een ver doorgevoerde becommentariëring van Vitruvius de mens als microcosmos, de mens waarvan de antieken 'alle Aantallen, Maten, Verhoudingen, alle Harmonie' hebben afgeleid. Hij geeft hierbij twee afbeeldingen van de Vitruviaanse figuur; één waarin het menselijk lichaam wordt omschreven door de cirkel, een figuur die hij expliciet laat verwijzen naar de invloeden van de zeven hemellichamen, en één, het bedoelde zegel, waarin dit lichaam, met de armen en benen uitgestrekt, omschreven wordt door het vierkant. Dit vierkant wordt doorsneden door diagonalen en door een tweede, kleiner vierkant waarvan de hoekpunten zijn bepaald door de middens van de zijden van het grotere. Het is omgeven door de twaalf tekens van de twaalf huizen van het firmament. Ook in dit zegel verwijzen de hoekpunten van dc beide vierkanten naar respectievelijk de vier Elementen en de vier Eigenschappen die gerelateerd waren aan de specifieke invloeden van de twaalf Tekens. Deze figuur was vermoedelijk niet onbekend onder architecten die per definitie - dat wil zeggen de definitie van Vitruvius - geletterd behoorden te zijn. In het voorwoord bij de eerste vertaling van Euclides Elementen,
één van de eerste niet door italianen geschreven pleidooien om de bouw-
kunst, in een nieuwe vorm, als architectuur te beschouwen als een wetenschap (meer precies als één van de Artes Mathematicales),
wijst dr. John Dee, veelzijdig wetenschapper en magus, nadruk-
kelijk op de genoemde hoofdstukken uit het werk van Agrippa von Nettesheim. Hij doet dit aan het einde van zijn beschrijving van de wetenschap van de antropografie; de wetenschap die zich bezighoudt met de bestudering van de microcosmos, de mens. Na gesteld te hebben dat deze wetenschap voor de schilderkunst, de beeldhouwkunst en ook de architectuur 'heel noodzakelijk en voordelig is', spoort John Dee de lezer aan te kijken in het al een paar keer eerder genoemde hoofdstuk uit het derde boek van De Architectura,
in 'Albertus
Durerus, De Symmetria
humani
Agrippa von Nettesheim, Vitruviaanse figuur met twaalf sterrentekens, 1 5 3 5
Corporis' - de
latijnse vertaling van het werk van Dürer over de verhoudingsmaten van het menselijk lichaam - , én 'in de Hoofdstukken 27 en 28 van het tweede boek De occulta Philosophia',
om te zien 'of ik
oprecht ten behoeve van u handel..'. 7 2 Hetzelfde meetkundig bepaalde zegel vinden we terug in Giorgio Vasari's ontwerp voor een ideaalstad, waarin de figuren van de achthoekige radiaalstad en die van het vierkant met elkaar verweven zijn. De acht radiaalstraten en de configuratie van de pleinen vormen tesamen dit genoemde 'zegel'. De zijden van het overhoekse vierkant dat niet in het stratenplan zelf aanwezig is maar door de middelpunten van de rechthoekige pleinen wordt aangegeven, stemmen overeen met de zijden van de achthoekige buitenomtrek van de stad. Zo bezien zou het centrale plein in Scamozzi's citta ideale, zoals Francesco Giorgio het in zijn Trattato al had gewild, overeenkomen met het middelpunt van de microcosmos, de mens, die de cosmos weerspiegelt. De vier overige pleinen zouden dan een analogie vormen met de vier elementen, de hoekpunten van het grote vierkant dat binnen de wallen van de stad ligt - de snijpunten van de wegen die uitgaan van deze vier pleinen
met de vier Aristoteliaanse eigenschappen en wellicht
de twaalf bastions met de twaalf sterrentekens. Misschien gaat deze laatste interpretatie van ScaGiorgio Vasari il Giovane, ideaalstad, 1 5 7 0
mozzi's citta ideale wat te ver, maar in het begin van de zeventiende eeuw zou ze volstrekt acceptabel zijn. Het commentaar op het disegno, het vinden van mogelijke gelijkenissen die verborgen kunnen liggen in dergelijke 'zegels', kende in principe geen grenzen en werd zeker niet beperkt door de intenties van de artiest. Wanneer we de al dan niet uitgevoerde ideaalstadplannen overzien, dan kunnen we daarin zonder veel moeite een tweetal hoofdpatronen herkennen, de zegels van de stedebouwkunde waarmee in ieder geval in Frankrijk de wetenschap van de architectuur haar stempel trachtte te drukken op de stad. Los van de mogelijke eigenschappen (de in de zestiende eeuw meer gebruikelijke term was deugden') die aan deze figuren in meer of mindere mate werden toegeschreven, vormden zij als het ware het waarmerk van deze wetenschap en hielpen zij deze arte en haar beoefenaren zich te profileren. Een profilering die in Frankrijk zijn institutionele, maatschappelijk vastgelegde vorm zou krijgen in de onder Lodewijk XIV opgerichte 'L'Académie Royale d'Architecture'. Het zijn precies de twee figuren die Fra Giocondo in 1511 in zijn editie van De Architectura
had laten afdrukken
als mogelijke interpretaties van de tekst van Vitruvius, die bij gebrek aan andere bronnen bijna tot een wet werd, een wet die bepaalde hoe de nieuwe wetenschap van de architectuur het object van de stad vorm zou geven. Deze interpretaties van Vitruvius waren typische renaissance-interpreta-
Giorgio Vasari il Giovane, ideaalstad,
ontwerp-reconstructie
41 OASE
25|
1989
71.
Agrippa von Nettesheim, Heinrich De Occulta
Philosophia,
e e r s t e d e e l v e r s c h e e n al in 72.
B i l l i n g s l e y , H . The
Elements ... Translated
Toung M.J.
... with Dee
Sciences, dious,
a very
Specifying What
they
of Geometrie into
Fruitfull the
Het
1531.
Euclide
of Megara
Cornelius,
Antwerpen, 1533.
Preface
Cief
are and
...
the
of
English
Made
by
Mathematicall Whereunto
Commo-
London, 1570. De gedeelten van het voor-
w o o r d van D e e over A r c h i t e c t u u r in: Yates, Theatre
of the
Paul, 1969, pp. 73.
Lupicini, ideaalstad, uit Delle A r c h i t e t t u r e militare,
74.
ties; ze hadden vrijwel niets met de antieke stad van doen, waarvan de renaissance vrijwel geen ken-
London, Rotledge &
The Kegan
190-196.
D a n i e l S p e c k l e , Architectura Strassburg,
1582
World,
von
Vestungen,
1589.
Voor w a t b e t r e f t de kleinere f o r t i f i k a t i e s of citadellen lijkt er een duidelijke voorliefde geweest te zijn voor de vijfhoek. Deze
vestingbouwkundige
nis had, en werden vooral bepaald door het beeld van de microcosmos, de mens, en de daarvan
v o r m is w e l in v e r b i n d i n g g e b r a c h t m e t d e a n d e r e
afgeleide ideaalfiguren van het vierkant, de cirkel en de regelmatige veelhoeken.
door Agrippa afgebeelde Vitruviaanse figuur, de
Het ene 'zegel' bestaat uit een rechthoekig stratenpatroon, dat beheerst wordt door de figuur van
m e n s o m s c h r e v e n d o o r een cirkel, waarbij het
het vierkant en doorsneden door een eveneens rechthoekig assenkruis van hoofdstraten, dat uit-
h o o f d en de uiteinden van a r m e n en benen de
komt op een centraal, meestal eveneens vierkant plein. Dit patroon hebben we kunnen zien in
h o e k p u n t e n van een p e n t a g r a m a a n d u i d e n en
Diirer's ideaalstad, in Vitry-le-Frangois en in één van de beide ideaalstadontwerpen van Jacques Perret. Ook in Charleville is met enige moeite eenzelfde figuur terug te vinden. Het centrale plein,
t e s a m e n m e t het geslacht en de navel de invloeden van de zeven hemellichamen weergeven. Zie Paolo Marconi, ' U n a chiave per l'interpretazione dell'
het Place Ducale, is hier echter rechthoekig, evenals de met dit plein overeenstemmende omtrek-
u r b a n i s t i c a r i n a s c i m e n t a l e . La citadelle c o m e
vorm van de stad. Aan een korte zijde van het plein ligt het hertogelijk paleis, dat één van de vier
m i c r o c o s m o ' , Quaderni
hoofdassen afsluit, met daarachter een tweede, kleiner plein. In elk van de vier kwadranten van de
dell
stad is ook weer, en steeds op verschillende wijze, een plein aangelegd dat het principe-patroon ver-
v o n M o o s , Turm
der aantast doordat óf het plein óf aan dit plein gelegen belangrijke openbare gebouwen (voornamelijk kerken) op een as van het raster van de meer secundaire straten is gelegd, en deze as afsluit. Het tweede 'zegel' wordt gevormd door radiaalstraten die in acht richtingen vanuit een centraal plein uitwaaieren, zoals in Francesco di Giorgio's radiaalstadontwerpen, in Villefranche-sur-Meuse
Architettura,
delVlstituto
di
6 4 ( 1 9 6 8 ) . Zie o o k und
Bollwerk,
pp.
Storla Stanislaus
192-204,
'Funktion und Ausdruck im Wehrbau
der
Renaissance'. De suggestie krijgt een zekere waarschijnlijkheid wanneer we weten dat het
penta-
g r a m voor alles het magisch teken voor de afwering en d e w e e r b a a r h e i d w a s (Zie Ew C h o j e c k a ,
en in zeer vele ideaalstadontwerpen, zoals bijvoorbeeld die van Francesco de Marchi, Giovan Battis-
'Some seventeenth century miniatures from the
ta Bellucci, Daniel Speckle 73 en in het tweede ideaalstadontwerp van Jacques Perret. In de gecom-
u n i v e r s i t y o f C r a c o w \ Journal
pliceerde, meerdere lagen bevattende 'maniëristische' ontwerpen van Scamozzi en Vasari zijn beide
and
Courtauld
Institutes,
of the
Warburg
XXVIII (1965), pp.
3 2 9 - 3 3 1 ) . In ieder geval zal o o k de
weerspiegeling
patronen - het rechthoekig stratenpatroon beheerst door de figuur van het vierkant en het hierbo-
v a n d e in h o o f d l i j n e n e v e n e e n s v i j f h o e k i g e v o r m
ven genoemde 'zegel' - op een ingenieuze manier met elkaar verweven.
van h e t b a s t i o n in de h o o f d v o r m v a n h e t gehele
Zowel de vorm van het centrale plein als dat van de buitenrand van de stad wordt idealiter bepaald door de figuren van de cirkel, het vierkant en de regelmatige veelhoek. Een tweetal factoren legt de keuze voor de vorm van de buitenomtrek vrijwel vast: de gewenste oppervlakte van de stad
f o r t zijn a a n t r e k k i n g s k r a c h t gehad h e b b e n o p de ontwerpers van de renaissance. Zie bijvoorbeeld, d e s c h e t s e n v a n A n t o n i o d a S a n g a l l o il G i o v a n e .
en de vanuit militair-economisch oogpunt wenselijke afstand tussen twee bastions. Buitenomtrek en verkavelingspatroon kunnen, zoals Perret's ontwerpen laten zien, tamelijk los van elkaar worden gekozen, maar meestal volgt het stratenpatroon de buitenomtrek. Hoewel de voorkeur voor de in acht wind- of hemelrichtingen uitwaaierende straten duidelijk naar voren komt uit de ontwerpen, zien we daarom ook 7-, 9- en 12-zijdige radiaalsteden waarbij de radiaalstraten uitkomen op de bastions en/of op de ertussen gelegen poorten, zoals in Coevorden (zevenhoek) en in het wat grotere Palmanova (negenhoek). 74
Belluci, di f a b r i c a r e f o r t e z z e ,
Francesco Paciotto,
Belluci,
gebastioneerd vierkant, uit Nova 1598
invenzione
gebastioneerde ronde stad met achtzijdige
c i t a d e l van Antwerpen , 1 5 6 7 - 9 , p l a t t e g r o n d en o n t w e r p -
radiale verkaveling, uit N o v a
reconstructie van Daniel Speckle,
di fabricare fortezze,
1598
invenzione
1589
Een ingezonden brief
naar aanleiding van
i
Het centrumloze labyrint;
Gerrit Rietveld en de stedebouw Palermo,
In Oase 23 publiceerde Jan de Heer een artikel over de bij-
vroeg negentiende eeuwse kaart, 'Quatro Canti' (Piazza Vigilena) en a s s e n k r u i s van h o o f d w e g e n a a n g e l e g d d o o r G i o l i o Lasso, 1 6 0 8
drage van Gerrit Rietveld aan de naoorlogse
stedebouw.
Zonder dat verder te noemen baseert hij zijn verhaal kenneEr is één kenmerk dat vrijwel alle ontwerpen voor ideaalsteden gemeen hebben: het rechthoekige assenkruis dat, zoals in Scamozzi's citta ideale, maar ook bijvoorbeeld in Vitry-le-Franpjis, Henrichemont en Charleville, de plek aangeeft van de hoofdstraten en de poorten, en dat idealiter georiënteerd is op de hemelrichtingen. Philibert Delorme gaat in zijn Premier Tome de
l'Architec-
ture uitgebreid in op deze oriëntatie op de windrichtingen en op de figuur van het grieks kruis. De cirkel, onderverdeeld door een assenkruis dat op de vier wind- of hemelrichtingen is georiënteerd, geschapen te hebben alleen door zijn
woord, in een ronde Si sferische vorm, verdeelde hij de omtrek door twee rechte lijnen die elkaar doorsnijden
archief. Zeer
materiaal uit het Rietveld-
informatief.
Op een aspect van zijn verhaal wil ik reageren. Op blz. 14 spreekt hij er zijn teleurstelling
over uit dat mensen als
Bakema, van Eyck of Jan Rietveld nooit op dit werk van
geeft een perfect beeld van de schepping van de cosmos: 'Want na de gehele machine van het universum
lijk deels op ongepubliceerd
in het centrum
ervan in vier gelijke
delen,
Si het midden [...] Bovenge-
noemde figuren worden gevormd door een kruis, Si verdelen het gehele universum twee grenzen in vier delen, genaamd Orient, Occident, Midy Si
door
7
Spetentrion...' ''
In de tekst van Philibert is nog eens te lezen dat deze zegels, die allen de figuur van de cirkel of het vierkant doorsneden door het grieks kruis in zich dragen, niet slechts moeten worden gezien als een simpele voorstelling of als een eenvoudige techniek. Marsilio Ficino, de beroemde florentijnse
Rietveld hebben gewezen. Die opmerking valt te respecteren en het gevoel is begrijpelijk. Maar wanneer je een ontdekking doet krijg je wel vaker het gevoel: "waarom heeft niemand anders daar eerder op gewezen?" Op bladzijde 20 en 21 gaat hij specifieker in op de verhouding van Van Eyck tot Gerrit Rietveld. Daarbij
citeert
neo-platonist en andere 'uitnemende filosofen' schreven - aldus Delorme - aan deze figuren 'meer
hij uit een artikel "de bal kaatst terug" dat Van Eyck ter
kracht, deugd & geluk toe dan aan alle andere figuren en karakters'. Deze zegels of 'karakters' heb-
gelegenheid van Rietveld's zeventigste verjaardag
ben als werkzame en invloedrijke metaforen de verbeelding kunnen inspireren. En de geïnspireerde verbeelding vormde in de renaissance, in die begintijd van het architectonisch ontwerp, de verborgen weg tot alle ware kennis: de sleutel waarmee ook de architectuur ontsloten kon worden.
publi-
ceerde in Forum. Deze passage van De Heer culmineert in de conclusie: "Hij ontneemt op een grove manier de blik op de directe betekenis van Rietveld voor zijn eigen werk. Even-
75.
P h i l i b e r t D e l o r m e , Premier ture,
Tome
de
VArchitec-
e d . 1 6 4 8 , f. 3 1 r . [ f a s c i m i l e e d i t i e , G e e r t
Bekaert (ed.),Bruxelles, Pierre Mardaga,
1982].
eens is de betekenis van Rietveld voor het werk van Van Eycks generatiegenoten andere Nederlandse geënsceneerde
en hun leerlingen -Blom en alle structuralisten-
verduisterd: de perfecte
vadermoord."
De Heer maakt hier twee fouten: hij leest het artikel van Van Eyck niet goed en hij kijkt niet naar het werk van Van Eyck en zijn kring. Over het eerste: als je het artikel in het aan Rietveld Forumnummer Agrippa von Nettesheim, V i t r u v i a a n s f i g u u r met zeven hemellichamen, 1535
gewijde
in zijn geheel leest, moet je wel erg voorin-
genomen zijn om de term vadermoord
nog te durven
gebruiken. De Heer maakt de draai door Van Eyck te verwijten dat hij onuitgesproken
laat, zelf s bewust
verduisterd
wat hij, De Heer, nu weer ontdekt heeft. Ik ben het met De
swastika (bejaardenwoningen,
Heer eens dat Van Eyck zaken onuitgesproken
lem), zodat een concrete en specifieke verhouding in het werk ontstaat
laat (name-
centrum Jerusa-
lijk "het probleem van het grote aantal"), maar daar hoeft
in tegenstelling tot de algemene studies van Rietveld. Er wordt bij Van
niet direct zijn malicieuse interpretatie aan gegeven te wor-
Eyck een specifieke relatie gelegd tussen de ontworpen compositie en de
den.
gegeven context, vaak door een poot van de swastika open naar de omgeving te houden (in de Nagele scholen zelfs twee. Zie ook zijn open-
Over het tweede: het gebrek aan belangstelling blijkt al
j
Amsterdam/cultureel
direct daaruit dat het gepubliceerde ontwerp van Blom niet
luchtschool-ontwerp.
het ontwerp van het Pestalozzidorp
de Buikslotermeer
voor de Prix de Rome is
De voorstudie van het stedebouwkundig
Plan voor
heeft die openheid alleen op het hoogste schaalni-
maar een niet gerealiseerd ontwerp voor een vacantiedorp
veau. Van Eyck heeft deze studie nooit zelf als ontwerp
op Ibiza.
Dat het thema van een "open structuur" toen in discussies in Amsterdam aan de orde was is ook af te lezen aan de studieprojecten
Maar het belangrijkste bezwaar is dat De Heer wel Van
van bij-
voorbeeld Blom en van Stigt.
Eyck en de mensen om hem heen introduceert, maar geen poging doet om het verschil tussen het werk van Rietveld en dat van Van Eyck te
gepubliceerd).
Het werk van Van Eyck vertoont dus een kritische relatie tot dat van
onderzoeken.
Rietveld; wat hij overneemt staat niet los van wat hij afwijst. Het kriti-
In Rietvelds ultieme tekeningen (blz. 19 en 20 bovenaan) woekert de
sche van die relatie is door Van Eyck niet publiekelijk en expliciet ver-
"turbine" ongeremd voort. Zodoende wordt het begrip "Het centrum-
woord. Hetzelfde geldt ook voor zijn kritische verhouding tot andere
loze labyrint" inderdaad van toepassing. Zijn ontwerp hecht zich niet in
mensen die hem na stonden: Bakema, Hertzberger, Blom
een al bestaande
Die kritiek verwerkt hij publiekelijk alleen in zijn ontwerpen en daarin
omgeving.
In het werk van Van Eyck gaat het erom de turbine (swastika)
zoda-
bijvoorbeeld.
moet je ze ook aflezen. Die opstelling lijkt mij voor een architect een
nig te gebruiken dat een compositie ontstaat die overeenkomt met de
heel zinnige en legitieme werkwijze, en die vorm van kritische
verwij-
grootte van de concrete opgave. Nooit wordt het een fragment als model
zing zou voor eenn architectuurtheoreticus
leesbaar moeten zijn.
Johan van de Beek,
Groningen, mei 1989.
van een in principe oneindige structuur. De compositie is niet centrumloos maar polycentrisch. De dynamiek van de swastika wordt soms in evenwicht gehouden door een contrabeweging
van een
anderssoortige
A l d o v a n Eyck, Cultureel Centrum Jeruzalem, s c h e t s o n t w e r p
41 1958
OASE
25
| 1 9 8 9
