Het zal ons een zorg zijn
Ashley Terlouw
Spreektekst ter gelegenheid van het afscheid van Adriana van Dooijeweert als voorzitter van de Adviescommissie voor Vreemdelingenzaken (ACVZ),
Den Haag, 7 oktober 2015
1. Compassie De socioloog Max Weber verzette zich tegen een bestuur dat irrationele beslissingen nam gebaseerd op persoonlijke relaties en privileges. Hij was voorstander van een rationele bureaucratie waarbinnen de regels neutraal, algemeen en systematisch zouden zijn. Bij wet-, regelgeving en uitvoering moet, zo schreef hij, sprake zijn van doelrationeel bureaucratisch handelen anders heerst er willekeur en vriendjespolitiek. Hoewel hij wellicht in abstracto gelijk had, zijn we er door schade en schande achter gekomen dat zuiver doelrationeel handelen evenzeer een bedreiging vormt als irrationeel en willekeurig handelen. Bureaucratieën zijn immers slecht in staat tot ethisch, waardenrationeel handelen, gebaseerd op het nemen van individuele verantwoordelijkheid en compassie.
Adriana van Dooijeweert verenigt het een met het ander. Zij is zowel een logisch en rationeel denker die het Weberiaanse doelrationeel handelen beheerst, als een waardenrationeel mens met compassie voor het individu dat net buiten de regels valt. Met name de kwetsbare medemens is haar een zorg. Zij is geen regel-is-regeldenker maar heeft oog voor de noodzaak van het bieden van speciale zorg en aandacht al dan niet buiten de formele regels om. Dat maakte haar zo’n waardevolle voorzitter van de ACVZ en zal haar een uitstekende voorzitter van het College voor de Rechten van de Mens maken. Het type werk waar zij voor kiest, vraagt daar ook om.
1
Vreemdelingenrecht, mensenrechten, gelijke behandeling - het betreffen gevoelige terreinen, waarbinnen je zonder compassie niet goed kunt functioneren.
Over compassie met kwetsbare migranten wil ik vanmiddag iets zeggen. Ik zal proberen antwoord te geven op drie vragen 1. Wie of wat is kwetsbaar? 2. Past compassie wel binnen het recht? 3. Zijn er grenzen aan die compassie?
2. Kwetsbaarheid Kwetsbaar zijn mensen die om de een of andere reden niet voor zichzelf kunnen opkomen en die zijn buitengesloten van voorzieningen, van verblijfsrechten of van het recht. -
Als we het binnen het vluchtelingenrecht hebben over kwetsbare groepen dan gaat het meestal over zieken, getraumatiseerden, zwangere vrouwen, kinderen en bejaarden (de considerans van de Procedurerichtlijn noemt nog een hele rij kwetsbaren onder meer slachtoffers van seksueel geweld). Voor deze asielzoekers moet worden voorzien in passende steun, met inbegrip van voldoende tijd voor het aanvoeren van elementen ter staving van hun verzoek om internationale bescherming.
-
En misschien moeten we zelfs alle asielzoekers kwetsbaar noemen zoals het EHRM dat deed in de uitspraak MSS tegen België en Griekenland.
-
Buiten het asielrecht zijn het met name de ongedocumenteerden, nietrechtmatig verblijvenden die in een kwetsbare positie verkeren. Zij hebben volgens het Europees Comité voor Sociale Rechten op grond van artikel 13 lid 2 en lid 4 van het Sociaal Handvest recht op noodbijstand, dat wil zeggen onderdak, voeding en kleding omdat dit nauw is verbonden met de verwezenlijking van de meest fundamentele mensenrechten en met menselijke waardigheid.
2
Er zit echter ook een gevaar in het al te snel spreken over kwetsbaarheid, het gevaar van teveel pamperen en niet vertrouwen op de eigen kracht van individuen. We kunnen mensen ook kwetsbaar máken, bijvoorbeeld door aan nietrechtmatig verblijvenden, van wie duidelijk is dat ze geen zicht op terugkeer hebben toch een verblijfstitel te onthouden. De ACVZ wees daarop in haar publicatie: Recht op een menswaardig bestaan. Daarnaast maken we asielzoekers kwetsbaar door ze langdurig buiten de arbeidsmarkt te houden, dat is ziekmakend. Adriana wees daarop in haar gepassioneerde bijdrage ‘Zinvolle tijdsbesteding’ in de bundel Tijd en asiel die wij in Nijmegen samenstelden ter gelegenheid van de 60e verjaardag van het Vluchtelingenverdrag. Typerend voor Adriana was dat zij deze bijdrage afsloot met de oproep ‘om met wat meer creativiteit dan nu aan de dag wordt gelegd, na te gaan of er niet wat meer in mensen kan worden geïnvesteerd. Dan is een zinvolle besteding van de proceduretijd mogelijk en raken mensen minder verveeld en getraumatiseerd’, aldus Adriana. De daad bij het woord voegend, schreef zij later met de ACVZ het advies ‘Verloren Tijd’ waarmee zij aan haar eigen oproep tot het zoeken naar creatieve oplossingen gevolg gaf.
3. Heb uw naasten lief Is compassie irrationeel? John Rawls, Amartya Sen en Martha Nussbaum hebben op verschillende manieren rationele grondslagen onder moraal en compassie trachten te leggen. Er zijn echter ook schrijvers, zoals Sigmund Bauman, die stellen dat moraliteit niet rationeel is of niet kan zijn. Ik zie niet in hoe recht kan bestaan zonder moraliteit. Zonder het recht zouden we in een amorele maatschappij leven en zou het recht van de sterkste heersen, het recht van de jungle. Het recht is daarmee niet alleen van belang voor de kwetsbaren, maar ook een toetsingskader voor de sterksten. In mijn ogen zijn recht en moraal zelfs vrijwel identiek. Beter gezegd: wet en recht zijn een poging om moraliteit vast te leggen, in zekere zin af te dwingen. Maar het is ingewikkelder dan dat. Er is geen absolute, onveranderlijke moraal die in de wet 3
kan worden verankerd. Het is ook een wisselwerking. In de wet proberen we morele opvattingen vast te leggen, maar de wet en het recht beïnvloeden ook weer het geweten van mensen. Stel je iemand voor met hoge morele opvattingen. Als die persoon zou proberen haar opvattingen in een wet neer te leggen, merkt zij dat dat onmogelijk is. Want zij merkt dat haar keuze tussen wat hij goed en kwaad acht in iedere nieuwe situatie net weer iets anders zal zijn. De wet kan dus niet meer zijn dan as good as it gets en dus zullen uitvoerders en rechters altijd moeten schipperen en interpreteren en mee laten tellen wat in hun ogen rechtvaardig is. Het hele idee van recht is gebaseerd op de noodzaak van moraliteit. En moreel handelen, aandacht voor het individu en het nemen van discretionaire ruimte is onderdeel van het recht, van een rechtsstaat.
Misschien is de formulering van mensenrechten wel de krachtigste poging tot het rationaliseren en juridiseren van compassie. Nussbaum en Sen hebben het liever over capabilities dan over mensenrechten maar ik vind mensenrechten zo gek nog niet. Zeggen de mensenrechten ons dat we compassie moeten hebben, dat we onze naasten lief moeten hebben, dat we niet doelrationeel maar waardenrationeel moeten handelen? Ik denk dat zowel het een als het ander moet. En als rechtssocioloog kan ik het niet laten om te zeggen ‘the proof of the pudding is in the eating’. Law in the books kan prachtig zijn maar wat doen we in de praktijk? -
Hebben actoren in het recht - wetgevers, uitvoerders en rechters - ook een persoonlijke ‘ability tot feel’. Moeten of mogen we empathie van ze verwachten?
-
Hebben we genoeg aandacht voor de kwetsbaren?
-
Bieden we een menswaardig bestaan aan mensen zonder papieren (en dat is in mijn ogen nog wel iets meer dan bed, bad en brood)
-
Nemen we onze verantwoordelijkheid voor kwetsbare groepen? 4
-
Nemen we ruimhartig asielzoekers op?
De gastvrijheid van Angela Merkel en met haar van vele Duitsers en ook Nederlanders heeft me hoop gegeven: ‘Wir schaffen es’. Dat haar goede voorbeeld niet door onze regering werd gevolgd, die de zure nadruk legt op opvang in de verwoeste regio’s, drukte die hoop weer de kop in. 4. Moeten wij allemaal Franciscus van Assisi’s zijn? Maar laten we realistisch zijn, we hoeven niet allemaal Franciscus van Assisi te zijn die in zijn halve mantel waarschijnlijk bibberend van de kou tot weinig meer in staat was. Of was Franciscus juist een realist die de helft van zijn mantel behield opdat hij nog wel zou kunnen functioneren. Hoe dan ook, er zijn meer belangen om rekening mee te houden en ze botsen soms met elkaar. Die woning voor de asielzoeker kan niet worden gegeven aan de woningzoekende zwangere bijstandsmoeder, er zijn altijd concurrerende belangen die gewogen moeten worden. En toch, belangen wegen in abstracto is altijd makkelijker dan in concreto. Als we Marcia en Glaucio voor ons zien, is het moeilijker om te oordelen dat ze niet aan de criteria voldoen dan als het over kale dossiers gaat. Misschien hebben we ook wel een grotere verantwoordelijkheid naarmate mensen dichterbij zijn. We voelen een grotere verantwoordelijkheid voor onze dierbaren en vrienden dan voor de onbekende Syriër uit Damascus, maar als die Syriër voor onze deur staat neemt onze verantwoordelijkheid opeens enorm toe, zeker als het gaat om iemand die kwetsbaar is.
Is dat ongelijke behandeling? Ja. Is het oneerlijk? Nee. Het is bovenal menselijk en dat is waarmee je in het College waarschijnlijk veel te maken zult krijgen, Adriana. De spanning tussen de noodzaak van waardenrationeel handelen, ruimte voor compassie en de eis van gelijke behandeling. Menselijk contact doet er toe, we behandelen mensen anders omdat we ze kennen, of omdat ze voor ons staan, maar is dat onterecht?
5
Nabijheid geeft een extra verantwoordelijkheid. Nabij omdat het familie is, of omdat je iemand toevallig goed kent, of omdat iemand voor je deur staat. Het heeft weinig zin om je af te vragen of die extra verantwoordelijkheid door nabijheid rationeel is, want hij is er en niemand is in staat zich er aan te onttrekken. Niemand kan zich er vrij van maken. Die ongelijkheid is in zekere zin strijdig met waardenrationeel handelen en dus is waardenrationeel handelen in absolute zin onmogelijk en onmenselijk. Gelijke gevallen zijn zelden helemaal gelijke gevallen, elk geval is uniek. En onpersoonlijk recht, beslissingen laten nemen door computers, zuiver doelrationeel handelen, dat willen we ook niet. Dorien Pessers noemde het, in haar befaamd geworden gesprek met Paul Witteman in Buitenhof (2007) over regels-zijn-regels en de daadkracht van Rita Verdonk, ‘de evenwichtskunst van het recht.’ Die evenwichtskunst heb je nodig als voorzitter en Adriana van Dooijeweert beheerst die kunst.
De laatste tijd wordt veel gesproken over selectie van asielzoekers. Zo pleitten aartsbisschop Welby van Canterbury en Michal Hewat van the New Zealand Harald voor een voorkeursbehandeling van christelijke Syriërs. Ook Polen en Tsjechië hebben laten weten alleen christelijke vluchtelingen en geen moslims, te willen opnemen omdat moslims te ver van hun - Poolse of Tsjechische - cultuur verwijderd zouden zijn. Is het moreel en juridisch aanvaardbaar dat landen bij de verdeling eisen stellen aan welke asielzoekers zij willen, alleen de toptalenten, de uitblinkers? Juridisch ben ik er nog niet helemaal uit maar moreel vind ik het verwerpelijk omdat het getuigt van het eigen belang het zwaarst laten wegen, tenzij …, ik zie twee uitzonderingen: 1. Als het deze specifieke groepen zijn die in het bijzonder voor vervolging te vrezen hebben, dan is er natuurlijk alle reden om ze extra bescherming te bieden. 2. Als het gaat om de selectie van kwetsbaren. Voor landen die zeggen laat de gewonden, gehandicapten, de getraumatiseerden, de bejaarden, het eerst komen, heb ik respect. 6
5. Nog even over Adriana Adriana was een van de vijf plaatselijk coördinatoren van de rechtbanken die in hoogste instantie over vreemdelingzaken oordeelden, later was zij de landelijk coördinator en voorzitter van de Rechtseenheidskamer. Ik interviewde haar destijds voor mijn dissertatie over de samenwerking tussen de vreemdelingenrechters en later was zij mijn leidinggevende bij de rechtbank Den Haag en mijn voorzitter bij de ACVZ. Ik denk dat ik mag zeggen dat ik haar ken. Never a dull moment met Adriana. ’s Ochtends hoorde ik haar al van verre aankomen, in hoog tempo op hoge hakken, energiek rennend door de gangen van de rechtbank Den Haag. Altijd origineel, altijd enthousiast en open, overal voor te vinden, vrouwelijk en stoer en altijd hartelijk en vol aandacht en compassie.
Ik heb diep nagedacht wat ik jou als afscheidscadeau zou willen geven. Zo origineel wat betreft cadeaus als jij ben ik niet maar ik heb zelf erg genoten van Moral Tribes van Joshua Green, dus dat wil ik je graag geven. In dit boek laat hij zien hoe we met gebruik van onze hersens over ons tribale moraal van onderscheid tussen wij en zij kunnen heenstappen. Managers matter, voorzitters doen er toe. Zo blijkt uit veel onderzoek. Zij bepalen de sfeer, zij bepalen ook of de mensen binnen organisaties eigen verantwoordelijkheid durven nemen en durven te zien dat zij discretionaire ruimte hebben en compassie durven tonen. Aandacht en compassie zijn in mijn ogen naast visie en daadkracht de belangrijkste eigenschappen van elke voorzitter en zeker die van de ACVZ en het mij ook zo dierbare College voor de Rechten van de Mens.
Leden van het College: gefeliciteerd met deze nieuwe voorzitter.
7
