UITGAVE TER GELEGENHEID VAN DE NACHT VAN DE NACHT

NACHTBLAD UITGAVE TER GELEGENHEID VAN DE NACHT VAN DE NACHT

in dit nummer o.a.:  Even voorstellen  Sterrenkijken met Presikheaven  Jongeren-werkgroep-voor-Sterrenkunde-Afdeling-Arnhem  Feiten over lichthinder  10 tips voor een donkere nacht  Stagiair Tom Evers over Nacht van de Nacht 2010  Lichthinder Arnhem en Nederland  Hoe vriendelijk bent u voor de nacht? Doe de zelftest Dit Nachtblad wordt uitgegeven ter gelegenheid van de Nacht van de Nacht. Tijdens deze nacht, op zaterdag 29 oktober 2011, staat het ervaren van de donkere nacht centraal. Een donkere nacht is een van de oerkwaliteiten van het buitengebied, net als stilte en ruimte. Duisternis is belangrijk voor mens en dier. Duisternis kan spannend zijn, spookachtig, maar kan ook inspireren! Laat u verrassen en kom zaterdagavond 29 oktober naar de Nacht van de Nacht in Bezoekerscentrum Sonsbeek!

Even voorstellen De Arnhemse Nacht van de Nacht wordt georganiseerd door Bezoekerscentrum Sonsbeek, Milieudefensie Arnhem, Presikheaven en de Jongerenwerkgroep Sterrenkunde. In dit krantje leest u meer over deze organisaties.

Gelderse Milieu Federatie

Bezoekerscentrum Sonsbeek

De Gelderse Milieufederatie (GMF) is opgericht als het provinciale samenwerkingsverband van natuur- en milieuorganisaties in Gelderland. Momenteel zijn er ruim honderd aangesloten groepen. Samen met de aangesloten organisaties en met andere partners zetten we ons in voor behoud en ontwikkeling van natuur en landschap, milieubescherming en duurzame ontwikkeling. Dat doen we nu al 40 jaar. De wegen waarlangs we dit trachten te bereiken zijn kortweg: ondersteuning van lokale natuur- en milieugroepen, beïnvloeding van beleid en de publieke opinie, samenwerking met bedrijven, overheden en belangengroeperingen. De Stichting Gelderse Milieufederatie heeft een bestuur, een Raad van Advies en een bureau met 12 medewerkers. Sinds 2005 coördineert de GMF de jaarlijks terugkerende Nacht van de Nacht in de provincie Gelderland.

Al een paar jaar organiseren de parkgidsen van Bezoekerscentrum Sonsbeek wandelingen in het donker tijdens de Nacht van de Nacht. Vooral voor kinderen - maar ook voor de gidsen zelf - is het een spannende tocht. Je loopt aan een lang touw door het donkere park en zelfs onder de Grote Waterval door! Met zo weinig mogelijk licht - want "zonder licht zie je meer in het donker" - ontdekken volwassenen en kinderen hoeveel je toch nog kunt zien en hoe weinig duisternis er nog over is, zelfs in het bos. En vooral het uitzicht vanaf de uitkijktoren de Belvédère toont hoeveel 'lichtvervuiling' er is in Arnhem en omgeving. Met deze en andere activiteiten gidsenwandelingen, activiteiten voor kinderen, informatiebijeenkomsten van 'groene groepen' maakt het bezoekerscentrum zijn naam als "de Groene VVV van Arnhem" helemaal waar.

Milieudefensie Arnhem is een lokale afdeling van de vereniging Milieudefensie. Onze Arnhemse groep bestaat geheel uit vrijwilligers. Wij zetten ons in voor een duurzame wereld. Enkele voorbeelden van onze activiteiten de afgelopen jaren: opkomen voor een groen Meinerswijk/Stadsblokken, maandelijks handtekeningen voor verschillende milieuonderwerpen verzamelen, het organiseren van een fietstocht naar de biologische boer, informatie verstrekken over biologisch en fairtrade eten en drinken, het organiseren van een „sojadebat‟, bij de gemeente aangedrongen op een verbod op terrasverwarming, een consuminderworkshop gegeven op het ROC en we hebben, samen met de Fietsersbond, de autovrije dag in Arnhem op de agenda gezet. Sinds 2010 zet Milieudefensie Arnhem zich in voor een donkere nacht.

Stralende sterren door energiebesparing Als we ‟s avonds en ‟s nachts minder verlichten, is het mogelijk steeds meer sterren aan de hemel te zien. En dat niet alleen, we besparen natuurlijk ook op energie! Voor deze win-winstiuatie geven wij graag wat tips, afkomstig van Milieucentraal. Tips voor energiezuinig verlichten, zowel binnen als buiten:  Maak optimaal gebruik van daglicht in uw huis en maak een lichtplan voor uw woning.  Doe lampen uit als u (ook voor korte tijd) een ruimte verlaat. Laat ook zuinige lampen niet onnodig aan.  Kies voor energiezuinige lampen, die geven met minder stroomverbruik evenveel licht.  Vervang eerst de onzuinige lampen die vaak aan zijn en een hoog vermogen hebben (in watt).  Heeft u lampen aan die u altijd dimt? Vervang die dan door een lamp die minder licht geeft. Gratis testen met de Lampen-leen-doos Welke energiezuinige lamp past het beste bij uw situatie? Dat is soms lastig te beoordelen. De duurzaamheidswinkel De Groene Vos biedt uitkomst. Hier staat namelijk de Lampen-leendoos op u te wachten. Op vertoon van uw legitimatiebewijs en een borg van €50 kunt u deze doos lenen en thuis de verschillende lampen uittesten. U vindt De Groene Vos aan de Hommelseweg 41 in Arnhem (www.degroenevos.nl).

Aeolus Fonds Dit krantje is mede mogelijk gemaakt door het Aeolus Fonds. De Stichting Aeolus Fonds is een stichting, die fondsen, organisaties en/of initiatieven die bijdragen aan een duurzame samenleving ondersteunt. Deze ondersteuning bestaat uit geld of overdracht van kennis. De oprichting van de Stichting Aeolus Fonds in 2004 is een initiatief van de Raedthuys Groep, een keten bedrijven actief in duurzame energie (bio-energie en windenergie) die op deze wijze innovatieve en duurzame initiatieven mogelijk wil maken.

Waarom een nacht van de nacht? Door Joost Reijnen, GMF Om aandacht te vragen voor het schaarser worden van de duisternis in Nederland zijn in 2005 de Provinciale Milieufederaties, waaronder de Gelderse Milieufederatie en Stichting Natuur en Milieu gestart met de Nacht van de Nacht. Deze vindt sindsdien jaarlijks traditiegetrouw plaats op de laatste zaterdagavond van oktober, wanneer de zomertijd overgaat in de wintertijd. Tijdens

de Nacht van de Nacht worden door vele vrijwilligers op honderden plaatsen in Nederland avondactiviteiten georganiseerd, die de schoonheid van echte duisternis benadrukken. Mensen kunnen genieten van de donkere nacht en kennis maken met het belang van donkerte voor mens, dier en plant. Immers bewustwording en draagvlak voor donkerte is essentieel om de overmaat aan verlichting in ons land aan te pakken.

Duisternis: een oerkwaliteit! Door: Gelderse milieufederatie Duisternis hoort, net als stilte of schoon grondwater, tot de meest elementaire milieuen natuurkwaliteiten. We moeten er dus zuinig op zijn en proberen dit zo min mogelijk te verstoren. Duisternis hoort bij het leven en is belangrijk voor mens, dier en plant. Teveel licht „s nachts vermindert bij mensen de productie van het hormoon melatonine. Dit hormoon bevordert de slaap en heeft een regulerende werking op oestrogeen. Slapen in een verlichte omgeving, een klein lichtje is al teveel, kan leiden tot slaapstoornissen en vergroot de kans op kanker. Zoals de meeste levende wezens hebben ook dieren een dag- en nachtritme. Veel dieren zijn in de nacht actief. Wanneer er dan teveel licht is, verstoort dit hun levenscyclus. Sommige dieren, zoals insecten worden door licht van bijvoorbeeld een lantaarnpaal aangetrokken. Deze lokken dan weer insecteneters aan, zoals vleermuizen of padden. De kans dat deze dan door een voorbijrijdende auto worden doodgereden is aanzienlijk hoger. Andersom zijn er dieren, zoals de watervleermuis en veel weidevogels, die zich juist terugtrekken op donkere plekken, waardoor hun leef- en broedgebied wordt verkleind. Sommige soorten kunnen zelfs geïsoleerd raken,

Sterrenkijken met Presikheaven. Door floris-Jan van der Meulen De vrijwilligers van Sterrenwacht Presikheaven willen graag het grote publiek kennis laten maken met de sterrenhemel en alle bijzondere verschijnselen die daar te zien zijn. Als je ooit op het Zuidfranse platteland tijdens een maanloze nacht de

waardoor geen uitwisseling meer mogelijk is met andere populaties buiten dit gebied. Uiteindelijk leidt dit tot inteelt en een gevaar voor de gezondheid en sterkte van de soort in dit gebied. Konijnen kunnen verblind worden door felle lampen, waardoor zij hun omgeven als een zwarte muur zien en dus als een obstakel. Van trekvogels is bekend dat zij ‟s nachts gedesoriënteerd raken door verlichting. Op boortorens op zee gebruikt men soms verlichting met de kleur groen om dit effect op trekvogels te verminderen. Ook planten ondervinden hinder van teveel licht. De fotosynthese van planten wordt gestuurd door licht. Sommige planten kunnen niet of groeien slechter onder een continue belichting. Andere planten vertonen groeiafwijkingen. Het kiemen, de bestuiving en het bloeien van de plant worden door een teveel aan licht in de war gestuurd. Voorbeelden zijn hopplanten langs een verlichte weg die minder opbrengst leveren of bomen bij lantaarnpalen die bladeren in de winter blijven dragen en daardoor gevoelig zijn voor najaarsstormen of winterse neerslag. Bronnen: “Wegverlichting en natuur, een literatuurstudie naar de werking en effecten van licht en verlichting op natuur”, Ontsnipperingsreeks deel 34, juli 1997, www.lichthinder.be

sterrenhemel hebt gezien vergeet je dat niet snel. De hemel lijkt bezaaid met sterren, en we zien een bijzondere lichtgevende “band”. Een paar duizend jaar geleden dachten de oude Grieken dat er melk was gemorst tijdens de borstvoeding van Herakles. Iedere oude beschaving heeft z‟n eigen verklaring voor wat de Melkweg is gaan heten. We weten nu dat de Melkweg een verzameling is van een paar honderd miljard sterren waar we zelf deel van uitmaken. Denk aan een gigantische pannekoekvorm met een diameter van 100.000 lichtjaar en een

verdikking in het centrum, die ronddraait in zo‟n 30 miljoen jaar. En één van die ontelbare sterren is onze eigen Zon. Totdat elektrische straatverlichting grootscheeps werd toegepast - pas zo‟n eeuw geleden - was zo‟n indrukwekkende sterrenhemel overal te zien, zelf vanuit de grote steden. Tegenwoordig is in grote delen van Nederland de Melkweg nauwelijks meer zichtbaar. Lichtvervuiling heeft de pracht van de sterrenhemel weggenomen. We zouden minder lichthinder hebben als straatverlichting zou doen waar zij voor bedoeld is: het verlichten van de straat. Helaas straalt veel strooilicht de verkeerde kant op: naar boven in plaats van naar de grond. Als overheden, bedrijven en particulieren even zouden nadenken bij het installeren van buitenverlichting zou er veel kunnen verbeteren. Kies verlichtings-armaturen waarvan, als je er van de zijkant naar kijkt, de lamp niet te zien is. Met een vlakke plaat aan de onderkant in plaats van een bolle kap. De International Dark-Sky Association heeft een lijst met buitenverlichtingsproducten zoals straatlantaarns die de hemel niet met licht vervuilen. Ook zijn er in diverse landen “donkerte-reservaten”. In de VS en Canada, maar ook in verschillende Europese landen zoals Polen, Hongarije en Slowakije. In Nederland kennen we zo‟n gebied nog niet. Zou de Veluwe hier niet bij uitstek geschikt voor zijn? En zou een stad als Arnhem die er prat op gaat milieubewust bezig te zijn niet een straatverlichtingsbeleid moeten hebben wat de lichtvervuiling terugdringt?

Cassiopeia.We zien duizenden sterren op zo‟n 7000 lichtjaar afstand. Met andere woorden: we zien het licht dat deze sterren 7000 jaar geleden uitstraalden. Wil je nog verder terug in het verleden kijken? In het sterrenbeeld Andromeda is een nevelvlekje te zien, de Andromedanevel, die op zo‟n 2,5 miljoen lichtjaar afstand staat, ver buiten onze Melkweg. Het is zelf een gigantisch sterrenstelsel met nog veel meer sterren dan onze Melkweg telt.

Wat valt er nog wel te zien aan de hemel deze avond, als het weer tenminste meewerkt? De sterren die we met het blote oog zien vormen verschillende sterrenbeelden, die ons helpen de weg aan de hemel te vinden. Met een kleine verrekijker zien we veel meer, zoals de fraaie dubbele open sterrenhoop op de grens van de sterrenbeelden Perseus en

Als je niet bij de nacht van de nacht kunt zijn kun je ook terecht op onze website: www.presikheaven.org. We organiseren regelmatig sterrenkijkavonden die daar aangekondigd worden. En helpen graag de gemeente en inwoners van Arnhem met het verminderen van de lichtvervuiling. Wie weet, zien we ooit weer eens de Melkweg vanuit de stad!

Veel dichter bij ons staat de heldere planeet Jupiter, aan de zuidzijde van het sterrenbeeld Ram. Jupiter is in oppositie, dat wil zeggen dat de Zon, Aarde, en Jupiter ongeveer op één lijn staan. De planeet staat dan de hele nacht aan de hemel en is in telescopen groter en beter te zien dan de rest van het jaar. De vier helderste manen van Jupiter zie je zelfs al met een kleine prismakijker. Daarvoor moet je wel de kijker trillingsvrij opstellen, bijvoorbeeld steunend tegen een muurtje of beter: met een adapter bevestigd op een fotostatief. Deze avond zien we met een kijker ten westen van Jupiter twee sterretjes. Dat zijn de manen Europa en Callisto. Ten oosten zien we er nog één: Ganymedes. En heel dichtbij Jupiter is ook nog Io te zien. Deze nacht is van 23.48 uur tot 1.58 uur (zomertijd, nog net) een schaduwovergang van Io te zien: een zwart rond bolletje, de schaduw van Io, trekt dan over de heldere wolkenbanden van Jupiter. Als er geen storende bewolking is kun je dit zelf bekijken met de sterrenkijkers van de vrijwilligers van Sterrenwacht Presikheaven. Je kunt ook bij ze terecht met al je vragen over sterrenkunde en de hemelverschijnselen.

Wat is de Jongeren-werkgroep-voor-Sterrenkunde-AfdelingArnhem eigenlijk? Een hele mond vol in ieder geval! Ik ben Martijn, voorzitter van de afdeling, en ik ga proberen om wat te vertellen over de JWG. Kort gezegd is de JWG dé vereniging als je…  Sterrenkunde of ruimtevaart interessant vindt;  Je je weleens hebt afgevraagd wat die lichtjes in de nacht zijn – of waarom de zon zo warm is;  Je weleens naar de maan hebt gekeken;  Je houdt van goede films;  Je standvastig gelooft in marsmannetjes – of juist niet;  Kamp gezellig vindt – of gewoon spelletjes;  Pannenkoeken lekker vindt; Pannenkoeken? Yes! Wij hebben zogenaamde Pannenkoekbijeenkomsten, waarbij we een supervette locatie in de middag spelletjes gaan doen en pannenkoeken eten! Bijvoorbeeld een waterraket afschieten of een sterrenkaart maken – wat jij wil! Klinkt duur! No! Niet-leden kunnen altijd langskomen en meedoen; zij betalen dan een paar euro, verschillend per type bijeenkomst. Leden betalen in totaal 17 euro per jaar (via automatische afschrijving moet ik er altijd bij vermelden volgens de secretaris) en krijgen vervolgens zo‟n vijf keer per jaar het blad Universum thuisgestuurd; ons blad, volgestampt van sterrenkaarten tot leuke weetjes tot handige informatie voor een spreekbeurt. Hoe doe ik mee? Aha! Wil je lid worden? Vraag dan eerst aan je ouders of ze even naar www.sterrenkunde.nl/jwg willen gaan. Ze kunnen daar nóg meer informatie vinden en je natuurlijk meteen aanmelden. Je krijgt een welkomstpakket van de landelijke organisatie en daarna nog wat info over ons (en daar wil nog wel eens een kerstkaart voor 2010 bijzitten). Vergeet aub niet je email adres te vermelden, dan houden we je altijd op de hoogte! Ben je nog niet overtuigd? Lees vooral verder! En als ik lekker wil meekijken? Dat kan natuurlijk altijd! Check onze website www.jwgarnhem.nl voor onze laatste evenementen, vetste filmpjes, mooiste sterrenfoto‟s en een overzicht van wolken en hemelkaarten. Ik zeg doen! Okee! Heb je nog meer info? Ik weet niks meer te schrijven. Ohja, er zijn ook landelijk georganiseerde kampen! Die zijn echt superleuk (eerstehands ervaring hier!); je maakt gewoon veel vrienden en doet leuke spelletjes. Het niveau sterrenkunde verschilt per kamp (kijk hiervoor aub op de landelijke website), maar het komt erop neer dat het middelpunt gaat om het kernwoord: FUN! Het is meestal op een boerderie in het mooie idyllische Brabant (lees: kleine en mooie Broabent) en je kunt zelf bepalen of je actief meedoet aan het informatieve gedeelte. Ervaring leert dat het overgrote deel veel liever met elkaar gaat chillen (praten enzo) of voetballen!

Gemeente Arnhem wil lichthinder terugdringen

Lichtvervuiling en luchtvervuiling

De gemeente Arnhem wil lichthinder in het Onderzoekers in San Francisco van de Arnhemse gebied van de Veluwe terugdringen en US National Oceanic and Atmospheric de donkerte beschermen. Zij neemt in het gebied Administration (Noaa) zijn op een ten noorden van de Schelmseweg verschillende opmerkelijk verschijnsel gestuit. Uit maatregelen om lichthinder te beperken. Hierbij metingen blijkt dat lichtvervuiling boven neemt de gemeente de sociale veiligheid, een stad de afbraak van luchtvervuiling verkeersveiligheid en leefbaarheid in acht. Ook remt. Normaal gesproken worden onderzoekt de gemeente of het mogelijk is om chemische stoffen van onder andere openbare verlichting op sommige plekken (zoals verkeer „s nachts afgebroken door nitraat natuurgebieden) achterwege te laten. Verder radicalen. Deze nitraat radicalen lossen worden donkertebescherming en echter op door (zon)licht. Na lichthinderreductie opgenomen in zonsondergang doen de radicalen hun bestemmingsplannen. In de wijk Schaarsbergen werk, maar boven een verlichte stad dus pakt de gemeentede openbare verlichting, minder goed. Bron: bbc.co.uk/news/scie reclameverlichting en particuliere verlichting nce-environment-11990737 aan. In deze woonwijk wordt een nieuw type straatverlichting toegepast dat zorgt voor minder lichthinder. Ook bij grote instellingen en militaire terreinen wil de gemeente maatregelen bevorderen om lichthinder te beperken. En bij sportterreinen, bedrijven, campings en maneges gaat de gemeente na hoe de terreinverlichting en verlichting van de parkeerplaatsen aangepast kunnenworden Bron: www.arnhem.nl, februari 2011

Veluwe donker en stil Tegen de achtergrond van de toenemende lichthinder en lichtvervuiling zijn in 2006 zestien Veluwegemeenten (waaronder Arnhem) en de provincie Gelderland gestart met het project 'Veluwe Donker en stil' dat zich richt op verlichting in de openbare ruimte. De provincie heeft in het kader van dat project verschillende provinciale wegen, zoals de Apeldoornseweg aangepakt Hier staan energiezuinige en dimbare lichtmasten, die ook minder strooilicht geven dan de standaardverlichting. Ook een aantal gemeentelijke wegen, zoals de Schelmseweg, Kemperbergerweg en Bakenbergseweg beschikken inmiddels over een dergelijke verlichting. Bron:www.arnhem.nl, februari 2011

10 tips voor een donkere nacht #1. Verlicht buiten alleen wanneer het nodig is. #2. Gebruik om het huis sensorlampen, tijdschakelaars of bewegingsmelders in plaats van lampen die de hele nacht branden. Wanneer een gebouw de hele nacht door verlicht wordt, valt het bijna niet meer op dat er iemand naar het gebouw toe loopt. Maar als het gebouw niet verlicht is en de bewegingsdetector schakelt een spot aan dan worden mensen gealarmeerd. Om inbrekers af te schrikken is een buitenlamp met bewegingsmelder effectiever dan permanente verlichting. Bron: www.platformlichthinder.nl #3. Stel buitenlampen goed af zodat ze de grond verlichten in plaats van de lucht. #4. Doof tuinverlichting na 23.00 u. #5. Gebruik oranje of geel licht in buitenlampen. Dat is minder fel en geeft minder hinder dan wit licht, maar zorgt voor prima zicht. #6. Gebruik buitenlampen met een zo laag mogelijk vermogen. #7. Niet al te (overdadige) kerstverlichting. #8. Lichtoverlast? Kan jouw buurt ook donkerder? Schrijf bedrijven en panden die in jouw buurt onnodig verlichten aan en vraag ze na te denken over hun verlichtingsbeleid. #9. Sluit de gordijnen. En # 10. Geniet van de pracht van de donkere nacht!

Onderzoek lichthinder rondom Arnhemse bedrijven Door: Joost Reijnen, Gelderse Milieufederatie In het najaar van 2010 hebben Milieudefensie Arnhem en de Gelderse Milieufederatie een inventarisatie uitgevoerd naar lichthinder, veroorzaakt door bedrijven en instellingen in Arnhem. Wij hebben ons daarbij gericht op reclame- en sierverlichting. In opdracht van onder andere de Gelderse Milieufederatie heeft in 2007 Tangram Advies & Onderzoek ruim 1000 Nederlanders gevraagd hoe zij denken over het gebruik van reclameen sierverlichting in de nachtelijke uren. Hieruit blijkt dat maar liefst 80% het een goed plan vindt reclameverlichting na twaalven te doven om lichtvervuiling tegen te gaan. Bij sierverlichting is 77% het eens deze vanaf 24.00 uur ‟s nachts te dimmen of zelfs uit te zetten. Na een oproep onder leden van Milieudefensie Arnhem zijn enkele lichtvervuilende locaties gemeld. Daarnaast is door de Gelderse Milieufederatie en leden van Milieudefensie Arnhem in de avond van 6 november 2010 een inventarisatie uitgevoerd naar locaties met overmatige sier- en reclameverlichting. Dit leidde tot 25 potentiele lichtvervuilingslocaties. Maar er waren ook positieve resultaten. Zo bleek bijvoorbeeld dat de dierentuin Burgers Zoo en het Openluchtmuseum geen noemenswaardige vorm van lichtvervuiling veroorzaakten. Een locatie waar de aanlichting na 24.00 uur is gedoofd, is bijvoorbeeld de molen „de Hoop‟ in Arnhem-Zuid. Vervolgens zijn in de nacht van 23 november 2010 de 25 locaties nogmaals gecheckt om te bezien of de lichtvervuiling ook structureel was. Van de 25 locaties bleken er 20 opnieuw lichtvervuiling te veroorzaken. Uiteindelijk zijn 15 bedrijven en instellingen aangeschreven om hun sier- en reclameverlichting aan te pakken. Teleurstellend is dat uiteindelijk maar een derde van de bedrijven en instellingen positief hebben gereageerd. Opvallende resultaten: de overmatige verlichting van de parkeergarage van het ziekenhuis Rijnstate is aangepakt door ‟s avonds na 21:00 uur twee derde deel van de verlichting uit te schakelen; bij Musis Sacrum bleek de aanlichting van het gebouw ontregeld te zijn, maar deze wordt zo spoedig mogelijk weer hersteld en het garagebedrijf Broekhuis op IJsseloord gaf aan dat de hoeveelheid verlichting noodzakelijk was vanuit veiligheidsredenen (diefstal, vandalisme), maar zij staat open voor suggesties voor alternatieven, waarbij de hoeveelheid verlichting kan worden verminderd. Zet onnodig licht op de kaart Stoor jij je ook aan onnodig licht? Zoals kantoren waar het licht niet uitgaat. Of een lantaarnpaal die ’s nachts precies in uw slaapkamer schijnt. Of gebouwen waar ’s nachts felle lampen op zijn gericht? De Natuur- en Milieufederaties brengen met de Lichthinderkaart onnodige verlichting in kaart. Je kunt op de lichthinderkaart de locatie invoeren waar onnodig licht is. Je kunt kiezen uit zeven categorieën: - openbare verlichting - sportveld verlichting - reclame verlichting - verlichting recreatieterrein - verlichting uit een gebouw - verlichting van een gebouw - particuliere verlichting Tot 23 oktober 2011 kun je lichthinder in jouw buurt melden op de kaart. Daarna zal de GMF de meldingen uit Gelderland analyseren en een top drie van lichthinder voor onze provincie maken. Samen met de veroorzaker gaan we dan op zoek naar een oplossing. Je vindt de lichthinderkaart op www.nachtvandenacht.nl

Nederland wordt steeds lichter. Door GMF Wie herinnert zich niet een mooi sterrenhemel in het buitenland? Op veel donkere plekken in het buitenland zie je met het blote oog wel 2500 sterren. In ons land is sprake van een overmaat aan verlichting.Tijdens een heldere hemel kun je in Nederland hooguit 50 tot 500 sterren zien. De hoeveelheid verlichting is in Nederland de laatste decennia naar schatting jaarlijks met 3 tot 5% toegenomen, terwijl Nederland al één van de landen op de wereld is met de meeste nachtelijke verlichting. Licht of donker? Uiteraard is verlichting ook belangrijk en leuk. Voor de veiligheid of het veilig voelen is voldoende licht van belang. En licht kan in het donker sfeervol zijn. Maar er kan minder, slimmer en zuiniger worden verlicht zonder dat de veiligheid of de sfeer in het geding is. Waarom moet een reclamemast de hele nacht branden? Waarom worden steeds meer gebouwen, kerken, gemeentehuizen aangestraald met felle lampen die vaak de hele nacht blijven branden? En is die openbare verlichting altijd wel nodig of kan deze op rustige uren worden gedimd of zelfs worden gedoofd? Zo is uit onderzoek

bekend dat permanente verlichting van snelwegen niet zomaar tot een betere verkeersveiligheid leidt. Immers op een donkere weg rijdt een automobilist rustiger en geconcentreerder, hetgeen de verkeersveiligheid ten gunste komt. Nederland te midden van nachtelijk Europa Bron www.astronomy.ie

En bewakingsverlichting met bewegingsmelders, die enkel aanspringt wanneer er iemand in de buurt is, valt veel meer op dan het permanent verlichten van de gevel van een woning of bedrijfsgebouw. En minder verlichting betekent ook minder energieverbruik, minder uitstoot van broeikasgassen en uiteindelijk ook minder kosten.

Hoe vriendelijk bent u voor de nacht?

A B C

3

A B

2

B

A

1

Hoeveel buitenlampen heeft u?

Tot 24.00 uur. Ik heb een tijdschakelaar Tot 24.00. Ik doe handmatig de verlichting uit Vanaf zonsondergang tot zonsopgang

Hoe lang brandt uw buitenverlichting? Heeft u bijvoorbeeld een tijdschakelaar?

Ja  ga verder met vraag 4 Nee, ik heb alleen of ook aan/uitschakelaars

Is al uw buitenverlichting uitgerust met bewegingssensors?

Ik heb alleen verlichting voor comfort (bijvoorbeeld voor het vinden van het sleutelgat) of veiligheid Ik heb (ook) sfeerverlichting

Wat is de functie van uw buitenverlichting?

Bepaal hoeveel lichtvervuiling u om uw huis veroorzaakt. Vul de vragenlijst in en bekijk hoe u het doet! Deze test is bedoeld voor mensen met buitenverlichting. Heeft u geen buitenverlichting, dan scoort u 0 punten!

4

5

Amber of groen Wit

De kleur van het licht van de buitenlampen is…

A 1 B 2 C 3 D Meer dan 3 Per lamp

A B

1 3

1 2

1 2 3

1 2 3 4 +1

0 1

6

Hoeveel Watt heeft uw buitenlamp gemiddeld?

8

A B

7

Nee, of kan niet (bewegingssensors/tijdschakelaars) Ja, onbewust Ja, bewust

Laat u wel eens het buitenlicht aan terwijl u er niet bent?

Mijn lampen schijnen naar beneden Mijn lampen geven (ook) licht naar boven af

Schijnen uw buitenlampen naar beneden of naar boven?

A Ik heb led lampen B 30 Watt of minder C 40 Watt D 50 Watt E 60 Watt Per 10 Watt

A B C

uw uitslag Uitstekend! Uw huis gaat op in de nacht Goed voldoende onvoldoende Uw huis is een baken in de duisternis

1 2 3 4 5 +1

1 2

1 2 3

SCORE Uw score bepaald u eenvoudig door de punten gegeven bij elk antwoord op te tellen. In de onderstaande tabel kunt u zien hoe u scoort op het gebied van duisternis. Hoe minder punten, hoe beter. Bekijk de tips in de nachtkrant voor verbetering van uw uitslag. punten 0-7 7 - 10 10 - 15 15 - 20 20 +

Stage, sterren en warme chocolademelk Terugblik Nacht van de Nacht 2010 Door: Tom Evers, Olympus college

Daar sta je dan, zalencomplex de Coehoorn in Arnhem-Noord, net de brug over. Ik parkeer mijn fiets in een verlaten fietsenrek, naast een eenzaam wiel aan een ketting. Ik ben natuurlijk véél te vroeg: vandaag is mijn eerste opdracht voor mijn stage bij Milieudefensie. Binnen wacht me een veel knussere ruimte dan ik had verwacht. Deze avond wordt er een presentatie gegeven over een of andere speciale komeet, of meteoor (ik haal ze altijd door elkaar) en er liggen overal boekjes over het heelal en sterren en planeten en noem maar op. Het doel van mijn zijn hier was de lichtvervuiling in Nederland onder ogen te brengen en mensen uit te nodigen voor de Nacht van de Nacht. Riemer, mijn stagebegeleider, en ik luisterden even naar de presentatie en zorgden ervoor dat alle sterrenwichelaars en luchtliefhebbers foldertjes kregen voor die

speciale nacht, die een aantal dagen later aan bod zou komen. Die speciale nacht stond ik buiten met een lekkere beker chocolademelk (op kosten van Milieudefensie, vast wel biologisch dus) door een telescoop naar de maantjes van Jupiter te kijken. Ook telde ik het aantal sterren in het sterrenbeeld Cassiopeia en gaf uitleg aan mensen die langskwamen geïnteresseerd keken, over sterren, planeten en natuurlijk de nacht zelf.

Dit was natuurlijk maar één van de vele acties waaraan ik heb meegedaan, maar een stage bij Milieudefensie is zeker een aanrader: je doet dingen die goed zijn voor de aarde. En zo niet, dan maak je er toch nog de geweldige mensen van Milieudefensie mee blij die zich iedere dag weer voor een betere wereld inzetten. Ook maatschappelijk stage te lopen bij Milieudefensie? Dat kan! Milieudefensie Arnhem biedt het hele jaar door twee maatschappelijke stageplekken aan. Er is van alles te doen bij ons. Vaste activiteit is meehelpen met handtekeningen verzamelen tijdens de maandelijkse schrijfmiddagen in de bibliotheek in Arnhem. Maar we vragen je ook mee te doen aan speciale acties, zoals appels uitdelen tijdens Earthday, flyers verspreiden, mee naar de gemeenteraad waar Milieudefensie inspreekt, helpen met biologische hapjes maken of mee te doen aan de nacht van de nacht. Dus zoek je een leuke stageplek en ben je bereid je in te zetten voor milieu, natuur en dieren? Mail dan naar [email protected] en wij nemen contact met je op.

Handige adressen: www.nachtvandenacht.nl Bezoekerscentrum Sonsbeek Zypendaalsweg 24A 6814 CL Arnhem Mede-organistor van de Nacht van de Nacht in Arnhem www.bezoekerscentrumsonsbeek.nl De Kon. Ned, Vereniging voor Weer- en Sterrenkunde, afdeling Arnhem http://home.planet.nl/~knoes198/ Organiseert iedere derde woensdag in de maand van september t/m april een lezing in Zalencentrum de Coehoorn. Ook geeft zij sterrenkunde-cursussen. De Groene Vos Hommelseweg 41 6821 LA Arnhem De duurzaamheidswinkel De Groene Vos verkoopt o.a. energiezuinige lampen. www.degroenevos.nl Gelderse Milieufederatie www.geldersemilieufederatie.nl Coördinator van de Nacht van de Nacht in Gelderland JWG afdeling Arnhem www.jwgarnhem.nl Vereniging voor jongeren van 8 tot 21 jaar die geïnteresseerd zijn in sterrenkunde. JWG-Arnhem is mede-organistor van de Nacht van de Nacht in Arnhem Milieudefensie Arnhem p/a Bezoekerscentrum Sonsbeek www.arnhem.milieudefensie.nl Mede-organistor van de Nacht van de Nacht in Arnhem Platform lichthinder www.platformlichthinder.nl Platform Lichthinder staat voor het behoud van duisternis als een kwaliteit van onze leefomgeving. Via de site van het platform kun je onder andere voorbeeldbrieven tegen reclame-, kantoor- of gevelverlichting downloaden Sterrenwacht Presikheaven www.presikheaven.org e-mail: [email protected] Sterrenwacht Presikheaven organiseert sterrenkijkavonden in Arnhem en wil graag de lichtvervuiling helpen verminderen. In januari 2012 verzorgt ze een multimediale cursus sterrenkunde bij de Volksuniversiteit Arnhem. Colofon: Dit is een uitgave van Milieudefensie Arnhem www.arnhem.milieudefensie.nl [email protected] Rekeningnummer Triodosbank: 39.03.73.850 Postadres: Bezoekerscentrum Sonsbeek, Zypendaalsweg 24a, 6814 CL, Arnhem September 2011