SPECIAL. Hoe houd je grip op de explosie aan informatie? magazine. Najaar 2014

SPECIAL

Hoe houd je grip op de explosie aan informatie? Najaar 2014

magazine

aanwenden

expertise is zaakgericht

INHOUD SPECIAL asdfasdfa

Thomassen:

4

‘Documenteren samenleving nog niet zo eenvoudig’

Column:

7

Alkmaar:

8

Schrappen belangrijker dan bewaren?

Nieuwe inzichten inspectiemethodiek

4

7 8

bij Regionaal Historisch Centrum

VNG:

12

Haarlem:

16

Rijkswaterstaat:

20

‘Het zal nog spannend worden…’

‘Veranderingsproces langdurig en complex.’

‘Productgerichte uitbesteding voor effectief

16

12

informatiebeheer.’

Agenda

24

Colofon Adresgegevens Doxis Loire 126 2491 AJ DEN HAAG 070-3177172 www.doxis.nl [email protected]

24 Hoe20houd je grip op de explosie aan informatie?

Redactie John de Waard, Tekstschrijven als passie

Eindredactie Max Beekhuis (Doxis) Geraldine Scholten (Doxis)

Twitter @DoxisInformatie Volg Doxis ook op LinkedIn en Facebook

Najaar 2014

Beeldredactie Vakwereld BV

Realisatie Vakwereld BV Postbus 101 1260 AC Blaricum 087 -8742062

Productie Deze uitgave is geproduceerd op papier, digitaal gepubliceerd voor e-readers en de artikelen zijn te vinden op www.documentwereld.nl en www.doxis.nl.

magazine Auteursrechten Vakwereld BV

De Visie

‘Documenteren van de samenleving nog niet zo eenvoudig’

Informatie is de grondstof voor de informatiemaatschappij, dus handel daarnaar Hij is Hoogleraar Archiefwetenschap aan de Universiteit van Amsterdam en laat regelmatig van zich horen. Professor

doctor Theo Thomassen heeft dan ook een uitgesproken mening. Niet dat hij zo tegendraads is, maar hij is wel kri-

tisch. De centrale vraag waar hij zich over buigt is: ‘Hoe leg je nu vast wat er in onze samenleving gebeurt? Hoe doe je recht aan álle aspecten in die samenleving, zonder te verzanden in het alsmaar opslaan van informatie waar niemand meer iets mee doet. Kortom, wat bewaar je, waarom bewaar je het en hoe bewaar je het?’

H

et ‘documenteren van de samenleving’ is een

doet geen recht aan het geheel.’ En dus worden nieuwe

sproten ‘total archives’ benadering. Thomas-

enige grote archiefvormer, zoals destijds. Kijk maar eens

aanpak die voortkomt uit de in Canada ont-

sen: ‘Er zou een soort van bewaarplaats of

een serie bewaarplaatsen moeten komen die met elkaar in

verbinding staan, waar je alles wat een weerslag is van de samenleving kunt bewaren. Dus niet alleen de overheidsbescheiden, maar echt alles. Dat lijkt een utopie. Vandaar

dat we er destijds voor hebben gekozen om, onder aan-

naar wat er particulier aan ‘archiefvorming’ wordt gedaan, en dat in combinatie met het gebruik van social media, eigen systemen etc. Dan wordt het bijna onmogelijk om

daar zonder vooraf duidelijk geformuleerde structuur en criteria, enige orde in aan te brengen.’

voering van het Nationaal Archief, een striktere selectie-

Internet brengt entiteiten samen

van de belangrijkste primaire processen bij de overheid.

aansturen: structuur- en maatschappelijke analyses in

politiek aan te houden. Concentreer je op de waardering

Als je dat doet, lijkt het tenminste zo objectief mogelijk, want primaire processen zijn duidelijk te onderscheiden en niemand kan ontkennen dat die belangrijk zijn.’ Historisch perspectief verandert steeds

Vanuit primaire processen bewaren is bijvoorbeeld objec-

tiever dan iets bewaren vanuit een historisch perspectief. Thomassen: ‘Dat inzicht verandert namelijk per tijdvak

en wordt naar gelang de tijd vordert steeds subjectiever. Het manco aan de benadering is echter, dat steeds is uitgegaan van de primaire processen van de overheid. Dus

informatie uit het bedrijfsleven of uit allerlei andere hoeken van de samenleving, wordt in deze benadering niet meegenomen. Dat geeft dus een eenzijdig beeld. Het

u coD niteomtnO

benaderingen overwogen. ‘De overheid is niet meer de

4

d lereWtnemucoD slanoisseforp roov staalpsgniteomtnO

En dat is precies waar het archiefwezen op zou willen combinatie met risicoanalyses, moeten een beter beeld geven van de onderlinge samenhang tussen ontwikke-

lingen en gevormde informatie(verzamelingen). ‘Stel de

belangrijkste ontwikkelingen vast en anticipeer op de

toekomst, dát zou de insteek moeten zijn om op een ordentelijke en gestructureerde manier die samenleving te

documenteren. Maar vernietigen lijkt daarbij belangrijker te worden dan bewaren. Waar voorheen geen verbanden

waren tussen de verschillende entiteiten van je bestaan

(zoals privé, sportief, maatschappelijk), is die samenhang er nu altijd, gewenst of ongewenst. Internet heeft al die entiteiten bij elkaar gebracht. De belangrijkste vraag wordt nu: willen we dat wel? En wat kunnen we er tegen

doen? Als eenmaal iets op internet is geplaatst, is het niet

De Visie

Theo Thomassen (Foto’s: Maureen Mijne) meer weg te halen. Er zijn allerlei discussies gaande om

maar de sturing ervan gebeurt door grote commerciële

heb je als individu nauwelijks nog grip op die informatie.

Thomassen (en daarin staat hij niet alleen): ‘Onlangs was

daar wat aan te doen, maar vooralsnog staat het er en Informatie die nota bene over jou gaat! Hoe staat het met het vernietigen van specifieke (gevoelige) informatie?’ Sturing van de informatie

De maatschappij documenteert zich inmiddels zelf,

partijen als Google, Facebook en zo meer. En dat steekt er een uitspraak van een rechter in het voordeel van een

Spanjaard die had geëist dat Google niet steeds met be-

paalde informatie over hem kwam aandragen. Informatie die inmiddels volledig verjaard was. Het ging over een

gedwongen huisverkoop die de man ooit had moeten

5 DocumentWereld Ontmoetingsplaats voor professionals

Docum Ontmoeting

De Visie

doen, maar iedere keer als mensen zijn naam via Google

(flink) prijskaartje aan het gestructureerd en toeganke-

boven, terwijl de man zijn leven allang weer op de rails

prioriteiten worden gesteld. En ook de benadering van

op internet opzochten, kwam die informatie weer naar had. Google werd door de rechter gedwongen om de verwijzingen naar die informatie te verwijderen, omdat

‘de privacyaspecten van de man’ zwaarder wogen dan ‘het recht op informatie’ voor een ander. Dat was een belangrijke uitspraak, want daarmee erkende deze rechter, dat

je als individu zelf meer beschikkingsrecht zou moeten hebben over de informatie die over jou op internet is te

vinden. Het gaat, nu er zoveel informatie wordt gevormd, vermenigvuldigd en gedeeld, in steeds belangrijkere mate

om de sturing van die informatie en informatiedomeinen

door de mensen zelf. Het documenteren gaat wel door, meer dan ooit zelfs. Maar juist het niet gedocumenteerd willen worden wordt nu een item.’

lijk bewaren van (veel) informatie. Daarom moeten er de centrale sturing wordt ter discussie gesteld. Vandaar

een initiatief als de programmalijn ‘Documenteren van de samenleving’ van Archief 2020, waarbij meer vanuit

de lokale en regionale benadering wordt geredeneerd en hooguit van hogerhand wordt bijgestuurd op basis van weten regelgeving. Dichtbij de bron weten ze waar-

schijnlijk beter wat van belang is (geweest) dan ergens

centraal in Den Haag bij bijvoorbeeld een Nationaal Ar-

chief. De benadering om informatie vast te leggen vanuit

het oogpunt van het ‘documenteren van de samenleving’ is een interessante beleidskeuze. Deze programmalijn is

een sprekend voorbeeld van hoe het anders zou kunnen dan we altijd hebben gedaan. Dat is misschien wel de belangrijkste les uit deze aanpak. Daar mogen we best eens kritisch naar kijken.’

Goud van de maatschappij

Eerlijk gezegd zijn er op dit moment (nog) geen alter-

natieven voor een aanpak om de samenleving te documenteren, ziet Thomassen. ‘Hoe wil je het dan doen? Al-

les in één systeem opslaan? Dat is een totalitaire utopie.

Dat werkt nooit. Probeer bij deze ‘documenteer-aanpak’ maar eens inzicht te krijgen in de informatievorming. De maatschappij hangt aan elkaar van netwerken, van aan elkaar gekoppelde entiteiten. Zoek daarin enige logica en probeer dan die logica te verklaren. Bepaal vervolgens de criteria waarvan je vindt dat die relevant zijn om inforGrenzen van het bewaren

‘We mogen, nee moeten kritisch zijn over het documen-

teren van de samenleving’, zegt Thomassen. ‘Er zijn grenzen aan het bewaren en hoe bepalen we die? Risico’s kun-

nen we niet tot in het oneindige vermijden. Nederlanders

hebben nogal de neiging om zich tegen van alles en nog wat in te dekken en met informatie lijkt dat niet anders

te gaan. Zekerheid voor alles, maar dat houd je niet vol. Al was het alleen al om de eenvoudige en altijd geldende

beperking van de budgetten. Er hangt nu eenmaal een

u coD niteomtnO

6


matie voortkomend uit die netwerken te bewaren, zodanig dat je de doelstellingen kunt realiseren en het toch

praktisch haalbaar houdt. Daarbij zal vooral het vernietigen van informatie en de beïnvloeding van dat proces

een hoofditem worden. Macht over je eigen geschiedenis, daar draait het (straks) om. De controle (terug) over je eigen identiteit, zowel individueel, als groep en als maat-

schappij. Die ligt volgens mij nu grotendeels bij Goog-

le… de waardering van informatie is een delicate zaak, daar moet je zorgvuldig mee omgaan. Informatie is het goud van de maatschappij, handel daar dan ook naar.’

De Column

Schrappen, schrappen, schrappen? Met de enorme groei aan digitaal voorhanden informatie wordt het steeds lastiger om te bepalen hoe je wat zou

moeten bewaren. En wie dat gaat regelen. Vooral de enorme expansiedrift van social media en de impact ervan

op onze maatschappij zijn gigantisch. Wie zich bedenkt hoeveel Tweets, posts, oproepen om te ‘ liken en te linken’ etc. via Twitter, Facebook en LinkedIn rondgaan, kan zich wellicht iets voorstellen. Als ik bovendien lees dat al-

leen al op Facebook meer dan een miljárd video’s per dag worden bekeken - en dan gaat het nog niet eens over ‘het videokanaal bij uitstek’, YouTube, en de dimensies worden snel duidelijk. In de toekomst zal het dus waarschijnlijk meer gaan om gericht schrappen dan om gericht bewaren.

Dat doet me dan weer denken aan de musical Tsjechov in een bewerking van Robert Long. Daar komt een liedje

in voor onder de titel ‘Schrappen, schrappen, schrappen…’ In deze musical gaat het over censuur van hogerhand. In de visie van Thomassen in zijn verhaal op pagina 4 en verder, gaat het om de ‘eigenaar’ van de informatie die ‘censuur’ gaat uitoefenen. Althans, het zou mooi zijn als die eigenaar dat kon, want vooralsnog is dat niet of nauwelijks het geval. Het ‘recht op informatie’ wordt in grote mate bepaald door commerciële partijen. En

wanneer moet het recht op informatie voor de een de voorkeur krijgen boven het recht op privacy van de ander? Wie bepaalt dat?

Toen een rechter onlangs een Spanjaard in het gelijk stelde in zijn eis tegen Google dat allerlei links naar oude

informatie over hem verwijderd zouden moeten worden, werd een doorbraak bereikt. Als we echter de samen-

leving willen documenteren, maar tegelijkertijd het individuele zelfbeschikkingsrecht op onze informatie willen

behouden, hoe moeten we dan omgaan met deze ontwikkeling? En geldt dat straks ook voor burgers die gegevens bij de overheid willen wissen? Kan dat praktisch nog of hebben we ons de facto al neergelegd bij een Orwelliaanse overheid en moeten we alleen 1984 wijzigen in 20..? Toch maar een rijkscommissaris voor informatie? Max Beekhuis


Docum Ontmoeting

De Praktijk

Digitale informatiehuishouding basis voor succes:

Ontwikkelingen leiden tot nieuwe inzichten inspectiemethodiek bij Regionaal Archief Alkmaar De Wet revitalisering generiek toezicht (RGT) re-

Samenwerken niet nieuw

lijke toezicht, ook voor het toezicht op naleving van

kelingen die ertoe leiden dat gemeenten, regio’s en in-

gelt de vermindering van het specifieke interbestuurde archiefwet en de regelgeving door gemeenten. In de praktijk betekent dat, dat het toezicht van de pro-

vincie ‘op afstand wordt gesteld’, waarbij een deel van

die taken aan de gemeentelijk archiefinspecteur wordt overgedragen. Blijkt dit (al) te werken, of is het nog te

vroeg om te juichen? Directeur Paul Post van Regio-

naal Archief Alkmaar is, met de gemeentelijk archief-

inspecteur van hetzelfde archief, Frans van der Horst, gematigd positief. ‘Het is allemaal nog maar net in wer-

king. De verwachting is echter dat voor veel gemeenten

per 1 januari 2015 de nieuwe systematiek toch goed zal werken.’

Dat is dan ongeveer een half jaartje later dan gepland. ‘Maar de implementatie moest eigenlijk wel wat snel’, aldus Van der Horst. ‘Het uitgangspunt van de provincie

was dat (op grond van artikel 1 van de ‘Verordening systematische toezichtinformatie Noord-Holland’) voor 15

juli 2014 alle gemeenten al een eerste rapportage zouden inleveren. Je kunt je afvragen of die datum misschien niet

wat al te opportunistisch was. Het gaat echter de goede kant op, we zitten hier immers nog in een overgangsfase.

Essentieel is dat de betrokkenen hun digitale informatiehuishouding op orde hebben, want daar ligt de basis voor succes.’

u coD niteomtnO

8


Er is veel aan de hand in overheidsland. Allerlei ontwikstanties sneller dan voorheen samenwerkingsverbanden

zoeken. Post: ‘Het is altijd al een strijd geweest tussen

De Praktijk

decentraal of centraal aansturen. Dat is bijna van alle tij-

kant op te leiden. ‘De rol van de archiefinspecties is aan

juiste afspraken met elkaar maken. Wie is verantwoor-

door de provinciaal en de gemeentelijk archiefinspecteur,

den zou ik zeggen. Ook in deze materie gaat het om de delijk voor de archiefzorg, wie voert het uit en wie houdt

er toezicht op? Dat moet goed worden afgestemd, want

je maakt uiteindelijk allemaal deel uit van een – best complexe - informatieketen. Samenwerken is dus alleen

maar logisch. Iedereen heeft wel gemeente- of regiooverstijgende activiteiten en documenten, waar meer be-

langhebbenden zijn, dan alleen de partijen uit één regio. Deze nieuwe wet, die er op gericht is om het horizontale toezicht te versterken, geeft ook de mogelijkheid om een

flinke efficiencyslag te maken, juist op het gebied van samenwerking.’

Van der Horst werkt als gemeentelijk archiefinspecteur

hard om de ontwikkelingen in de regio Alkmaar de goede

het veranderen. In plaats van het gezamenlijk inspecteren zoals we dat hier gewend waren, staat de provinciale archiefinspectie nu meer op afstand. Het toezicht op de

zorg is overgeheveld naar de gemeentelijke archiefin-

spectie. Daarbij gaat de gemeente zelf veel meer de stand

van zaken monitoren. Zij zijn immers degenen die ieder jaar zelf de KPI-vragenlijst invullen. Deze wordt dan

besproken met de gemeentelijk archiefinspecteur, die op

basis hiervan en eventuele deelinspecties dan rapporteert aan het College van B&W. De gemeenten en de andere aangesloten overheden in de regio, zoals het hoogheem-

raadschap en de gemeenschappelijke regelingen, hebben

hier heel duidelijk hun eigen rol in gekregen. En dat is een goede ontwikkeling, omdat zij het dichtst bij het vuur zitten: daar waar de informatie ontstaat en het meest

V.l.n.r.: Frans van der Horst en Paul Post. (Foto’s: Maureen Mijne)


Docum Ontmoeting

De Praktijk

Frans van der Horst, gemeentelijk archiefinspecteur Regionaal Archief Alkmaar.

nodig is. Het is aan de inspecteur om goed in de gaten

te houden waar weten regelgeving elkaar treffen in de gewenste ideale situatie. Een situatie die dan voor alle be-

gepast worden.’

trokken het meest werkbaar is.’

Post: ‘Het is natuurlijk nog de vraag hoe de e-depots

Vernieuwingen

depot of per regio? Er is samenwerking nodig om tot een

Voor de toekomst ziet Van der Horst zeker de voordelen

van deze vernieuwde aanpak. ‘Die efficiencyslag waarover

eerder werd gesproken, moet nu nog meer vorm krijgen, maar die slag gaat zeker komen. Bovendien leiden al die

samenwerkingsverbanden tot een betere en doordachtere aanpak. Belangrijk is dat de toegankelijkheid en duurzaamheid van die gevormde archieven ook op de lange

georganiseerd gaan worden. Komt er straks één groot egoede oplossing te komen. Het einddoel is wel duidelijk, want het gaat er uiteindelijk om dat de informatie een-

duidig benaderbaar is. Dat e-depots desnoods aan elkaar worden gekoppeld en dat de vragensteller maar op één

manier zijn vraag hoeft te stellen om uit al die (regionale) bronnen, het juiste antwoord te krijgen.’

termijn gewaarborgd blijven. Doordat nu steeds vaker

Normen en standaarden

men samen gaan werken, is dat wel een aandachtspunt.

standaarden nodig. Post: ‘Daar wordt al druk over over-

meerdere partijen met bestaande en verschillende syste-

Daarom is het belangrijk dat er bij het Regionaal Archief een pilot wordt uitgevoerd voor een e-depot. In al die

u coD niteomtnO

planvormingen kunnen deze ontwikkelingen dan snel in-


10

Om die doelstelling te bereiken zijn vooral normen en

legd en er zijn al heel wat voorstellen, maar dat moet nog

allemaal ingevoerd worden bij de administraties. Daarbij

De Praktijk

moet je wel zeker weten dat die normen en standaarden ook op de lange termijn haalbaar en uitvoerbaar blijven.’

Archief 2020 is een programma dat is opgezet en wordt

‘slechts’ registreren. Er is brede kennis uit meerdere expertises nodig en die van DIV is daar één van.’

aangestuurd vanuit het Nationaal Archief. Daarin over-

Veranderingen en vernieuwingen

meer tot eenduidige standaarden en adequaat en duur-

lijkluidend: ‘De veranderingen en vernieuwingen op het

leggen betrokken partijen met elkaar en proberen onder

zaam beheer te komen. Van der Horst: ‘Nu is er veelal nog sprake van een complex geheel aan systemen en stan-

daarden. Zodanig dat er eigenlijk geen standaarden zijn. Probeer dat maar eens om te zetten naar een generiek

systeem, waar iedereen zich in kan vinden en wat werkbaar is en blijft. Het gaat dan om de grootste gemene de-

ler, de top van de piramide. En om die te bereiken, moet de digitale informatiehuishouding op orde zijn.’ Veranderende rollen

De conclusie van Van der Horst en Post is dan ook ge-

gebied van de overheidsinformatie, zowel door de voortschrijdende automatisering als veranderingen in organisatiestructuren, lopen nu dus op gemeentelijk niveau

gelijk op met de veranderingen en nieuwe methodieken in het toezicht. Dit biedt ons de mogelijkheid om deze

ontwikkelingen, van e-depot en nieuwe metadata-sche-

ma’s tot KPI-verslagen en veranderende inspectiemethodieken, te combineren en op een zo efficiënte manier als mogelijk op elkaar af te stemmen.’

DIV krijgt, net als de archiefinspectie een andere rol in het speelveld, aldus Van der Horst: ‘De kennis die daar

aanwezig is, is nodig aan de voorkant van het proces. Waar die mensen voorheen achteraf veel zaken recht

moesten breien, is het nu zaak om meteen bij de bron

duidelijke richtlijnen en werkmethoden aan te houden, gebaseerd op een integrale aanpak. DIV is daarbij ondersteunend, adviseert de medewerkers en houdt de boel in

de gaten. Bovendien is het gewenst om zo snel mogelijk

naar digitale informatie over te gaan, zonder overigens de

archieven klakkeloos te digitaliseren tegen hoge kosten. Een voortdurende hybride situatie waarin zowel papie-

ren als digitale archieven beheerd en gebruikt worden is echter, zeker op de middellange termijn, niet wenselijk

en kost uiteindelijk ook veel geld. De archiefinspecteur

is er dan om lokale overheden hierin te adviseren, zodat zij maatregelen kunnen nemen om (duurzaam) digitaal archiefbeheer mogelijk te maken. Als overheid moet je ook je bedrijfsvoering op orde hebben om jezelf rich-

ting de maatschappij te verantwoorden. Die betrouwbare

overheid hangt vooral samen met een juist en doordacht informatiebeheer. De criteria daarvoor, met alle daaraan gekoppelde consequenties, moeten goed worden afgewogen. Dat heeft gevolgen voor de gevraagde competenties

bij de diverse rollen in dat proces. Het gaat om meer dan

Paul Post, directeur Regionaal Archief Alkmaar.


Docum Ontmoeting

De Uitvoering

Hans Versteeg, projectmanager VISD: ‘Het zal nog spannend worden…’

VNG werkt hard aan basisplan gemeentelijke informatievoorziening sociaal domein Met de op handen zijnde decentralisaties en taakverschuivingen in het sociaal domein ligt één levensgroot gevaar

op de loer: dat niet alle informatie op de juiste plek en bij de juiste mensen beschikbaar is op het moment dat die het

hardst nodig is voor de cliënten. Gemeenten moeten hun informatievoorziening aanpassen en opnieuw inrichten, toegespitst op hun nieuwe taken. Hans Versteeg is bij de VNG verantwoordelijk voor de Verkenning Informatievoorziening Sociaal Domein (VISD) van de VNG. Een programma opgezet om gemeenten bij te staan en op de goede weg te helpen, zodat straks per 1 januari 2015 in ieder geval de basis van de informatievoorziening goed is. Op de site www. VISD.nl staat een aantal handreikingen en actiepunten waarmee gemeenten direct aan de slag kunnen.

V

ersteeg heeft niet de illusie dat op die inmid-

jaar een goede basis aanwezig is voor een informatievoor-

elkaar is en de ‘ideale informatievoorziening’

hun taken op gebied van het sociaal domein naar beho-

dels beruchte datum alles al helemaal voor geregeld is. ‘In de praktijk zal na 1 januari

ongetwijfeld nog een en ander worden bijgestuurd. Maar

het is wel cruciaal dat op de eerste dag van het komende

Hans Versteeg: ‘Gerichte hulp tegen lagere kosten, door goed georganiseerde informatievoorziening.’

u coD niteomtnO


12

ziening waar gemeenten mee uit de voeten kunnen, om ren te kunnen uitvoeren. Daarvoor hebben we ons binnen het VNG hard gemaakt door het VISD-programma op

te zetten en inhoud te geven. Gemeenten gaven aan be-

De Uitvoering

hoefte te hebben aan hulp om de informatievoorziening op orde te krijgen en zo op zijn minst een werkbare situatie te hebben op 1 januari 2015.’ Korte, hevige actie

Het VISD-programma is een typisch voorbeeld van een korte hevige actie, aldus Versteeg. ‘We hebben najaar

2013 de koppen bij elkaar gestoken en geconcludeerd dat

er iets moest gebeuren om onze achterban, de gemeenten, bij te staan in de transitie die moest plaatsvinden op basis van alle taakverschuivingen die vanuit de overheid zijn

opgelegd. Er was al langer sprake van een behoefte en drang naar decentralisatie vanuit de overheid, maar in dit kabinet is het heel concreet geworden. Met een keiharde

deadline. Daarmee werd meteen duidelijk dat actie moest worden ondernomen. VNG heeft daarop dit programma opgestart om ervoor te kunnen zorgen dat je straks één basis-informatievoorziening hebt, die is gebaseerd op het

principe ‘één gezin, één plan’, met de regievoering vanuit één systeem, uitgevoerd door de gemeente. Dat is dus ook

iets anders dan wat ik wel eens hoor in discussies, dat de gemeente alles zelf gaat uitvoeren. Dat is zeker niet het geval. Dezelfde partijen die nu ook in de zorgketen zit-

ten, blijven het werk uitvoeren. Dat zijn gekwalificeerde zorgverleners en die eisen aan de kwaliteit van de zorgverlening worden net zo hard gesteld ná 1 januari. Al-

leen wordt dan de basis gevormd door een eenduidige

Hans Versteeg

informatievoorziening, gebaseerd dus op dat ene dossier

het VISD-traject opgeworpen om heel snel betrokken

Het informatiesysteem dat daarvoor wordt ingericht,

Leeuwarden, Utrecht, Eindhoven en Zaanstad hebben

voor dat ene gezin, met een regierol voor de gemeente. moet vanuit de markt komen. De VNG gaat niet zelf zo’n

regiesysteem bouwen. Wel formuleert de VNG de eisen waar het aan moet voldoen. Inmiddels is al een aantal

leveranciers uit de markt hard aan de slag gegaan met het bouwen/inrichten van zo’n systeem dat aan die belangrijke eisen van toegankelijkheid, actualiteit en volledigheid kan voldoen. En dus ook de nodige koppelingen kan garanderen met bestaande DMS- en backoffice-systemen.’ ‘Living Lab’

Vijf gemeenten hebben zich in het beginstadium van

te worden bij de ontwikkelingen. Versteeg: ‘Enschede, meteen aangegeven als pilot-gemeente te willen fungeren

om te kunnen testen wat we zouden bedenken als basis voor de informatievoorziening. De specificaties en het

‘programma van eisen’ voor deze vijf gemeenten vormen dan een voorbeeld, een sjabloon voor de andere gemeen-

ten. Zij vormen als het ware het ‘living lab’ voor de rest. Inmiddels draaien die ‘living lab’-gemeenten al een half jaar in een proef waarbij een informatie-infrastructuur

wordt gebouwd waarmee ze straks uit de voeten moeten kunnen en dat werkt heel goed. Ze zijn bijna allemaal

uitgegroeid tot ‘communities’, aangevuld met gemeenten


Docum Ontmoeting

DocumentWereld Ontmoetingsplaats voor professionals De Uitvoering

die zich willen aansluiten bij een van deze vijf. Boven-

(verder) automatiseren van de primaire processen in het

regio’s, de schaal waarop de hulpverlening tot nu toe ook

ziening rondom die processen digitaliseren en automa-

dien vormen ze daarmee een soort autonoom groeiende heeft gewerkt. Het gaat in veel gevallen niet alleen om één gemeente die aan hulpverlening doet. En dat nu al

gemeenten aansluiting zoeken bij een van de vijf ‘living

lab’-gemeenten die voor hen het meest van toepassing

zijn qua omvang, regio, problematiek etc., is een goede

sociaal domein. ‘Je kunt natuurlijk wel de informatievoortiseren. Maar de contacten met de cliënten zullen altijd

persoonlijk blijven. Daarin kun je en mag je niets automatiseren. De voorkant is en blijft mensenwerk. Mensen

willen niet met een computer te maken hebben om ‘een dialoog’ te voeren over bijvoorbeeld schuldsanering of al-

DocumentWereld

zaak, want dat betekent dat straks niet ergens in decem-

ber ineens iedereen tegelijk over moet naar een nieuwe situatie en er geen tijd meer is voor gemeenten om zich

coholmisbruik, om maar wat te noemen. De hulp moet

gericht zijn op mensen en worden uitgevoerd door mensen. Alles wat daar echter omheen hangt aan informatie

kun je wel veel beter organiseren. En daar zijn we nu hard 24/7 al je vakinformatie Het werkt natuurlijk veel beter als daar al geleidelijk aan mee bezig. De inrichting van het principe van ‘één gezin, goed te oriënteren op welke vorm het best bij hen past. in dit jaar naartoe wordt gewerkt.’

één plan’ vormt de basis en moet voor de uitvoering van

‘Niet laten bungelen’

bij inzage in zo’n dossier direct duidelijk is wie er verder

Het mag ook niet mis gaan, weet Versteeg. ‘De deadline

van 1 januari 2015 is keihard, die wet wordt echt niet uit-

gesteld. En het gaat om kwetsbare groepen in de samenleving die je niet mag laten ‘bungelen’. Daarom is ook die

‘regionale ontwikkeling’ wettelijk vastgelegd. Gemeenten

diensten en hulpverlening de ingang gaan vormen. Zodat nog betrokken is bij zo’n gezin of individu. Het gaat om meer samenwerken en uitgaan van de cliënt: ‘waar is mijn

cliënt het meest mee geholpen?’ in plaats van ‘waar heeft hij recht op?’ Dat gaat alleen als je alle informatie op de

juiste plaats beschikbaar hebt. Daardoor moet het uit-

Document Wereld

voeren wel de regie, maar de uitvoering moet regionaal worden georganiseerd. Anders werkt het niet. Het is

ook de bedoeling dat standaarden worden gebruikt en

ontwikkeld voor zover ze er niet zijn, zodat veel van het

gerichter, effectiever en tegen lagere kosten kan worden gegeven.’

werk rondom de informatievoorziening slechts eenmalig

‘Het zal spannend worden of we de deadline van 1 janu-

kunnen werken dat er centraal een aantal zaken worden

We zijn al erg ver, veel verder dan je zou denken gezien de

hoeft te worden uitgevoerd. Op termijn zou het best zo

geregeld in de vorm van ondersteuning via de VNG. Er zijn nu landelijke aanbieders van diensten op het gebied van jeugdhulp bijvoorbeeld en als wij als VNG dergelijke diensten kunnen organiseren, scheelt dat de individuele

gemeenten veel tijd en moeite. Die beweging naar cen-

trale diensten is er wel, maar daarvoor is het nu voor dit domein te vroeg. Je ziet wel dat gemeenten zelf al samenwerkingen zoeken om op die manier lagere kosten en hogere efficiency te realiseren.’

Sociaal domein beperkt automatiseren

In tegenstelling tot veel (generieke) backoffice- en ad-

ministratieve processen ziet Versteeg weinig heil in het

u coD niteomtnO

eindelijk mogelijk worden gemaakt dat hulp efficiënter,


14

ari 2015 gaan halen, maar ik heb er wel vertrouwen in. soms wel negatieve publiciteit, maar het gaat echt de goe-

de kant op.’ Na 1 januari moeten de gemeenten zelf verder gaan werken aan de vervolmaking van de uitvoering

van het principe en het voor hun ideale systeem, aldus

Versteeg. ‘Dat kan dan volgens een vijftal modellen: van het pad der geleidelijkheid aan de ene kant van het spec-

trum tot aan één geïntegreerd loket voor het hele sociaal domein aan de andere kant. Dat laatste heeft verreweg de meeste consequenties en een grote impact, terwijl het

eerste meer een lange termijn effect heeft. Wel gaan alle

vijf de modellen uit van hetzelfde principe: de gemeente als regisseur en opdrachtgever van de hulpverlening in het sociaal domein.’

Ontmoetingsplaats voor prof

DocumentWereld

DocumentWe

Document Wereld

Document Wereld.nl

DCM Awards 2015 15 DocumentWereld Ontmoetingsplaats voor professionals

Docum Ontmoeting

De Praktijk

Peter van de Ruit, hoofd Informatievoorziening gemeente Haarlem:

‘Veranderingsproces langdurig en complex’ Als de afdeling DIV straks op haar nieuwe plek gevestigd is binnen de gemeente Haarlem, heeft er niet alleen fysiek

een verschuiving plaatsgevonden. Ook in andere opzichten is dan veel veranderd. De afdeling DIV zit dan op één

plek, heeft een meer controlerende dan uitvoerende taak gekregen en sommige taken zullen helemaal zijn verdwenen. Peter van de Ruit was hoofd DIV, maar tegenwoordig is hij hoofd Informatievoorziening. Dat betekent niet alleen een verandering in naamgeving van de functie. ‘De bedoeling is dat straks eigenlijk alleen maar digitaal wordt gewerkt. En dat heeft een grote impact op de organisatie. Zover zijn we nog niet, maar de veranderingen krijgen langzaam vorm.’

D

e verhuizing en het veranderingsproces naar

nodig zijn, worden vastgelegd. En ervoor zorgen dat

een aardige druk op de organisatie van de ge-

vastgelegd, aan bepaalde eisen voldoet. Daarin speelt ook

digitaal werken, heeft volgens Van de Ruit meente Haarlem gelegd. ‘Er zijn straks alleen

nog maar flexplekken. We willen dat mensen helemaal digitaal gaan werken en dat dwingt ze tot anders denken

het nieuwe kwaliteitssysteem een rol: zo creëer je inzicht en dus meer grip op dat proces.’

en doen. We maken als gemeente al jaren gebruik van

Van de Ruit beseft heel goed dat het nog niet zo ver is en

en willen doorgroeien naar zaakgericht werken met het

betreft. Maar hij is optimistisch. ‘Het is een langdurig en

een documentmanagement systeem van Circle Software daarbij horende zaaksysteem van Circle Software, Verseon. Vanuit de Chief Information Officer wordt er daar-

bij toegewerkt naar een situatie waarin de gemeentelijke

dat hetgeen waar hij het nu over heeft, de ideale situatie complex proces. De ontwikkelingen gaan nu echter snel de goede kant op. Het wordt fundamenteel beter.’

organisatie volledig in controle is van haar informatie-

Nulmeting

dacht over het gebruik van een e-Depot voor archief- en

nulmeting (volgens de RODIN-toets) die Doxis heeft

huishouding. En last but not least, er wordt serieus nageinformatiebeheer.’

Van uitvoerend naar controlerend

Van de Ruit: ‘Als afdeling DIV waren we tot voor kort te veel uitvoerend bezig met het archiveren en beheren

van informatie. Als alles straks is geregeld op de manier zoals we dat voor ogen hebben, wordt per zaak meteen

duidelijk hoe het zit met verantwoording, bewijskracht, rechtmatigheid en wordt daadwerkelijk (digitaal) vorm

gegeven aan documentmanagement en recordmanagement. Onze taak als DIV zal zich dan vooral toespitsen

op controle. Zorgen dat daadwerkelijk alle gegevens die

u coD niteomtnO

bijvoorbeeld alle zaakgerelateerde informatie die wordt


16

Aanleiding voor deze transformatie was onder meer een

gedaan voor de gemeente Haarlem. ‘Deze nulmeting is gedaan om te zien waar in het proces we stonden, als we wilden doorzetten naar volledig en verantwoord digitaal werken’, aldus Van de Ruit. ‘En om meer ‘in control’ te komen. Het bleek dat we op dat terrein nog flink wat

werk te doen hadden. Uit de meting van Doxis kwam

naar voren dat we een aardige achterstand hadden opgelopen als het gaat om archief- en informatiebeheer. En

als we het volledig digitaal werken wilden introduceren binnen de gemeente Haarlem, moest de boel toch wel

op de schop. Aan deze meting hing echter ook een plan van aanpak om de situatie te verbeteren.’ Tegelijkertijd

De Praktijk

Peter van de Ruit (Foto: Maureen Mijne)

speelde de introductie van Verseon als het nieuwe zaak-

een kleine gemeente is waarschijnlijk wat overzichtelijker.

voor ogen had, op weg naar die digitale toekomst.

kertijd invoeren. Naast het zaaksysteem en het kwaliteits-

systeem en dat paste precies in het beeld dat Van de Ruit

Complexe gemeente

Haarlem is een behoorlijk complexe gemeente. Van de

Ruit: ‘Een dergelijk veranderingstraject doorvoeren bij

Daarnaast wilden we ook nog een aantal zaken tegelijsysteem, ontbrandt nu ook de discussie over het ‘toezicht op afstand’. Meer verantwoordelijkheid bij de gemeente is prima, maar dan moet het wel goed geregeld kunnen

worden. Met de juiste deskundigheid aan boord en de


Docum Ontmoeting

De Praktijk

juiste mensen op de juiste plek. En wat is dan daarbij de

aantal opties uit dit traject rondom het e-Depot naar vo-

proberen op te zetten? In het verleden kreeg de beheer-

veerd en beheerd. Dat is niet de meest voor de hand lig-

rol van een e-Depot, zoals partijen als Circle en Doxis kant van het archief te weinig aandacht, maar daar word je vervolgens wel op afgerekend. Hoe staat het straks met

het toezicht op dat beheer? En het leveren van de ge-

vraagde kwaliteit van het archief en alles wat ermee samenhangt? Moet een gemeente dat zelf (willen) doen?

Of is het inderdaad beter om een derde partij (of partijen)

in te schakelen en aan de hand van zo’n e-Depot het beheer uit te besteden, gebaseerd op de eisen en wensen van de afnemer?’

Het is volgens Van de Ruit daarbij cruciaal te bedenken wát je als organisatie wilt en hóe je het wilt, met alle

randvoorwaarden daarbij. ‘Hoe garandeer je bijvoorbeeld

gende, maar het is wel een optie en die kost ook geld. Dus dat moet je meenemen in je overwegingen. De tweede

is, het scenario dat Haarlem alles zelf gaat doen met betrekking tot (digitaal) archiveren en beheer en na 20 jaar

vindt dan de overdracht plaats aan het Noord-Hollands Archief. De derde optie is, dat na het afronden van een

zaak, het archiveren en het beheer wordt uitbesteed aan

een derde partij, zoals bijvoorbeeld het Noord-Hollands Archief, en dan houdt Haarlem alleen de regie. De rest wordt door een derde partij uitgevoerd volgens opgegeven specificaties. En als vierde optie is een combinatie van al deze eerdere opties mogelijk.’

de duurzaamheid en toegankelijkheid van de informa-

Oplossingsrichting vaststellen

Hoe sluit je aan op de bestaande infrastructuur van de

oplossingsrichting vast te stellen. ‘Dan volgt er een advies

tie in zo’n e-Depot? Hoe staat het met synchronisatie? gemeente? En vooral, hoe houd je onder aan de streep ook alles nog beheersbaar?’ e-Depot als proef

Een eerste proef is gestart met het Noord-Hollands

Provinciaal Archief door bestanden ‘uit te plaatsen’ naar het e-Depot. Puur om duidelijkheid te krijgen over de inrichting van de hele informatie-infrastructuur en wat de kosten daarvan zijn. Van de Ruit: ‘Op basis daarvan

kunnen we een business case maken, om te zien of het

allemaal wel haalbaar en reëel is. En of het goed voor

de gemeente Haarlem is. We willen straks met een goed verhaal komen om andere belanghebbenden te kunnen overtuigen en om zo de beste oplossing te realiseren. In

theorie is het simpel, met een e-Depot gaat het in essentie om functioneel beheer, maar in de praktijk is het een

lastige klus. Je hebt te maken met een dynamische omge-

ving, met veel weten regelgeving en er zitten ingewik-

kelde verschillen in wat het moet zijn en wat het is. Dan heb je nog allerlei varianten in de uitvoering, die ook op hun merites moeten kunnen worden beoordeeld om een

afgewogen oordeel te kunnen geven. Er komt straks een

u coD niteomtnO

ren. De eerste is, dat alles op papier blijft worden gearchi-


18

Wat Van de Ruit met dit alles voor ogen heeft, is om een naar het bestuur, dat uiteindelijk de keuze bepaalt. En het

is een lastige keuze. Alles wat je doet, heeft impact op

de rest van de organisatie. Wat gebeurt er met bepaalde geldstromen in het geval dat we gebruik gaan maken van een e-Depot? Wat is het verdienmodel? Hoe grijpt het

in op de organisatie, hoe staat het met de techniek, die ook steeds verder gaat? En dan zijn er nog fundamentele vragen als: moet je wel alle informatie willen bewaren? Binnen de gemeente Haarlem worden per dag 27.000

mailtjes gegenereerd! Wat is bovendien de relevantie van

al die informatie buiten het DMS? Haarlem heeft 27 universiteitsbibliotheken aan informatie… en het groeit nog steeds, elke dag. En wij zijn daarin echt niet anders

dan veel andere gemeentes in Nederland.’ Van de Ruit vraagt zich om die reden wel eens hardop af, waarom het

Nationaal Archief daarin niet veel meer stuurt. ‘Dat is naar mijn idee wel de rol die het Nationaal Archief zou moeten innemen: veel meer sturen, initiëren en zich na-

drukkelijker manifesteren. Daarmee helpen ze gemeen-

tes en andere overheden om sneller meer duidelijkheid te krijgen. Om meer ‘in control’ te komen…’

De Praktijk

Ander profiel

houd ik wel van: zij hebben een bredere kijk op de din-

ben een heel ander profiel gekregen dan, zeg vijf tot tien

gebruik stimuleert en legt verbindingen met iedereen in

De mensen die Van de Ruit tegenwoordig bijstaan, hebjaar geleden. ‘Het zijn mensen met een visie, die anders

tegen dingen aankijken dan wij toen deden. Vaak ook

mensen die uit een heel ander vakgebied komen. Daar

gen en dat interdisciplinaire karakter en veranderde taaldeze omgeving. Dat geeft sneller resultaten, doordat we

elkaar beter begrijpen. En daar ligt wat mij betreft de toekomst.’

ABR Regiobijeenkomsten: aan de slag met een kwaliteitssysteem In oktober gaan de regionale ABR-Kennisbijeen-

matie maakt daar onderdeel van uit en bevindt zich ver-

vormen voor collega’s uit het vakgebied een belang-

tisering, taakapplicaties, basisregistraties, zaaksystemen,

komsten weer van start! Deze kennisbijeenkomsten rijke bron van kennis en inspiratie. De actualiteit en

praktijk zijn het vertrekpunt voor interactie en ken-

nisdeling. De regiobijeenkomst heeft het format van een workshop, we gaan dus echt aan het werk met onderstaande onderwerpen.

Met welke issues gaan we aan de slag?

• Hoe houd ik grip op de kwaliteit van de informatievoorziening?

• Hoe kan de kwaliteit en duurzaamheid van informatie worden gegarandeerd?

• De opzet en toepassing van een kwaliteitssysteem voor de informatievoorziening

snipperd over de gehele organisatie: in kantoorautoma-

documentmanagementsystemen (DMS) en ook diverse managementsystemen (sturingssystemen). Hierdoor is

het moeilijk om grip te houden op (digitale) informatie. Hoe borg je dan je compliance? Hoe zit het met risicomanagement?

Een kwaliteitssysteem is hierbij een belangrijk hulpmiddel. De basiselementen van een kwaliteitssysteem moeten zodanig zijn ingericht dat je, in een cyclus, kwali-

teitsbewaking toepast op zowel het voldoen aan weten

regelgeving en normering als de ‘controle-argumenten’ die voor de proceseigenaar van belang zijn. Hoe pak je dit aan?

Kortom: hoe borg ik de kwaliteit van de informatie bin-

Aanmelden

nen de organisatie?

U bent van harte welkom

tijdens de regionale ABR-

Waarom deze thema’s?

Kennisbijeenkomsten. We nodigen u ook van harte

antwoordelijkheid voor het beheer van informatie voor

men naar de bijeenkomst. U kunt zich aanmelden via

Verdergaande digitalisering zorgt ervoor dat de ver-

rekening komt van de proceseigenaar binnen het be-

drijfsdomein, de integraal verantwoordelijk manager. De manager is verantwoordelijk voor die zaken die de uitvoering van het primaire proces ondersteunen (PI-

OFACH: Personeel, Inkoop, Organisatie, Financiën, Automatisering, Communicatie en Huisvesting). Infor-

uit om een collega uit het primaire proces mee te newww.doxis.nl/regiobijeenkomst.

Regionale ABR-Kennisbijeenkomsten zijn exclusief

voor ABR-leden. Nog geen abonnee? Kijk op www.doxis.nl/abr neem

contact

op

voor

met

meer de

E: [email protected]. T: 070-317 71 72

informatie.

ABR


Of

Servicedesk.

Docum Ontmoeting

Agenda

PIVOT na 23 jaar: Wie documenteert wie; en waarom?

Symposium Universiteit Amsterdam, donderdag 20 november 2014 Thema:

-aanpak centraal als middel om te komen tot een bewuste

opdracht ‘het documenteren van de samenleving’. De ar-

de Rijksarchiefdienst. Bert de Vries is de vertolker van de

In de wereld van het cultureel erfgoed is er sprake van de chiefopleidingen hebben een onderzoeksatelier met dit thema opgezet voor studenten, docenten en onderzoekers en met ingang van september 2014 is de UvA gestart met

een onderwijsprogramma gericht op het onderzoeken van

deze doelstelling/opdracht voor de erfgoedinstellingen. In het UvA-programma wordt aandacht geschonken aan

aanpak van het ‘documenteren van de samenleving’ door

PIVOT-visie. Vanuit vier verschillende invalshoeken wordt hierop gereageerd: vanuit de opvattingen van Gewaardeerd

Verleden; de huidige Sociale Media; vanuit het Documenteren van het Friese Erfgoed; en vanuit internationaal perspectief.

onderzoeksvragen:

Voorlopig Programma:

• Hoe zijn documentatieprogramma’s van erfgoedinstellin-

09.30-10.30 uur: Inleiding Bert de Vries: PIVOT

gen opgezet, wat zijn de doelen, voor welke periode geldt de doelstelling, e.d.?

• In hoeverre is het evident dat archiefinstellingen hierin een rol vervullen, wat zijn de grenzen van hun rol, op welke

wijze vullen zij deze rol in (zelf documenteren of documentatie door derden bevorderen, e.d.)?

• Wat is de invloed/rol van sociale media (Twitter, Facebook, Google, e.d.) op de documenteervraag/behoefte van de samenleving?

10.45-11.45 uur: Vier reflecties op Berts visie/verhaal vanuit eigen perspectief

12.00-13.00 uur: Discussie zaal met leden van panel o.l.v. Theo Thomassen

13.00-13.10 uur: Pitch Marlous Willemsen van ImagineIC

13.10-13.45 uur: Lunch

14.00- e.v. Reünie PIVOT programma (voor hen die ooit voor PIVOT hebben

• Zijn er (inter-)nationaal methoden resp. programma’s die een zelfde doel nastreven, op hoofdlijnen waarom/wat/hoe?

Het project PIVOT van de voormalige Rijksarchiefdienst

kan worden beschouwd als een van de eerste Nederlandse

van!)

Aanmelden voor het symposium bij [email protected]

onder vermelding van ‘symposium 20 november UvA’

systematische onderzoeksmethoden gericht op het beschrij-

Beoogde Doelgroep

beschrijving te komen tot waarderingsoordelen (bewaren/

studenten; leidinggevende echelon erfgoedinstellingen;

ven van de (rijks)overheid met als doel om op basis van deze vernietigen; acquireren/niet acquireren). In deze zin is PI-

VOT een eerste poging van de voormalige Rijksarchiefdienst om te komen tot een bewust gewilde instroom van

De beoogde deelnemersgroep voor dit seminar:

PIVOT reüniegangers, medewerkers van het Atelier “Documenteren van de samenleving”.

archiefmateriaal.

Locatie

Aanpak:

HEMA) Frankemaheerd 2 te Amsterdam (5 minuten loop-

Gebouw ZOMIXED (voormalige hoofdkantoor van de

Tijdens het symposium zetten we de PIVOT-methode en

u coD niteomtnO

gewerkt, dus niet per se in dienst


24

afstand van station Bijlmer Arena).

VALUefor formoNey moNeydoor door VALUe leveranciersonafhankelijke leveranciersonafhankelijke kennisinbreng kennisinbreng bewustwording enenbewustwording

Destrategische strategischepartner partner De vooruw uwvolledige volledigedigitale digitale voor informatievoorziening informatievoorziening Uwresultaat, resultaat,onze onzekennis kennis Uw

WAArDeVAStestrategiestrategieWAArDeVASte en leveranciersadvisering en leveranciersadvisering vanuitgedegen gedegensectorkennis sectorkennis vanuit

LAgereVerWerViNgSkoSteN VerWerViNgSkoSteNdoor door LAgere brede kennis van de markt, de brede kennis van de markt, de aanwezigespelers spelersenen aanwezige hun oplossingen, dienstenenen hun oplossingen, diensten referenties referenties

SNeLSchAkeLeN SchAkeLeNvia viaonze onze SNeL contacten met vele product-en contacten met vele product-en dienstenleveranciers dienstenleveranciers

ALtijDActUeeL ActUeeLadvies adviesvanuit vanuit ALtijD permanent en gedegen permanent en gedegen marktonderzoek marktonderzoek

Maximaalresultaat resultaatdoor door Maximaal onzestrategie strategieaanpak aanpaktetecombineren combineren onze metpragmatische pragmatischeadviezen adviezen met Leesmeer meerop opwww.strategy-partners.nl www.strategy-partners.nl Lees

PrAgmAtiScheontwerpontwerp-enen PrAgmAtiSche realisatieoplossingendoor door realisatieoplossingen jarenlangepraktijkervaring praktijkervaring jarenlange

miNDerriSico riSicodoor doorvalidatie validatie miNDer kwaliteitsauditsvan van enenkwaliteitsaudits strategieën,offertes, offertes, strategieën, projectplannenenen projectplannen implementatieverrichtingen implementatieverrichtingen

SNeLreSULtAAt reSULtAAtdoor doorklantgericht klantgericht SNeL regiemanagement of regiemanagement of projectbegeleiding projectbegeleiding

AANVULLeNDdoor doorhet hetaanbieden aanbieden AANVULLeND van bewezen methodes/diensten van bewezen methodes/diensten dieuukunt kuntgebruiken gebruikenbijbijhet het die aanbieden van uw product aanbieden van uw product inindede eindgebruikersmarkt. eindgebruikersmarkt.

StrategyPartners PartnersNederland NederlandB.V. B.V. Strategy Willemvan vanAbcoudelaan Abcoudelaan11 11 Willem 3971AAAADriebergen Driebergen 3971 0343.514.882 0343.514.882 [email protected] [email protected]

DocumentWereld

Document Wereld - Nieuws

- Achtergronden - Agenda

- Bedrijvengids - Video

- Magazines

SPECIAL. Hoe houd je grip op de explosie aan informatie? magazine. Najaar 2014

Recommend Documents