1
Slimmer werken doe je om tijd te maken voor belangrijke dingen Het lijkt een onmogelijk plan. Ondernemer of manager zijn en dan toch elke werkdag 1 of 2 uur vrijmaken voor belangrijke dingen. Doe normaal, dat is alleen weggelegd voor mensen die extreem veel geluk hebben. Nou, ik hoor wat je zegt en ik beweer niet dat het simpel
Tien jaar geleden richtte ik meereffect op. Het begon als
gaat worden, maar ik ben vast van plan om het komende
een blog en groeide binnen een paar jaar uit tot het
jaar een heel aantal ondernemers en managers te helpen om het tegendeel te bewijzen. Met een nieuwe mindset, wat praktische stappenplannen en een iets andere manier van werken kun je dit namelijk zeker bereiken – en nog wel méér ook als je echt fanatiek bent. En ook als het niet simpel is; het wordt wel heel leuk en lucratief.
2
leukste en misschien wel grootste timemanagement
getraind en gecoacht en ik zie dat ze te vaak blijven
trainingsbureau van Nederland. Waarschijnlijk omdat we
hangen in rompslomp en regelwerk.
er niet alleen over praten, maar ook doen wat we zeggen. En helaas geldt voor veel ondernemers: hoe succesvoller In die jaren ben ik zelf ook veel bezig geweest met het
je bedrijf wordt, hoe minder tijd je gaat besteden aan dat
optimaliseren van het bedrijf en het werk van het team.
waar je écht goed in bent, wat je natuurlijke gaven zijn
Zo kon ik uiteindelijk het hele bedrijf aansturen in 2 uur
en waar je uiteindelijk de meeste waarde toevoegt in
per week. Die kennis wilde ik graag delen met andere
deze wereld.
moderne leiders, ondernemers, directeuren en managers. En zo ontstond het Extreem Productief programma, wat
Dat is niet goed, want ik geloof dat ondernemers en
ik samen met mijn collega Marleen Kruyswijk heb
managers een cruciale rol vervullen. Niet alleen in de
gebouwd.
economie, maar ook ver daarbuiten. Zodra je je eigen bedrijf start of een team gaat leiden, begin je aan een
Eén ding wat dan me steeds weer opvalt, in binnen- en
levenslang traject van persoonlijke vorming. Niet dat je
buitenland, is dat ondernemers en managers veel te
dat meteen doorhad ofzo. En natuurlijk, dat traject lukt
weinig delegeren en uitbesteden. Ik heb veel leiders
voor sommige mensen beter dan voor andere, maar het herkennen van kansen, ombouwen van frustraties in
3
nieuwe oplossingen en het stimuleren van andere
Gelukkig is dat rompslomp-probleem goed op te lossen
mensen om er alles uit te halen is wezenlijk belangrijk
en kunnen we weer gaan doen waar we écht goed in zijn.
voor de hele samenleving.
En zo een heleboel waarde toevoegen voor iedereen om ons heen. In Nederland en wereldwijd.
4
Bedenk eerst welke productiviteits-breakthrough je het meest nodig hebt Waar moet je beginnen? Als het om productiviteit gaat, zijn er waarschijnlijk wel 200.000 dingen die je zou kunnen verbeteren in je werk en leven. Geloof mij. Nodig een productiviteitsconsultant uit om een paar dagen met je mee te lopen en je krijgt een waslijst aan goede suggesties, tips en gewoontes die je zou moeten veranderen. Maar veranderen kost tijd en energie,
Misschien herken je daarin de Theory of Constraints van
doorzettingsvermogen en geld. Dus lijkt het mij het
Eli Goldrath. Zijn boek “Het Doel” is een soort
meest handig als je jezelf eerst afvraagt wat op dit
businessroman, waarin hij uitlegt dat het oplossen van
moment precies de bottleneck is die jouw productiviteit
problemen die niet de feitelijke bottleneck zijn eigenlijk
het meest beperkt. En dat is meteen de eerste tip, die je
zonde is van je tijd. Oorspronkelijk waren zijn ideeën
overal in je bedrijf kunt gebruiken: vraag je eerst af waar
vooral gericht op de productiesector, maar ook in jouw
de bottleneck zit, voordat je iets probeert te verbeteren.
leven als ondernemer kan het je enorm helpen om voldoening te ervaren wanneer je het belangrijkste probleem als eerste oplost.
5
In mijn eigen ervaring is het trouwens niet áltijd het
grotere problemen. Maar meestal zoek ik dus eerst naar
meest verstandig om eerst de bottleneck aan te pakken.
de bottleneck.
Soms is het domweg leuker om een klein probleempje te fixen en geeft dat succesje dan de broodnodige energie
Bij mij was de afgelopen weken projectmanagement de
en flow om je daarna met goede moed te storten op
bottleneck. Ik weet en merk hoe belangrijk goed projectmanagement is en heb er tegelijkertijd een gloeiende hekel aan om het zelf te doen. Elk uur wat ik besteed aan projectmanagement levert een enorme daling op van mijn persoonlijke productiviteit, niet alleen omdat ik dan niet toe kom aan andere belangrijke dingen, maar vooral omdat het me extreem veel negatieve energie kost. Bij projectmanagement kom ik bijvoorbeeld steeds in aanraking met dingen die niet goed gaan, want alles goed zou gaan, hadden we nauwelijks projectmanagement nodig. En dat kost me energie.
6
De afgelopen weken heeft één van mijn medewerkers
dit probleem mij had gekost de afgelopen weken. Dat
een dappere poging gedaan om dat projectmanagement
was dus mijn bottleneck. Nog één of twee weken, dan is
uit te voeren, maar toen ik dinsdagmiddag alles uit mijn
de nieuwe projectmanager op dreef en ga ik zoeken naar
handen moest laten vallen en naar kantoor moest rijden
de volgende bottleneck, die me op dat moment weer het
om iets hopeloos kleins maar belangrijks te fixen, wat
meeste dwars zit en mijn productiviteit het meest
gewoon van tevoren getest had moeten zijn, wist ik dat
belemmert.
dat jammerlijk is gestrand. Dus heb ik diezelfde dag nog een externe projectmanager ingehuurd voor 1 of 2 uur
Bij productiviteitsbottlenecks zul je merken dat het
per dag. Met haar heb ik goede ervaringen en nu weet ik
meestal gaat om dingen die je tijd kosten, of energie, of
vrijwel zeker dat dit voor mij belangrijke project goed zal
je humeur. Als je die op kunt lossen, hou je dus meteen
worden bewaakt en dat alle deadlines netjes worden
meer tijd en energie over voor meer belangrijke dingen.
gehaald. Maar ik hoef er geen energie meer in te steken om dat voor elkaar te krijgen. En zo werkt het.
Dus als ik een vraag mag stellen: wat is op dit moment de bottleneck in jouw eigen productiviteit?
De opluchting die ik meteen na de eerste briefing met deze dame had, gaf wel aan hoeveel negatieve energie
7
Leer je productiviteitsprofiel kennen en doe er dan ook wat mee De term “Hollandse ziekte” wordt in de economie gebruikt om teleurstellende macro-economische cijfers te verklaren. Ik denk dat er ook een psychologische versie zou moeten komen van diezelfde term. De Hollandse ziekte is de pathologische aandoening waarbij grote delen van de bevolking ervan overtuigd zijn dat iedereen hetzelfde is, in alle facetten. Nu ik dit schrijf, vind ik het heel grappig om bij mezelf te merken dat ik meteen de neiging heb om mezelf te gaan verdedigen en uit te leggen dat ik het allemaal helemaal niet zo erg bedoel als dat het lijkt (“Nee, ik ben geen racist of anti-feminist en ik ben er 100% van overtuigd dat ieder mens evenveel waarde heeft en gelijk zou
8
moeten zijn qua medemenselijkheid.”) . Blijkbaar voelt
Laat ik een voorbeeld geven: één van mijn medewerkers
mijn onderbewuste hoe sterk dit heerst.
geniet ervan om de boekhouding te doen. Zij buigt zich met liefde over bonnetjes, facturen, spreadsheets en
Het probleem met die Hollandse ziekte is, dat jij als
resultatenrekeningen. Heerlijk vindt ze dat, al die
ondernemer of manager vanaf je geboorte opgroeit in
structuur.
een cultuur die vertelt dat je hetzelfde bent als ieder ander en dat ieder ander hetzelfde is als jij. Dat is
Ik daarentegen, ik heb er een gloeiende hekel aan! Net
domweg niet waar en kan voor nogal wat verwarring
als bij projectmanagement weet ik dat de boekhouding
zorgen.
goed gedaan moet worden. Maar wat zij leuk vindt om te doen, voelt voor mij als een noodzakelijk kwaad, iets wat
Elk mens is uniek. Elk mens is anders. Ook iedere
moet gebeuren maar mij afhoudt van de dingen die ik
ondernemer is anders dan elke andere ondernemer. En je
wel graag doe. Voor mij is het een bezoeking, iets waar ik
teamleden zijn weer heel andere mensen dan jij. Elk van
huizenhoog tegenop zie en me alleen maar met moeite
je teamleden is ook weer heel anders dan elk ander
doorheen kan slepen.
teamlid. Dus wat gebeurt er, als ik mezelf niet genees van deze Hollandse ziekte? Mijn brein, die boekhouding
9
verschrikkelijk vindt, denkt dat dat ook geldt voor alle andere mensen op deze aarde. Iedereen is toch
En zie waar dat heen gaat? Als je denkt dat iedereen
hetzelfde? En omdat ik een liefdevol mens wil zijn,
hetzelfde is als jij, met dezelfde mogelijkheden, dezelfde
aarzelt mijn brein om die verschrikkelijke klus aan
voorkeuren, dezelfde dromen en ambities, dan sta je
iemand anders over te dragen. Als ik dan uiteindelijk door
buiten de werkelijkheid en doe je zowel jezelf als je team
omstandigheden gedwongen, besluit om dat toch maar te
tekort.
gaan doen, voel ik me continue lichtelijk schuldig. Ik zei al: elke ondernemer is anders dan elke andere Je zit nu te lachen, want je kunt je niet voorstellen dat jij
ondernemer. En elke manager ook. En je teamleden zijn
ooit zo dom kunt zijn als ik, maar ik durf te wedden dat
stuk voor stuk weer totaal anders dan jij. En dat moet
we na een coachingsgesprek van een half uur één of
ook. Voorbeeldje: 80% kans dat jij als ondernemer een
twee van diezelfde patronen in jouw hoofd boven tafel
quick-start bent, iemand die van afwisseling houdt,
zouden halen. En bij de meeste managers heb ik daar
moeite heeft met hiërarchie en een hekel heeft aan te
geen half uur, maar slechts 10 minuten voor nodig. Voor
veel structuur. Guess what? Als je medewerkers precies
de helderheid: ik ben hier al jaren doorheen, heb geen
hetzelfde zijn als jij, krijg je een explosie van energie, de
moeite meer met delegeren, maar het was wel echt mijn
meest geweldige business ideeën en een kerkhof aan
eigen ervaring.
onafgemaakte projecten.
10
door de Meyers-Briggs test, door Birkman en de test van Hoe meer jullie op elkaar lijken, hoe minder makkelijk
Kolbe. Als je een stuk of vier van die tests achter de rug
het is om al het werk wat gedaan moet worden te
hebt, weet je precies hoe je ze kunt relativeren, maar heb
verdelen over mensen die er echt plezier in hebben om
je waarschijnlijk ook een stuk meer inzicht over welke
dat goed te doen. Diversiteit is extreem belangrijk voor
soorten werk en welke werkmethoden het beste
productieve ondernemingen.
aansluiten op jouw persoonlijkheid.
En jij bent de ondernemer of de manager, de baas. Dus
En als je dat weet, ga dan op zoek naar mensen die juist
zorg in elk geval dat je weet wie jij bent. Daar begint het
niet op jou lijken, maar die je het beste aanvullen. Ben je
allemaal mee. Doe wat persoonlijkheidstestjes en plaats
pionier? Zoek dan iemand die houdt van dingen afmaken.
jezelf lekker in een hokje. Niet omdat jij helemaal
Ben jij de creatieve geest? Zorg dan dat je iemand hebt
samenvalt met die hokjes, maar puur omdat het je helpt
om organisatie- en regelwerk aan uit te besteden. Of
om na te denken over jezelf en dingen te leren die je
projectmanagement natuurlijk…
anders niet zo makkelijk boven tafel krijgt. Waar zit jouw natuurlijke drive? Boekhouding of Ik ben zelf nogal enthousiast over de teamrollen van
productontwikkeling? E-mail of sales? Projectmanagement of
professor Belbin, maar heb ook veel over mezelf geleerd
trouble-shooting?
11
Weet wat je wilt, niet wat je denkt dat je moet willen, maar wat je écht wilt Als je extreem helder hebt wat jouw visie is en wat jouw doelen zijn, wordt het een stuk makkelijker om slimme keuzes te maken. Productiviteit kun je op allerlei manieren meten en hangt
Weten wat je wilt is trouwens niet per se hetzelfde als
erg af van jouzelf en wat je wilt met je bedrijf. Om je
weten wat je dénkt dat je moet willen.
eigen productiviteit te verhogen, moet je allereerst heel goed weten waar je naartoe wilt. Als ondernemer
Het is een stuk eenvoudiger om te weten wat je zou
betekent dat dat je zélf goed moet nadenken over jouw
moeten willen, dan weten wat je echt wilt. En dat is niet
visie, missie en doelen voor je bedrijf. Als jij het al niet
per se een taalgrapje. Natuurlijk weet je verstand wel wat
weet, hoe moeten je medewerkers dan weten welke
verstandig is om te willen, maar daarnaast heb je ook nog
beslissingen ze moeten nemen om productief te zijn?
te maken met je emoties, je onderbewuste, je lijf en volgens mij ook je geest, die allemaal inspraak willen
In andere woorden: waar doe je het allemaal voor?
hebben in wat jij als complete persoon wilt.
12
de diepere lagen in elke ondernemer. We lopen hier
Ik vind het namelijk bijzonder interessant dat ik
natuurlijk het
ondernemers en managers tegenkom die vastomlijnde
risico om met
ideeën hebben over wat ze willen, maar zichzelf daarbij
een noodvaart
voortdurend saboteren en zo hun eigen succes
de weg af het
ondermijnen. En als je een beetje om je heen kijkt, ken jij
moeras van de
die mensen ook. Of misschien loop je zelf wel steeds
vaagheid in te
weer vast in dezelfde zandbank, hoe hard je ook je best
rijden, maar als
doet.
we samen opletten komt
Stel dat je werknemer bent, dan kun je op zoek gaan naar
het niet zover
wat jij eigenlijk wilt met je leven en daar een goede baan
en kunnen we
bij zien te vinden. Maar als ondernemer heb je de unieke
volgens mij
kans om jouw organisatie zo te vormen, dat die als een
best even
goede handschoen om jou heen past. Maar dan moet je
nadenken over
wel eerst weten, wat jij eigenlijk wilt. En dan helpt het als je verstand en de rest van jezelf af en toe met elkaar
13
communiceren en het er langzamerhand over eens
Dus: waarom ben je eigenlijk ondernemer geworden? Wat
worden wat dat doel dan precies is.
was je gevoel erbij? Wat verwachtte je toen je begon? Ging het je om vrijheid? En heb je die vrijheid dan nu al
Wat heeft dit met productiviteit te maken? Nou, het helpt
gekregen? Of ben je eigenlijk slaaf van je bedrijf, waarin
bijvoorbeeld een heel eind bij motivatie. Dat woord is
je misschien officieel gezien geen baas meer hebt, maar
afgeleid van het Latijnse ‘movere’, wat zoiets betekent als
toch eigenlijk een 9 tot 5 baan hebt met jezelf als
bewegen. Motivatie gaat over in beweging komen, of
leidinggevende slash slavendrijver?
mensen in beweging krijgen. En het is niet voor niets dat ons woord ‘emoties’ van datzelfde woord afstamt en er zo
Of ging het je om geld? Wilde je rijk worden? En waarom
dicht tegenaan ligt. Zonder emoties geen motivatie.
dan? Waar had je al dat geld voor nodig? Is het puur het cijfertje op het scherm wanneer je internetbankieren
En wie zal ontkennen dat productiviteit gebaat is bij
opstart waar het je om gaat, of was al dat geld alleen
motivatie? Natuurlijk heb je je hoofd nodig om na te
maar een middel voor iets wat eigenlijk nog belangrijker
denken over wat je gaat doen, maar het helpt een stuk
voor je is? En dieper? En wat is dat dan? En heb je dat al
als er passie en enthousiasme in zit. En als je meer
gekregen door ondernemer te worden?
energie hebt, kun je een stuk productiever werken.
14
Let op: ik heb niet zomaar een oordeel over deze dingen.
Vervolgens kun je je gaan concentreren op die
Het zijn ook de vragen die ik aan mezelf stel. Maar ik
activiteiten die je wél dichter in de buurt brengen van
weet wel dat het een stuk kan helpen om heel af en toe,
jouw doel. Daar heb je nu meer tijd en energie voor, dus
zeg één keer per jaar, een goed gesprek met jezelf te
zul je daar waarschijnlijk ook sneller resultaat gaan zien.
hebben en jezelf af te vragen wat je uiteindelijke doel is
Bovendien helpt het je om heldere keuzes te maken over
en of je daar wel echt dichterbij in de buurt komt. Al is
welke dingen je zelf blijft doen en welke dingen je gaat
het maar omdat dit soort doelen nog best eens wat
delegeren of uitbesteden. Ook dat is productiviteitswinst.
kunnen variëren door de jaren heen. Tenslotte zul je merken dat je met een duidelijker en Terug naar productiviteit. Als je echt weet waar je het
beter kloppende focus makkelijker in beweging komt,
voor doet, kun je stoppen met al die dingen die daar niets
meer motivatie voelt en daardoor kunt werken op de
mee te maken hebben. Dat is snel verdiend. Activiteiten
toppen van je kunnen.
die tijd kosten waar je mee kunt stoppen, acuut of langzamerhand, leveren een enorme
Maar dan is het misschien wel nodig om eerst eens een
productiviteitsverbetering op.
vergaderafspraak te maken met alle delen van jezelf.
15
Maak alles wat je wilt doen sneller, leuker en makkelijker Maar genoeg over jou (en mij). Laten we kijken naar de dingen die je doet. En wel aan de hand van Taco’s Tweede Axioma. “Als het je te veel moeite kost, doe je het waarschijnlijk niet.” Dat is het leuke van optimaliseren. Heel veel dingen die stomvervelend zijn om te doen, maar die toch moeten gebeuren, kun je met een beetje eenmalige moeite sneller, leuker en makkelijker maken. Kunstenaars en ondernemers hebben één ding gemeen: de meesten van hen hebben een gloeiende hekel aan het
16
netjes bijhouden van bonnetjes en declaratieformulieren.
tankstation uitloopt hou je het bonnetje in je hand, totdat
Het woord formulieren alleen al… En dus is het aan het
je het binnen 10 seconden in dat mapje hebt gedaan. Dat
eind van de maand weer zoeken naar alle
aanleren kost in het begin even wat moeite, maar na een
benzinebonnetjes, afrekeningen van zakenlunches en
maand zit het systeem erin en gaat het net zo
kwitanties uit de parkeerautomaat.
automatisch als tandenpoetsen. Als je dan ook nog met je secretaresse afspreekt dat zij eens per maand je
Kunnen we dat sneller, leuker en makkelijker maken?
autosleutels vraagt om dat mapje leeg te maken, per slot
Nou, misschien wel. Wat zou de ideale situatie zijn?
van rekening heb je haar aangenomen omdat zij wél
Volgens mij zou dat zijn dat ik na het afrekenen het
plezier heeft in structuur en regelmaat, is het hele
bonnetje krijg van de pompstationmedewerker en ‘m
probleem de wereld uit voor de rest van je werkzame
meteen aan m’n secretaresse kan overhandigen. Hoef ik
leven.
er nooit meer over na te denken of naar te zoeken. En datzelfde geldt voor nog zoveel meer dingen. Als het Complicerende factor: ik wil m’n secretaresse niet overal
per se moet gebeuren, en je het niet kunt delegeren,
mee naar toe nemen. Dus dat moet één stap
probeer het dan simpel, snel en fun te maken. Zeker voor
ingewikkelder. Bijvoorbeeld met een mapje. Een simpel
vervelende taken die vaak terugkomen.
mapje in je dashboardkastje helpt al een boel. Als je het
17
Neem archiveren. Waarom denk je dat zoveel mensen
Terwijl ik dit schrijf voel ik, dat ik dit al te veel moeite
stapels papier op hun bureau hebben liggen? Volgens mij
zou vinden. Maar we zijn nog niet klaar! Ordner op je
zijn er twee redenen: aan de ene kant zijn die stapels niet
bureau leggen, openklappen, drukspanner losklikken of
alleen maar stapels papier, maar ook stapels onverwerkte
draadspanner opschuiven en die dan over de bocht naar
emoties. Als je namelijk het papier gebruikt om je te
links schuiven, het juiste tabblad zoeken, alle papieren
helpen herinneren aan iets wat je nog moet doen, en je
die daarvoor zitten ook naar links schuiven, hefboom
hebt om welke reden dan ook geen zin om het te doen,
omhoog bewegen, gaatjes in het A4'tje netjes oplijnen
dan blijven die papieren liggen en worden het vanzelf
met het mechaniek, het velletje erop schuiven en dan het
stapels besluiteloosheid.
hele verhaal achterstevoren, totdat de ordner weer netjes in de kast staat en jij op je stoel zit.
Maar er is nog een reden en die is makkelijker op te lossen: pak eens een stopwatch en meet hoeveel tijd het
En dan ga ik er nog vanuit, dat er voldoende ruimte is in
kost om een A4'tje in een ordner te archiveren. Ready,
die ordner. Als je eenmaal een nieuwe ordner moet
set, go! Zoek de perforator, dan het papier netjes
maken, wordt de ellende nog een heel stuk erger. Hoe
inleggen en op de juiste plek gaatjes maken, dan opstaan
moet ik ook alweer zo’n rugetiket printen?
van je bureaustoel, naar de kast lopen en de juiste ordner eruit pakken.
18
Vervang het systeem door slimme hangmappen en een
Dus staar je niet blind op discipline. Discipline is vastly
labelprinter, dan kun je datzelfde A4'tje binnen een
overrated. Het is een paardenmiddel voor extreme
seconde of 20 archiveren. Ik heb het geprobeerd: toen
situaties, of voor het inleren van nieuw gedrag. De taken
het archiveren van elk los papiertje me nog 2 minuten
die moeten gebeuren, maar je nu nog irriteren kun je
kostte, deed ik het ook niet.
liever eerst simpeler en sneller maken en dan kijken of dat je niet veel beter bevalt.
En als je wilt kan het nog simpeler en sneller: laat gewoon je hele archief en alle binnenkomende post
Wat irriteert jou elke dag?
scannen. Als je dat goed laat doen, kun je daarna meteen
En valt dat te fixen?
door je hele archief Googlen. Als dat geen tijd bespaart!
19
Zorg voor focus op de manier die voor jou werkt In de natuurkunde hebben ze een mooie term voor een verschijnsel waar ik als ondernemer ook vaak mee te maken heb: entropie. Als manager of ondernemer kun je op één dag wel
je dochter zijn? En terwijl je erbij wordt geroepen, omdat
duizend dingen aan je hoofd hebben. Eerst sta je tien
jij de enige bent die een probleem in de productiehal
minuten te praten met een medewerker, dan gaat de
kunt oplossen, vraag je je af hoe je ooit tijd moet maken
telefoon en sta je een klant te woord, of de
om na te denken over het nieuwe jaarplan.
belastinginspecteur, of een leverancier, of een concullega.
Hoe mooi het ook is dat je werk zo veelzijdig is, het doet wel wat met je productiviteit. Als je dag bestaat uit 4
Ondertussen denk je na over je Blackberry, die net nog
hoofdonderwerpen waar je echt even tijd voor hebt, voelt
een geluid maakte alsof er een sms binnenkomt. Zou dat
het anders dan wanneer je diezelfde dag verdeelt in 200
20
taartpuntjes die allemaal maar een fractie van je aandacht krijgen. Als het erop aan komt, levert aandacht een stuk meer geld of waarde op dan entropie. Zonder aandacht geen creativiteit, geen problem-solving en geen echte doorbraken. Als je je aandacht verdeelt over 200 dingen elke dag zul je niet alleen merken dat je doodop raakt, je zult domweg oppervlakkiger werk afleveren. Dat is niet erg voor een dag of een paar dagen, maar als dat je modus operandi is voor een heel jaar, zul je minder productief zijn dan had gekund. Hoewel het voelt alsof je
niet kunnen bereiken als je jouw denkenergie zou
enorm veel gedaan krijgt!
bundelen?
Met een vergrootglas en de zon kun je een vuur
Entropie merk je ook bij ondernemers en managers die
aansteken, doordat je de energie bundelt. Wat zou jij wel
altijd overal bereikbaar willen zijn. “Mijn deur staat altijd open”, dat soort onzinzinnen. Als je continue bereikbaar
21
bent, ben je dus nooit compleet geconcentreerd. En denk
Doe eens gek en pak ouderwets pen en papier om na te
je dat je teamleden echt gaan problem-solven, als ze
denken. Neem wel een goedschrijvende pen en investeer
voor elk wissewasje een beroep op jou kunnen doen?
in een schrijfboek waar je blij van wordt. Elke dag een
Zorg ervoor dat de weg van de minste weerstand ook
paar regels schrijven over wat er gebeurd is die dag en
voor hen wordt afgesloten.
wat je geleerd hebt. Af en toe een schemaatje schetsen om een ingewikkeld probleem te doordenken. Het hoeft
Hoe vaak heb je vandaag al naar kantoor gebeld? Hoe
niet mooi te zijn, als jij je gedachten maar uit je hoofd
vaak je mail gechecked? En stel dat je voor een
krijgt. Terwijl je op een afspraak wacht nog snel even een
weddenschap één dag zonder telefoon zou moeten, wat
opzetje schetsen van een stappenplannetje voor het
zou dat met je doen? Wat zou je voelen? Gewoon fysiek.
volgende project. Ik werk veel met m’n computers, heb
En wat zegt je dat? Je hoeft geen alcoholprobleem te
twee laptops, een iPad, iPhone, twee Kindle e-readers en
hebben om toch knap verslaafd te zijn.
die gebruik ik allemaal regelmatig, behalve de iPad die steeds door m’n kinderen wordt ingepikt.
Beste harde werker, je smartphone heeft een heel aantal gadgets die je kunnen helpen met slimmer werken. Ik
Maar nog steeds hou ik m’n vulpen in ere, schrijf ik elke
geniet bijvoorbeeld van Dropbox en Captio, maar de
dag een flink stuk en heb ik ondertussen tientallen van
beste app op alle telefoons is nog steeds de “uit” knop.
die schrijfboeken achter slot en grendel liggen. En nee,
22
het gaat me niet om de artistieke kwaliteit, maar puur om
Maar wat niemand je op school heeft vertelt is dat er
de inzichten die ik wél met papier krijg, maar niet
twee manieren zijn om je concentratie te verhogen: je
digitaal. Probeer het eens.
kunt prikkels weghalen, maar je je kunt ook juist prikkels toevoegen. Welke van de twee precies het beste werkt
Als het om concentratie gaat, zijn veel ondernemers
hangt af van je werk, van jou en van de situatie. Moet je
wantrouwig. Veel van ons zijn extravert aangelegd en
geconcentreerd werken aan een adviesrapport voor een
hebben moeite met stilzitten. Dat geldt natuurlijk niet
klant? Dan is het waarschijnlijk handig om de deur van je
voor alle ondernemers, maar een groot percentage van
kantoor te sluiten, je email, Twitter en Facebook uit te
ons had moeite om het tempo op school bij te houden.
zetten en te zorgen dat je niet wordt afgeleid door wat er
En niet omdat het te snel ging. En het was ook
net buiten je raam gebeurt.
doodvermoeiend om geïnteresseerd te blijven voor al die dingen die we daar verplicht moesten leren, maar die
Maar tegelijkertijd kan het goed helpen om juist up-beat
geen enkele relatie hadden met ons leven. Logisch dat
muziek áán te zetten, met je voet mee te tikken op de
we niet zulke goede associaties hebben bij de woorden
maat of zelfs in de stationsrestauratie te gaan zitten. Zelf
‘aandacht’, ‘concentratie’, ‘je hoofd erbij houden’. Die
schrijf ik dit nu op Schiphol, terwijl honderden mensen
woorden klinken toch een beetje als ‘stilzitten’ en ‘saai’.
langs me lopen, met elkaar praten en de muziek aan
Toch?
staat. Voor mij is het prima.
23
Concentratie en focus hoeft dus helemaal niet saai of
Hoe en waar kun jij goed werken aan de dingen die jouw
rustig te zijn. Maar vind vooral uit wat voor jóu werkt.
onverdeelde aandacht verdienen?
24
Leer werken met Getting Things Done – een superpraktisch systeem waarmee je je hoofd leeg kunt maken Als iets kan helpen om productiviteit kwijt te raken, dan is het wel informatie. Niet alleen leven we in een tijd van information overload, we hebben ook een probleem met informatie obesitas. Wees eerlijk: als je 20 jaar geleden een kantoorbaan had en 30 brieven per dag kreeg, was het bijzonder. Tegenwoordig kun je gerust 200 emails per dag krijgen. En sommigen daarvan hebben bijlagen van tientallen of honderden pagina’s. Hoe komt een mens nog toe aan z’n normale werk? Maar het is niet alleen maar email; ook andere brokjes
Al die losse informatie zit in je hoofd. En het zit in de
informatie vragen om een zorgvuldige afhandeling. Een
weg van belangrijker werk. Alle afspraken, plannen,
toezegging die je doet in de gang, een telefoongesprek
ideeën, prioriteiten en beloftes van de laatste tijd nemen
terwijl je in de auto zit of een creatief idee als je bij het
elk een paar procent van je hoofd, je gedachten, in
schoolplein op één van je kinderen wacht.
beslag. Wanneer één van de collega’s bij meereffect een
25
ondernemer of directeur coacht, hengelen ze met gemak honderden van die 'open eindjes' naar de oppervlakte. Allemaal rompslomp. Allemaal stukjes data die elk een klein beetje aandacht van je vragen. En het grappige is dat veel van die gedachten onbewust naar boven komen, maar dan op de meest onhandige momenten. Je bent lekker geconcentreerd een voorstel aan het schrijven voor een nieuw project en opeens schiet het door je hoofd dat je de aannemer nog moet bellen. Je loopt door de supermarkt en maakt je ondertussen zorgen over de vergadering morgen. eindjes hebt, is dat samen heel veel stress. Onnodige De meeste mensen beseffen niet eens meer hoe vaak ze
stress.
aan dingen denken waar ze op dat moment toch niets mee gaan doen. Maar elke storende gedachte levert een beetje stress op. En als je maar genoeg van die losse
Bovendien: als je steeds op de verkeerde momenten aan de juiste dingen denkt, kun je nooit erg betrouwbaar zijn
26
in het nakomen van afspraken en beloftes. Wat dan weer
niet probeert om al je afspraken uit je hoofd te
niet handig is, want betrouwbaarheid is belangrijk; per
onthouden, maar ze voor het gemak en betrouwbaarheid
slot van rekening gaat leven en werk in de eerste plaats
opschrijft in een agenda.
om mensen en relaties. En mensen zijn er gevoelig voor of je betrouwbaar bent. Ik wel in elk geval. Als je steeds
David stelt daarvoor een paar speciale lijsten voor:
opnieuw je beloftes breekt, afspraken niet nakomt, slecht
Eerstvolgende Acties met alle taken voor deze week, je
of traag reageert op e-mails, als je geen overzicht hebt
Agenda alleen maar voor die taken of afspraken die
over je werk, dan schaadt dat de relatie. En dat levert ook
tijdgebonden zijn, een Wachten Op lijst met alles waar je
alweer meer stress op.
nog op wacht, een Later/Misschien lijst met alle taken of ideeën die je later nog eens wilt doen, maar waar je deze
Het beste systeem om daarmee te dealen is volgens mij
week niet aan toe gaat komen, een Archief voor dat waar
“Getting Things Done”, van David Allen. Deze
je geen actie aan hangt maar wat je wel wilt bewaren en
Californische business coach leert mensen om al die
een Projectenlijst om alle projecten waar je nu mee bezig
losse eindjes op te slaan in een betrouwbaar systeem
bent in de gaten te houden.
buiten hun hoofd. Dat kan gewoon met pen en papier, maar net zo makkelijk met je computer of smartphone.
Hoewel ik zelf nogal creatief ben ingesteld, gebruik ik dit
Eigenlijk gaat het precies op dezelfde manier als dat je
systeem nu al jarenlang fanatiek, omdat het domweg het
27
enige systeem is wat me relatief weinig moeite kost en
wakker over de vraag waar je volgende week
heel veel resultaat oplevert.
donderdagavond verwacht wordt? Nee toch? Bovendien: als je nog geen Wachten Op lijst hebt, dan
Experimenteer bijvoorbeeld eens met een Wachten Op
raad ik je sowieso aan om er één te maken om het hele
lijst. Dat scheelt meteen 150 losse eindjes die de hele
delegeer-proces een stuk te versoepelen. En delegeren
dag in je hoofd heen en weer stuiteren. Zodra je
kan op zichzelf al een enorme boost worden voor je
onderbewuste dat externe systeem gaat vertrouwen,
productiviteit – als je het slim doet.
zoals in dit geval een simpele lijst met alles waar je nog op wacht, zal het stoppen om je steeds weer te
Wil je leren werken met Getting Things Done?
herinneren aan al die details. Of lig jij ’s avonds soms
Check dan de trainingen op www.meereffect.nl
28
Wring het 10-100-1000 principe uit totdat het om genade smeekt Elk uur wat je werkt kost iets – en levert hopelijk ook veel op. Als je dat een beetje uitrekent, kun je handige beslissingen maken over waar jij het meest productief bent en wat je misschien beter kunt stoppen, delegeren of uitbesteden. Laten we beginnen met een lagere school sommetje. Neem je salaris uit de BV, tel daar je dividend, autokosten, kantoorkosten en belastingen per jaar bij op. Stel dat dat bedrag uitkomt op 150.000 Euro per jaar. Dan is dat het bedrag wat jij per jaar kost aan je eigen bedrijf. Deel vervolgens dat bedrag door het aantal uren wat je in dat jaar werkt. Ik ga even uit van een gemiddelde 50 uur per week. En laten we dan rekenen met een relaxte 40
29
werkweken per jaar, dan kom je op 2.000 werkuren per
uitbesteden voor minder, ben je een dief van je eigen
jaar. Voor die anderhalve ton per jaar komt dat erop neer
portemonnee als je dat niet doet en niet ander werk gaat
dat jij 75 euro kost per uur.
doen waar je meer mee kunt verdienen. Vooral als het toch rotwerk is.
Als beginnend ondernemer ligt je salaris misschien wat lager, dan reken je met 40 euro per uur. En dan is het dus
Controlevraagje: wat is het eerste waar je nu aan moet
nog belangrijker om dit principe zo snel mogelijk te leren
denken? En waarom schiet er meteen ook een excuus in je
kennen en in de praktijk uit te buiten, want voor jou is
hoofd om dat niet te delegeren?
het helemaal belangrijk om zoveel mogelijk uren te besteden aan activiteiten waar je heel veel waarde
Maar goed. Help jezelf dus daaraan herinneren en schrijf
toevoegt voor andere mensen en dus voor je bedrijf. Dat
in je agenda bij elk uur het getal “75”. Of als je met een
is de enige logische manier om je winst te laten groeien.
digitale agenda zoals Outlook werkt, maak een duurt-dehele-dag taak aan met de titel “8 x 75 = 600”. Dat zal je
Gaan je ogen al glimmen als het nu tot je doordringt
leren.
hoeveel werk je wel niet kunt uitbesteden voor minder dan 75 euro per uur? Want als jij iets doet, wat dan ook,
De andere kant van de medaille is natuurlijk de vraag
dan kost dat 75 euro per uur. Dus als je dat werk kunt
hoeveel een uur oplevert. Elk uur wat je werkt levert een
30
bepaalde waarde op, anders is het geen werk maar
reistijd naar Den Bosch voor onze eerste bespreking
vakantie. Die waarde hoeft helemaal niet per se meteen
meeneem? En de vergadertijd daar en later nog de
financieel te zijn. Een bedrijf bestaat niet alleen voor
telefonische conferentie?
geld, er speelt veel meer mee. Maar omdat dit vooral een handvat is om beslissingen te nemen, maak ik het je even
En de tijd voor het schrijven van dit e-book? En de uren
gemakkelijk en kijken we nu alleen naar de geldelijke
van m’n team rond dit hele verhaal? En zometeen de
opbrengst van elk uur wat je werkt.
wachttijd tussen de sessies en de reistijd naar Utrecht? En de evaluaties tussendoor? Hou me ten goede: ik doe
Je werkt een uur. Dat kost 75 Euro. En wat levert het op?
niet zielig, maar al die uren moet ik meerekenen om op
Als je een factuur kunt sturen naar een klant voor dat uur
een reële opbrengst per uur uit te komen. Anders reken ik
is het helder. Maar kun je dat ook omslaan naar al die
mezelf ten onrechte rijk.
uren voorbereiding? Neem deze sessie tijdens de Week van de Ondernemer. Ik factureer een mooi bedrag voor
Andersom geldt het ook: het geld wat je verdient met een
die zes sessies en als ik die omsla naar de uren dat ik
uur werk hoeft niet per se meteen binnen te komen. Als
daarvoor sta te presenteren, hebben we het over een zeer
ik een hoofdstuk schrijf voor m’n nieuwe boek, kost het
respectabel uurtarief met een heleboel nullen. Maar
wel even tijd voordat die opbrengst bij mij terug komt.
hoeveel blijft daar nog van over per uur als ik mijn
Maar een goedgeschreven boek kan ik de loop van de
31
jaren honderdduizenden euro’s opleveren. En m’n boek
diezelfde tijd ook iets kunt doen wat de komende weken
‘Elke dag je hoofd en inbox leeg’ heb ik in één week
1.000 euro gaat opleveren? Dat wordt een dure wasbeurt
geschreven. Kun je nagaan hoeveel die uren achteraf per
dan voor je auto.
stuk waard bleken te zijn. Een heel handige manier om tijd te besparen voor Welke uren zijn bij jou veel waard? Brainstormen over
ondernemers en managers is zoeken naar uren die weinig
nieuwe producten, bij je belangrijkste klanten op bezoek
geld kosten om in te kopen voor werk wat je eenvoudig
gaan of tijd besteden aan marketing en
kunt delegeren of uitbesteden. De boekhouding kan
productontwikkeling? Een paar uur 1.000 euro per uur
iemand anders doen, de rest van je administratie ook en
werk komt al een heel stuk in de buurt van een
het bijhouden van je website is waarschijnlijk ook niet de
succesvolle dag. En het grappige is dat hoogrenderend
activiteit waarmee jij persoonlijk de meeste waarde
werk je waarschijnlijk een stuk minder moeite kost dan
toevoegt. Dat geldt trouwens ook thuis: als je iemand
het meer routinematige werk wat je gewoon heerlijk kunt
inhuurt om je tuin bij te houden, de was te doen of eten
uitbesteden.
te koken, dan komen die uren vrij voor werk wat jij alleen kunt doen.
En wees eerlijk: wil je écht een uur bij de autowasstraat in de rij staan, als je eenmaal hebt uitgerekend dat je in
32
(Maak het niet te gek trouwens – zodra je jezelf hoort
En dat maakt het lastig. Want die gedachte is niet per se
zeggen dat je niet meedoet met Monopoly omdat je daar
onwaar. En het is sowieso een stuk ingewikkelder om
te duur voor bent, is het tijd voor enige zelfspot en
dingen te delegeren die je zelf ook kunt. Als mijn auto
relativering.)
problemen heeft met schakelen, gaat ‘ie naar de garage. Geen haar op m’n hoofd die erover denkt om zelf de
Dus: extreem delegeren.
versnellingsbak open te schroeven, daar heb ik namelijk
Het lijkt zo simpel.
totaal geen verstand van.
Maar een ontelbaar aantal ondernemers en managers in
Maar als er iets is met de website, is de verleiding om er
Nederland vindt fanatiek delegeren knap lastig. En een
zelf ‘even’ naar te kijken al een stuk groter. Dat kan ik
beetje pijnlijk. Wij hebben namelijk zelf met onze eigen
namelijk wél. Alleen blijkt in de praktijk ‘even’ nooit echt
handen het hele bedrijf van de grond af opgebouwd.
‘even’ te zijn. Daarom is mijn nieuwste strategie dit
Bloed, zweet en tranen. En dus kunnen we alles zélf.
zinnetje: “Sorry, maar ik weet niet hoe dat moet.”
Sterker nog: we kunnen het vaak nog een stuk beter dan onze medewerkers ook. Heel vaak snappen die het niet
Zo probeer ik te voorkomen dat ik mijn medewerkers
(zei één van mijn medewerkers toen ik dit net voorlas).
werk uit handen neem, wat ze prima zelf zouden moeten kunnen doen of kunnen oplossen. Zelfs als ik het
33
inderdaad beter weet en sneller kan. Maar vooral probeer
Let er dan wel op dat je niet alleen op zoek bent naar
ik daarmee mezelf te hersenspoelen, zodat ik die neiging
vakinhoudelijk capabele mensen, maar ook naar
om iedereen alles uit handen te nemen ga afleren. En dat
leveranciers die betrouwbaar communiceren en goed met
ik steeds meer tijd krijg voor die dingen die ik moet doen,
deadlines overweg kunnen.
die ik alleen kan doen, die voor mij belangrijk zijn of die alles bij elkaar de meeste waarde toevoegen in m’n
Zoals ik al zei: bij delegeren werkt de Wachten Op lijst
bedrijf.
heel goed. Alles wat ik delegeer komt erop terecht en tijdens overlegjes of functioneringsgesprekken komt die
En als je nou niet kunt delegeren omdat je niet
lijst boven tafel om te kijken hoe het gaat. Ook mijn
voldoende personeel hebt voor al het werk wat moet
eigen medewerkers moeten natuurlijk betrouwbaar
gebeuren, kun je nog overwegen om werk uit te
communiceren en deadlines halen.
besteden. Bijvoorbeeld aan een Virtual Assistant (die zijn er ook in Nederland – kun je gewoon vinden op Google),
En ten slotte gaat het je ook nog eens heel veel tijd
of via (internationale) websites waar freelancers zich
schelen als je je medewerkers afleert om werk naar jou te
aanbieden.
‘delegeren’. Al die mailtjes waarin ze problemen beschrijven en aan jou vragen hoe ze die moeten
34
oplossen kosten jou veel tijd en zorgen ervoor dat ze
Op zo’n mailtje hoef ik alleen maar “ja” te beantwoorden.
zichzelf klein houden.
Of als ik het een keer niet okay vindt, kan ik ervoor kiezen om wat uitgebreider antwoord te geven. Scheelt mij uren
Ik probeer mijn mensen strak te houden op het schrijven
per dag en heeft m’n team de afgelopen jaren geholpen
van ja/nee mails: “Taco, ik zie dit probleem. Ik stel voor
om een stuk verder door te groeien en beter na te
dat we het zus en zo gaan oplossen. Vind je dat okay?”.
denken. En daar betaal ik ze toch een mooi salaris voor?
35
Maak lachend je inbox leeg in de helft van de tijd Alweer bijna 15 jaar werk ik met Microsoft Outlook voor het ontvangen en versturen van e-mail. In die tijd heb ik een aantal manieren ontdekt om Outlook in de turbo te zetten en veel slimmer te werken. Veel sneller in elk geval dan webmail. Nu is praktisch elke dag m’n inbox wel één keer leeg en heb ik veel meer rust in mijn hoofd over alles wat speelt. Dat heeft natuurlijk weer veel te maken met de ideeën en principes van David Allen, die ik eerder al noemde. En de beste principes moet je natuurlijk wel combineren
intensiever dan werken met sneltoetsen en het gaat een
met wat slimme handelingen. “Maak alles sneller, leuker
fors stuk langzamer. Handig dus om zoveel mogelijk
en makkelijker” noemde ik dat hierboven.
afscheid te nemen van de muis. Vooral voor acties die je tientallen of honderden keren per dag doet, zoals bij het
Ik maak daarvoor veel gebruik van het toetsenbord.
verwerken van email.
Werken met de muis (‘muizen’) is namelijk een stuk
36
Outlook bevat een enorme hoeveelheid sneltoetsen, die
andere map of takenlijst, Ctrl+Shift+V voor het
je gelukkig echt niet meteen allemaal uit je hoofd hoeft
verplaatsen en Alt+S (of Alt+U voor 2003/2007) voor het
te leren. Met slechts drie sneltoetsen kun je al zo’n 40%
opslaan van een item (bijvoorbeeld het opslaan en
snelheidswinst verdienen bij het verwerken van e-mail:
sluiten van een nieuwe taak of agendaitem).
Ctrl+Shift+Y voor het kopiëren van een e-mail naar een
37
Stop met typen, in elk geval als het nergens op slaat Typen is traag. En toch moet het in onze moderne informatiesamenleving nog veel gebeuren. Had een directeur vroeger een stenografiste in dienst, vandaag is hij meestal aan zijn eigen typevaardigheid overgeleverd. Als je dat fanatiek aanpakt kun je tempo maken, maar dames en heren, met twee vingers is het nog steeds een beetje behelpen. Iedereen snapt dat je liever een extra cursus marketing,
Maar hoe snel je ook typt, het blijft altijd relatief traag.
psychologie, of speedracing gaat doen, maar een
Dus als je daarin meer kunt automatiseren; des te beter.
typecursus zou voor veel ondernemers en managers meer
Sinds de laatste versie van Dragon NaturallySpeaking is
waarde kunnen opleveren. Reken even mee: als je 50
het bijvoorbeeld een serieus alternatief om teksten in te
tekens per minuut tikt, doe je 12 minuten over hetzelfde
spreken, in plaats van in te tikken. Zorg wel voor een
mailtje wat ik in 2 minuten al af had. Na tien van dat
goede headset, maar dan kun je met enige oefening een
soort mailtjes heb ik bijna 2 uur tijd meer dan jij om
enorme hoeveelheid tekst produceren in erg weinig tijd.
belangrijk werk te gaan doen.
38
En er is nóg een alternatief. Er zijn allerlei slimme
En dat is nog maar het begin. Routebeschrijvingen, mini
programmaatjes te vinden om hele teksten in te voeren
projectplannetjes, vragen die je vaak stelt (jnm = “Wil je
door alleen een afkorting in te tikken. Met TypePilot of
hier alstjeblieft een ja/nee mailtje over sturen?”),
Fingertips voor Windows, of Typinator voor Apple, is het
bedankjes (bvu = “Bedankt voor de update. – Taco”), dat
eenvoudig om veelvoorkomende frasen simpelweg te
soort dingen. Voor je het weet type je alleen nog maar
automatiseren. Kies dan een afkorting die voor jou
echt nuttige, inhoudelijke, creatieve dingen waar je over
eenvoudig te onthouden is en zo’n simpel stukje software
hebt nagedacht. Hoe onvoorstelbaar is dat?
kan je enorm veel tijd besparen. Ik type bijvoorbeeld “vnv” en op mijn scherm verschijnt: “Mocht je verder nog vragen hebben, dan hoor ik het graag.” Als ik dat schrijf, meen ik dat wél. Ik wil het alleen niet steeds weer opnieuw uittikken. Netto rendement: 54 tekens die ik niet zelf hoef in te tikken.
39
Dat was het voor dit e-book. Ik hoop dat je deze tips niet
administratie bij en loopt de projectplanning weer op
alleen met plezier hebt gelezen, maar er ook een paar
rolletjes. Hoe mooi is het leven als ondernemer?
gaat uitproberen. Ik heb net m’n cappuccino op en loop zo terug naar m’n appartement voor deze week in Buenos
Wil je door mij persoonlijk geholpen worden om Extreem
Aires. Morgenochtend weer lekker puzzelen aan het werk
Productief te worden als ondernemer of manager?
wat deze week hopelijk de meeste waarde gaat opleveren. En ondertussen houdt m’n team keurig de
Check dan mijn website FridaysOff.nl
Tekst en inhoud © Copyright 2015 Kapalua B.V., Postbus 504, 3500 AM, Utrecht.
40
Over Taco Oosterkamp Veel experts hebben enorme wapenfeiten op hun naam staan en delen hun haast encyclopedische kennis met je. Zo niet Taco Oosterkamp. Hij is meer van in het diepe springen en dan heel hard zwemmen om zichzelf weer uit de problemen te redden. ‘Just-in-time learning’ noemt hij dat eufemistisch. Gelukkig heeft hij op deze manier de nodige successen behaald. Maar hij maakte ook ongeveer alle fouten die je kunt verzinnen. Daar heeft hij dan op zijn beurt wel weer veel van geleerd. Als Business Thinker inspireerde Taco de afgelopen jaren duizenden ondernemers, directeuren en managers met zijn seminars, trainingen en artikelen. Hij coachte tientallen moderne leiders in binnen- en buitenland en keek mee in de cockpit van snelgroeiende bedrijven. Taco was jarenlang lid van de exclusieve Roundtable in Amerika en werkt met de ideeën van experts in binnen- en buitenland. Verder was hij de best beoordeelde spreker op Challengerday met ruim vijfhonderd ondernemers, en had hij de eer om ooit door Microsoft gevraagd te worden als lid van de jury van Speakers Idols. Hij is vaste columnist van Management Team en schrijft een tweewekelijkse e-mail met tips die door duizenden leiders wordt gelezen. Wil je meer leren van Taco? Voor informatie over spreekbeurten, seminars en coaching kun je het best even kijken op FridaysOff.nl
41
