Op verzoek van Bé Buining, initiatiefnemer van de herdenking van het honderdste geboortejaar van Sicco Manholt, is dit programma gemaakt met materiaal voor de film OVERSTAG, die nog in productie is. Cees Veerman, minister van Landbouw, komt aanlopen en blijft staan voor een portret van Sicco Mansholt in de hal van het ministerie te Den Haag. Tilt up over schilderij Veerman Ja wat een kerel. Ineens geroepen van het veld, zo in de politiek. Hele andere landbouw wilde hij. En na een poosje, na jaren, een ander kijk op die landbouw gekregen. Omgedacht, een nieuwe landbouw, kleiner, meer op de natuur gericht, eigenlijk helemaal een ander denkbeeld. Hans van Mierlo Überhaupt zijn lengte, zijn gebaren, alles wat daarbij hoorde. Zijn toon, die korte zinnetjes. Die een beetje permanent gebiedende wijs. Henk Vredeling Hij had een naam, terwijl hij PvdA was. Dat is iets verschrikkelijks voor boeren. Als je PvdA bent, dan deug je niet. Zo zat dat erin, in die tijd. Maar Mansholt wist dat te overwinnen gewoon. Hij had een geweldig gezag. Karel van Miert Want hij wist dat ik zelf een boerenzoon ben, hè. Dus ik ben de oudste van negen kinderen. Ik heb ook jaren op het land gewerkt, vooraleer ik dan terug ben gaan studeren. Dus dat wist hij en waardeerde hij ook zeer. Dat is dan zo’n, ja, zo’n onzichtbare band, weet je wel. Je praat dan ook over dingen, waar de anderen niet over praten.
Hoofdtitel SICCO MANHOLT VAN BOER TOT EUROCOMMISSARIS EEN FILM VAN LOUIS VAN GASTEREN
Foto ouderlijk huis TORUM Foto’s ouders en broers en zusters Minke Manschot-Mansholt Mijn vader was zogenaamd herenboer en pachtte het bedrijf van zijn vader. Ze waren beiden politiek actief. Moeder richtte een vrouwengroep op, gaf voorlichting en deed ook sociaal werk. En vader was lid van de Staten geworden. Moeder is ook lid van de Staten geworden, ze zaten er beiden in en vader is gedeputeerde geworden. Vader was een echte bestuurder: zwijgzaam, rechtvaardig en in zekere zin compromisloos. En Sicco wou doorleren. Met grote moeite, met bijlessen heeft hij de driejarige HBS gehaald en toen is hij naar de koloniale landbouwschool in Deventer gegaan.
1
Voice over op beeld van Gronings landschap Na deze opleiding gaat Mansholt naar Indonesië om te werken als employé op een theeplantage. Foto’s Indonesië Stem Mansholt Na een jaar had ik het wel bekeken. Omdat ik wel duidelijk zag dat toch die koloniale wereld mij niet lag. De ondergeschikte die je alleen maar kon benaderen en je toe kon spreken. Op zijn hurken, zittend. Daar kreeg ik een geweldige weerzin tegen. Hoewel aan de andere kant het werk mij geweldig fascineerde. Voice over op beeld van Gronings landschap Terug in Nederland wordt hij boer in de net drooggelegde Wieringermeer en trouwt in 1938 met Henny Postel. 8mm Filmarchief Familie Mansholt, Wieringermeer B.A. Blijdorp Hij onderscheidde zich bij de meeste andere boeren doordat hij een hoed op had, er waren wel eens boeren die een hoedje op hadden, maar niet een herenhoed. Maar je kon het ook zien in zijn werkwijze, want de meeste boeren hadden in die tijd nog een paard voor hun zaaimachine en voor de schoffelmachine maar Mansholt had er al een motorvoertuig op. En Mansholt die had ook een autotrekker. Dat was een omgebouwde oude, hetzij vrachtwagen of oude luxewagen, waar hij ook transport mee reed. En als je dan Mansholt voorbijzag komen met z’n speciale hoedje op, ja dan voelde je als jonge knaap…nou daar keek je tegen op. 8mm Filmarchief familie Mansholt van gemechaniseerde landbouw in de Wieringermeer H.A. Giesen Het eerste contact gekomen is eigenlijk door de vereniging van zaaizaad- en pootgoedtelers. Mansholt was daar voorzitter van en ik was daar vice-voorzitter van. Hij was geen gewone boer. Hij was veel meer op zijn kantoor dan op het land. In zijn huis had hij een ruimte als kantoor en dat lag allemaal vol papieren. Ik ben verschillende keren bij hem geweest. Gajus Mansholt Herinneringen uit die tijd zijn flitsen. Een flits van dat een varken geslacht wordt, dat ik met vader de trekker aan het repareren ben. De spanning heb ik gevoeld. De spanning van de oorlog. Han Postel loopt over het veld bij boerderij Fletum Postel Eigenlijk is het zo dat Sicco mij heeft betrokken in het ondergrondse werk. Want de eerste keer dat hij mij meenam gingen we naar een boerderij en daar moesten wapens overgeladen worden vanuit een voederkuil waar ze verborgen waren in een wagen en die werden dan afgevoerd Hij was in het wapentransport later niet zo meer betrokken. Ik kreeg eigenlijk een beetje de indruk dat hij dat aan mij overdeed. Hij was voornamelijk bezig met de voedselvoorziening en met de ondergrondse bestuurlijke organisatie, heb ik de indruk.
2
Dat was in zoverre van belang voor de wapentransporten, dat hij zorgde altijd voor de deklading. Dus als er iets in zo’n schip ging, wapens, dan kwam er iets over, hetzij aardappels, hetzij tarwe of wat dan ook en dan was daarmee het schip eigenlijk van een legale lading voorzien. Gajus Mansholt Ik heb altijd vreemde mensen om mij heen gezien, mijn vader niet. Alleen in het begin van de oorlog, later niet. De laatste twee, drie jaar niet, toen was hij weg. Ik heb dus ook een hele rare beschrijving van hem gegeven aan de moffen, om het zo maar te zeggen: ‘Hij heeft zwart haar’. Dat vroegen ze dan, als kindje. Dan kreeg je een snoepje. Die stengun zie ik nog, dat beugeltje. Han Postel met foto van Sicco, Henny en Gajus voor boerderij Fletum 8mm Filmarchief Familie Mansholt, Henny met pas geboren oudste dochter Van Gasteren De rol van Henny? Postel Ja, ze was natuurlijk boerendochter geworden, terwijl ze daar niet voor opgeleid was direct, hoewel ze op de landbouwhuishoudschool in Deventer ‘De Rollekate’ een gedegen opleiding had gekregen en bovendien later zelf directrice was van de landbouwhuishoudschool in Borculo en in dat stadium werd haar carrière eigenlijk onderbroken doordat Sicco op het toneel kwam. Toen zat ze in de oorlog… Voor de oorlog begonnen ze hier, kregen hun Gajus, eerste zoon, en in de oorlog werden er nog meer kinderen geboren. En terwijl de oorlog al bijna afgelopen was zat het vierde kind alweer in verwachting dus zij was omgeven met kinderen en dat terwijl hier intussen van alles gebeurde. En als er dergelijke bezoeken waren van Duitsers, ja, dan stond zij er alleen voor eigenlijk Voice over op beeld van landschap met dijk en fietser Op 17 april 1945 wordt de Wieringermeerdijk door de Duitsers opgeblazen. B.A. Blijdorp Nou twee grote dreunen… Voordat het water bij ons kwam, dat was helemaal aan het andere eind van de polder, waar het land ook alweer wat opliep, dat was pas een dag later. Toen zag je het water als een zilveren gloed aankomen. Dat is iets wat ik mijn hele leven nooit vergeten ben. Dat was toch niet mogelijk om hier die polder, die er nog maar 10 jaar was… En dat onder water had men misschien nog verwacht. Ja, een klein beetje water, maar niet dat er op een gegeven moment vier meter water zou staan. Foto’s inundatie Wieringermeer Voice over op beeld landschap Groningen Van boer naar politicus. In juni 1945 wordt hij minister van Landbouw en Voedselvoorziening in het eerste naoorlogse kabinet. Hij blijft dat tot 1958. Foto’s Mansholt als minister Minister C.P. Veerman, in zijn werkkamer Na de oorlog was Europa arm. Grote gebieden waren beroofd van veel jonge arbeidskrachten. Die waren gevallen in de oorlog. De industrie was kapot gebombardeerd of op de verkeerde producten gericht.Er was een grote vrees dat
3
Amerika Europa zou overspoelen met zijn industriële kracht en daarvoor was het dus nodig om de landbouw te ontwikkelen, de voedselproductie snel op peil te brengen en de lonen in de industrie laag te kunnen houden. Sicco Mansholt begreep dat. Sicco Mansholt zei: “We moeten de boeren steunen in hun streven om de productie te vergroten, de prijzen van de producten zo laag mogelijk te houden, dan hoeven de reële lonen niet te stijgen, dan kan de concurrentiekracht van de industrie vergroot worden.” En hij smeedde dus een pact tussen de industrie en de landbouw. Het markt en prijsbeleid gaf stabiliteit aan de boereninkomens en het gaf stabiliteit aan de voedselvoorziening en het gaf stabiliteit aan de inkomens van de mensen die in de landbouw werkten, anderen dan de boeren zelf. Hans van Mierlo Toen ging hij naar Brussel, tot grote opluchting van Drees en Zijlstra. Daar ging hij hetzelfde doen. Dat was het begin van de landbouwmarkt, heeft hij doodgewoon het Nederlandse systeem, wat hij daar had ingevoerd, opgelegd aan Brussel. En dat is het ongelofelijke, van zijn persoonlijkheid, is dat hij... is dat het hem eigenlijk altijd lukte. Karel van Miert Er waren twee sectoren die in het EEG-verdrag eigenlijk voorzien waren om een gemeenschappelijk beleid uit te werken. Landbouw. Maar daar geloofde men eigenlijk niet in, dat dat zou kunnen. En transport. En wat gebeurde? Transport daar bracht men niks van terecht. Maar het merkwaardige was, iets waarin men niet geloofde, namelijk dat er een gemeenschappelijke landbouwpolitiek zou kunnen ontstaan, tot en met specifieke marktordeningen voor producten, met gemeenschappelijke prijzen, dat had niemand voor mogelijk gehouden. Max Kohnstamm Hij was dezelfde grondlegger van die Europese landbouwpolitiek, die in die tijd van enorm belang was. Het was in het begin het enige terrein dat werkte. Er was niet anders dan een douane-unie, er was nog geen gemeenschappelijke markt. Dat heeft nog jaren en jaren geduurd. Dus als er geen landbouwpolitiek geweest was, was de rest ook niet gevolgd. Karel van Miert Dat is iets eigenlijk, vanuit historisch oogpunt bekeken, iets ongelofelijk geweldigs wat Mansholt toen heeft gedaan. Want, hij heeft twee grote staten, de twee grootste staten, binnen die Europese Gemeenschap van zes destijds, die het helemaal oneens waren over dat landbouwbeleid. Want Duitsland wilde dat niet. Want Duitsland, wist men al te goed, dat het vooral Duitsland was dat daarvoor zou moeten betalen. De Fransen wilde dat wel, maar De Gaulle wilde geen supranationaal Europa, en wilde ook dat die Commissie zich zo weinig mogelijk met de zaken zou bemoeien. Eigenlijk mocht hij die Commissie helemaal niet. En Mansholt al zeker niet, en ook Hallstein niet, de voorzitter van de toenmalige Commissie. Nu, wat heeft Mansholt, met de steun natuurlijk van Hallstein, voor elkaar gebracht: dat is dat hij desondanks, natuurlijk in fasen, en in stappen, en over de jaren heen, de Duitsers heeft kunnen meekrijgen in een beleid wat ze eigenlijk niet wilden, en de Fransen heeft kunnen meekrijgen in een beleid wat ze wel wilden, in de zin van dat landbouwbeleid dat voor
4
hen voordelig was, maar op een manier die ze niet wilden, namelijk supranationaal, en waarbij de Commissie een centrale rol ging spelen. 16mm archief Van Gasteren, Mansholt spreekt tijdens een E.N.I.T.A.-vergadering te Dyon boeren toe, 1969 Bernard Bot, minister van Buitenlandse Zaken, in zijn werkkamer: Hij was echt een man met charisma. Ik bedoel, als hij ergens binnenkwam, dan wist je: daar komt Mansholt binnen. En dan wist je ook dat je geweldig moest uitkijken, en dat je echt alles moest natellen wat je in je zak had, want hij praatte het eruit, als het nodig was. Archief Van Gasteren, Mansholt aan het roer Mansholt Daardoor wordt dat marktbeleid op het gebied van de landbouw als het ware een graadmeter voor het economisch beleid. En dan blijkt dus duidelijk dat het economisch beleid achtergebleven is. En dat we dus dáár de oplossingen moeten zoeken voor de moeilijkheden. Max Kohnstamm Het was volstrekt duidelijk dat Sicco de landbouw deed, niet alleen maar om de landbouw, maar als een onderdeel en een vooruitlopen op wat komen moest als: gemeenschappelijke markt, gemeenschappelijke economische politiek, monetaire politiek enzovoorts. Karel van Miert Maar er is zeer veel weerstand geweest bij de Duitse boeren, dus regelmatig werd Mansholt daar wel... ja, aan de galg gehangen, zal ik maar zeggen. Maar je moet toegeven dat de Duitse politici van destijds toch de moed hebben gehad om dat mee te doen en daarvoor de verantwoordelijkheid te nemen. 16mm archief Van Gasteren, boerenvergadering Kiel 1969 Es muss jetzt einer von unserem Bauernverband ein Wort dazu sagen. Mansholt achter vergadertafel Van Gasteren Wat ligt nu aan dit protest ten grondslag ? Mansholt Onverstand. Verkeerde voorlichting. Scherpslijperij in de politiek. Ik vind het daarom zo betreurenswaardig, omdat ik er van overtuigd ben dat honderden van die jongens die op het ogenblik zo hard schreeuwen, eigenlijk in hun hart wel luisteren willen. En eigenlijk in hun hart wel discussiëren willen. Maar ze kunnen zich niet ontrekken aan deze ban om het woord te boycotten. Karel van Miert Maar Mansholt was, ook door de manier waarop hij dat heeft gedaan, met zijn fysiek domineerde hij natuurlijk iedereen. Liet die vergaderingen desnoods aanslepen tot ’s morgens hè. Dat is zijn fameuze marathonvergadering. Deed de klok stilzetten, weet je wel, om 12 uur, en ze vergaderden maar door tot iedereen onder tafel lag, bij manier van spreken, en Mansholt fris als een hoentje dan uiteindelijk weer wat uit zijn hoed
5
toverde. Ja, en zo is dat groene Europa, of het Europa landbouwbeleid, is dan voor elkaar gebracht. Maar tezelfdertijd was Mansholt, en dat is dan ook weer typisch denk ik, een van de eersten die inzag dat het hele systeem toch wel wat absurd begon te werken. Want als je natuurlijk geld geeft en prijzen garandeert, gaat iedereen meer produceren en op den duur krijg je overproductie, ga je dat afzetten aan goedkope prijzen op de wereldmarkt. En ook ten aanzien van de Derde Wereld vond hij dat natuurlijk een probleem. Cees Veerman Dat moest tegen dumpprijzen, daar gingen grote hoeveelheden belastinggeld naar toe om dat te financieren. Dat was onhoudbaar. Vervolgens was de vraag wat nu. En Sicco’s gedachte was aanvankelijk grote bedrijven die kunnen, die hebben een lagere productiviteit dan de kleine bedrijven, want de kleine boertjes werken harder, zorgen beter voor hun spullen. Dat bleek door de mechanisatie en door de toenemende invloed van chemicaliën helemaal niet meer het geval. Het was juist het omgekeerde. De grote bedrijven zorgden voor een grotere productie per hectare dan de kleine bedrijven. En dat was iets wat hij absoluut niet had onderkend en dat heeft bij hem geleid tot een mentale omslag: Dit wordt steeds gekker en dus moeten we het over een andere boeg gooien 16mm archief Van Gasteren, 1968 Mansholt Iedereen die er mee op wil houden krijgt acht maal de huurwaarde, de pachtwaarde van zijn bedrijf direct als een premie uitgekeerd. Bovendien, niet verkopen! Hou die grond maar. Stel het ter beschikking van het programma en verhuur het dan. Je hoeft het niet te verkopen. En we willen zelfs niet dwingen tot verkoop. We zeggen: mocht je geld nodig hebben, hij wil een bedrijfje beginnen in de middenstand of wat dan ook… Voice over In die termen werd er door Mansholt over gedacht… Mansholt … je beëindigt je bedrijf, je krijgt nog acht maanden pachtwaarde uitgekeerd. Voor iemand die ouder is dan 55 jaar krijgt hij bovendien nog een half pensioen van 660 dollar per rekeneenheden per jaar. Bovendien hij heeft kinderen. Die kinderen moeten dus ook studeren. We geven dus al die kinderen van die boeren en ook van de landarbeiders die er ook mee op moeten houden, geven wij een studiebeurs. 16mm archief Van Gasteren, boerendemonstratie Brussel, 1971 Voice over op beeld landschap Groningen In december 1971 leest Mansholt het concept van het rapport van de Club van Rome. 16mm archief van Gasteren, Mansholt drijft op zijn rug in zee, Sardinië Hans van Mierlo De mensen dachten in Nederland dat de Club van Rome een stelletje kardinalen was. En hebben geen idee gehad van wat er toen speelde. En Sicco werd daar ook zeer door gegrepen. Dat betekent dat we naar een beperkte groei toe moeten in plaats van naar een ongebreidelde economische groei. En dat betekent dat we beperkende maatregelen moeten gaan treffen om het milieu te beschermen. En om te zorgen dat andere mensen
6
in de wereld ook eten krijgen. Nou ja, dat was allemaal spek voor de bek van Sicco. Dat je niet alles deed voor alleen maar de groei, maar dat je ook de kwaliteit van de maatschappij, dat je die ook in de gaten hield en dat zou wel eens kunnen betekenen dat de kwantitatieve groei dan minder zou zijn. Cees Veerman En het tweede wat hij zag was dat er een andere beweging ontstond. De ecologische beweging, een beweging ingezet door de denkbeelden van de Club van Rome: zo kan dat niet doorgaan. Want trek de lijntjes eens door… bevolkingsgroei, gebruik van natuurlijke hulpbronnen, dan komen we op een crash. Dat loopt op een crash uit. Er moet dus wat gebeuren. En Sicco verbond die dingen met elkaar. Zijn ideeën van de naoorlogse ontwikkeling van de landbouw: produceren, zoveel mogelijk. En hij zag dat op een gegeven moment als exploitatie van natuurlijke hulpbronnen die te ver was gegaan. En dat heeft hem gebracht tot het volstrekt van de andere kant bekijken van de functie van de landbouw. Maar altijd toch met dezelfde gedachte: die boer is onmisbaar en die boer die heeft een functie en die boer die doet ertoe. De boer is een wezenlijke stabiliserende factor in de samenleving. Karel van Miert Het is wel een periode waar je ook zag dat de omgeving van Mansholt, die waren niet onverdeeld gelukkig met die evolutie, ook omdat die eenvoudige stelling: eigenlijk hebben we geen groei meer nodig, toch zó revolutionair was, dat meer traditioneel denkende mensen dat toch eigenlijk maar niks vonden, of overdreven vonden of onkritisch vonden. Voice over met beeld Gronings landschap In maart 1972 wordt Mansholt President van de Europese Commissie. Op 31 december 1972 gaat hij met pensioen. Karel van Miert Er waren in die eerste EEG-Commissie, waren er twee uitzonderlijk personaliteiten, die zeiden wat ze dachten. Dat was inderdaad de voorzitter, Hallstein en Mansholt. En die gedroegen zich ook als verantwoordelijke politici, die geloofden in dat project, die geloofden in hun rol als voorzitter en als lid van die Commissie, en dan ook daarvoor niet voor opzij gingen. En in die zin hebben zij, meer dan wie ook, denk ik, de Commissie op de kaart gezet, in de zin dat die Commissie een politiek orgaan is geworden. 16mm archief Van Gasteren, januari 1973 Van Gasteren Neem je met weemoed afscheid, ben je moe? Wat ga je doen? Mansholt Ik ben helemaal niet moe en ook niet met weemoed. Ik geloof dat we iets afgerond hebben. Engeland en Ierland en Denemarken zijn toegetreden. De landbouwpolitiek is voor het grootste gedeelte vastgelegd. Die kan zich nu verder ontwikkelen. Maar nu komt het er op aan om politieke stuwkracht te organiseren. Naar mijn mening moet er nog een Europese politiek gemaakt worden. Het gaat er niet meer over óf we Europa zullen verenigen, maar wélk Europa, welke maatschappij. En daar hoop ik mijn steentje aan bij te dragen, daar ga ik mij nu aan wijden.
7
Cees Veerman Dat was typisch Sicco. Hij dacht altijd groot en tegelijkertijd zich bewust van het hele kleine, van het hele tere. Want uiteindelijk zei hij tegen mij, toen hij een keer thuis bij mij op het bedrijf was: “is dit toch het mooiste vak wat er is”, en dat heb ik hem natuurlijk graag beaamd: het mooiste vak wat er is. Dus het hele kleine, je eigen bedrijf, je eigen besognes, je eigen land, maar tegelijkertijd bezig met de wereldproblematiek. 8mm Filmarchief Familie Mansholt, Mansholt op zijn trekker in de Wieringermeer Voice over, freeze frame close up Sicco Mansholt. Hij bleef politiek actief tot vlak voor zijn dood. Sicco Mansholt overleed op 29 juni 1995. Een groot burger.
Aftiteling Redactie: Joke Meerman Camera: Kester Dixon Thomas Kist Geluid: Flip van den Dungen Editor: Sytze van der Harst Muziek: Paul Comar Archiefmateriaal: Familiearchief Mansholt Filmarchief Louis van Gasteren Research: Marieke Woudstra Voice over: Louis van Gasteren © Spectrum Film Amsterdam 2008
8
