SCOOP OP MENS EN WERK DRIEMAANDELIJKS TIJDSCHRIFT - UITGAVE VAN SD WORX - JAARGANG 2 - NR. 4

SCOOP

OP

MENS

D R I E M A A N D E L I J K S T I J D S C H R I F T - U I TGAV E M A A R T - A P R I L - M E I 2004

A FG I F T E K A N TO O R : A N T W E R P E N X E R K E N N I N G : P303742

Contact SD WORX Brouwersvliet 5 2000 Antwerpen

Tel.: 03/220 21 11 Fax: 03/220 24 18

E-mail: [email protected]

Kantoren Antwerpen - Brugge - Brussel - Charleroi - Geel - Gent - Hasselt - Kortrijk - Leuven Luik - Luxemburg - Mechelen - Turnhout

www.sd.be

D O SS I E R

Stress

VA N

EN

WERK

SD WORX - J A A R GA N G 2 -

NR.

4

ed ito

Stress ... JAN VAN DEN NIEUWENHUIJZEN

WERK In mijn studententijd gruwde ik van het mondelinge examen. Nog vijf wachtenden voor u,

Inhoud

gemiddelde duur van het examen een half uurtje, nog een goeie twee uur nagelbijtend op

DE BRC-CASE

7 bruikbare inzichten

Stressgevoelige medewerkers zijn een barometer

DE STRESS VAN DE DEADLINE

2

de ongemakkelijke stoelen voor de deur van de prof.

7

Die muffe geur in het lokaaltje waar iedereen nog snel zijn nota's eens overloopt, de foute informatie die medestudenten geven op de mogelijke vragen, ... of de juiste informatie

Thrillerschrijver Pieter Aspe en

hoofdredacteur Peter Vandermeersch

OOST WEST Stress in China en de VS

11

waarvan jij denkt dat ze fout is.

15

En als dan eindelijk weer iemand uit de martelkamer buitenkomt met z'n allen eropaf: wat heeft ie gevraagd?, hoe is het geweest? ... verschrikkelijk.

PERSOON IN DE KIJKER Manager van het jaar Martine 18

Reynaers

In die tijd keek ik 's morgens vol afgunst naar de stroom 'naar het werk vertrekkende

INTERVIEW Marc Bontemps (Oxfam): "De winst is voor de anderen."

TOPIC Altijd Prijs? Zin en onzin van HR Awards INTERVIEW

4

DE STRESS EINDELIJK AANGEPAKT?

gelukzakken', ... in mijn ogen althans. Ik zag het post-studentenleven als een stressloze 20 25

28 Dat ik nu al eens vol afgunst kijk naar 'die gelukzakken van studenten' die zich naar één of

WERK EN LEVEN Didier de Laminne de Bex: Gods pers-en PR-manager

DE KRITISCHE KIJK VAN … Chris Dusauchoit

geselingen, nooit meer nachten vol stress wegens het maar net of net niet halen van een deadline...

Regisseur Jan Verheyen over HR-beleid in een

tijdelijke organisatie

verderzetting van het leven: nooit meer examens, nooit meer onverwachte mondelinge

NR .

DOSSIER De stress de baas

2-

EN

JAARGANG

MENS

-

OP

DRIEMAANDELIJKS TIJDSCHRIFT

SCOOP

31 34

ander auditorium of seminarie reppen zal u wellicht niet verbazen. Examens zijn me de laatste jaren dan wel gespaard gebleven, de stress echter is er nog steeds. Niet dat ik mijn bureaustoel zou willen ruilen voor het stoeltje voor de deur van de prof. Vriendelijk, maar nee, toch bedankt...

SOCIAAL-JURIDISCHE BIJLAGE 36 - THEMA Vakantie 42 - TOEGELICHT De overheid als werkgever 48 - DE KRITISCHE KIJK VAN ... Koen Magerman 50 - INTERNATIONAAL Werken in meerdere landen 52 - VRAAG & ANTWOORD Verzuim

jan 1

d o ssi er

De stress eindelijk aangepakt? bonden aan de Onderzoeksgroep voor stress, gezondheid en

op aan de ontplooiingskansen en de interessante inhoud.

welzijn. In hun onderzoek peilden ze de stress en het arbeids-

Stress is het tegenovergestelde: een fenomeen dat zoveel

enthousiasme bij nagenoeg 600 Vlaamse werknemers in ver-

energie kost, dat het je uitput.”

schillende milieus (in een fabriek met bandwerk, bij een soft-

Het aanvoelen van stress verschilt echter wel van persoon tot

warebedrijf, in een ziekenhuis en bij de politie).

persoon. Voor de één is een zware taak misschien een gezonde

Daaruit bleek niet alleen dat het nogal meevalt met de

uitdaging en voor de ander is het een mokerslag, ook al

bevlogenheid op het werk (zowat 60% was enthousiast en

werken ze op precies dezelfde plaats in dezelfde omstandig-

amper 10% voelde zich veeleer “burned out”), maar vooral

heden.

dat het enthousiasme rechtstreeks overeenkwam met de

Heeft stress dus te maken met het karakter en kan de werk-

mate van autonomie. De Witte: “Uiteraard speelt de hoeveel-

gever zijn handen in onschuld wassen?

heid werk die men te verzetten krijgt, sowieso een hoofdrol.

“Mensen reageren inderdaad verschillend op situaties”, geeft

Maar de hoeveelheid wordt ook vlugger verteerd als men zelf

Hans De Witte toe. “Wat de één belastend en bedreigend

controle heeft op de organisatie ervan. Je kunt die hoeveel-

vindt, noemt de ander - bruisend van de energie - een uit-

heid uiteraard niet blijven verhogen, ook de meest bevlogen

daging. Karakter? Mogelijk, maar het kan ook best zinvol zijn

werknemer kan knakken, zeker op termijn. Gevolgen op ter-

om in sommige beroepen mensen extra te trainen, zeker in

mijn hebben we overigens niet kunnen nagaan met dat

beroepen waar stresssituaties gewoon tot de job horen.

onderzoek. Het was een momentopname.”

Dergelijke trainingen kunnen prima zijn, maar de werkgever

Stress op het werk trekt een zware wissel op de

Uit een ander recent onderzoek weet De Witte wel dat het

moet wel eerst nagaan of er toch niets aan de werksituatie

medewerkers. De werkgever kan daar lang niet altijd iets

elastiekje vrij ver uitgetrokken kan worden als er niet alleen

zelf gedaan kan worden.”

inzichten

7

om stress eindelijk

efficiënt aan te pakken

aan doen, maar daarom gaat de baas nog niet noodzakelijk

autonomie is, maar als de medewerker ook nauw verbonden is met de inhoud. Kortom, je kunt maar beter iemand aan-

vrijuit, zo blijkt uit de volgende zeven pleidooien om

Gaillard, verbonden aan TNO Technische Menskunde in het

koeienziekte tot varkenspest). De Witte: “In tegenstelling tot

Nederlandse Soesterberg en de Vakgroep Psychologie van de

onze verwachtingen, scoren de landbouwers zeer hoog op de positieve beleving van hun werk. Ze doen hun werk graag, werkomgeving creëren. Maar zelfs het hoogste loon baat niet,

vinden het interessant, vinden er zelfontplooiing in. Ze zien

ondernemer Ricardo Semler zijn 3000 werknemers belooft.

als je medewerkers geen ruimte geeft om hun werk op de

ook onmiddellijk de resultaten van hun werk.”

Een vrij weekend dat zeven dagen per week duurt en toch

door hen gekozen wijze en op het door hen gekozen tijdstip

tegelijkertijd een veeleisende voltijdse baan hebben? Semler

uit te voeren.

rijmt die flagrante tegenstrijdigheid als volgt: “Wie de stress

Kortom, Semler geeft voluit autonomie.

van een veel te volle agenda kan wegnemen, zijn werk zo kan

Hij wil geen billen-op-de-stoel-tijd tellen, maar prima werk

De parabel van de gelukkige boer leert ons dat mensen met

inrichten dat hij slaapt volgens zijn bioritme in plaats van op

gedaan krijgen. En de stress in de bedrijven van Semler?

een lastige job in moeilijke omstandigheden niet nood-

aangeven van een wekker, en kan genieten van een zonnige

Welke stress?

zakelijk ten onder gaan aan loodzware stress. Er bestaat dus

Pleidooi 1: het is de autonomie

Hans De Witte: “Ik reserveer het begrip stress voor de nega-

DRIEMAANDELIJKS TIJDSCHRIFT

Pleidooi 2: het is de persoonlijkheid

wel degelijk negatieve én positieve stress? Meteen corrigeert

maandag op het strand nadat hij een kille zondag heeft gewerkt, is een veel productievere werknemer.”

-

Een weekend van zeven dagen? Dat is wat de Braziliaanse

4

Landen, komt vroeg of laat terecht bij professor Anthony

door een laag inkomen en allerhande crisissen (van gekke-

NR .

Stresstraining? Wie dat begrip uit durft te spreken in de Lage

landbouwers, een groep die nu al jarenlang geteisterd wordt

2-

dienst. Dat ondervond de professor bij een onderzoek bij

efficiënt aan te pakken.

JAARGANG

stress in goede banen te leiden. Zeven inzichten om stress

BEN DE BRUYN, LUC DE DECKER

tieve aspecten. Het woord zorgt al genoeg voor begrips-

Semlers boek ‘Het weekend van zeven dagen’ bevat verba-

2

Pleidooi 3: het is de training

trekken die belangstelling heeft voor de job, het product of de

zingwekkende staaltjes van een haast anarchistisch perso-

Autonomie is het cruciale kenmerk dat terugkeert in elk stress-

verwarring om er ook nog eens een positieve betekenis aan te

neelsbeleid. Zijn bedrijven draaien op zelfdiscipline van het

onderzoek. Sla om het even welk boek over stress op het werk

geven. Laten we voor de positieve aspecten spreken over

personeel, waardoor controle en een heel stuk van de

open en je stuit op het refrein: de graad van arbeids-

bevlogenheid, gedrevenheid, enthousiasme. In dat geval put

bureaucratie overboord gekieperd kunnen worden. Zijn

autonomie, het gevoel vat te hebben op de organisatie van

het werk je niet uit, maar gééft het juist energie. Dan trek je je

curieuze aanpak wérkt, zo blijkt uit de constante groei en de

het werk of juist niet, bepaalt voor het grootste deel het

rendabiliteit van de Braziliaanse bedrijvengroep.

stresspeil.

Het grote geheim van Semler? Hij motiveert zijn medewer-

Dit wordt ook bevestigd door het onderzoek dat professor

kers niet met traditionele prikkels die buiten hen liggen,

Hans De Witte, docent Arbeidspsychologie aan de KU

maar zoekt de motivatie bij het personeel zelf. Natuurlijk, je

Leuven, vorig jaar samen met onderzoekster Nele De Cuyper

moet altijd correct verlonen, en een aangename en veilige

afrondde. Zowel Hans De Witte als Nele De Cuyper zijn ver-

Hans De Witte (KU Leuven): “Stresstrainingen kunnen prima zijn, maar de werkgever moet wel eerst nagaan of er toch niets aan de werksituatie zelf gedaan kan worden.”

3

Universiteit van Tilburg. Van zijn hand is ook het stan-

inspanning wordt afgewisseld met ontspanning, waarin er

Hans De Witte: “In het begin had Karasek slechts voor twee

model: de sociale omgeving, zeg maar de baas én de collega’s.

daardwerk Stress, productiviteit en gezondheid.

tijd is voor herstel en reflectie. Bovendien worden in outdoor-

aspecten aandacht: de werklast en de regelruimte -of de

Karasek heeft het expliciet over social support, sociale steun.

Ook Gaillard onderkent dat onder meer de persoonlijkheid

trainingen met opzet stresssituaties gecreëerd die on-

arbeidsautonomie. Bij de werklast gaat het niet alleen om de

Uiteraard kunnen kameraadschap of leuke collega’s de

een rol speelt bij de reactie op én verwerking van stress. Voor

beheersbaar zijn en een gevoel van controleverlies geven,

hoeveelheid en de snelheid, maar ook over de moeilijkheids-

hoeveelheid werk en de tijdsdruk niet verminderen, maar ze

onverbeterlijke hypochonders is de makkelijkste opdracht al

waardoor de deelnemer geheel afhankelijk wordt van de

graad, de verantwoordelijkheid en de opeenvolging van

kunnen er wel toe bijdragen dat het hard labeur beter ver-

gauw moeilijk, voor optimisten wordt zelfs de zwaarste

instructeur. De stresstraining daarentegen legt juist de

diverse taken. Bij de regelruimte gaat het over de mogelijk-

dragen wordt.

opdracht een flink stuk lichter.

nadruk op het opdoen van positieve ervaringen in het

heden die de medewerker daadwerkelijk heeft om het werk

De Witte: “Hier duikt ook het belang van teamwerk op.

omgaan met beheersbare stressoren.”

zelf te sturen.”

Verschillende studies tonen aan dat teamwerk stress vermindert en de productiviteit verhoogt. Men kan taken van elkaar

Van Anthony Gaillards boek onthouden we in dit verband

De graad van arbeidsautonomie, het gevoel vat

alvast dat echte stresstrainingen bestaan én effectief zijn.

te hebben op de organisatie van het werk of

Volgens de professor moet een effectieve stresstraining

juist niet, bepaalt voor het grootste deel het stresspeil.

Pleidooi 5: het is de collega

overnemen wanneer het eens moeilijk gaat. Je kunt de werkorganisatie ook onderling beter op elkaar afstemmen.

mikken op een grotere learned resourcefulness: “De ervarin-

Met Karasek lijken we opnieuw aanbeland bij de arbeids-

Bovendien is er het sociaal contact, dat volgens de piramide

gen die mensen in de loop van hun leven opdoen in het

autonomie. Hans De Witte nuanceert dit echter: in 1990

van Maslow één van de meest fundamentele menselijke

omgaan met stressoren bepalen grotendeels hoe stress-

voegde Karasek immers een derde dimensie toe aan zijn

behoeften is.”

tolerant iemand is. Of ervaringen iemands stresstolerantie verhogen dan wel verlagen, is enerzijds afhankelijk van de Een gerichte training kan het eigen karakter echter wel een

beheersbaarheid van de situatie en anderzijds van het succes

handje helpen. Maar kijk wel uit wat voor training het is. Vaak

van het optreden.”

wordt stresstraining verward met de beruchte outdoor-

Het komt er dan ook op aan om iemand te leren succesvol om

trainingen. U kent ze ongetwijfeld: een rots beklimmen, over

te gaan met beheersbare stressoren. Wanneer je die vervol-

een niet bepaald rustige rivier raften, een nachtelijke over-

gens traint en de cursist steeds vaker succes heeft bij de

levingstocht die u op de rand van de uitputting brengt en wat

proeven, ontstaat er een groeiproces: dan neemt de learned

de instructeurs al niet meer bedenken.

resourcefulness toe. Gaillard geeft wel toe dat de intensiteit

Anthony Gaillard: “Bij outdoortrainingen gaat men ervan uit

van de emotionele en lichamelijke reacties op stress groten-

dat louter de blootstelling aan (fysieke) stress voldoende is

deels bepaald wordt door iemands temperament. Die reacties

om weerbaarder te worden. Deelnemers worden beproefd

zijn dus moeilijk te veranderen, maar kunnen door training

aan de randen van hun kunnen, waarbij hen met opzet geen

wel beter hanteerbaar gemaakt worden. Het befaamde begrip

rust wordt gegund. Zowel uit de psychologie als de fysiologie

emotionele intelligentie is dan nooit ver uit de buurt.

is echter bekend dat mensen beter leren als intensieve

Pleidooi 4: het is de baas Het kunnen verhogen van stresstolerantie via nauwgezet gekozen trainingen is goed nieuws. Daarmee belanden we

Vijf stressbanners

evenwel opnieuw bij de werkgever: schrijft hij een stressgevoelige werknemer gewoon af of gunt hij hem een ernstige kans met een degelijke stresstraining (die evenwel niet van

1. Geef medewerkers in de mate van het mogelijke autonomie, ruimte om hun werk zelf te organiseren. 2. Zorg voor een werksituatie waarin medewerkers onderling voldoende sociale steun vinden en sociale contacten hebben. 3. Communiceer regelmatig over de bedrijfssituatie. Meld een negatieve boodschap tijdig, zo snel en zo volledig mogelijk. Medewerkers moeten het gevoel hebben dat er rekening met hen gehouden wordt. 4. Creëer duidelijkheid en zekerheid over de taakinhoud: de bevoegdheid, de taakomschrijving, de functie. 5. Neem de ontspanning van uw medewerkers héél serieus.

vandaag op morgen resultaat laat zien)? We keren hier met het probleem terug naar de werkgever. Het zou immers een illusie zijn alleen stresstolerante medewerkers te hebben. Ook de arbeidspsychologen keren zich uiteraard naar de werkgever. Er wordt veelvuldig gebruik gemaakt van het Karasek-model van de Amerikaan Robert Karasek, die in de jaren zeventig aan de slag ging als architect, maar naar de universiteit terugkeerde om te promoveren in de sociologie en hoogleraar te worden. Zijn model wordt niet alleen in academische kringen gelauwerd, het wordt ook door heel wat landen en arbeidsorganisaties aangewend in de regelgeving over welzijn op het werk. Ook in de cursussen van Belgische

4

vakbonden is Karasek geen onbekende.

Hans De Witte (KU Leuven): “Teamwerk vermindert stress en verhoogt de productiviteit .

d o ssi er

Belgian Refining Corporation (BRC)

Stressgevoelige medewerkers zijn een

Maar collega’s kunnen ook de bron van stress zijn, omdat ze

In Het weekend van zeven dagen houdt Ricardo Semler er

ergernis opwekken of zich ontpoppen tot kwelduivels. Denk

dezelfde opvatting op na. Die vrije tijd is problematisch,

maar aan ongewenste seksuele intimiteiten en pesten. En wat

beseft hij: “Slechts weinigen onder ons weten nog wat vrije

blijkt? De arbeidsorganisatie, de stijl van leidinggeven en de

tijd is of hoe echt te kunnen niksen. De mensen menen dat

bedrijfscultuur hebben een grote invloed of er al dan niet

het tegenovergestelde van werk vrije tijd is. Maar dat klopt

gepest wordt in een organisatie. Ook in dat verband geldt dat

niet, het is nietsdoen.” Boodschappen doen, zeker op drukke

het geven van verantwoordelijkheid aan de werkvloer door-

momenten, is niet bepaald ontspannend. Tijd doorbrengen

gaans helpt.

met je kinderen zie je allicht ook anders dan de vele uren in

Belgian Refining Corporation (BRC). Zij trekken

de files, terwijl je met hen van de sportclub naar de muziek-

immers veel sneller aan de alarmbel wanneer de

school en de vriendjes rijdt.

Een bedrijf kan maar betere enkele stressgevoelige medewerkers hebben, meent Veerle Van Praet, HR-manager bij de Antwerpse petroleumraffinaderij

werkdruk of andere arbeidsomstandigheden de

zwaar belastend”, bevestigt Hans De Witte. “Het is dan ook

zijn creatiever en productiever. Ze leveren meer op.

beter een concrete negatieve boodschap te geven dan de

Meer dan genoeg reden dus voor de werkgever om de

onzekerheid te laten aanslepen. Gemotiveerd blijven in een

ontspanning van zijn medewerkers héél serieus te nemen.

verkeerde kant opgaan.

4

puur eigenbelang. Stresstolerante en energieke werknemers

NR .

Maar waarom zou de baas hiervan wakker moeten liggen? Uit

onzeker wordt. Hoe sterk is de crisis-stress? “Onzekerheid ís

2-

Maar zelfs de beste arbeidsorganisatie baat niet als de job

JAARGANG

Ook ontspanning heeft quality time nodig.

BEN DE BRUYN

-

x

onzekere situatie valt niet mee. De (personeels)directie moet tijdig, zo helder en zo volledig mogelijk de boodschap Veerle Van Praet (BRC): “Stressgevoelige medewerkers trekken veel sneller aan de alarmbel. Ieder bedrijf zou er best enkelen in huis hebben.”

brengen. Werknemers moeten het gevoel hebben dat er rekening met hen gehouden wordt. Communicatie rijmt hier echt op motivatie.”

Pleidooi 7: het is de ontspanning Van organisatie via socialisatie tot communicatie - nu hebben we het hele palet met aspecten over werkstress wel belicht. Er blijft echter één verrassende dimensie over: de ontspanning. Lach niet te gauw, een verkeerd beleefde ontspanning verhoogt de stress alleen maar. Hans De Witte: “Wie op lange termijn efficiënt wil werken, moet ook perioden inbouwen voor volledige ontspanning. Dat betekent geen gsm, geen laptop, geen rapporten meezeulen naar het strand of de bergen. Een werkgever is er alleen maar bij gebaat als zijn

6

werknemer een ongestoorde vakantie heeft.”

Leeswijzer • Anthony Gaillard, Stress, productiviteit en gezondheidTweede editie. Nieuwezijds, 2003, 395 blz. • Robert Karasek & Tores Theorell, Healthy Work Stress, Productivity and the Reconstruction of Working Life. Basic Books, 1990, 400 blz. • Ricardo Semler, Het weekend van zeven dagen. Forum, 2003, 359 blz. • Ricardo Semler, Semco-stijl. Forum, 1993, 294 blz.

“Toen we in 2001 ons stressonderzoek uitvoerden, hadden

aspecten verbonden aan de externe dienst B&D (Business

we nog geen zekerheid over een nieuwe milieuvergunning”,

Development). In samenspraak met hem organiseerden we

zo blikt Veerle Van Praet terug. De petroleumraffinaderij in

ook vrijblijvende informatiesessies voor alle geïnteresseerde

het Antwerpse havengebied boekte vorig jaar een omzet van

werknemers. Hij heeft hen duidelijk uitgelegd wat stress

zowat 280 miljoen euro met 220 personeelsleden. “De

precies is, waarom we dit onderzoek deden, hoe het zou

onzekerheid over de vergunning gaf behoorlijk wat stress.

verlopen en wat de gevolgen ervan zouden zijn. Na die ses-

We peilden toen de gevoelens over werkdruk, veelzijdigheid,

sies konden de werknemers onmiddellijk een vragenlijst

regelmogelijkheden, sociale relaties en ondersteuning.

invullen, die door het Nationaal Onderzoeksinstituut voor

Vervolgens kwamen vragen aan bod over stressgevoelens,

Arbeidsomstandigheden (NOVA) verwerkt werden en

plezier in het werk, betrokkenheid bij het werk en span-

werden vergeleken met gegevens uit andere bedrijven.

ningsgevoelens. We werkten samen met consultant-genees-

Stressgevoelens zitten immers in ons: ze zijn subjectief,

heer Hari Jacobs, een preventieadviseur psychosociale

hebben te maken met onze draagkracht of onze veerkracht.

DRIEMAANDELIJKS TIJDSCHRIFT

Pleidooi 6: het is de communicatie

BAROMETER

7

Stressfactoren, daarentegen, zitten buiten ons, komen op

heden de verkeerde kant opgaat. Uiteraard mag je ook weer

ons af uit onze omgeving, kunnen ons storen en kunnen ons

niet té veel stressgevoelige mensen hebben.”

ziek maken. De enige manier om stress te meten, is dan ook de interne toestand te vergelijken met die in andere

Wat wordt er gevraagd?

bedrijven.” De werknemers kregen ook te horen dat er enkele maanden

Op de vragenlijst van BRC moesten eerst enkele nood-

na de verwerking van de enquête een werkgroep uitgebreid

zakelijke persoons- en bedrijfsspecifieke gegevens worden

zou rapporteren en een aantal voorstellen zou uitwerken. Een

ingevuld, die de antwoorden helpen duiden: leeftijd,

statistisch wetenschappelijk rapport, waarin BRC werd ver-

geslacht, opleiding, anciënniteit, uurregeling (dagdienst of

geleken met de industriële bedrijven uit het referentie-

ploegenstelsel), aantal werkuren per week, afdeling, statuut

bestand van NOVA, werd nadien ter inzage gelegd in de

(arbeider, bediende of kader).

onderneming. Alle betrokkenen kregen zowel de resultaten,

De inhoudelijke vragen werden gegroepeerd onder de

als de voorstellen om aan de problemen tegemoet te komen.

noemers werktempo en hoeveelheid, geestelijke belasting, emotionele belasting, de organisatie en relaties op het werk, arbeidsvoorwaarden, plezier in het werk, betrokkenheid bij

Het inschakelen van een onafhankelijk deskundige en een

heid tijdens het werk.

te werken om de zwakke punten uit de enquête aan te pak-

Van Praet merkt op dat er ook in het privé-leven stress ont-

“De resultaten hebben we vergeleken met de referentie-

ken”, vertelt Van Praet. “Daar zitten eenvoudige zaken bij: in

staat. Dat kun je zeker meenemen naar het werk, terwijl het

resultaten van de andere NOVA-onderzoeken, zeg maar met

plaats van een nota geven of informatie via het intranet, eens

bedrijf niet eens kan interveniëren. “Sommigen komen over

een uitgebreide werknemerspopulatie van vele andere

gaan práten met medewerkers. Niet alleen iemand aanspre-

hun thuissituatie praten. Dan kun je enkele tips of onder-

bedrijven”, aldus Van Praet. “Zo kun je vlug de punten op-

ken wanneer hij iets níet goed heeft gedaan, maar hem ook

steuning geven. Dat verlicht al. Sommige bedrijven hebben

sporen die problemen veroorzaken of die problemen dreigen

geregeld een schouderklopje geven als het wel goed gaat. We

psychologen ter beschikking voor de werknemers. Maar in

te veroorzaken.”

hebben onze toolboxmeetings, die bedoeld waren om veilig-

principe kan een bedrijf alleen de stressfactoren op het werk

heidsproblemen te bespreken, opnieuw ingevoerd. Dat is

aanpakken. Sinds ons stressonderzoek hebben wij we veel

toch erg belangrijk.”

minder absenteïsme. Dat is alvast een aantoonbaar positief

onderzoeksinstituut had een goede reden. Veerle Van Praet: “Dat werkt drempelverlagend. Je moet de anonimiteit en

Welke pijnpunten?

onherkenbaarheid van de individuele respondent garanStress heeft immers een negatieve bijklank. Het begrip roept

sociaal-organisatorische aard. Van Praet verduidelijkt: “Het

bij hen een gevoel van falen op. Medewerkers zijn er dus voor

gaat om interne communicatie, de relaties met collega’s,

beducht dat hun chef zou vernemen dat zij hiervan last heb-

relaties met directe leidinggevenden, problemen met de taak,

ben. Vooraf kregen ze ook een brief met een heldere toelich-

duidelijkheid over de jobinhoud, problematische veranderin-

ting over het onderzoek, die bewust werd ondertekend door

gen, en communicatie over het bedrijf en over het werk.”

de onafhankelijke deskundige.”

Volgens Veerle Van Praet hebben de meeste bedrijven

De bevraging leverde dan ook een respons op van 56%. “Maar

gelijkaardige problemen die te maken hebben met een tekort

volgens mij mag je die participatiegraad gerust nog naar

aan communicatie: “Maar leidinggevenden ervaren dat niet

boven bijstellen”, meent Van Praet. “Wie last heeft van stress,

altijd als dusdanig. Dat gebrek aan informatie hoor je regel-

grijpt zo’n kans zeker aan. Hij kan dan anoniem een duidelijk

matig tijdens gesprekken met collega’s. Niet ingelicht worden

signaal geven. Allicht voelt de helft van de werknemers die

over beslissingen die je wel aangaan werkt demotiverend.

hieraan niet heeft meegedaan, zich dus minder aange-

Leidinggevenden onderschatten nogal eens het belang van

sproken door het onderzoek.”

duidelijkheid van informatie, van opdrachten, van tijdslimie-

Van dokter Jacobs leerde de HR-manager ook dat een bedrijf

ten. Het komt allemaal neer op respect en aandacht voor

naast stressbestendige medewerkers ook stressgevoelige

mensen.”

mensen nodig heeft. “Stressbestendige mensen gaan altijd maar voort, trekken de anderen mee. Stressgevoelige mede-

Hoe bijsturen?

werkers trekken veel sneller aan de alarmbel. Ieder bedrijf

8

zou er best enkelen in huis hebben. Zij zijn de barometer

“Samen met onze syndicale afgevaardigden hebben we een

wanneer het met de werkdruk of andere arbeidsomstandig-

werkgroep opgericht om concrete en haalbare initiatieven uit

x

-

Bij BRC rinkelde de alarmbel vooral voor problemen van

JAARGANG

resultaat.”

deren. Anders hoef je op niet te veel medewerking te rekenen.

4

Wie wil (niet) antwoorden?

emotionele reacties tijdens het werk, aspecten van vermoeid-

NR .

aantoonbaar positief resultaat.”

veranderen, de herstelbehoefte, piekeren en slaapkwaliteit,

2-

veel minder absenteisme. Dat is alvast een

de organisatie, de gedachte om al dan niet van baan te

Onderzoek SD WORX

Tevreden werknemers hebben minder ziektedagen

DRIEMAANDELIJKS TIJDSCHRIFT

“Sinds ons stressonderzoek hebben we

In het kader van het onderzoek Personeelsbeleid in België 2002 vroeg SD WORX meer dan 170 personeelsmanagers wat zij als grootste uitdagingen voor personeelszaken zagen, zowel op korte als op langere termijn. Opmerkelijk is dat alles wat verband houdt met werknemerstevredenheid, het behouden of verbeteren van de sfeer en de motivatie, alléén op kop staat in de toptien van de door hen vermelde items. O.a. door onderzoeken over de impact van (on)tevredenheid is het besef gegroeid dat dit één van de noodzakelijke voorwaarden is voor productiviteit én dus omzet. Maar, zoals ook Veerle Van Praet bij Belgian Refining Corporation mocht ervaren, de verzuim- en verloopcijfers zijn óók een rechtstreeks gevolg van die tevredenheid. Zo leren de resultaten van een ander onderzoek van SD WORX in 2002 dat werknemers met een hoge tevredenheid (meer dan 8 op een schaal van 10) gemiddeld 5,8 ziektedagen per jaar hebben en slechts 7,4% van hen heeft de intentie om het bedrijf te verlaten. Ontevreden werknemers daarentegen (met een score van minder dan 5 op dezelfde schaal) hebben gemiddeld het dubbele aantal ziektedagen per jaar (10,8) en hun wil tot vertrekken is exponentieel gestegen tot 56,5%. Tevreden medewerkers besparen het bedrijf dus veel kosten. Werknemerstevredenheid en het welzijn van werknemers verbeteren of behouden blijft dan ook de grootste uitdaging voor de Belgische HR-manager. Bij kleinere bedrijven speelt ook de beloningsproblematiek een hoofdrol, bij grote bedrijven is het automatiseren van de personeelswerking en - hieraan gekoppeld - een betere interne communicatie belangrijk. Voor meer informatie surf naar www.sddiagnostics.be

9

d o ssi er

Marc Degryse (Club Brugge): “Spanning heb je nodig om een goede prestatie leveren.”

De stress van de deadline Stewardessen, rechercheurs en journalisten werken nagenoeg allemaal en altijd onder hoge druk. Zij scoren het hoogst in een recent Nederlands onderzoek over werkstress. Is het een stress die futloos maakt of juist energie geeft? Op de volgende bladzijden antwoordt Peter Vandermeersch, hoofdredacteur van De Standaard. Eerst leggen we de vraag voor aan Pieter Aspe, niet alleen de meest succesvolle, maar met twee thrillers per jaar ook de meest productieve misdaadauteur in de Lage Landen.

Marc Degryse (Club Brugge)

PASCAL VAN STEENBRUGGE

Thrillerschrijver Pieter Aspe

Spartaanse discipline? “Ik schrijf elke dag vijf bladzijden,

Klokvast werken om de stress aan te kunnen

tussen 8 en 12 uur, zes dagen per week. Die discipline is

Hij beaamt de veronderstelling dat ook acteurs allicht een enigszins vergelijkbare spanning ervaren. Geen goede acteerprestatie zonder gezonde plankenkoorts. “Rondom mij zag ik sommige profvoetballers ooit wel negatieve stress krijgen, die dan oversloeg op hun prestaties. Kun je niet omgaan met de druk die daarmee samengaat, dan kan het wel eens stress worden en verlammend werken. Dat komt in de topsport wél voor, al heb ik zelf nooit het gevoel gehad dat ik door spanning of stress minder goed ging presteren. Komt een topvoetballer té kalm het veld op, dan kan dat aanleiding geven tot nonchalance, zijn prestaties negatief beïnvloeden. Je moet zelf ervaren tot waar je kunt gaan, tot waar spanning positief voor je werkt. Dat is de kunst om tot topprestaties te komen en allicht is dat in het bedrijfsleven hetzelfde. Hoe meer ervaring je hebt om onder spanning te leven, hoe makkelijker je daarmee om kunt gaan.”

boeken per jaar haalt Aspe een ongelooflijk hoog ritme. “Ach ja, dat is veel, maar Simenon schreef er acht of negen per jaar.” Ligt die hoge productie contractueel vast? Pieter Aspe: “Ja, maar nooit op lange termijn. Zo heb ik voor 2004 weer een contract ondertekend voor twee boeken. Dat is geen afdwingbaar document, maar een afspraak met de uitgever. Ik bepaal dat ik de intentie heb dit jaar twee boeken te schrijven. Maar ik zou niet graag vastzitten aan een

NR .

2-

eerder – heb ik gewoontegetrouw niet gehaald.” Met twee

JAARGANG

de ingebouwde reserve. Vorige zaterdag was de laatste deadline van mijn veertiende boek, de eerste – veertien dagen

Om te kunnen meepraten over het verschil in stress tijdens zijn leven op de grasmat en in een managersfunctie, vindt voormalig topvoetballer Marc Degryse dat hij nog niet lang genoeg bezig is met zijn nieuwe bestaan als sportleider van Club Brugge. “Als voetballer heb ik wél spanning gekend. Maar dat lijkt niet vergelijkbaar met stress. Spanning voor een topwedstrijd vind ik wel aangenaam en misschien een must, wil je op het veld voor een groot publiek een goede prestatie leveren, zeker wanneer er letterlijk en figuurlijk veel op het spel staat.”

Eén van de onderdelen van zijn huidige taak is precies díe omstandigheden creëren waarin trainers en spelers maximaal kunnen renderen. Voert de club een aangepast stressbeleid? “We hebben wel een trainer die vrij relaxed is. Werk je samen met mensen die steeds vol stress rondlopen, dan belast dat de mensen rond hen. In een bedrijf zal een manager die rust uitstraalt, ook vertrouwen en kalmte overdragen op zijn medewerkers.”

10

eerste deadline nooit. De tweede wel, dan moet het, dat is ook

Een benijdenswaardig natuurtalent of een gevolg van

-

:-( :-)

werk uit te stellen. Maar zelfs mét die discipline haal je de

recensent. Misschien schrijft Pieter Aspe (50) zelfs sneller.

DRIEMAANDELIJKS TIJDSCHRIFT

“Kom niet te kalm het veld op”

4

nodig, want zonder zijn er steeds weer andere excuses om het “Aspe verkoopt sneller dan wij kunnen lezen”, schreef een

contract van pakweg vijf jaar.” Geen panische angst voor een writer’s block? Pieter Aspe: “Niet echt. Ik heb wel schrik dat ik niet meer aan de verwachtingen zou voldoen. Dat gevoel wordt zelfs steeds

Pieter Aspe: “Ach ja, twee boeken per jaar is veel, maar Simenon schreef er acht of negen per jaar.”

11

erger. In Vlaanderen moet je als schrijver blijven produceren.

Alleen speel ik in elke aflevering één klein rolletje, een cameo.

Hoofdredacteur Peter Vandermeersch

slagen van een voetbalwedstrijd verneem je niet eerst in de

En dat moet op een constant niveau gebeuren, liefst zelfs elke

Als er al sprake was van enige stress, was het vóór ik de eerste

“Sommigen kunnen alleen presteren onder druk”

krant, maar op radio en tv. Voor ons zijn analyse en achter-

keer een beetje beter.”

aflevering te zien kreeg. Ik was toch wel benieuwd naar het

grond, opinie en commentaar belangrijk. In die zin is de

resultaat, een beetje nerveus zelfs. Maar het is meegevallen.

Sinds 1999 is Peter Vandermeersch hoofdredacteur van de

deadline een relatief begrip. Anderzijds heb ik wel liever dat,

Wat betekent dat in uw geval? Wanneer is een Aspe

Iedereen was onder de indruk, ook ik. En ja, dat ontroert. Het

krant De Standaard. Hoe gaat hij om met de druk van de

als de Amerikanen dan toch Irak willen bombarderen, ze dat

succesvol?

is een emotioneel moment wanneer je ziet hoe de dingen die

deadline? En hoe sterk weegt de deadline op de kwaliteit van

doen om 23 uur en niet om 3 uur. Maar als vanavond om

Pieter Aspe: “Van mijn vorige boek zijn in eerste druk 70.000 stuks

je op papier gezet hebt, tot leven komen.”

een krant?

middernacht de paus doodvalt, dan hebben we morgen acht

Waar haalt u uw inspiratie vandaan?

“Op een gewone werkdag ligt de deadline van De Standaard

aangepast. Over premier Verhofstadt hebben we niets klaar,

Pieter Aspe: “Alles is een bron van inspiratie. Het is wel belang-

voor de laatste pagina om 22.30 uur”, vertelt Peter

de man is springlevend.”

rijk dat je iemand hebt die naast je staat, maar – op de uitgever

Vandermeersch (43), de directeur-hoofdredacteur van de

pagina’s over de man. Die liggen klaar en worden maandelijks

verkocht. De cijfers blijven stijgen, maar daar komt natuurlijk

na – leest niemand mijn boeken op voorhand, ook mijn partner

krant De Standaard. “Er zijn uiteraard al deadlines vanaf

Wat als onze premier toch iets ernstigs overkomt om

het erop voor de rest van de dag. Dat is dus

niet. Ik vertel er wel veel over, dus mijn partner kent het verhaal

16 uur. Eerst worden de minst nieuwsgevoelige pagina’s door-

middernacht?

redelijk romantisch.”

nog voor het helemaal af is. Voor zover mogelijk, tenminste,

gestuurd, zoals recensies. De laatste pagina is de één. Als het

Peter Vandermeersch: “Dan zouden we de krant een eind

want ik weet zelf ook vaak niet waar ik uit zal komen. De

écht nodig is, kunnen we tot 1 uur de persen stilleggen. Bij

ophouden, ook al omdat we weten dat de concurrenten dat

ontknoping is dus ook voor mij spannend. Tenzij het te lang

verkiezingen worden de persen systematisch vijf keer stil

ook doen. De verdeling komt dan gewoon wat later op gang.

duurt voor ik haar ken, dan word ik vervelend.”

gelegd, waardoor de kranten die eerst van de persen rollen,

Dat betekent niet per se dat de mensen hun krant later

niet dezelfde zijn als de kranten die het laatst de deur uitgaan.

krijgen, het wil alleen zeggen dat iedereen er wat meer druk op zet: drukkerij, post, distributeurs, wij.”

Pieter Aspe: “Dat valt best mee. Gelukkig maar, want ik geloof

Hoe uit zich dat? Serviezen die eraan moeten geloven?

In principe is er maar één editie van De Standaard, maar vaak

niet dat ik me dat ten opzichte van de lezers kan permitteren. Er

Pieter Aspe (lacht): “Overmatig drankgebruik en sigaretten.

zijn er aanpassingen. Van het aantal doden bij een aard-

zijn trouwens weinig argumenten die het zouden rechtvaar-

Nu zit ik in mijn afkickweek. Van het boek, bedoel ik. Ik heb

beving. Of van een typfout. Vóór 1 uur wordt er nog aan de

In hoeverre kunt u het zich permitteren de kwaliteit te

digen iets helemaal anders te gaan doen. Ik vind het nog altijd

tijd nodig om afstand te nemen. Volgende week kan ik het dan

krant gesleuteld.”

laten lijden onder de druk van de deadline?

leuk. Op moeilijke momenten denk ik meestal aan al die

nog eens nalezen en dan moet het weg. Dan gaan we op reis.

mensen die dagelijks om zes, zeven uur ’s morgens naar Brussel

Anderhalve maand later zit ik om acht uur ’s morgens weer

Ligt jullie deadline laat genoeg om concurrentieel te zijn?

Maar er zijn trucs. Ik ben zelf jarenlang correspondent

pendelen. Dan is mijn werk plots ongelooflijk boeiend.”

aan mijn klavier voor een nieuw boek. Tegen die tijd kriebelt

Peter Vandermeersch: “Ja, omdat we bij voorspelbare actua-

geweest in Frankrijk en de VS, ik heb ook veel verkiezingen

het al lang. Gisteren nog vertelde ik mijn vrouw over mijn

liteit kunnen onderhandelen met de drukkerij. Al moet een

gedaan. Op zo’n moment ligt de biografie klaar van zowel

Brengen de tv-bewerkingen van tien thrillers (momenteel

volgende boek. En het stopt natuurlijk nooit echt. Ook op

krant het niet echt hebben van het allerlaatste nieuws. De uit-

Jospin als Chirac. Er lagen ook twee commentaren klaar, voor

op VTM, met Herbert Flack, Lucas Van den Eynde en

vakantie pik je dingen op die je nuttig acht.”

Pieter Aspe: “Ik heb de scenario’s gelezen en we hebben er wat

Vind je het schrijversbestaan romantisch?

in de krant. We kunnen ons dat permitteren, omdat het onze

over gepraat, maar verder heb ik daar niets mee te maken.

Pieter Aspe: “Ik schrijf zes dagen vier uur. Om 12 uur zit het

marktpositie is. Waarom verkopen we veel kranten? Omdat

erop voor de rest van de dag. Dat is dus redelijk romantisch.

we het belangrijk vinden dat onze informatie betrouwbaar is.

Maar de rest van de dag ben je ook met je boek bezig. Ik heb

We krijgen ook veel meer kritiek na foute berichtgeving dan

ooit geprobeerd vijf of zes uur per dag te schrijven, maar dat

wanneer we iets niet konden brengen. Over de VS berichten is

lukt me niet. De concentratie verslapt en uiteindelijk heb je

door het tijdsverschil sowieso moeilijk. Hun klassieke werk-

niks méér gedaan. Ik hou het snoeiwerk ook voor de tweede

uren – nine to five – zijn bij ons 15 tot 23 uur. Als correspondent

lezing. Dat is beter dan bij het schrijven ellenlang te piekeren

in de VS werken is moordend. Toen ik in New York woonde,

over die ene zin. En telkens weer is er die beloning in het

stond ik om 7 uur op en begon ik te werken, maar dan was het

vooruitzicht: om 12 uur is ’t gedaan en doe ik me een Duvel

hier al 13 uur en was de planning van de krant al opgemaakt.

cadeau. Nu ja, een tweede Duvel, de eerste schenk ik in om

Ten tijde van de affaire-Lewinsky gebeurden de meeste

11 uur, klokvast.”

dingen daar tussen 16 en 20 uur. Ginder 16 uur is hier 22 uur.

Pieter Aspe Pieter Aspe is het pseudoniem van Bruggeling Aspeslag. Hij is razend populair als auteur van de misdaadromans met het Brugse speurdersduo Van In en Versavel. Voor hij in 1996 voltijds schrijver werd, was hij onder meer actief als magazijnier, verkoper, agent bij de zeevaartpolitie, en handelaar in brocante en wijn. Hij was ook meer dan tien jaar de conciërge van de Heilige-Bloedkapel in Brugge. In 2003 verschenen de thrillers Pandora en 13.

4 NR .

beide scenario’s. Wanneer op een laat uur iets uit de lucht komt vallen, ligt het anders. Mijn credo: liever niet dan slecht

Francesca Vanthielen in de hoofdrollen) extra stress?

12

Peter Vandermeersch: “Af en toe merk je dat, eerlijk is eerlijk.

2-

voorstellen dat je eens iets helemaal anders wilt doen.

JAARGANG

Word je zelf je personages niet een beetje beu? Ik kan me

-

“Ik schrijf zes dagen vier uur. Om 12 uur zit

DRIEMAANDELIJKS TIJDSCHRIFT

een eind aan.”

In Japan daarentegen heb je een luxeleventje door het tijdsverschil.”

Peter Vandermeersch (De Standaard): “Als correspondent in de VS werken is moordend. Toen ik in New York woonde, stond ik om 7 uur op en begon ik te werken, maar dan was het hier al 13 uur en was de planning van de krant al opgemaakt.”

13

nen zelfs alleen presteren onder druk.”

Geen ramp groter dan bezit te begeren. Daarom: wie de vrede kent der genoegzaamheid,

die telkens ongeveer een kwart van mijn tijd in beslag nemen. Vroeger liepen nogal wat alcoholici rond op de redactie,

bekijken de krant van die dag en gaan na wat er beter kon. Die

zegt u. Is er een goede reden waarom dat nu niet langer het

evaluatievergadering gaat over in een planningsvergadering

geval is?

voor de volgende krant. Dan is het belangrijk dat iemand bepaalt

Peter Vandermeersch: “We werken veel professioneler dan

waarop wordt gefocust, want er zijn altijd meer verhalen dan er

vroeger, we zijn met meer mensen, de sociale druk is groter

Een willekeurig park in China, om half zes in de ochtend.

papier is. Daar weeg ik heel zwaar op. De tweede taak is van

en we zijn verhuisd van het centrum van de stad naar een

Een dertigtal mensen staat in groepjes ‘ochtendgymnas-

commerciële aard, zoals abonnementsacties. Een derde taak

industrieterrein aan de rand van de stad, waar geen cafés te

tiek’ te doen. Sommigen oefenen taiqiquan –een soort

is het management. De Standaard telt zowat 125 mede-

vinden zijn (lacht). Het betekent dus niet dat de stress is ver-

oosterse meditatieoefening– uit, anderen hangen aan

werkers, dat betekent dat ik moet aanwerven, ontslaan,

minderd, integendeel. Bovendien is er niet alleen de druk van

de bomen met hun benen heen en weer te slingeren en

promoveren en motiveren én dat ik die ploeg moet vertegen-

de kwantiteit, maar ook van de kwaliteit. Dagelijks wordt

weer anderen staan met de knieën lichtjes gebogen hun

woordigen in de directieraad van de Vlaamse Uitgevers-

bewust 20% te veel geschreven. Een stuk dat niet verschijnt of

armen in de lucht te gooien. Er heerst een ontspannen

maatschappij. Ten vierde is er de representatiefunctie. Ik

zwaar ingekort wordt, is zeer frustrerend, zeker voor een

sfeer. Na afloop zien de beoefenaars er relaxed, fris en

moet de krant vertegenwoordigen op tv, in allerhande

redacteur.”

monter uit. Ze lijken stressbesten-

Uit de Daodejing van Laozi

dig en paraat om aan een drukke

debatten. De combinatie van de vier is eigenlijk een onmoge-

tieve gevoelens jegens die baas de vrije loop kan laten. Dat zulke praktijken in trek zijn, wijst erop dat werkstress duidelijk aanwezig is in China. Door economische hervormingen, en een geleidelijke overschakeling van een staatsgeleide economie naar een vrije markteconomie is de werkdruk de afgelopen twintig jaar enorm toegenomen. Met het verdwijnen van een centraal geleide economie, zijn de sociale zekerheden één voor één weggevallen en moet de werknemer nu zelf instaan voor het financieren van huisvesting, ziekteverzekering en onderwijs voor de hele familie. Bovendien zijn bedrijven veel meer prestatiegericht beginnen werken, zodat concurrentie binnen het bedrijf bikkelhard is geworden. Mensen staan onder hoge druk om goed te presteren, veel te bewijzen en

lijke job, maar ik probeer er over te waken dat men mij niet te

Zijn er externe factoren die de deadline mee bepalen?

werkdag te beginnen.

veel van het inhoudelijke wegtrekt. Gelukkig heb ik drie

Peter Vandermeersch (fel): “Aandeelhouders of wie dan ook,

Is dit dan de Chinese techniek bij

adjuncten.”

kunnen, willen noch mogen tussenkomen in het redactio-

uitstek om stress te bestrijden:

nele. Het is zoals zwanger zijn: je bent het niet een beetje.

lichaamsoefeningen voor dag en

Ofwel ben je redactioneel onafhankelijk, ofwel niet. Als we al

dauw? Voor sommigen wel. Zij zijn

rekening houden met gevoeligheden, zijn het algemeen jour-

tussen de 30 en 50 jaar en willen

de populariteit van centra waar

nalistieke en humanistische. Plaatsen we een foto van een

vóór het aanvangen van de dag-

mensen

dood kind of niet? Die dingen. Het is niet omdat Thomas

taak fysiek even tot rust komen en

problemen heen kunnen, wijst op

Leysen, de gedelegeerd bestuurder van onze moedermaat-

hun lichaam de nodige beweging

een nijpend probleem. Toch zijn er

schappij, zitting heeft in de raad van bestuur van Umicore,

gunnen. Ze zijn grootgebracht

weinig indicaties dat bedrijven

Lukt het om voldoende betrokken te blijven bij de inhoud?

dat dit er ons zou van weerhouden informatie te brengen die

met de relativerende levensbe-

werkstress op een professionele

Bij De Morgen zette Yves Desmet een stapje opzij om weer

negatief is voor Umicore. De redactionele onafhankelijkheid

schouwingen van Laozi waarin

manier aanpakken. De meeste

meer te kunnen schrijven.

van de krant is absoluut, daar steek ik mijn hand voor in het

een evenwichtig bestaan centraal

bedrijven erkennen stress op de

Peter Vandermeersch: “Dat laatste lijkt mij eerder het verhaal-

vuur.”

x

staat: tijdens de fysieke inspan-

tje te zijn naar buiten uit. Dit is alleszins een bijzonder zware

ningen, weten ze zich te ontspan-

job. Daarom ook had ik mezelf voorgenomen dit niet langer

nen en alle afleiding uit hun

dan vijf jaar te doen. Die vijf jaar waren om eind 2003 en ik

gedachten te bannen.

ben hier nóg. Ik heb mijn limiet verschoven naar eind 2008. Ik

Chinezen kunnen hun werkstress

begrijp Yves wel een beetje als hij zegt dat hij uitgekeken was

echter ook op een andere manier

op de aspecten van de job van hoofdredacteur die minder of

verwerken.

zelfs helemaal niets met de inhoud te maken hebben. Mijn

Een “stressverminderingscentrum”

voorganger Dirk Achten zei dat hij na zes jaar was opgebrand. Vroeger telden we nogal wat alcoholici in onze rangen. Dat is

Peter Vandermeersch

in een Chinese stad, om tien uur ‘s avonds. Medewerkers zijn volop bezig telefoons van klanten te beantwoorden. Hun dienstverlening? Een luisterend

begrijpelijk, als je ziet hoe mensen door de druk van de deadHoofdredacteur-directeur van de krant De Standaard, Peter Vandermeersch (43), is sinds 1988 aan “zijn” krant verbonden, eerst als medewerker van de cultuurredactie en daarna achtereenvolgens op de redactie buitenland, als correspondent in Parijs, als chef van De Standaard Magazine en als correspondent in New York. Sinds januari 1999 is hij hoofdredacteur.

oor. Mensen die hun stressgevoelens niet meer de baas zijn, kunnen, tegen een milde prijs, praten met een persoon die zich voor de duur van het telefoongesprek voordoet als hun beste vriend, hun meelevende collega, of hun begrijpende baas. In sommige centra gaat de dienstverlening zelfs nog een stap verder. Daar kan een

genoeg te verdienen. Exacte cijfers over werknemers met stress

zijn

niet

voorhanden.

Onderzoek hieromtrent komt maar heel traag op gang. Maar alleen al

N ath a li e d e s pi ege lei r e

absoluut, daar steek ik mijn hand voor in het vuur.”

met

hun

werkstress-

werkvloer niet als vraagstuk en verschaffen geen ondersteuning aan werknemers met stress. Bovendien zijn er geen formele procedures beschikbaar voor stressbegeleiding. Hoe komt dit? In de Chinese samenleving wordt op een heel andere manier met

O o st

“De redactionele onafhankelijkheid van de krant is

14

is altijd te vree.

Ik moet inhoudelijk sturen via de ochtendvergadering. We

een imitator zijn baas nabootst en de klant zijn nega-

4

doe dat gemiddeld nog één keer per week. Ik heb vier taken,

klant, tegen 4 euro per uur, een kamer huren waarin

NR .

Geen onheil groter dan geen tevredenheid te kennen

2-

Geen zonde groter dan begeerte te koesteren,

kommer en kwel. Ieder heeft zijn specialiteit. Sommigen kun-

JAARGANG

lectuele prestatie worden geleverd. Let wel, het is hier geen

Manu Ruys destijds. Hij schreef elke dag het hoofdartikel, ik

-

line opbranden. Bovendien moet onder zware druk een intel-

Peter Vandermeersch: “Mijn rol is totaal anders dan die van

w est

DRIEMAANDELIJKS TIJDSCHRIFT

Wat zou een krant zonder hoofdredacteur missen?

Het stressverminderingscentrum

O o st

persoonlijke gevoelens omgegaan dan in het Westen. In de Chinese cultuur staat het vermijden van discussies en confrontaties te allen tijde centraal. De stresslijdende werknemer zal dus zeker niet openlijk uitkomen voor zijn klachten uit vrees de harmonische toestand in het bedrijf te verstoren. Verder zal hij zich ook niet in een zwakke positie willen opstellen door toe te geven dat hij problemen heeft met stress. Hierdoor zou hij “gezichtsverlies” lijden, en gezichts-

15

verlies is zowat het ergste wat hem kan overkomen. Tenslotte heeft hij van de sterk hiërarchische gedragscode van de

Nekpijn

Chinese filosoof Confucius onthouden dat hij respect moet tonen voor zijn overste en dat hij diens beslissingen zo weinig mogelijk ter discussie mag stellen. Als goede “onderdaan” moet hij de beslissing van zijn werkgever aangaande taak-

Ik zit aan mijn bureau en overloop mijn symptomen: lichte

verdeling en werkopdrachten respecteren en uitvoeren.

hoofdpijn, nekpijn, nervositeit, mijn hart en pols kloppen

Insinueren dat een directeur of manager te veel werk in zijn

gejaagd, de kleinste onnozelheden irriteren me, ik heb het

schoenen schuift, is dus uit den boze.

gevoel dat ik geen controle meer heb over de dingen…stress.

Kortom, om een confrontatie met een overste of gezichts-

Waarom? Aan mijn werkomstandigheden kan het niet liggen.

verlies te vermijden, zal een gestresseerde werknemer dus

Niemand stoort me, niemand jaagt me op. Ik heb een leuk

eerder proberen zijn problemen op eigen houtje te verwerken

kantoor, met een prachtig uitzicht over de baai van New York.

(door bijvoorbeeld soelaas te zoeken bij bovenvermelde

Door die baai racen op dit ogenblik speedboten van de kust-

“stressverminderingscentra”) dan de oorzaak van de

wacht. Daarboven cirkelen helikopters van de politie en de

problemen op de werkvloer –te hoge werkdruk, te zwaar

brandweer. Daar nog boven, onzichtbaar maar zeer hoorbaar,

takenpakket, of te hoge verwachtingen– aan te pakken in

scheren militaire jets voorbij. Ik zet de radio aan en hoor de

samenspraak met het management en collega’s.

minister van ‘Homeland Security’ zeggen dat het gevaar van

Toch zijn de gevolgen van werkstress universeel. Dat een te

aanslagen sedert de Elfde September nog nooit zo groot was.

hoog stressniveau bij werknemers nadelige gevolgen heeft

Ik zet de tv aan en onze burgemeester Mike Bloomberg bezweert

voor zowel de individuele prestatie als de prestatie van het

me dat we gewoon moeten doen wat we anders zouden doen,

bedrijf, geldt ook in China. Dat de fysieke gevolgen van werk-

dat we kalm moeten blijven. ‘Blijf kalm’. Als je dat blijft herha-

ren kon zij erover meepraten. "Ik vrees dat ik aan 'burn out'

om te schreeuwen. 14 % zag de vernietiging van machines of

stress, zoals hartklachten, rugklachten, depressiviteit en

len tegen mensen die zich ongerust maken, herinner je hen

lijd”, vertrouwde ze me toe. Toch merkwaardig hoe we onszelf

ander materiaal door “workplace rage”. 20 % nam ontslag van

maagzweren zwaar beginnen door te wegen op de zorgsector,

voortdurend aan hun zorgen en maak je hen uiteindelijk

met machines vergelijken. Als kind hoorde ik in het arbeiders-

een vorige job wegens stress. Een kwart zegt geweend te heb-

is ook van kracht in China. Geschat wordt dat de hoge eco-

doodnerveus. Het is Orange Alert in Amerika, de tweede

milieu waarin ik opgroeide volwassenen klagen dat die of die

ben op hun werk door stress. 9 % heeft een gewelddaad op het

nomische en maatschappelijke kosten van werkstress in

hoogste staat van alarm. Begrijpt u nu waarom ik me gestres-

"versleten" was of "in panne gevallen". Nu zijn steeds meer

werk meegemaakt en 18 % werd zelf fysiek of verbaal geïn-

België op zo’n 2,5 procent van het BNP ligt, wat neerkomt op

seerd voel? Toegegeven, ik zou het veel lastiger kunnen heb-

mensen zo vergroeid met hun computer dat ze als ze gestres-

timideerd het afgelopen jaar. Elke week worden zo’n

ongeveer 5 miljard euro per jaar. Indien we dit zouden extra-

ben. Wie nu in Wall Street werkt bijvoorbeeld, moet voorbij

seerd raken, spreken over "overload" of als de dingen hen

20 Amerikanen vermoord op hun werk. Na een serie inciden-

poleren naar China (waar dergelijke cijfers niet voorhanden

zwarte, dreigend uitziende hekken, gehelmde agenten met

boven het hoofd groeien over "burn out" of "shut down". Soms

ten in postkantoren deed een nieuwe uitdrukking haar intrede

zijn), zou dit resulteren in een 24 miljard euro, een kost die de

mitraillettes en metaaldetectoren. Het handig gelegen metro-

vraag ik me af of die computers onze dienaars zijn of wij de

in de Engelse taal: ‘going postal’, wat betekent, zo gestresseerd

Chinese maatschappij liever niet draagt.

station onder het beursgebouw is dicht. Niet bepaald een ont-

hunne. Steeds meer mensen staan onder toezicht van compu-

worden dat je in blinde razernij ontsteekt en iets geks doet,

Met de armen zwaaiend mediteren in het park of scheldwoor-

spannend begin van een werkdag die in New York sowieso

ters. En ze krijgen er steeds meer stress door. Zoals Sylvia die

zoals een geweer pakken en iedereen neerknallen. Moord is nu

den roepen naar een fictieve baas, zijn stappen in de goede

zelden stressvrij is.

kassierster is in een grootwarenhuis. Vroeger maakte ze af en

de tweede hoogste oorzaak van sterfgevallen op het werk en de

richting om stress te bestrijden. Maar idealiter moeten

Natuurlijk, het is overal wat, zelfs in het veilige België. Een

toe een praatje met klanten tijdens het werk. Nu houdt een

eerste voor vrouwen.

Chinese bedrijven de werkstressproblematiek in eigen huis,

kennis schreef me deze week dat stress in Belgie nog in de

computer bij hoeveel producten er per uur over haar scanner

Er is slechts één groep mensen die aan nog meer stress lijden

taboesfeer zit, maar met de druk van haar werk en vier kinde-

gaan en als het niet rap genoeg gaat, tja, er zijn werklozen

dan werknemers: werklozen. Daarom zijn zwarte Amerikanen

genoeg die Sylvia’s baantje willen. Sylvia’s klanten hebben geen

meer gestresseerd dan andere raciale groepen. Het is niet

gezichten meer. Het zouden robots kunnen zijn die langs haar

alleen de werkloosheid natuurlijk, maar alles wat ermee

immer lopende band passeren. Sylvia is veel

gepaard gaat: racisme, slecht onderwijs, slechte behuizing,

productiever geworden. En veel gestresseerder.

drugs, chaos, angst en isolement… zwarte Amerikanen leven

Er zijn miljoenen, misschien wel miljarden

het minst lang. De voornaamste oorzaken zijn kwalen die door

mensen zoals Sylvia. De Internationale Arbeids-

stress in de hand worden gewerkt zoals beroerten, hartziekten,

organisatie noemt stress “een der voornaamste

hoge bloeddruk, diabetes en kanker. Daarin worden ze op de

gezondheidsproblemen van de 21ste eeuw".

hielen gevolgd door de Indianen.

Hier in de VS klaagt 40% van de werknemers

Intussen zijn we wel productiever geworden. Maar werden we

volgens een officiële peiling dat hun job

daar beter van? Of zelfs rijker? Stress kost de Amerikaanse eco-

extreem stressvol is. Volgens een Gallup poll

nomie -door ongelukken, absenteïsme enzovoort- elk jaar

staat 80% onder stress. 62% eindigt elke werk-

meer dan 300 miljard dollar. Daarvoor zou je al een flink pak

dag met nekpijn door stress. Een kwart heeft zin

traagheid kunnen kopen.

Bio

o o st

Nathalie de Spiegeleire

16

Nathalie De Spiegeleire is sinologe en werkte van 1997 tot 2000 als government analyst voor de Amerikaanse Kamer van Koophandel in Taipei, Taiwan. Ze was er verantwoordelijk voor het schrijven van rapporten over het sociaal-economisch gebeuren van Taiwan en over beleidsinitiatieven van de Taiwanese regering en ze stelde berichten samen ter voorbereiding of ter afronding van belangenbehartigingsbezoeken aan Taiwanese en Amerikaanse beleidsvoerders.

w est

Jacqueline Goossens Jacqueline Goossens groeide op in Oost-Vlaanderen. In 1980 verhuisde ze naar New York. Ze observeert, schrijft en spreekt er voor De Morgen, Knack Weekend en VRT-radio.

4 NR .

2JAARGANG

DRIEMAANDELIJKS TIJDSCHRIFT

x

w est

op een professionele manier aanpakken.

jacq u e li n e Go o ss en s

x

17

plaats een goed oog hebben voor kansen die zich aandienen

U pakt de vakbonden geregeld hard aan. Zou u niet eens drie

en die te grijpen als ze de moeite waard zijn. Hij of zij moet

manen in de mocassins van Mia De Vits willen lopen?

die kansen toetsen aan de sterkten en zwakten van de onder-

Martine Reynaers: “Absoluut, ja. Ik kan me de individuele

neming en beslissen op basis van een juiste afweging.”

onrechtvaardigheid inbeelden waarmee mensen in het bedrijfsleven waarschijnlijk geconfronteerd worden. Ik kan

5

10 stellingen rond Mens & Werk volgens

Ervaring is eenvoudig de naam die we aan de som van

me een voorstelling maken van de machteloosheid van werk-

onze fouten geven. (Oscar Wilde)

nemers tegenover een bedrijf dat echt slecht geleid wordt.

Martine Reynaers: “Op een zonnige dag ziet het er wat anders

Ik kan ook op dit punt nuanceren. Maar dat lukt niet altijd:

uit. Oké, ook dit is een vrij negatieve uitspraak. Je kunt de

op bepaalde momenten moet je duidelijke standpunten

zaken best omkeren: ervaring is evengoed de resultante van

innemen.”

alle goede dingen die we gedaan hebben. Wat Oscar Wilde zegt, klopt wel, maar gelukkig bestaat een leven niet alleen uit

Martine Reynaers Manager van het Jaar

6

iedere manager. De droom is dat je mensen een kans geeft,

(Albert Einstein)

dat ze er voor gaan en dat je bij wijze van spreken alleen kan

Martine Reynaers: “Juist. Let wel: Einstein beweert niet dat

toekijken hoe goed ze het wel doen. Dat is echt fantastisch,

Het hedendaagse leven is werken tot men genoeg

kennis niet belangrijk zou zijn. In die zin kan ik hem volgen.

het gebeurt ook regelmatig. Iemand ruimte kunnen geven,

gespaard heeft om de rekening van het bejaarden-

Kennis is zeker ook belangrijk. Mooi en genuanceerd. Het

betekent voor mij de grootste voldoening.

tehuis te kunnen betalen. (Dieusart)

doet mij denken aan de vorige vraag over talent en werken:

Vanzelf komt het niet. Mandela zegt het ook: ‘Zorg ervoor.’

talent is belangrijker dan werken op zich, want werken zonder

Een ware leider dropt mensen niet in de oceaan om dan maar

stellingen over mens en werk af.

gespaard hebt om de rekening van het bejaardentehuis voor

talent is inhoudsloos. Maar dit maakt werken nog niet

te observeren of ze verdrinken dan wel zwemmen. Hij schept

Martine Reynaers (47) leidt de onderneming die

de huidige bejaarden te kunnen betalen, en hopen dat anderen

onbelangrijk.”

de gepaste voorwaarden.”

voor jou willen betalen als jij op jouw beurt bejaard bent.

Reynaers Aluminium realiseerde in 2002 een omzet van

verkiezing van Manager van het Jaar organiseert.

10

Als je werk niet afraakt in de eerste 24 uur, werk dan ’s nachts door.

Martine Reynaers: “I never promised you a rose garden. Wat ik

Martine Reynaers: “Tot je er bij neervalt? Ach, je moet werken,

bedoel: het leven is geen riviertje dat rustig voortkabbelt op

inzet tonen, drives hebben. Dat klopt wel. Maar je kunt dat

Martine Reynaers: “Een zeer idealistische stelling, maar of ze

hetzelfde ritme. Er zijn al eens drogere momenten, er zijn al

geen 24 uur op 24 doen. Die uitspraak is niet realistisch. Ik

ook altijd in de praktijk te brengen is?”

eens woelige momenten. Dat is ook goed zo, want anders zou

werk alleszins niet tot ik er bij neerval. Het voordeel van mijn

het leven zeer vervelend zijn. Of ik soms zelf een beetje

job is dat het werkritme niet vastligt. Soms klop ik zeer lange

Wij zijn steeds geneigd succes aan onszelf, tegenslag

oproer zoek, vraagt u? Ja, ik hou zeker niet van een eentonig

dagen, een andere keer is het veel minder. Alles hangt af van

aan anderen toe te schrijven. (C.J. Wijnaendts

bestaan. Als het te rustig wordt, voel ik me niet zo goed en

de dag en van wat ik moet doen. Als ik over en weer moet naar

Francken)

probeer ik toch wel wat leven in de brouwerij te brengen.

Warschau, is het om 6 uur ’s ochtends opstaan en om 10 uur

Maar met mate natuurlijk…”

’s avonds terugkeren. ’s Anderendaags kan ik dat toch wel

3

vingen. Altijd een beetje pikant tegenover of gepikeerd door

Martine Reynaers: “Dat vind ik dan weer een pessimistische

het vakbondswezen of de uitwassen van de verzorgingsstaat.

stelling, te pessimistisch. Ik geloof ook niet dat vandaag de

Maar Martine Reynaers is ook vriendelijk, enthousiast en in

meeste managers de zaken op die manier bekijken. Overigens

haar nopjes met haar uitverkiezing.

kan het belang van goed en verantwoordelijk management

De Manager van het Jaar studeerde rechten aan de

niet onderschat worden, zeker niet in tijden van tegenspoed.”

compenseren. Ik probeer een werkritme te volgen dat me fit

8

Voordat je iemand beoordeelt, moet je drie manen in

houdt om elke dag opnieuw goedgemutst te starten. Voor het

zijn mocassins lopen. (Indiaans spreekwoord)

overige probeer ik zo weinig mogelijk tijd te verliezen, want

Martine Reynaers: “Een heel wijze uitspraak. Men heeft soms

verloren tijd is definitief weg.”

x

de neiging om iemand zeer snel te beoordelen, mede omdat

KU Leuven en voegde er een MBA aan Insead aan toe. In vandaag is ze gedelegeerd bestuurder. Reynaers zetelt voorts

(Thomas Jefferson)

Als je doet wat je leuk vindt, hoef je nooit te werken.

Direct, kordaat en efficiënt, zijn andere mogelijke omschrij-

1983 werd ze financieel directeur van Reynaers Aluminium,

Een beetje oproer af en toe is een goede zaak.

(Mahatma Gandhi)

2

164 miljoen euro met 728 werknemers. “Noem haar maar gerust autoritair”, schreef het weekblad Trends, dat de

7

-

Daarvoor zal toch een oplossing moeten gevonden worden.”

en die vandaag uitgegroeid is tot een dynamische Vlaamse multinationale onderneming.

2-

Martine Reynaers: “Het is eerder werken tot je genoeg

4

Martine Reynaers: “Dat is werkelijk het ultieme geluk van Fantasie is belangrijker dan kennis.

Martine Reynaers haar reactie op onze tien

haar vader in 1965 als constructiebedrijf oprichtte

18

ervoor dat mensen het zichzelf opleggen. (Nelson Mandela)

NR .

1

Een ware leider legt een besluit niet op, maar zorgt

JAARGANG

eigen uitspraak sluit Manager van het Jaar

momenten meemaken.”

9

DRIEMAANDELIJKS TIJDSCHRIFT

“Verloren tijd is definitief verdwenen.” Met deze

fouten maken. Het leven is ook successen boeken en leuke

4

De kunst eist van de kunstenaar geen talent, maar

men mensen slechts ziet in een fragmentarische en zelden in

werken. (Stanislaw Jerzy Lec)

een globale context. Effectief, mocht je iemand drie maanden

in het bestuur van het Verbond van Belgische Onder-

Martine Reynaers: “Het ene (talent) kan niet zonder het ande-

nemingen en in de Gimv.

re (werken). Talent voor een bedrijfsleider is in de eerste

volgen, dan zou je hoe dan ook nuanceren.”

19

Marc Bontemps: “Wij betalen inderdaad minder dan het

gemakkelijkste is ons vergelijken met een privé-bedrijf en de

gemiddelde op de arbeidsmarkt. Dat doen we niet alleen

verschillen op te sommen. Voor ons is winst geen oogmerk,

omwille van economische redenen, maar ook omdat we

het optimaliseren van onze fiscaliteit geen doelstelling. Waar

vinden dat het in een organisatie als deze niet past om te

het ons wel om gaat is vanuit een visie op eerlijke wereld-

hoge lonen uit te betalen. Het zou absoluut onethisch en

handelsverhoudingen een voorbeeldfunctie uit te oefenen.

strijdig zijn met onze doelstellingen dat een directeur hier vet

Door handel volgens eerlijke maatstaven te voeren en de

betaald wordt, terwijl we werken met duizenden producen-

ideeën te verspreiden.”

ten die permanent balanceren op de rand van het bestaansminimum.”

assortiment, is anno 2003 een bloeiende KMO Marc Bontemps: “Eerlijke handelsverhoudingen zijn geba-

Hoe veel of hoe weinig verdient u dan wel, als 50-jarige

omzetgroei in dubbele cijfers, is financieel

seerd op respectvol omgaan met elkaar. In de traditionele

handelsingenieur?

gezond en wierf vorig jaar 20 nieuwe

wereldhandel durf ik te spreken over georganiseerde diefstal.

Marc Bontemps:“Netto ongeveer 1850 euro. Een paar maan-

Men steelt grondstoffen in het zuiden, men steelt loon en

den geleden zijn de lonen opgetrokken, vroeger was het een

arbeidstijd.”

stuk minder. Onze lonen zijn het voorwerp van een onder-

medewerkers aan. Een gesprek met Marc Bontemps, gewezen directeur en nu afgevaardigd beheerder. JOS GAVEL

handeling tussen de organisatie en haar werknemers, verNeen toch, men vergoedt volgens marktvoorwaarden

gelijkbaar met de prijsonderhandelingen die we voeren met

Marc Bontemps: “Men vergoedt volgens oneerlijke en

de producenten.

onevenwichtige marktvoorwaarden, omdat de ene partij veel

De eerste vraag is hoeveel je eigenlijk nodig hebt om in deze

sterker is dan de andere en haar wil, normen en criteria kan

maatschappij redelijk en comfortabel rond te komen, welis-

opleggen.

waar zonder dure luxewagen en zonder een huis met zwem-

Een kleine koffieproducent, bijvoorbeeld, heeft niets in de

bad. Vervolgens moet je ook rekening houden met de

pap te brokkelen op een markt waar de wet gedicteerd wordt

verschillende verantwoordelijkheden en met de arbeids-

door enkele grote spelers. Wij bewijzen dat het wel anders

markt. Een secretaresse bij Oxfam Wereldwinkels kan niet

kan. Ik heb schrik van woorden als solidariteit, duurzaam-

evenveel verdienen als bij Volvo, de vraag is echter hoe groot

heid, respect omdat ze vaak hol gebruikt worden. Wij maken

het verschil redelijkerwijze kan zijn. Het is dus afwegen tot er

de zaken concreet.”

een evenwicht tussen deze factoren wordt gevonden. Die benadering is relatief nieuw. Toen ik in 1990 bij Oxfam

20

Marc Bontemps (Oxfam Wereldwinkels): “Betrokkenheid bij en overleg over zowat alles betekent eveneens dat de organisatie een beetje inlevert op het vlak van efficiëntie. Voor ons is dat niet zo erg omdat betrokkenheid een kernwaarde is.”

Oxfam Wereldwinkels betaalt aan zijn leveranciers, de

Wereldwinkels begon, ontvingen de magazijnier en de direc-

producenten in de Derde Wereld twee tot drie keer de

teur hetzelfde loon. De enige variabele was de anciënniteit.

marktprijs. Toch moet de organisatie hier een redelijke

Die regeling was sterk ideologisch bepaald: men ging ervan

verkoopprijs hanteren en een zekere eigen marge

uit dat iedereen gelijkaardige behoeften had en ook even veel

inbouwen. Hoe slaagt u daarin?

werkte. Het was trouwens mijn eerste opdracht een realis-

Marc Bontemps: “Door efficiënt te werken en door hogere

tischer loonbeleid uit te tekenen. De onmiddellijke aanlei-

verkoopprijzen dan deze die je in de supermarkt vindt. Het

ding daarvoor was dat men gedurende een jaar had moeten

pakje koffie dat je in de Wereldwinkel koopt is qua prijs wel

zoeken naar een nieuwe directeur. Dat zette de organisatie

vergelijkbaar met datgene dat je in de buurtwinkel koopt.

aan het denken. Ze vreesde dat de kaderfuncties in het

Onze klanten zijn bereid die hogere prijs te betalen. Voorts

perspectief van een groeiscenario niet ingevuld zouden

zijn onze marges lager en de budgetten voor marketing en

raken. Het nieuwe loonbeleid hield elf jaar stand. Het ging

verkoopsondersteuning beperkter, ook dat maakt deel uit van

nog altijd uit van een zeer beperkte differentiatie en een zeer

de evenwichtsoefening.”

kleine loonspanning. Het loonverschil tussen de nieuwe

4

geworden. Het bedrijf schrijft jaar na jaar zijn

Wat zijn eerlijke handelspraktijken volgens u?

NR .

obscure winkeltjes met een beperkt

op de reguliere arbeidsmarkt zouden ontvangen?

beleid van zijn organisatie. Hij probeert het toch: “Het

2-

wereldhandel’ begon te bedrijven vanuit

veronderstellen, door tegen lagere lonen te werken dan ze

vatten en een eerste verband te leggen met het personeels-

JAARGANG

30 jaar geleden met vrijwilligers ‘eerlijke

Ook de eigen medewerkers leveren hun bijdrage, mogen we

minuten de waarden van de Oxfam Wereldwinkels samen te

-

De derdewereldorganisatie die meer dan

Bontemps zucht als we hem vragen om in maximum vijf

DRIEMAANDELIJKS TIJDSCHRIFT

Marc Bontemps (Oxfam Wereldwinkels)

i nterv i ew

21

poetsvrouw en de directeur met 20 jaar anciënniteit was één

huisjesmelker onbewoonbaar werd verklaard en dat ze een

op twee.”

sociale woning toegewezen kreeg. Zelf, op haar eentje, kon ze dat gevecht niet aan. Met onze steun werd die vrouw weer-

Het gelijkheidsprincipe blijft ondanks alle andere

baarder. Het stemt me tevreden dat dit aspect ook tot ons

overwegingen wel heel zwaar doorwegen.

personeelsmanagement behoort.”

Marc Bontemps: “Een tijdje geleden werd de loonpolitiek opnieuw aangepast en voerden we vier looncategorieën in.

In 2003 wierf u 20 nieuwe medewerkers aan. Een fameuze

De operatie leidde tot heftige discussies die ons zelfs tot op

sprong voorwaarts. Is dat niet onbezonnen?

de rand van een staking brachten. Er kwam een algemene

Marc Bontemps: “We zijn zeer voorzichtig geweest en hebben

loonsverhoging, maar vooral de kaderleden gingen er op

eerst gezorgd dat we zeker waren van het solide karakter van

vooruit. Uit vergelijkingen was gebleken dat we voor uit-

de groei. Pas daarna consolideerden we in personeel. Alle

voerende jobs meer betaalden dan de marktprijs en voor

medewerkers hebben een bediendecontract van onbepaalde

kaderfuncties veel minder. Momenteel werken we aan een

duur, ook de functies die elders een arbeidersstatuut zouden

nieuwe functieclassificatie met zeven of acht categorieën, die

hebben. Het kan conservatief lijken dat we alleen maar

alweer beter rekening houdt met verschillen in verantwoor-

aanwerven wanneer we zeker weten dat we de mensen een

delijkheden, beheerde budgetten en aantal medewerkers.

perspectief kunnen bieden op lange termijn en dat we niet

Dat is nodig wegens de ontwikkeling van de organisatie.”

werken met tijdelijke contracten, maar we verkiezen dit boven avonturen. Dat is onze verantwoordelijkheid ten aan-

Een goede functieclassificatie behoort tot de basis-

zien van de medewerkers. Ze kunnen er ook een zekere

voorwaarden van efficiënt personeelsbeleid, maar volstaat

geruststelling uit putten.”

al lang niet meer. Al gedacht aan prestatiemanagement en motivatieverhogende technieken? Marc Bontemps: “In de traditionele wereldhandel durf ik te spreken over georganiseerde diefstal. Men steelt grondstoffen in het zuiden, men steelt loon en arbeidstijd.”

Marc Bontemps: “Bonussen of geschenken kennen we niet. We hebben erover nagedacht, maar we weigeren in een systeem te

Als iemand zijn werk niet naar behoren vervult, bestaan er procedures om het probleem op te lossen.” Ook Oxfam Wereldwinkels durft tot ontslag over te gaan, zo begrijpen we uit uw woorden? Marc Bontemps: “Voor wie niet voldoet, is er geen plaats in deze organisatie. Er zijn de voorbije jaren inderdaad ontslagen gevallen. We gaan met dat probleem echter anders om dan de meeste privé-bedrijven. Er bestaat een reeks mechanismen die het personeelslid maximale kansen bieden zich te verdedigen en te reageren. Daarom duurt het proces dat tot een ontslag zou kunnen leiden langer dan elders. Recent hebben we twee medewerkers moeten afdanken omwille van feiten die een ontslag om dringende reden rechtvaardigden. Welnu, we hebben gewoon de opzeg uitbetaald en mee gezocht naar alternatieven. Die benadering maakt deel uit van onze sociale verantwoordelijkheid. Sociale ondersteuning van medewerkers is trouwens één van de taken van onze HR-verantwoordelijke, een functie die we twee jaar geleden invoerden. Zo hebben we er onlangs voor

22

gezorgd dat de woning die een medewerkster huurde van een

Oxfam Wereldwinkels is tegelijkertijd een handelsorganisatie (ondergebracht in een coöperatieve vennootschap) en een op politieke actie en informatie gerichte groep (ondergebracht in een vzw). De basis wordt gevormd door ruim 6500 vrijwilligers in ongeveer 200 lokale wereldwinkels. Die wereldwinkels verkopen de producten (een ruim assortiment dranken, voedingswaren en artisanaat), maar vormen ook kernen voor lokale bewustmaking van de ontwikkelingsproblematiek. De nationale organisatie, gevestigd in Gent, telt vandaag 65 medewerkers (in 1990 waren er dat 18). In 2003 waren er 20 aanwervingen. De handelsorganisatie boekte vorig jaar een omzet van 13,6 miljoen euro, wat overeenstemt met een verdubbeling op vijf jaar tijd en een vooruitgang met ruim 17% tegenover 2002. De omzet van de lokale wereldwinkels groeit jaarlijks met 5 à 10%. De grootste toename van de afzet is echter te vinden in gewone winkels en warenhuizen (+ 59% in 2003) en in het buitenland (+ 21%). De verschuiving van de expansie naar het reguliere commerciële circuit en naar het buitenland gaat gepaard met een steeds verdergaande professionalisering van deze KMO op het vlak van marketing, organisatie en personeelsbeleid. (Meer informatie: www.oww.be)

de vakbonden en hun secretarissen ons helpen om onze

KMO?

juiste plaats te vinden in de sector. We kunnen ons voordeel

Marc Bontemps: “Strikt genomen hadden we wellicht geen

doen met hun kennis en ervaring. Onze eerste ervaringen

sociale verkiezingen voor het comité preventie en bescher-

met overleg en informatie-uitwisseling, onder meer met

ming moeten houden. Oxfam Wereldwinkels telt in totaal wel

betrekking tot de functieclassificatie, vallen best mee. Of het

65 werknemers, maar die zitten verspreid over twee verschil-

beeld ook zo rooskleurig zal blijven, weet ik natuurlijk niet.”

lende organisaties, die ook tot verschillende paritaire comités behoren. Maar we hebben geen enkel bezwaar tegen de

Welke mogelijke conflicten of meningsverschillen ziet u

sociale verkiezingen en de installatie van een comité.

dan wel?

Er bestaat al langer een personeelsvertegenwoordiging met

Marc Bontemps: “Het is niet uitgesloten dat onder impuls van

door de werknemers verkozen en sinds eind vorig jaar ook

nationale standpunten vakbonden zouden aansturen op

door de vakbonden erkende afgevaardigden. Bovendien is er

sterkere loonstijgingen of een invulling van de functies op

om de twee maanden een algemene personeelsvergadering.

een wijze waarin wij ons onvoldoende herkennen. Op die

Vorig jaar hebben we onze eerste bedrijfs-CAO gesloten.

punten zou er een belangenconflict kunnen ontstaan. Onze

Georganiseerd overleg kennen we dus al.”

mogelijkheden op dit gebied zijn beperkt. Als we verplicht

4

gestoeld zijn op dialoog. Overleg is goed. Bovendien kunnen

sociale verkiezingen organiseren. Wat verwacht u ervan, als

NR .

Straks ‘mag’ u dankzij de personeelstoename voor het eerst

2-

de fiche

niet weg dat er voor iedereen objectieven vastgelegd zijn.

JAARGANG

paar jaar bereik je de grenzen van je mogelijkheden. Dat neemt

Oxfam Wereldwinkels

-

prestaties of resultaten. Het is een straatje zonder eind, na een

DRIEMAANDELIJKS TIJDSCHRIFT

stappen dat financiële of materiële stimuli verbindt met

zouden worden de loonkost te laten stijgen, dan zou dit eenVreest u geen storende interventies van

voudigweg betekenen dat we het met minder mensen moe-

vakbondssecretarissen?

ten doen en dat de overgebleven werknemers een stuk harder

Marc Bontemps: “Ik voel dat de vakbondssecretarissen

moeten werken. De meerderheid van onze werknemers

belangstelling hebben voor deze organisatie. Ze steken er

begrijpt dat. De vakbonden hopelijk ook. Ze kunnen even-

tijd en energie in, ook omdat hier leden te werven zijn. Wij

goed redelijkheid en realisme inbrengen, mochten deze dis-

vinden dat prima omdat de Belgische arbeidsverhoudingen

cussies zich voordoen.”

23

To pi c

Gezien het feit dat de materiële arbeidsvoorwaarden eerder

Historisch en tot vandaag is Oxfam Wereldwinkels een

slappe koffie zijn, drijft uw organisatie nog meer dan

vrijwilligersorganisatie. De essentie van de bedrijfsmissie

andere KMO’s op de intrinsieke motivatie van de mede-

en de strategie wordt mede bepaald door die vrijwilligers,

werkers. Wat doet u eraan om die op peil te houden?

die men als een soort aandeelhouders kan beschouwen.

Marc Bontemps: “De meeste medewerkers komen hier

Welk spanningsveld levert dat op tussen de onbezoldigde

werken omwille van de organisatie en haar waarden zelf. De

‘winkeliers’ en de professionele krachten?

motivatie is dus uit zichzelf hoog, al geldt dit niet in even

Marc Bontemps: “Positief is dat er onder die 6500 vrijwilligers

grote mate voor iedereen. Betrokkenheid – blijven weten en

zeer veel kennis en ervaring aanwezig is. We merken onder de

voelen waarmee we bezig zijn – is het sleutelwoord voor

vrijwilligers trouwens een tendens naar specialisatie.

motivatie. De wetenschap dat alles wat we hier doen leidt tot

Daartussen zitten boekhouders, commerciële of marketing-

de realisatie van een lovenswaardige doelstelling en dat we

gerichte mensen, filiaalhouders van banken enz. Die specia-

resultaten behalen. Dat niet alleen ons verhaal klopt, maar

listen vertalen hun professionele capaciteiten vaak ook in

ook onze praktijk.

hun engagement voor de lokale wereldwinkels. Voor de vaste

Een belangrijke stimulans is in ieder geval de persoonlijke

medewerkers vormen zij een steun en een klankbord, wat we

kennismaking met handelspartners uit de Derde Wereld die

nog beter moeten uitspelen.

hier op bezoek komen. Zo krijgen onze producten en projec-

De moeilijkheid is dat de verwachtingen ten overstaan van de

ten een menselijk gezicht. Zij kunnen ook getuigen dat onze

leden van de raad van bestuur – allen vrijwilligers – hoog-

Stijn Nauwelaerts

activiteit voor hen echt wel een verschil maakt. Sommige

gespannen zijn. Met de groei en de professionalisering van de

medewerkers hebben bovendien de kans om onze partners

organisatie wordt het voor hen zwaarder om het geheel te

HR-manager Microsoft België, winnaar Beste Werkgever 2003

ter plekke te bezoeken.

blijven overzien en op de hoogte te blijven van zowel de

Even belangrijk voor de betrokkenheid is dat de deelname

educatieve aspecten van de werking, als de marketing, het

Volgens Stijn Nauwelaerts merk je geen directe invloed op de

van de medewerkers aan de besluitvorming zo goed mogelijk

beheer en noem maar op.

motivatie of de prestaties van de werknemers, maar bevestigt

georganiseerd wordt.”

Voor de vaste medewerkers is het niet altijd gemakkelijk om

het winnen van een prijs wel dat de organisatie goed bezig is.

de dienstverlening aan en de communicatie met zo’n grote

De impact reikt echter verder dan de eigen bedrijfsmuren.

In organisaties waar zingeving, wereldvisie en overtuiging

variatie van vrijwilligers optimaal te verzorgen en om te

Nauwelaerts: “Opmerkelijk waren de vele positieve reacties

een grote rol spelen, loert altijd het gevaar om de hoek dat

antwoorden op alle vragen. De voorbije jaren is de centrale

van klanten en het respect dat ze betoonden. Ook zij blijken

er een veel te groot beslag wordt gelegd op de persoonlijk-

dienstverlening aan de lokale winkels er flink op vooruit

het te appreciëren dat er een goed personeelsbeleid gevoerd

heid en het privé-leven van de medewerkers. U zult dat niet

gegaan, maar het kan nog beter.”

Dit land kent sinds enkele jaren een ware inflatie aan HRM-prijzen. Dat is blijkbaar niet zo erg, want de winnaars tonen zich altijd zeer verguld met hun uitverkiezing. Maar wat zijn de prijzen echt waard? Twee winnaars aan het woord.

we als een van de eerste bedrijven wonnen.

gezond evenwicht te vinden. Waar ligt de grens tussen

Voor onszelf was de bekroning belangrijk omdat Microsoft

enerzijds betrokkenheid en een persoonlijke keuze voor

weliswaar een grote merkbekendheid heeft, maar veel min-

inzet en anderzijds een te groot beslag? Betrokkenheid is

der bekend was vanwege zijn goed werkgeverschap. De prijs

bijvoorbeeld dat niet alleen onze marketingmensen en

hielp daarin verandering brengen. Dat merkten we aan de

designers werken aan de nieuwe verpakkingen, maar dat

kwantitatieve en kwalitatieve stijging van de spontane sollici-

nauw overleg met de medewerkers. Of nog één: op de algemene vergadering waar de missie en de visie van de organisatie worden bijgesteld, hebben de werknemers even goed hun inbreng als de vrijwilligers, al hebben ze formeel geen stemrecht. De keerzijde van de medaille is dat al deze zaken vergaderwerk vergen en dat sommigen dit minder zien zitten dan anderen. Betrokkenheid bij en overleg over zowat alles betekent eveneens dat de organisatie een beetje inlevert op het vlak van efficiëntie. Voor ons is dat niet zo erg omdat betrokkenheid een kernwaarde is.”

NR . JAARGANG

werd ook opgemerkt binnen onze wereldwijde groep omdat

punt al sterk verbeterd. Het blijft natuurlijk moeilijk een

-

uitoefent op de perceptie van het bedrijf als geheel. De prijs

2-

wordt. Dit toont aan dat HR wel degelijk een positieve invloed

Marc Bontemps: “In vergelijking met vroeger is het op dit

voorbeeld: het nieuwe bedrijfsgebouw werd ontworpen in

4

JOS GAVEL

ontkennen, hopen we?

Stijn Nauwelaerts (Microsoft): “Het keurmerk helpt bij het overtuigen van potentiële medewerkers met andere dan louter financiële voorwaarden.”

taties. Het keurmerk helpt bij het overtuigen van mensen met

iedereen er zijn gemotiveerde mening over geeft. Een ander

24

Altijd prijs?

Marc Bontemps Marc Bontemps (50) is van opleiding handelsingenieur (VUB). Hij startte zijn carrière bij Coopers & Lybrand (nu PricewaterhouseCoopers), maar ruilde de harde consultancy al snel in voor de al even harde derdewereldsector. Hij werkte onder meer voor 11.11.11, voordat hij in 1990 directeur werd van Oxfam Wereldwinkels. Op 1 april wordt Bontemps afgevaardigd beheerder van de organisatie, met de specifieke opdracht het evenwicht en de goede samenwerking tussen de commerciële organisatie en de ‘beweging’ te bewaken.

andere dan louter financiële voorwaarden. Dat is interessant

de contacten met andere HR-managers en specialisten. De

omdat wij wel goed betalen, maar niet de beste betaler in de

enorme toename van interessante contacten valt op. Als je

sector zijn.”

daarmee bewust omgaat, maakt het de prijs waardevol voor

Een neveneffect is dat winnaars om de haverklap uitgenodigd

de verdere evolutie van het HR-departement en voor je

worden om te getuigen op lezingen en seminaries en in de al

persoonlijke professionele ontwikkeling.

dan niet gespecialiseerde media. In welke mate is het ‘bekend

Ik ben niet zo enthousiast over het competitiekarakter van

managerschap’ te harden voor de personeelsdirecteur en de

HR-awards, ik denk dat we daarvan af moeten. Als je kijkt

organisatie? Nauwelaerts heeft geen last van overdreven tijds-

naar de enquête Beste Werkgever, kun je moeilijk een rang-

beslag, al verzorgt hij sinds de uitverkiezing gemiddeld één

schikking maken van de laureaten, de omstandigheden zijn

optreden per week. Stijn Nauwelaerts: “Echt teveel wordt het

zo verschillend voor elke organisatie. Ik voel dus meer voor

niet. Het hangt er vanaf wie op jou een beroep doet. In ieder

een keurmerk, naar het voorbeeld van Investors in People,

geval heeft het mij in staat gesteld om zeer veel bij te leren uit

dan voor een competitie met winnaars en verliezers. Het

DRIEMAANDELIJKS TIJDSCHRIFT

x

HR-awards

25

PRIJZENGIDS

nadeel van een keurmerk is dan weer dat het duur uitvalt wegens de hoge consultancykosten. Aan andere wedstrijden zou ik niet direct deelnemen. We

Een korte voorstelling van de belangrijkste awards

bevragen zelf ons personeel al vier keer per jaar en dat is misschien al te veel. Als je dan ook nog voor andere wedstrijden gelijkaardige inspanningen moet doen… In de deelnames kruipt ook veel tijd van het HR-departement. Voor De Beste Werkgever schat ik dat we er zeker zeven werkdagen in

HR-manager van het Jaar

investeerden.”

Werd voor de eerste keer uitgereikt in 1990 en is een initiatief van de consultancy Rhesus, ondersteund door de Vereniging van Personeelsdirecteurs VDP. De prijs voor de HR-manager van het Jaar is een populariteitspoll onder de HR-professionals. Er kwam in het verleden nogal wat kritiek omwille van vermeende onduidelijkheden in de stemprocedure en de gebrekkige inhoudelijke onderbouwing. Zeker op dit laatste punt is er de jongste jaren verbetering te merken. Kandidaten moeten een degelijk dossier indienen, op basis waarvan de jury (samengesteld uit de winnaars van de vorige edities) een lijst van genomineerden opstelt. De lijst wordt ter stemming voorgelegd aan 1000 HR-managers. Er kan ook gestemd worden via de website. Zoals bij alle verkiezingen is het niet noodzakelijk de beste die wint, maar degene die zich het best kan verkopen binnen zijn vakgebied. Niettemin stellen we vast dat op een paar uitzonderingen na, de winnaars helemaal niet misstaan op het lijstje. Sinds 2000 is de uitreiking van de prijs afwisselend gekoppeld aan een HRM Development Award en een Training Award. Deze worden door de genoemde jury toegekend op basis van een dossier waarin een project voorgesteld wordt. Voor de HRM Development Award baseert de jury zich in zijn beoordeling op het innoverende karakter van het project, de resultaten en de reproduceerbaarheid. (www.hrm-night.be)

schoenen gaan lopen.

de onderneming; intern heb ik geen negatieve reacties ge-

Het risico van tijdsbeslag ten gevolge van deze bekendheid is

kregen, hoewel ik er wel naar gepolst heb. Het is wel zo dat je

reëel. Het is belangrijk dat je op voorhand goed inschat welk

af en toe aangesproken wordt op de opgebouwde reputatie.

beslag het winnen van zo’n prijs op je tijd zal leggen en dat je

In discussies met de vakbonden komt dat wel heel gemak-

er bewust mee omgaat. Maar goed, er is een stuk verplichting

kelijk naar boven. ‘In het mensvriendelijkste bedrijf met de

aan verbonden om het vak mee uit te dragen, het is ook een

HR-manager van het Jaar kan het toch niet dat enz.’, op die

kans voor de onderneming. Terzake hebben we interne

soort reacties mag je wel rekenen. Maar eigenlijk vind ik dat

afspraken gemaakt en heb ik ook een duidelijke grens getrokken.

een mooie opportuniteit om uit te leggen wat we verstaan

Ik moet een optreden zelf de moeite waard vinden en

onder mensvriendelijk en goed personeelsbeleid. Het helpt

verwachten dat het iets voor de organisatie zou bijbrengen. Ik

om het contract dat we met elkaar hebben te verduidelijken.

ga maximum twee keer per maand spreken. Met de media

Met betrekking tot de medewerkers merk ik op dat de resul-

ben ik wat soepeler, omdat de balans tussen investering en

taten van onze interne tevredenheidsonderzoeken erop voor-

opbrengst gunstiger ligt. Ondertussen kreeg ik de kans mijn

uitgaan. Dat zal zeker niet uitsluitend te danken zijn aan die

presentatievaardigheden bij te spijkeren en gratis mijn ideeën

prijzen, maar ongetwijfeld hebben ze de motivatie mede

te toetsen. Prijzen winnen levert bij wijze van spreken kosten-

verhoogd. Ik ben dus overtuigd dat de prijzen een positief

loze training en advies op.”

effect hebben, alleen zijn de ketens van oorzaak en gevolg

26

Mensvriendelijk Bedrijf Voor de eerste keer georganiseerd in 2001, op initiatief van toenmalig Vlaams minister Mieke Vogels (Agalev) om het beleid inzake gelijke kansen op het werk te ondersteunen. De prijs bekroont organisaties die succesvolle inspanningen leveren om een goede combinatie tussen werk en leven mogelijk te maken. Kandidaten dienen een dossier in op basis van een gedetailleerde vragenlijst. Een nogal eclectisch samengestelde jury beslist over de laureaten op grond van een uitvoerig verslag en advies. De wedstrijd Mensvriendelijk Bedrijf was vernieuwend omdat hij de situatie van de werknemers centraal stelt, een poging doet om te beoordelen op basis van degelijke dossiervorming en meer de organisatie dan de figuur van de bedrijfsleider of personeelsdirecteur beloont. Problemen: het veldonderzoek zou beter kunnen en een poging vorig jaar om via een ‘werknemersscore’ ook de medewerkers zelf hun zeg te laten hebben, mislukte. Verwierf op korte tijd toch een reputatie, al vinden sommigen – ten onrechte – de focus te soft. (www.gelijkekansen.vlaanderen.be)

De Beste Werkgever

moeilijk in beeld te brengen.

Welke van de drie wedstrijden waarvan Borealis laureaat was,

We krijgen ondertussen meer spontane sollicitaties binnen

schat Vliegen het hoogst in? “De Beste Werkgever, die had ik

van mensen die zeer bewust alleen bij ons solliciteren. Ik heb

het liefste gewonnen omwille van het objectieve en grondige

recent op die manier twee HR-officers aangeworven. Zowel

karakter van de audit”, antwoordt hij zonder aarzelen.

kwantitatief als kwalitatief levert het op bij rekrutering. Dat

“Hoewel ook bij de andere wedstrijden correct tewerk gegaan

hebben wij en onze internationale managers gemerkt toen

wordt, is de objectiviteit daar minder, de intersubjectiviteit

we kort na Mensvriendelijk Bedrijf aanwervingen deden in

groter. Daardoor is de winnaar niet noodzakelijk hét mens-

Mechelen: we waren zeer tevreden over de kwaliteit.”

vriendelijkste bedrijf of dé beste HR-manager. Je kunt wel

Leon Vliegen bevestigt overigens de gunstige impact van de

gerust aannemen dat de organisaties die met succes de

HR-prijzen: “Onze verkoopsmensen krijgen positieve op-

procedure doorkomen wel degelijk aan goed HR-manage-

merkingen van klanten. Het effect is zeer breed, de prijzen

ment doen en iets bewezen hebben. In het overgrote deel van

spreken ook leveranciers en andere stakeholders aan. ’’

de gevallen is de keuze dan ook verdedigbaar, zelden of nooit

Om het BV-effect windt Vliegen geen doekjes: “Natuurlijk

valt een winnaar uit de toon.”

x

Voortbouwend op de formule van het Great Place to Work-instituut, is deze jongste loot aan de prijzenboom goed op weg om dé referentie te worden. De wedstrijd werd voor de eerste keer georganiseerd in 2003 door Vacature.com en het HRM Centre van De Vlerick Leuven Gent Management School. De eerste editie werd gesponsord door de Europese Commissie en vond plaats in diverse landen. De beoordeling stoelt op twee vragenlijsten. De eerste (goed voor 1/3 van de totaalscore) wordt ingevuld door de personeelsdirecteur en brengt het werkklimaat, het HR-beleid en personeelspraktijken in kaart. De tweede enquête (2/3 van de totaalscore) peilt naar de werknemerstevredenheid in de meedingende organisaties bij een toevallige steekproef. Op het eind van de rit wordt een gerangschikte lijst van 25 ‘beste werkgevers’ bekendgemaakt, met één eindwinnaar. De enquêtes verlopen volgens de regels van de kunst. Dat maakt van De Beste Werkgever kwalitatief ook ‘de beste prijs’. Nadeel: deelname is een dure operatie wegens het arbeidsintensieve karakter en de inschrijvingskosten, die, afhankelijk van de bedrijfsgrootte, kunnen oplopen tot 3000 euro. (www.greatplacetowork.com/be)

4

ontkennen. Het is prettig, maar daarom moet je niet naast je

maar wijst ook op bijwerkingen: “Fierheid domineert binnen

NR .

streelt de erkenning de ijdelheid, het zou gek zijn om dat te

te maken. Leon Vliegen stelt de positieve effecten in de kijker,

2-

Borealis begint van het prijzen winnen onderhand een routine

JAARGANG

Leon Vliegen (Borealis): “Aan het winnen van een award is een stuk verplichting verbonden om het vak mee uit te dragen, het is ook een kans voor de onderneming.”

-

HR-manager Borealis Polymers, winnaar Mensvriendelijk Bedrijf 2002, HR-manager van het Jaar 2003, 23ste plaats Beste Werkgever 2003

DRIEMAANDELIJKS TIJDSCHRIFT

Leon Vliegen

27

I nterv i ew

Regisseur Jan Verheyen over HR-beleid in een tijdelijke organisatie Hard labeur

motiveren. En dat kan soms met eenvoudige dingen zoals een regisseur die ’s morgens simpelweg goeiedag zegt.

heeft veel meer effect dan een snauw of een sneer. Dat zijn

Verheyen vindt het dan ook zeer belangrijk om zo’n sfeer te

allemaal kleine dingen, maar in een stressvolle situatie

creëren dat iedere medewerker elke morgen met plezier uit

maken die toch het verschil.”

zijn bed springt omdat hij naar de set mag komen. “Een film opnameleider of zijn assistent wordt bijvoorbeeld verwacht

“Om alle neuzen in dezelfde richting te doen

om als eerste op de set te zijn. Een draaidag begint meestal

wijzen en iedereen zich voor het groter geheel te

rond zeven uur, maar tegen dan moet de koffie en de ontbijt-

laten inzetten, moet je alle medewerkers voort-

koeken klaar staan. Ten slotte doet hij of zij, bij wijze van

verzameling van acteurs, regie-assistenten,

spreken, ook het licht uit ’s avonds, nadat de technici alles

schminksters, cameramensen en andere technici.

ingeladen hebben. Overigens, Team Spirit I en II zijn feel-

durend motiveren.”

good-films en die kun je niet draaien wanneer er een gespan-

Naast de artistieke leiding, is een groepsgevoel creëren één

nen sfeer heerst op de set. Het publiek heeft hiervoor een

van de belangrijkste taken van een regisseur. “Meestal lukt dit

moet verschillende rollen en taken combineren.

zesde zintuig. De ambiance en de sfeer tussen de leden van

wel. Hoe arbeidsintensief het draaien van een film ook is,

De meest in het oog springende opdracht is een

voetbalploeg Eendracht Vooruit zou geforceerd overkomen.

toch zorgen we er voor dat het ook plezant is. Om het groeps-

Zowel tijdens het draaien van de eerste Team Spirit als tijdens

gevoel te stimuleren is er een drink voor de opnames starten.

het vervolg klikte het zeer goed binnen de groep. Het was een

Zo krijgt iedereen de kans kennis te maken met elkaar.

vlotte, haast relaxte entourage. Bij het draaien van een thril-

Halverwege de opnames vinden we wel een andere reden om

misschien wat vreemde, maar even belangrijke rol

ler, psychologisch drama of horrorfilm zou je kunnen argu-

opnieuw een feestje te organiseren. En ook op het einde is er

van hem is die van personeelsmanager.

menteren dat dat minder belangrijk is. De sfeer van de film is

steeds een heuse party. Elke draaidag wordt er ‘s middags

dan minder verwant met de sfeer op de set. Maar ik hou het

altijd tijd vrijgemaakt om samen te eten”, aldus Verheyen.

kaskraker afleveren die liefst zoveel mogelijk records breekt en prijzen wegkaapt. Maar een

HILDE VEREECKEN

toch liefst gezellig!”, aldus Verheyen. Dat ruzies en spanningen op een filmset geen pretje zijn,

4

De spil van het hele gebeuren is de regisseur. Hij

Weinig sterallures

ondervond de regisseur enkele jaren geleden. Na het succes

Jan Verheyen: “Ook al proberen regisseurs het zoveel mogelijk te verbergen, op een filmset is weinig plaats voor democratie.”

van zijn regiedebuut Boys in 1991 werd Verheyen door Island

Een andere manier om een aangename en constructieve

Pictures naar Los Angeles gesommeerd voor de regie van The

sfeer te creëren tijdens filmopnames is een secure samenstel-

Little Death, een erotische thriller. “Een verschrikkelijke erva-

ling van de ploeg. “Competentie staat weliswaar voorop,

ring. Door alle ruzies en spanningen tussen de groepsleden

maar of iemand een aangename persoon is om mee samen te

was de sfeer beneden het vriespunt gedaald. Op zo’n

werken, is eveneens een zeer belangrijk selectiecriterium.

moment schakel je over op automatische piloot. Het resultaat

Ook al proberen regisseurs dat zoveel mogelijk te verbergen,

is dan een film die door gelijk wie kon gemaakt zijn omdat je

op een filmset is weinig plaats voor democratie. Als regisseur

er niets van jezelf in kwijt kon.”

mag ik bepalen wie meedoet en wie niet en hoe je het ook draait of keert, persoonlijke voorkeur speelt daarin een grote

Over hoe een regisseur een filmploeg moet leiden bestaan er

seur van de succesfilms Team Spirit I en II, Alias en Alles Moet

Een film draaien klinkt misschien wel leuk, maar het is hard

rol”, zegt Verheyen. Hij beslist niet alleen welke acteurs mee-

evenveel theorieën als er regisseurs zijn. Er bestaat dus niet zoiets

Weg, The Little Death en Boys. Sinds september 2003 is hij,

labeur in vaak moeilijke werkomstandigheden. Het is dan

spelen, maar ook de rest van de filmploeg stelt hij zelf samen.

als dé handleiding om een film te maken. “Veel hangt af van de

samen met Bert Geenen, programmadirecteur van het Vlaamse

ook niet altijd gemakkelijk om de sfeer er in te houden. Toch

“De voorkeur gaat daarbij naar mensen met wie ik voordien

persoonlijkheid van de regisseur zelf. Bovendien gelden een aan-

commerciële televisiestation VTM. De opdracht is om de komen-

is het één van de belangrijkste taken van de regisseur.

al heb samengewerkt en waarmee het goed klikte. Soms spe-

tal managementspelregels niet altijd op een filmset. Zo is er bij-

de drie jaar van VTM opnieuw een frisse familiezender te maken.

Verheyen maakt een vergelijking tussen een regisseur en een

len budget en agenda’s echter spelbreker.”

voorbeeld geen rechtstreeks verband tussen werkvreugde en het

28

NR .

opnemen is een zware fysieke aangelegenheid. Van een

2-

Een filmset is een tijdelijke, maar bonte

uitdelen van schouderklopjes werkt zeer motiverend. Dat

althans als je het vanuit een Vlaamse context bekijkt.”

JAARGANG

motiveren

dus op aan te weten wat je medewerkers doet tikken. Ook het

film kunnen maken of er aan meewerken zo’n privilege,

-

is mensen

Anderen hebben dan weer meer aandacht nodig. Het komt er

krijgen, functioneer ik gewoonweg niet. Bovendien is een

DRIEMAANDELIJKS TIJDSCHRIFT

Regisseren

“In een omgeving waar spanningen en geruzie de bovenhand

dirigent. “Een regisseur omringt zich, zoals een dirigent, met

resultaat. Er zijn voorbeelden genoeg van filmsets waar iedereen

Verheyen hecht veel belang aan arbeidsvreugde op de film-

getalenteerde individuen. De opdracht is om al deze indivi-

Hoewel de Vlaamse filmscène toch een aantal vedetten telt, is

met iedereen ruzie had, maar die toch een schitterende film

set. “Een filmploeg bestaat al vlug uit 30 tot 50 medewerkers

duele talenten te laten samen spelen. Om alle neuzen in de

er toch nog een groot verschil met de Amerikaanse of Franse

voortbrengen. Ook van het omgekeerde zijn er voldoende voor-

die gedurende zeven à negen weken van ’s morgens vroeg tot

zelfde richting te doen wijzen, zodat iedereen werkt aan een

filmindustrie. “Onze Vlaamse acteurs hebben weinig kapso-

beelden. Ook al werkt iedereen in glorieuze harmonie samen,

’s avonds laat intens samenwerken. Een goede verstandhou-

groter geheel en ook deel uitmaakt van het grotere geheel.

nes. Hun houding is doorgaans van doe maar normaal, dan

dan nog kan het resultaat een flop zijn”, aldus Jan Verheyen, regis-

ding op de set is dan ook meegenomen.”

Dat betekent dat je alle medewerkers voortdurend moet

doe je al zot genoeg. Hoewel ik nog nooit met ‘echte diva’s’

29

W er k en lev en

Didier de Laminne de Bex

Gods pers-manager pr-manager

samen heb gewerkt, kunnen acteurs met al dan niet terechte

Omdat bij Team Spirit het groepsgevoel tussen de acteurs

sterallures de sfeer wel grondig verpesten”, aldus Verheyen.

zeer belangrijk was, zijn we van het principe van samen uit,

Maar langzaamaan weet hij ook wel welk acteursvlees hij in

samen thuis uitgegaan. Ieder lid van de hoofdcast verdiende

de kuip heeft. “De ene acteur heeft al wat meer last van een

per draaidag evenveel. Zo wilden we op voorhand fricties ver-

ochtendhumeur dan de andere. Dat ochtendhumeur kan wel

mijden. Maar deze manier van werken is toch eerder de uit-

eens opspelen tijdens het schminken of het aanpassen van de

zondering dan de regel”, weet Verheyen.

kostuums, maar wanneer ze op de set staan is dat dan meest-

In het theater bestaan er meer objectieve verloningscriteria.

al voorbij. Andere acteurs zijn dan weer de ganse dag het zon-

“In het theater wordt er bijvoorbeeld wel rekening gehouden

netje in huis. Niettemin, filmopnames zijn soms zeer stresse-

met anciënniteit. Overigens bestaat er in België ook geen spe-

rend en iedereen heeft al eens een mindere dag. Maar dat kun

cifieke vakbond die de belangen van acteurs, cameramensen

je opvangen. Daar hou je overigens ook rekening mee bij het

en andere filmberoepen vertegenwoordigt. Er is alleen een

samenstellen van de filmcrew.” Zo hecht Verheyen veel

onuitgesproken hiërarchie waarbij acteren in een soap

Hij loopt er niet mee te koop, maar hij

belang aan de sociale vaardigheden van de schminksters en

onderaan de ladder staat en een hoofdrol in een film boven-

verbergt het ook niet. Overdag is

de verantwoordelijken voor de kostuums. “Goede sociale

aan, maar zelf vind ik dat onzin. Daarnaast weegt ervaring

vaardigheden maken deel uit van hun beroepsvaardigheden.

ook zwaarder door. In de Verenigde Staten daarentegen is er

Een extraverte persoonlijkheid is immers onmisbaar in dat

de zeer machtige Screen Actors GUild (SAG) die minimum

vak. Zo zijn de sociale vaardigheden van de chauffeur die de

prijzen oplegt. Hier kan eventueel een beroep gedaan worden

acteurs ’s morgen ophaalt en naar de set brengt, bijvoorbeeld

op zogenaamde agents. Die treden dan op als tussenpersoon

cruciaal. Hij komt als eerste in contact met de cast en hoe hij

tussen acteur en producer. Maar of die het belang van de

reageert op het ochtendhumeur van één van de acteurs

acteurs altijd verdedigen is een andere zaak. Er zijn heel wat

bepaalt de toon van de dag. Een verkeerde reactie, en het is

voorbeelden van acteurs die naast een rol grijpen omdat hun

om zeep voor de rest van de dag.”

agent dwarslag.”

Didier de Laminne de pers- en pr-manager van Randstad. ’s Avonds levert hij hetzelfde werk voor God en de gemeenschap. Hoe managet hij evenwichtig gezin, religieus engagement en werk? JOS GAVEL

Ook het statuut van de medewerkers is verschillend.

Harde onderhandelingen

Sommige worden voor de duur van de opnames ingeschreven als werknemer en ontvangen dus een loon. Andere heb-

Werkrelaties mogen voor de Laminne niet

Een andere belangrijke bron van ontevredenheid is het loon.

ben een statuut van zelfstandige en maken een factuur voor

bezwaard worden door andere dan sym-

Een acteur die zijn eerste stappen in de filmwereld zet, ver-

hun prestaties.

bolische uitingen van religiositeit. “Ik

dient wellicht minder dan een acteur die reeds verschillende hoofdrollen speelde in kaskrakers. “Over de verloning van

gedraag me zoals iedereen”, zegt hij. “Ik pro-

Strikt gescheiden

beer open te zijn, luister naar de mensen en

film- en televisieacteurs bestaan er in België geen officiële

30

&

help collega’s waar dat kan. Stelt iemand mij

regels of voorschriften. Hetzelfde geldt voor alle andere

Hoewel Verheyen wel betrokken is bij de productionele kant

specifieke vragen over geloof of religie, dan

medewerkers aan een film. Dit wil zeggen dat alvorens de

van een film, laat hij de loononderhandelingen met veel ple-

zal ik daar natuurlijk op ingaan en mij per-

opnames kunnen starten er eerst loononderhandelingen zijn.

zier over aan de producers. “Ik praat enkel over de inhoud van

soonlijk engageren voor opvolging of onder-

Dit is het beste te vergelijken met een Turkse bazaar. Toch

de film, de rolverdeling en de personages. Alleen wanneer een

steuning, ook professioneel.”

kunnen deze onderhandelingen zeer hard en pijnlijk zijn.

loononderhandeling dreigt vast te lopen, probeer ik te

Maar dit is nu eenmaal een ritueel waar we steeds doorheen

bemiddelen. Maar het liefste van al blijf ik zo ver mogelijk weg

Didier de Laminne merkt trouwens weinig

moeten. Er zijn wel enkele objectieve criteria waarmee reke-

van dergelijke onderhandelingen. Dat zou de sfeer op de set

of geen verschil tussen de attitudes op het

ning wordt gehouden, maar toch geven vooral subjectieve

namelijk niet ten goede komen. Immers niet iedereen krijgt

criteria de doorslag. Een objectief criterium is bijvoorbeeld

altijd wat hij wil, zodat er altijd wel wat wrevel blijft hangen.

hoeveel acteurs er zijn in een bepaalde leeftijdscategorie die

Bovendien vind ik het ook moeilijk om op vrijdag lastige

in aanmerking komen voor een specifieke rol. Met andere

loononderhandelingen te voeren met acteur X en ’s anderen-

woorden, hoe afhankelijk ben je van het antwoord van de

daags tijdens de repetitie te moeten doen alsof er niets aan de

betrokkene. Als de keuze groot is, dan zal de prijs lager liggen.

hand is”, vertelt Verheyen.

x

Didier de Laminne: “De directe band tussen mijn engagement voor sociaal overleg en mijn geloof is de overtuiging dat men sociaal actief moet zijn in deze wereld, gelijk hoe en gelijk waar, om hem te verbeteren en om beter te leven. Dat geldt ook voor de bedrijfscontext.”

werk van christenen, anders-gelovigen of niet-gelovigen:

opdaagden. De Laminne stelde zijn kandidatuur als ver-

reportages over alle buitenlandse christelijke gemeenschap-

“Globaal gesproken is de houding van een humanist op

tegenwoordiger van de hoofdzetel en werd verkozen, samen

pen in Brussel. Elke maand bezoek ik er één. Er zijn er on-

professioneel vlak dezelfde als die van een gelovige, denk ik.

met tien andere collega’s. Hij werd ook voorzitter van het

geveer 35, daarmee kan ik dus nog een tijd voort. Ook bij

Een christen legt misschien wel andere accenten. Zelf zal ik

overlegplatform. “Voor mij is dat een andere manier om mij

Dimanche Express ben ik redacteur en schrijf ik bijna elke

me wel informeren als ik op de hoogte gebracht wordt van

te positioneren als gelovige: ik probeer de sociale dialoog

week een artikel. Ik doe dat ’s avonds, dit werk vraagt weke-

bijvoorbeeld een persoonlijk drama bij een collega, zal ik

in de onderneming te verbeteren”, verduidelijkt hij. “Ik speel

lijks twee à drie avonden.

luisteren en moed proberen inspreken. Maar daarmee is niet

de rol van tussenpersoon tussen de personeelsvertegen-

Daarbij verricht ik opnieuw meer veldwerk. Met mijn bezoeken

gezegd dat anderen vanuit een verschillende inspiratie niet

woordigers en de directie. Dit platform voor sociale dialoog

aan buitenlandse gemeenschappen keer ik terug naar de

hetzelfde zouden doen.”

is uniek en wordt met belangstelling gevolgd door de vak-

basis. Ik ga natuurlijk ook in op individuele vragen, meestal

bonden.

van familie of vrienden, om huwelijken in te zegenen of te

Hoe het ook mag wezen, de directe band tussen dit engage-

dopen. Je hoeft niet verbonden te zijn aan een parochie om

ment en mijn geloof is de overtuiging dat men sociaal actief

deze sacramenten toe te dienen. Het volstaat een afspraak te

Discretie staat aan de andere kant niet gelijk met verstop-

moet zijn in deze wereld, gelijk hoe en gelijk waar, om hem te

maken met de pastoor van de parochie waar het sacrament

pertje spelen. Zo komt het dat de diaken voor collega’s één

verbeteren en om beter te leven. Dat geldt ook voor de

zal plaatsvinden.”

keer een huwelijk heeft ingezegend en twee keer heeft

bedrijfscontext.”

gedoopt. Recent verscheen er een interview met hem in een

Hoe het platform voor sociale dialoog zal evolueren, was bij

interne publicatie van Randstad, waarin hij getuigde van zijn

het ter perse gaan niet helemaal duidelijk. De leden van het

roeping. Een collega reageerde daarop met de vraag of hij

platform ontmoetten in december 2003 vertegenwoordigers

Een diaken moet dus samenwerken met de parochiepriester

haar twee kinderen wilde dopen. Maar is het wel gezond dat

van de vakbonden om kennis te maken en voorstellen tot

voor de sacramenten, maar is niet afhankelijk van zijn parochie.

werk en religie elkaar op die manier raken?

samenwerking in ontvangst te nemen. Inmiddels werd ook

Hij ontvangt zijn opdrachten van en legt verantwoording af

Didier de Laminne: “Men is 24 uur op 24 diaken, maar daar-

de normale procedure voor de sociale verkiezingen opgestart

aan het bisdom. Hiërarchisch staat hij op hetzelfde niveau als

om moet men zich niet opdringen. Ik doe niet aan bekerin-

en was het vrijwel zeker dat Randstad voor het eerst een

de priester, althans dat is de huidige visie op het diaconaat.

gen, niet op het werk, noch erbuiten. Ik leg wel getuigenis af

ondernemingsraad krijgt. Vooral het ACV deed inspanningen

Misschien was het vroeger anders. Het zou ons trouwens niet

over mijn geloof, mijn leven en het feit dat Jezus Christus

om het personeel warm te maken en voldoende kandidaten

verbazen dat sommige priesters de diaken als een concurrent

vertelde me dat maximum drie vergaderingen per jaar zou-

voor mij zeer belangrijk is, maar ik doe dat alleen door een

te vinden.

zien.

den volstaan, maar een maand later braken de grote stakin-

De Laminne: “Het gaat steeds beter. Vooral gedurende de eer-

gen in het Franstalig onderwijs los. Dat werd dus ineens tien

ste jaren na de herinvoering van het diaconaat traden er hier

opeenvolgende avonden vergaderen, plus praten met de sta-

en daar conflicten op. Het is niet altijd gemakkelijk geweest.

kersposten enzovoort. Men maakt zich een voorstelling van

32

De Laminne: “Eén voorbeeld. In dit bedrijf bestond tot nog

Tussen werk en geloof loopt geen eenrichtingsverkeer. De

Velen verwelkomden de nieuwe situatie enthousiast, anderen

iets, maar het kan heel anders uitdraaien. Problemen laten

toe geen syndicale delegatie of ondernemingsraad, gewoon

diaken zet professionele kennis, specialisatie en ervaring in

voelden zich onwennig of zelfs verstoord en het zijn niet altijd

zich niet programmeren, ze doen zich gewoon voor.

omdat zich voor de sociale verkiezingen nooit voldoende

voor zijn religieuze activiteiten. Gedurende acht jaar verzorg-

de ouderen die het moeilijker hebben met de vernieuwing.

Op dat moment werd de combinatie van mijn baan, mijn dia-

kandidaten aanmeldden. Niettemin kennen we sinds 1996 op

den de Laminne, zijn echtgenote en een ander echtpaar de

De persoonlijkheid van de priester weegt zwaarder door in

conaat en het schoolbestuur te veel van het goede. Met de

groepsniveau een Europees overlegorgaan. Dit platform

communicatie en de coördinatie tussen de verschillende

zijn beoordeling van het diaconaat.”

school moest ik dus stoppen. Onze gezinsorganisatie draaide

kwam er na een eerste personeelstevredenheidsenquête.

groepen en bewegingen die in Brussel in gezinspastorale

Echte concurrenten van de priesters zijn diakens overigens

niet goed genoeg meer, ik was te vaak uithuizig en mijn echt-

Daaruit bleek dat de interne communicatie en de recht-

actief zijn. Die baan ruilde hij anderhalf jaar geleden in voor

niet. De meerderheid oefent overdag een “gewoon” beroep

genote moest bijna alleen instaan voor de opvoeding van

streekse sociale dialoog zwak scoorden. Dat overlegorgaan

een nieuw mandaat als lid van de niet zo lang geleden op-

uit. De religieuze activiteit speelt zich dus noodzakelijk

onze drie kinderen. Na overleg met het gezin heb ik voor de

hecht belang aan en stimuleert representativiteit. Voor België

gerichte dienst communicatie van het bisdom.

’s avonds en in de weekends af. Zet dit de echtelijke relatie

eerste keer in mijn leven ontslag genomen midden in de uit-

vormde dit een probleem omdat onze vertegenwoordiger

De Laminne: “We denken na over en coördineren de media

onder druk?

voering van een mandaat. Dat was noodzakelijk voor een

niet verkozen was en dus ook geen stem had in het overleg-

en communicatiemiddelen waarover de kerk in Brussel

Didier de Laminne: “In mijn geval niet. Mijn echtgenote heeft

beter evenwicht in de familie. Herinner u dat het eerste sacra-

orgaan. Bijna drie jaar geleden richtte de onderneming in

beschikt. Onze cel bestaat naast mezelf uit twee priesters en

zich gedurende veertien jaar ook sterk geëngageerd, maar

ment het huwelijk is en dat een diaken daarin niet het slech-

België een werkgroep op, waarvan ik deel uitmaakte. Op dat

twee leken.

sinds een paar jaar heeft ze gas teruggenomen, vooral omdat

te voorbeeld mag geven. Het is dus niet eenvoudig om het

moment – kort na de fusie van Randstad en Interlabor –

Media, dat betekent de Radio catholique francophone (Rcf),

ze nieuwe impulsen gegeven heeft aan haar professionele

evenwicht te bewaren tussen gezin, werk, sociaal en religieus

stond ik zeer kritisch tegenover het bedrijf. Ik bedacht echter

de website www.catho.be, het maandblad Pastoralia (voor de

carrière. Ze vergezelt me dus niet meer naar alle ceremonies

leven. Het blijft constant zoeken om dankzij dat evenwicht

dat het beter was de onderneming te laten evolueren en me

actieve kerkleden in Brussel, oplage 2000) en het weekblad

of begeleidingssessies.

gelukkig te blijven en een positieve getuigenis af te leggen.

persoonlijk in te zetten voor verandering, dan gewoon kritiek

Dimanche Express (breed verspreid op 300.000 exemplaren).

Toch is het even moeilijk geweest, al had dit meer te maken

Het huren en daarna aankopen van een buitenverblijf, waar

te uiten. Goed, die werkgroep werkte een formule uit voor

Daarnaast is de aanwezigheid van de kerk in de algemene

met een andere factor. Ik ben gedurende acht jaar bestuurslid

we in het weekend een break houden, heeft ons zeer gehol-

discussie met en raadpleging van het personeel.”

media mijn aandachtspunt voor de nabije toekomst. Naast

geweest van de inrichtende macht van een groep van vier

pen bij het vinden van dat evenwicht. Daar rusten we,

Dit resulteerde in verkiezingen van personeelsvertegenwoor-

mijn activiteit als lid van deze denktank, ben ik ook redacteur

lagere scholen, samen goed voor 1300 leerlingen en 100 lera-

wandelen we en ontvangen we vrienden. Dat is onze

digers in mei 2001, waarvoor ongeveer 25 kandidaten

van Pastoralia. Een klein jaar geleden begon ik aan een reeks

ren. De laatste twee jaar was ik voorzitter. Tja, de directeur

ontspanning.”

x

4 NR .

2-

Wat kunnen we ons daar bij voorstellen?

JAARGANG

Veldreporter

-

luisterende en dienende opstelling.”

Concurrentie?

DRIEMAANDELIJKS TIJDSCHRIFT

Geen bekeringsdrift

Didier de Laminne: “Men is 24 uur op 24 diaken, maar daarom moet men zich niet opdringen. Ik doe niet aan bekeringen, niet op het werk, noch erbuiten.”

33