Docentenhandleiding
Schatten
lessenserie
van de
noordzee
Het lespakket Schatten van de Noordzee is gebaseerd op de 3 delige documentaire serie van Stichting De Noordzee en Feller Media. Het pakket bestaat uit een dvd met 4 filmpjes, bijbehorende opdrachten in pdf formaat en deze docentenhandleiding. In deze handleiding vindt u een toelichting op de 4 lessen: Scheepswrakken
2
Vissen op prehistorische botten
7
Op jacht naar vis
10
Bewoners van de Noordzee
16
Wij wensen u veel plezier met Schatten van de Noordzee. Stichting De Noordzee
Colofon Uitgave Stichting De Noordzee (2008)
Foto’s
DVD
(alfabetische volgorde)
Samenstellen en redactie
Ecomare Gaiapark
Lesmateriaal Tekst Ike Span Mieke Bon, Ecomare
Godfried van Moorsel, Ecosub Henk Heessen
Voice-over Menno Bentveld
Johan Krol
Beelmateriaal DVD Feller Media
Jos Gryson
Stichting De Noordzee
Henk Offringa
Advies Corien van den Ende
Ko Stuurkop
Nicole Smit
Wim van Egmond
Vormgeving Marc Smits
Lisa van der Veen
Mat Vestjens Wim Willekens, Aquadia Wouter Jan Strietman
Montage Kaos
Docentenhandleiding
S c h e e ps
wrakken Praktische informatie Werkvorm
filmpje en werkblad
Tijdsduur
filmpje en werkblad samen 45 minuten
Materialen
een filmpje over de natuur in de Noordzee van ongeveer 10 minutenwerkblad Introductie werkblad Vragen bij de film werkblad Doordenkers met verdiepende opdrachten, evt te gebruiken als huiswerkopdrachten werkblad Soorten schepen (extra opdracht) potlood of pen
Leerdoelen De leerlingen kunnen: · · vertellen over het de voor- en nadelen van scheepvaart · · uitleggen dat scheepswrakken soms weggehaald moeten worden en soms niet · · weten dat scheepswrakken een geweldig leefgebied zijn voor sommige zeedieren
S che e ps wra kken
3
Lesopzet De les start met een paar introductievragen om voeling te krijgen met het onderwerp scheepvaart. Na de introductie laat u het filmpje zien. Na het bekijken van de film vraagt u naar de reacties van de leerlingen en welke vragen er bij hen opkomen. U kunt de leerlingen daarbij natuvurlijk helpen. Bijvoorbeeld: Hoe groot is de Noordzee eigenlijk? Wisten jullie dat er zoveel wrakken op de bodem van de zee lagen? en dat de meeste spullen die we gebruiken niet over het land, maar per schip vervoerd zijn? Hoe gaat dat eigenlijk met zoveel schepen op zo’n klein oppervlakte? U kunt de leerlingen na dit klassengesprek of meteen na de film de ‘vragen bij de film’ laten maken. Voor verdieping kunt u gebruik maken van een klassengesprek naar aanleiding van een van de stellingen die hieronder vermeld staan. U kunt leerlingen vanuit een bepaald perspectief de stelling laten bekijken, bijvoorbeeld als kapitein of als natuurbeschermer of milieuman. Ook kunt u de leerlingen een of meerdere opdrachten van de Doordenkers laten maken, op school of thuis.
Stellingen Scheepvaart is echt slecht voor de zee, we zouden alles beter met vliegtuigen kunnen vervoeren. We zouden zo min mogelijk spullen van de andere kant van de wereld moeten halen, dan hebben we veel minder schepen nodig en dat is beter voor de zee. Wrakken zijn ‘de’ redding voor het zeeleven. Laten we dus alle schepen die verouderd zijn maar laten zinken in plaats van slopen op land.
Veldwerktip Ontdek samen met de leerlingen wat er allemaal nog steeds overboord gaat tijdens een tocht over de Noordzee. Met het Coastwatch onderzoek (www.coastwatch.nl) ontdekken de leerlingen wat er aanspoelt op de Nederlandse stranden.
S che e ps wra kken
4
Antwoorden Introductie 1
Producten die per schip naar Nederland komen: fruit, bevroren vis, huishoudelijke apparaten, schoenen, kleding en meer. Wereldwijd wordt 90% van alle handel vervoerd per schip.
2
De Nederlandse zeehavens: Amsterdam, IJmuiden, Rotterdam, Delfzijl en Vlissingen
3
Nadelen van scheepvaart voor het milieu: Vervuiling van de lucht (oa met CO2, SOx, NOx en fijn stof) Vervuiling van het water door antifoulings, verven met biociden erin die moeten voorkomen dat kleine dieren en planten op scheepshuid gaan groeien. Aangroei vergroot de weerstand van het schip en dat kost extra brandstof. Introductie van uitheemse soorten door ballastwater, waardoor het ecosysteem verstoord kan worden. Een voorbeeld hiervan is de wolhandkrab, die is meegevoerd uit Azië. Deze krab leeft in zoet en zout water, graaft in dijken, beschadigd visnetten en verdringt inheems krabben en kreeften. Vervuiling van de zee en de stranden door afval. Nog steeds wordt te veel afval overboord gezet. Dieren raken er in verstrikt of eten het op. Recent onderzoek laat zien dat al dat plastic in de oceanen afbreekt tot minuscule stukjes die in de voedselketen terecht komen. Vragen bij de film
1
Hoeveel procent van de wereldhandel gaat over zee? 90% van de wereldhandel gaat over zee
2
Waarom moest de ‘Michelle’ worden opgeruimd? De ‘Michelle’ moest worden opgeruimd, omdat ze in een scheepvaartroute lag en gevaar op kon leveren voor andere schepen
3
Hoeveel wrakken liggen er op het Nederlands deel van de Noordzee? 3000 wrakken op het Nederlands deel van de Noordzee
4
Hoe lang duurt het voor een wrak begroeid is, nadat het schip gezonken is? Het duurt ongeveer 1 jaar voor een wrak begroeid is. Op wrakken en andere harde ondergronden kunnen veel meer soorten dieren leven dan op een zandbodem: 200 tot 700 keer meer.
S che e ps wra kken
5
Doordenkers Schoon varen Voordelen van scheepvaart op de Noordzee: · · relatief milieuvriendelijke manier van vervoer, per ton lading weinig CO2-uitstoot · · belangrijk voor Nederlandse economie, bijna alle grondstoffen, producten en veel levensmiddelen worden aangevoerd per schip · · niets mooier dan op het strand een schip voorbij zien komen op weg naar haar bestemming · · een schip kan enorm veel lading per keer vervoeren Nadelen scheepvaart op de Noordzee:
Mogelijke oplossingen:
luchtvervuiling (ook op land)
schonere brandstoffen, luchtwassers, walstroom in de haven, minder hard varen
veel schepen op klein oppervlak, waardoor grotere kans op ongelukken
scheepsroutes staan goed aangegeven, verkeerstoren (zoals bij luchthavens)
waar scheepvaartroutes liggen kunnen geen andere functies zijn, zoals windmolens
overheid moet kiezen voor welke functie waar kan/moet
afval in zee en op het strand
geen afval in zee gooien, goede afscheiding aan boord, goede afvalinzameling in de haven
introductie uitheemse dieren door ballastwater en op de scheepsromp
ballastwater zoveel mogelijk voorkomen, ballastwater voor lozing zuiveren
watervervuiling
olielozingen voorkomen, geen vieze stofjes in de antifouling (zie introductie 3)
S che e ps wra kken
6
Wrak opruimen of niet? Redenen voor de overheid om het wrak te laten liggen: · · hoge kosten om het te verwijderen; · · als het niet in de vaarroute ligt heeft niemand er last van; · · voor veel dieren is zo’n wrak juist een ideaal leefgebied. Redenen voor de milieuorganisatie om te protesteren: · · een wrak hoort niet in de zee, een gecrashte vrachtwagen ruim je toch ook op, ook al ligt ie niet in de weg; · · het wrak bevat allerlei stoffen die niet in zee thuis horen en mogelijk gevaarlijk zijn voor het leven in zee: olie, verven die langzaam in het water komen, mogelijk (giftige) lading; · · het wrak kan mogelijk gevaar opleveren voor andere schepen en visserboten. Wrakken – oases in zee Op of bij wrakken komen voor: zeeanjelier, noordzeekreeft, dodemansduim, kabeljauw, dodemansduim, mossel Wrakbewoners hebben het naar hun zin op een vergaan schip, omdat: · · beschutting · · harde ondergrond in een verder zanderige zee · · voedsel Soorten schepen
1. containerschip
2. werkschip
3. bulkcarrier
4. tanker
Docentenhandleiding
v i ss e n o p
botten
Prehistorische
Praktische informatie Werkvorm
filmpje en werkblad
Tijdsduur
filmpje en werkblad samen 45 minuten
Materialen
een filmpje over prehistorische botten in de Noordzee van ongeveer 10 minuten werkblad Introductie werkblad Vragen bij de film werkblad Doordenkers met verdiepende opdrachten, evt te gebruiken als huiswerkopdrachten potlood of pen een tekenvel
Leerdoelen De leerlingen kunnen: · · vertellen hoe de Noordzee er 10.000 jaar geleden uitzag · · vertellen waarom er botten van prehistorische zoogdieren in de Noordzee gevonden worden · · verschillende dieren noemen die in die tijd leefden · · uitleggen welke theorieën er bestaan over het uitsterven van de mammoet
Visse n o p prehi s toris che b otten
8
Lesopzet Laat de leerlingen voordat ze de film gaan bekijken het werkblad Introductie lezen. Bekijk samen de kaartjes en benoem hoe de Noordzee in de loop van de jaren is veranderd van land in een kleine kustzee. Na de introductie laat u het filmpje zien. Na het bekijken van de film vraagt u naar de reacties van de leerlingen en welke vragen er bij hen opkomen. U kunt de leerlingen daarbij natuurlijk helpen. Bijvoorbeeld: Hoe diep is de Noordzee eigenlijk? Wie heeft van jullie heeft ‘Ice Age’ gezien en weet nog welke dieren daar in voorkwamen? U kunt de leerlingen na dit klassengesprek of meteen na de film de ‘vragen bij de film’ laten maken. Voor verdieping kunt u gebruik maken een van de opdrachten van de Doordenkers, op school of thuis, klassikaal, in groepjes of individueel.
Veldwerktip Op enkele stranden in Nederland kunt u samen met uw leerlingen zelf restanten zoeken van het leven dat ooit in de Noordzee zat. De Kaloot in Zeeland is zo’n strand.
Antwoorden Vragen bij de film 1
Waardoor is de Noordzee zoals die nu is ontstaan? 10.000 jaar geleden begon het ijs te smelten en de waterspiegel te stijgen, daardoor ontstond de Noordzee. Als laatste stroomde de Doggersbank onder water.
2
Hoe zag het steppelandschap dat 10.000 jaar geleden op de plek van de Noordzee lag eruit? Het steppelandschap was een vooral met grassen en kruiden begroeide vlakte met enkele bomen. [Antwoord 2]
3
Hoe komt het dat de botten juist op die plek naar boven komen? De Eurogeul wordt geregeld uitgebaggerd om schepen vrije doorgang naar Rotterdam te geven, daarbij komen botten omhoog.
Visse n o p prehi s toris che b otten
4
9
Welke botten vindt Kommer het leukst om op te vissen?
Kommer van kleinere botten en met name botten die nog niet eerder zijn gevonden het leukst om te vinden 5
Welk dier hoort bij bij het juiste bottenplaatje? · · bot 1: steppewisent · · bot 2: mammoet · · bot 3: reuzenhert · · bot 4: wolharige neushoorn
vis
Docentenhandleiding
op
Jacht
naar
Praktische informatie Werkvorm
filmpje en werkblad
Tijdsduur
filmpje en werkblad samen 45 minuten
Materialen
een filmpje over visserij in de Noordzee van ongeveer 10 minuten werkblad Introductie werkblad Vragen bij de film werkblad Doordenkers met verdiepende opdrachten, evt te gebruiken als huiswerkopdrachten potlood of pen
Leerdoelen De leerlingen kunnen: · · verschillende soorten vissen noemen die in de Noordzee leven · · een paar visserijmethoden noemen die op de Noordzee gebruikt worden · · de weg van vis in de zee naar vis op je bord beschrijven · · uitleggen wanneer visserij schadelijk is en wanneer niet
Op jacht na a r v is
11
Lesopzet De les start met een paar introductievragen om voeling te krijgen met het onderwerp vis en visserij. Voorafgaand hieraan kunt u samen met de kinderen een lijst maken van vissen die ze kennen die je kunt eten. Na de introductie laat u het filmpje zien. Na het bekijken van de film vraagt u naar de reacties van de leerlingen en welke vragen er bij hen opkomen. U kunt de leerlingen daarbij natuurlijk helpen. Bijvoorbeeld: Hoe groot is de Noordzee eigenlijk? Is visserij schadelijk voor het zeeleven? Hoe lang wordt er al gevist op de Noordzee? Hoe lang zijn vissers van huis? U kunt de leerlingen na dit klassengesprek of meteen na de film de ‘vragen bij de film’ laten maken. Voor verdieping kunt u gebruik maken van een klassengesprek naar aanleiding van een van de stellingen die hieronder vermeld staan. U kunt leerlingen vanuit een bepaald perspectief de stelling laten bekijken, bijvoorbeeld als visser of als natuurbeschermer of milieuman. Ook kunt u de leerlingen een of meerdere opdrachten van de Doordenkers laten maken, op school of thuis.
Stellingen Veel van de vis die Nederlandse vissers vangen gaat naar het buitenland en wij eten veel vis van over de hele wereld. Dat is een belachelijke zaak. Supermarkten willen in 2011 alleen nog maar duurzame vis in de schappen hebben. Dat is onmogelijk. Ik zou zelf wel visser willen zijn, een leven vol vrijheid, zon en zee.
Op jacht na a r v is
12
Veldwerktip Boek een korexcursie bij Ecomare of een bezoekerscentrum bij u in de buurt. U kunt ook de plaatselijke IVN-afdeling vragen of zij met u willen gaan korren. Vanaf medio 2009 kunt u ook via Coastwatch korren en de resultaten invoeren (www.coastwatch. nl). Bij korren vissen de leerlingen met een sleepnet vlakbij de kust. Bezoek met de leerlingen een visafslag. Neem voor geschikte tijden en een eventuele rondleiding contact op met de visafslag bij u in de buurt. · · Scheveningen 070 355 99 35 · · IJmuiden 0255 510217 · · Urk 0527 689 789 · · Stellingendam 0187-491377 · · Lauwersoog 0519 349 125 · · Den Helder 0223-623534
Antwoorden Introductie 1
Visgerecht
Welke vissoorten?
In de Noordzee?
Lekkerbekje
kabeljauw – koolvis – wijting - heek
ja
Visstick
koolvis
ja
Kibbeling
koolvis - kabeljauw
ja
Rolmops
haring
ja
Op jacht na a r v is
2
13
Zet de juiste naam bij de juiste foto
2. schol
1. haring
3. makreel
4. kabeljauw
Vragen bij de film 1
In het filmpje zie je de vis in de zee tot aan de vis in de winkel. Welke tussenstappen worden er gemaakt ? vis in zee – vis in net – vis aan boord – vis bij de visafslag – vis naar de groothandel – vis naar de winkel/horeca – vis op je bord
2
In de Noordzee zit veel vis, omdat: · · er veel voedingsstoffen door de rivieren en zeestromen worden aangevoerd, · · het een relatief ondiepe zee is, waardoor de zon kan zorgen voor veel algengroei (de basis van het leven in zee) Het leven in de Noordzee is bovendien zeer divers, er leven zo’n 200 soorten vis.
3
Wat onderzoekt de bemanning van de Tridens en waarom? De bemanning van de Tridens onderzoekt hoeveel haring er in de Noordzee zwemt en hoe de toestand van de vissen is. Ze doen dit om een schatting te kunnen maken van de hoeveelheid haring in de Noordzee de komende jaren. Daarmee kan vervolgens bepaald worden hoeveel haring er opgevist mag worden.
4
Visserijvormen in filmpje: vissen met een boomkor (over de bodem) en met een pelagisch net (door de waterkolom).
Op jacht na a r v is
5
14
Op welke platvissen werd er in het filmpje gevist? Met de boomkor wordt op schol en tong gevist. Doordenkers Boomkor voordelen boomkor
nadelen boomkor
je kunt er goed platvissen mee vangen
beschadigt de bodem
je kunt er veel platvis tegelijk mee vangen
kost veel energie
volgens de vissers komen er door het omwoelen van de bodem meer pieren beschikbaar als voedsel voor platvis
veel bijvangst van andere zeedieren
doodt veel bodemdieren Tong vangen Zou je tong behalve met een boomkor ook op andere manieren kunnen vangen? Tong kan je ook vangen met de pulskor en met staand want. Bedenk welke methode het ‘zeevriendelijkst’ is en waarom. Staand want is het vriendelijkst voor de zee wanneer geen enorme netten van kilometers lang gebruikt worden. Het kost weinig energie om zo te vissen, het net wordt niet voortgetrokken, waardoor weinig luchtvervuiling. De bodem en de bodemdieren worden niet verstoord. Bij deze manier van vissen van je alleen grote vissen, de kleintjes kunnen er doorheen zwemmen en krijgen dus de tijd om zelf groot te worden en voor nageslacht te zorgen.
Op jacht na a r v is
15
Hoe gaat het met de vis en de zee? Waar komen ze vandaan? Gaat het goed of slecht met deze soorten? Waarom? Wordt deze soort ook gekweekt?
Zalm
Garnalen
Kabeljauw
Haring
Waar vandaan?
Goed/matig/ slecht
Waarom?
Kweek?
Stille Oceaan
goed/matig
er zijn er nog veel, beheer in Rusland niet goed
Schotland Noorwegen
weinig last van overbevissing
zuid-oost Azië
Noordzee
goed
Atlantische Oceaan
matig
Stille Oceaan / Indische Oceaan
slecht
veel bijvangst van andere zeedieren, geen beheer
Tropische wateren
slecht
veel bijvangst, oa schildpadden
Noordzee
slecht
overbevist
IJsland
matig
er zijn er niet zo veel
Noordzee / Atlantische oceaan
goed
er zijn er nog genoeg van
Chili tropische wateren
Noorwegen
nee
Docentenhandleiding
Bewoners van de
Noo r dze e
Praktische informatie Werkvorm
filmpje en werkblad
Tijdsduur
filmpje en werkblad samen 45 minuten
Materialen
een filmpje over de natuur in de Noordzee van ongeveer 10 minuten werkblad Introductie werkblad Vragen bij de film werkblad Doordenkers met verdiepende opdrachten, evt te gebruiken als huiswerkopdrachten potlood of pen
Leerdoelen De leerlingen kunnen: · · verschillende groepen dieren noemen die in de Noordzee leven (vissen, anemonen, kwallen,kreeftachtigen); · · uitleggen dat er voedselketens in de Noordzee bestaan en enkele schakels van die voedselketens noemen; · · vertellen over het leven van de haai, ecologie voedsel, etc.; · · uitleggen wat een voedselweb is.
B ewoner s van d e Noordze e
17
Lesopzet Start de les met het werkblad Introductie. Bekijk samen het Noordzeepaspoort en laat de leerlingen ieder 5 dieren op schrijven of maak samen een lijstje op het bord. Laat daarna de film zien. Na afloop vraagt u naar de reacties van de leerlingen en welke vragen er bij hen opkomen. Bijvoorbeeld: Ik dacht dat gasplatforms niet goed waren voor de zee. Maar daar leven juist heel veel dieren. Leven er ook nog andere soorten haaien? Waarom zien zeeanemonen eruit als planten? U kunt de leerlingen na dit klassengesprek of meteen na de film de ‘vragen bij de film’ laten maken. Voor verdieping kunt u gebruik maken van een klassengesprek naar aanleiding van de stelling die hieronder vermeld staat. U kunt leerlingen vanuit een bepaald perspectief de stelling laten bekijken, bijvoorbeeld als oliemaatschappij of als natuurbeschermer. Voor verdieping kunt u ook gebruik maken van de opdrachten van de Doordenkers, op school of thuis, klassikaal, in groepjes of individueel. TIP: De plaatjes met verschillende zeeorganismen bij Vragen over de film lenen zich ook heel goed voor een les over ordening.
Stelling Gasplatforms zijn oases in de Noordzee, we moeten ze ook als we ze niet meer nodig hebben, gewoon laten staan. En er het liefst nog veel meer neerzetten.
Veldwerktip Boek een korexcursie bij Ecomare of een bezoekerscentrum bij u in de buurt. U kunt ook de plaatselijke IVN-afdeling vragen of zij met u willen gaan korren. Vanaf medio 2009 kunt u ook via Coastwatch korren en de resultaten invoeren (www.coastwatch. nl). Bij korren vissen de leerlingen met een sleepnet vlakbij de kust. Ze ontdekken zo met eigen ogen wat er leeft in de zee.
B ewoner s van d e Noordze e
18
Ook kunt u tijdens een wandeling over het strand op zoek gaan naar tekenen van leven in zee. Schelpen, schildjes van de zeekat, zeewier, krabbenschildjes, deze zult u zeker vinden. Ook de zeevogels zullen zich laten zien en horen. Helemaal geweldig als er ook een haaien- of roggenei wordt gevonden of een zeehond of bruinvis zich even dichtbij de kust laat zien. Vanaf medio 2009 kunt u ook voor dit soort veldwerk terecht bij Coastwatch.
Antwoorden Vragen bij de film 1
Bewoners van de Noordzee. Hieronder staan plaatjes van een aantal zeedieren en -planten uit het filmpje. Schrijf de namen erbij.
noorse stormvogel
fytoplankton
zeekat/sepia
schelpkokerworm
hondshaai
heremietkreeft
tuimelaar
jan van gent
kwal
zeeanjelier (metridium senile)
steenbolk
zeekreeft
dodemansduim
zeester
zeepaardje
hooiwagenkrab
B ewoner s van d e Noordze e
2
19
In de film genoemde zandbewoners: grondel – dunne zeenaald – heremietkreeft – zeester – slibanemoon – weduweroos – gewone garnaal - kokerwormen
3
Waarom groeien er (onder het platform) geen planten op de bodem van de zee? hier kan geen zonlicht komen
4
Noem een aantal plekken in de Noordzee waar stenen en rotsen op de bodem liggen.
Klaverbank, onder boorplatforms, zeeweringen, dijken. Doordenkers Een voedselketen Een voorbeeld van een voedselketen van de hondshaai hondshaai
<
visje
<<
pier
<<<
zooplankton <<<<< alg
Een voedselweb Een paar voorbeelden van voedselketens die ze kunnen maken met behulp van opdracht 1: · · Tuimelaar > steenbolk > andere vis > schelpkokerworm > plankton · · Hondshaai > heremietkreeft > schelpkokerworm > plankton Door de verschillende dieren weer met elkaar te verbinden wordt duidelijk dat een voedselketen een te eenvoudige weergave van de werkelijkheid is. Extra voedingsstoffen in zee, goed idee? Is fosfaat in zee de oplossing voor de boomkorvisserij? Geef jouw argumenten. Meer voedingsstoffen > meer algen > meer algenetende vissen > meer visetende vissen > meer zeehonden Meer fosfaat betekent echter niet automatisch meer algen en meer vis. Er zijn meer factoren die van invloed zijn op de verschillende lagen van een voedselketen. Algen hebben naast fosfaat ook andere voedingsstoffen en licht nodig. Te veel algen kunnen leiden tot algenbloei en zuurstofloosheid, waardoor allerlei dieren juist sterven.
B ewoner s van d e Noordze e
20
Zand of toch liever stenen In de film kun je zien dat het leven op de zandbodem van de Noordzee heel anders is dan op de plekken waar stenen of andere harde voorwerpen liggen. Waardoor komt dat? · · Op harde ondergrond kunnen dieren zich vastzetten, waardoor ze op een voor hen prettige plek kunnen blijven. · · Waar dieren vastzitten in de ondergrond zorgen ze voor schuilgelegenheid voor andere dieren. · · Een zandbodem verandert continue door stroming. · · In een zandbodem kunnen dieren zich ingraven.
