Scan van succesvolle preventiepraktijken
1
Hafsa Ezoljami Louise de Boer Minor outreachend werken Onderzoeksbegeleiders: Lisette Desain en Gerard Possemis Opdrachtgever: Eropaf Praktijkegeleiders: Marc Räkers en Max Huber Praktijkonderzoek succesvolle preventie praktijken
Voorwoord Begin oktober zijn wij begonnen met het eerste deel van ons praktijkonderzoek, een scan van succesvolle preventiepraktijken. In eerste instantie hadden wij voor de scan twee weken gepland. Het werd al snel duidelijk dat wij die deadline niet gingen halen. Het maken van de scan was heel wat lees en zoekwerk, we hebben ons verkeken op de hoeveelheid de tijd die dit kostte. Naar aanleiding van het gesprek met de opdrachtgever, half oktober, bleek dat het maken van de scan in feite een aparte hoofdvraag was in het onderzoek. Dit hebben wij ook op die manier aangepast in ons startdocument. Positief punt bij het werken aan de scan is dat we hebben gemerkt dat het onderwerp ons allebei boeit. De “brandende vraag” in het hele onderzoek is ‘Wat maakt die preventiepraktijken nu precies succesvol?’. En dat is een vraag die tijdens de scan ook echt bij ons is gaan leven. We verheugen ons erg op het tweede deel van het onderzoek waarin we de kans krijgen om een aantal van de gevonden preventiepraktijken nader te onderzoeken.
2
Inhoud Inleiding ................................................................................................................................................... 4 Huisuitzettingen .................................................................................................................................. 4 Ontbinding huurcontract..................................................................................................................... 4 Kosten en baten van preventie van woninguitzettingen .................................................................... 4 Doel van de scan.................................................................................................................................. 5 Onze aanpak bij de uitvoer van de scan .............................................................................................. 5 De geselecteerde Preventiepraktijken .................................................................................................... 6 Utrecht ................................................................................................................................................ 6 Eindhoven ............................................................................................................................................ 7 Heerlen ................................................................................................................................................ 8 Den Haag ............................................................................................................................................. 9 Roermond .......................................................................................................................................... 11 Amsterdam ........................................................................................................................................ 12 Vroeg Eropaf ...................................................................................................................................... 12 Almelo ............................................................................................................................................... 13 Zeeland .............................................................................................................................................. 14 Almere ............................................................................................................................................... 15 Rotterdam ......................................................................................................................................... 16 Nader onderzoek ................................................................................................................................... 17 Bibliografie ............................................................................................................................................ 18
3
Inleiding Huisuitzettingen Mensen die hun huis kwijt raken na ontruiming krijgen te maken met allerlei sociale, praktische en psychosociale problemen. Het onvrijwillig verliezen van huis en haard is een traumatische ervaring waar een zeker rouwproces aan te pas komt. Mensen worden definitief uit hun vertrouwde omgeving gehaald en raken vaak spullen kwijt. De verbindingen in een buurt vallen weg. Het gaat dan om sociale contacten maar ook om de toegang tot bepaalde voorzieningen. Het algemeen maatschappelijk werk bijvoorbeeld is vaak georganiseerd aan de hand van postcodegebieden. Ook het behouden van een baan of opleiding is lastig zonder vaste verblijfplaats. En met dakloosheid stijgen ook de risico’s op het gebied van gezondheid. (Räkers, 2006) (Bogman, 2011) Er zijn verschillende situaties waarin huurders het risico lopen om hun huis te verliezen. - Huurachterstand - Overlast - Wietplantage - Illegale onderhuur Ontbinding huurcontract Het ontbinden van een huurcontract kan niet zomaar. De verhuurder moet zich hierbij aan bepaalde regels houden. De verhuurder moet de huur minimaal drie maanden van tevoren opzeggen per aangetekende brief. Als de huurder de woning al heel lang huurt dan kan deze termijn van drie maanden langer zijn. In de brief moet een reden staan die wettelijk is toegestaan. Eventuele medehuurders van de woning moeten apart een opzegging krijgen. In de brief moet ook een verzoek staan aan de huurder om binnen 6 weken te schriftelijk akkoord te geven. (Rijksoverheid) Wanneer een huurder niet schriftelijk akkoord gaat met de opzegging van de huurovereenkomst dan kan de verhuurder de ontbinding van het contract alleen via de rechter afdwingen. Zonder vonnis van de rechter mag de verhuurder niet ontruimen. De rechter neemt de omstandigheden van de huurder mee in zijn beslissing. In de praktijk zie je dat verhuurders soms al dreigen met een ontruiming voordat dit vonnis er is. Als er wel een vonnis is dan wordt lang niet altijd overgegaan tot ontruiming. Verhuurders gebruiken het vonnis als dwangmiddel bij het incasseren van de huurschuld. (JAS, 2007) Kosten en baten van preventie van woninguitzettingen Woningcorporaties en maatschappelijke dienstverlening investeren meer in preventie simpelweg omdat ontruimen veel meer geld kost. Een huisuitzetting kost de woningbouwvereniging en de gemeente gemiddeld €7500,-. Daarnaast kunnen de kosten voor maatschappelijke opvang en andere hulpverlening na de ontruiming oplopen tot wel €70.000,- per geval. Het gaat dan om mensen die na de ontruiming gebruik moeten maken van de sociale opvang en allerhande voorzieningen als bijvoorbeeld bijzondere bijstand. (Galliard, 2007) (Bogman, 2011)
4
Doel van de scan De uitkomst van de scan is een selectie van tien succesvolle preventiepraktijken waarvan wij er maximaal 5 nader gaan onderzoeken aan de hand van de deelvragen die horen bij hoofdvraag 2 in het startdocument. Met de uitwerking van deze scan geven wij antwoord op hoofdvraag 1 en de bijbehorende deelvragen. Hoofdvraag 1 • Welke preventiepraktijken van huisuitzettingen zijn er in Nederland momenteel beschreven? Deelvragen • Welke succesvolle preventiepraktijken maken melding van dalende cijfers op het gebied van huisuitzettingen? • Hoe werken verschillende gemeenten aan de preventie van huisuitzettingen? • Hoe werken woningcorporaties aan de preventie van huisuitzettingen? • Hoe word de preventiepraktijk gefinancierd? Onze aanpak bij de uitvoer van de scan Het gebied waar wij ons op moesten oriënteren doormiddel van de scan was behoorlijk breed, namelijk heel Nederland. Bij de zoektocht naar succesvolle preventiepraktijken hebben we onszelf tot doel gesteld om tien succesvolle preventiepraktijken te vermelden in het resultaat van de scan. Wij willen hier benadrukken dat dit niet betekent dat we ons enkel op deze tien preventiepraktijken hebben georiënteerd. Een heel aantal preventiepraktijken viel af omdat bleek dat zij minder succesvol waren dan zij in eerste instantie leken. Ons voornemen om van elke preventiepraktijk al tijdens de scan gegevens te verzamelen over de manier waarop deze gefinancierd is bleek te ambitieus. Exacte gegevens hierover waren via het internet nauwelijks tot niet beschikbaar. Voor het selecteren van de tien meest succesvolle preventie praktijken hebben wij de publicaties en nieuwsberichten op de site van eropaf.org gelezen. Via Google hebben we vervolgens verder gezocht naar informatie over de door ons gevonden preventiepraktijken. Zo kwamen we regelmatig terecht op sites van organisaties en gemeenten die de preventiepraktijken uitvoeren. Zo hebben we jaarverslagen en beleidsplannen gevonden die ons meer informatie verschaften over de cijfers en de aanpakken. Ons belangrijkste selectie criterium was de vermelding van dalende cijfers op het gebied van huisuitzettingen. Die cijfers zijn we vervolgens kritisch gaan bekijken. Bijvoorbeeld door na te gaan wat de exacte cijfers achter de percentages waren. En door te kijken over welke periode de daling zich heeft voorgedaan. Een gemeente die een daling van 40% meldt klinkt in eerste instantie als zeer succesvol. Bij nader onderzoek blijkt soms echter dat het aantal daadwerkelijke ontruimingen niet buitensporig is gedaald. Bijvoorbeeld als blijkt dat het percentage betrekking heeft op een heel kleine populatie. Als er gemiddeld 10 ontruimingen zijn en dit jaar zijn het er opeens 6 dan is dat procentueel gezien een enorme daling. Maar in aantallen stelt dat weinig voor. Daarnaast hebben we ook geselecteerd aan de hand van onze persoonlijke voorkeur voor een aanpak. Roermond bijvoorbeeld laat een geleidelijke daling zien maar wel over een vrij lage populatie, van 50 huisuitzettingen in 2005 naar 29 in 2010. Dat zijn in feite geen schokkende cijfers. Maar het mooie van de aanpak vinden wij dat er integraal wordt gewerkt en dat die samenwerking als positief bijeffect heeft gehad dat meer mensen kunnen worden doorverwezen naar het gemeentelijke schuldhulploket.
5
De geselecteerde Preventiepraktijken Utrecht In 2005 telde Utrecht 253 huisuitzettingen bij de verschillende woningcorporaties, in 2006 waren dit er 175 en in 2007 zijn 170 mensen ontruimd. De aanpak “Voorkom huisuitzetting is in 2006 van start gegaan. Het aantal huisuitzettingen met als gevolg huurachterstand in Utrecht was in 2008 261 huurders en in 2010 waren het 58, dit is een daling van 78%. Als de huurder een huurachterstand van een aantal maanden heeft is het risico groot dat de woningcorporatie met toestemming van de rechter het huis kan ontruimen. De aanpak om huisuitzetting te voorkomen moet bijdragen aan een verdere daling van het aantal huisuitzettingen.
6 De gemeente Utrecht heeft in samenwerking met de Utrechtse woningcorporaties Portaal, Bo-Ex, Mitros, SSH en Groenrand Wonen een gezamenlijke aanpak ontwikkeld ”Voorkom Huisuitzetting”. Met deze aanpak krijgt de huurder een kans om huisuitzetting te voorkomen. De woningcorporatie verwacht dat de huurder zich inzet om aan zijn problemen te werken. Als eerst worden de huurders die dreigen ontruimd te worden aangemeld bij de GG&GD, tijdens het eerste gesprek word gekeken of de huurder in aanmerking komt voor dit project. De huurder dient zich wel te houden aan bepaalde voorwaarden zoals: • Aangepast huurcontract • Het hele gezin komt in budgetbeheer • Lopende huur moet betaald worden • De huurder krijgt een maatschappelijk werker aangewezen • De huurder krijgt ondersteuning bij het op orde brengen van zijn financiën • Hulp accepteren bij overige problematiek Al deze hulp moet ervoor zorgen dat de cliënt niet in herhaling valt Deze aanpak is in november 2008 van start gegaan in de hele stad. Wat deze aanpak succesvol maakt is de samenwerking tussen de betrokken organisaties. Vaak spelen er meer problemen dan alleen een huurachterstand, daarom is het van belang om aandacht te besteden aan alle leefgebieden. Dat gebeurt in samenwerking met andere organisaties zoals de Kredietbank, Cumulus Welzijn, Doenja Dienstverlening, Portes en Centrum Vaartserijn. Alle betrokken organisaties werken bij de aanpak intensief met elkaar samen en staan daarbij onder regie van de GG&GD. Het gezamenlijke uitgangspunt is ook: één klant, één plan. Deze aanpak word voor één derde gefinancierd door de woningcorporaties en voor tweederde door de gemeente. De vervolgbegeleiding wordt door de gemeente of door zorgverzekeraar Agis gefinancierd als de cliënt een AWBZ-indicatie heeft. (Voorkom huisuitzetting) (Succesvolle aanpak voorkomt huisuitzetting door huurschuld, 2011) (Utrecht)
Eindhoven In Eindhoven wordt gewerkt met woonzorgteams. Dat zijn teams die bestaan uit hulpverleners van verschillende disciplines en organisaties. De betrokken organisaties hebben “mandaten” opgesteld om de daadkracht van de teams te versterken. Dat betekent dat het team bevoegdheden heeft gekregen van de betrokken organisaties om sneller te kunnen handelen. Een voorbeeld is de bevoegdheid om bijzondere bijstand toe te kennen. Daarvoor moet de bewoner normaal gesproken eerst naar een loket van de gemeente. “ De woonoverlast- en woonzorgteams Eindhoven zijn zes teams waarin woningcorporaties: Trudo, Woonbedrijf, Wooninc., Domein en Vitalis-Mooiland, politie, Welzijn Eindhoven, GGzE: crisisdienst en kwartiermaker, Bemoeizorg: GGzE, Novadic-Kentron, Welzijn Eindhoven, GGD, politie, gemeente Eindhoven: Schulddienstverlening en Werk, Stadsdeelteams, de regisseur Woonoverlast en woonzorg en de beleidsondersteuner vanuit de gemeente Eindhoven participeren.” (Eindhoven.nl, 2010) In Eindhoven is het aantal huisuitzettingen met 20% gedaald in 2009. Het afgelopen jaar zijn er 370 dreigende huisuitzettingen gesignaleerd en besproken door de woonzorgteams. In 120 van de 370 gevallen kon ontruiming niet worden voorkomen. In 2008 ging het om 350 dreigende huisuitzettingen waarvan er 149 ontruimd werden. In 2009 werd de nadruk meer gelegd op vroegsignalering van de financiële problemen bij de huurders. Met deze signalen worden de huurders doorverwezen naar bijvoorbeeld de gemeentelijke afdeling schulddienstverlening, Werk en Zorg voor bijvoorbeeld bijzondere bijstand of WMO en ook Welzijn Eindhoven. Een andere oorzaak die ook invloed heeft op de daling van het aantal huisuitzettingen is de regierol die de gemeente binnen de woonzorgteams heeft. De gemeente regisseert niet enkel op hoofdlijnen maar is ook betrokken bij de uitvoer, dichtbij de partners en huishoudens. Woningbouwvereniging Woonbedrijf meldt positieve resultaten bij de pilot Woonbegeleidingsproject. Woonbedrijf werkt samen met Neos in dit project dat er op gericht is huisuitzetting te voorkomen. De begeleiding richt zich op alle problematiek die de cliënt heeft. Neos is een organisatie voor maatschappelijke opvang, woonbegeleiding en aanpak van huiselijk geweld. Zij bieden preventieve woonbegeleiding aan huurders die dreigen ontruimd te worden door hun huurachterstand. De ondersteuning die zij bieden richt zich op budgetbegeleiding, praktische hulp bij woonvaardigheden en het organiseren van de hulpverlening. Het traject dat is gericht op preventieve woonbegeleiding duurt maximaal 1 jaar en kan verlengd worden. In 2010 zijn er 69 cliënten begeleid door Neos waarvan 34 succesvol zijn afgesloten, met succesvol wordt bedoeld dat huisuitzetting is voorkomen. Door zowel Woonbedrijf als Neos wordt outreachend gewerkt. De medewerkers wachten niet tot dat cliënten naar ze toe komen maar juist andersom. Deze manier van werken vergroot de kans op vroeg signaleren van problematiek. Nazorg is een belangrijk aspect binnen het woonbegeleidingstraject. Als de situatie van de cliënt zichtbaar is verbeterd en huisuitzetting is voorkomen dan is het noodzakelijk om de cliënt te blijven volgen om terug val te voorkomen. (Twintig procent minder huisuitzettingen in 2009, 2010) (minder huisuitzettingen in 2009 ) (Neos)
7
Heerlen Een ernstig gevolg van schulden kan zijn dat iemand uit huis wordt gezet. Het voorkomen van een huisuitzetting vraagt om goede samenwerking tussen alle betrokken partijen. Dit is wat de gemeente en de woningbouwcorporaties doen. Het resultaat van de samenwerking moet oplopende huurschulden voorkomen. De gemeente Heerlen zet hoog in op schuldhulpverlening. Als de schulden snel gesignaleerd worden is de kans/mogelijkheid groter om deze te beperken. Zo lopen schulden niet op en kan een huisuitzetting voorkomen worden. In 2009 heeft de gemeente Heerlen 129 huisuitzettingen gehad, dit aantal daalde in 2010 naar 65. Volgens de gemeente komt deze daling door de samenwerking tussen de gemeenten en de woningbouwcorporaties. Zowel de gemeente als de woningbouwcorporatie gaan deze succesvolle aanpak voortzetten.
Samen met vijf Heerlense woningcorporaties en hulpverlenende organisaties zoals de kredietbank Limburg, Tracee en Rimo heeft de gemeente Heerlen een schuldhulpverleningsconvenant ondertekend met als doel huisuitzettingen te voorkomen. Het voorkomen van huisuitzettingen is een belangrijk aspect binnen het schuldhulpverlenings- beleid van de gemeente Heerlen. Het convenant is een belangrijke stap naar samenwerking met de verschillenden partners op dit gebied. De gemeente is gestart met het Centraal loket schuldhulpverlening. Dit loket is voor mensen die hulp nodig hebben bij hun financiële problemen. De eerste resultaten geven aan dat er veel behoefte bestaat aan deze vorm van hulpverlening. (Helft minder huisuitzettingen in Heerlen) (Vooruitgang: helft minder huisuitzettingen in Heerlen, 2011) (Aantal huisuitzettingen in Heerlen met 50% gedaald, 2011)
8
Den Haag De gemeente Den Haag en de woningbouwcorporaties Staedion, HaagWonen en Vestia willen de samenwerking versterken om huisuitzettingen ten gevolg van huurschuld te voorkomen. Huurders die dreigen uit huis gezet te worden hebben vaak ook schulden ergens anders of andere problematiek. Door deze huurders zo snel mogelijk de nodige begeleiding te bieden is het mogelijk om te voorkomen dat de huurschuld oploopt en kan huisuitzetting voorkomen worden. De rol van de woningcorporaties is dat er al bij twee maanden huurachterstand contact word gezocht met de huurder. De woningcorporaties gaan dan in overleg met de gemeente over mogelijke hulp om de oplopende schuld te voorkomen. In de stadsdelen Escamp en Laak in Den Haag heeft men op een andere manier gewerkt wat ertoe heeft geleid dat er 200 huisuitzettingen zijn voorkomen. Huurders met een gerechtelijke vonnis tot huisuitzetting kregen de nodige hulp om hun schulden op te lossen. Dit was een geslaagde proef in deze twee stadsdelen. (Haag, 2011) Haag wonen Woningcorporatie Haag wonen meld dat het aantal huisuitzettingen ten gevolge van huurachterstand met 40% is gedaald de afgelopen jaren. In 2009 ging het om 107 huurders die ontruimd zijn, dit daalde naar 60 huurders in 2010. Niet alleen daalde het aantal huisuitzettingen maar ook is de betalingsachterstand afgenomen. Volgens Haag wonen komt dit door het geslaagd beleid en goede samenwerking. Vanaf 2009 werkt de woningcorporatie ook met een speciaal sociaal incassobeleid om huisuitzettingen ten gevolg van huurachterstand te voorkomen. Met het sociaal incassoproces streeft men gezamenlijk naar het bieden van voorzieningen om te voorkomen dat huurders in verdere financiële problemen terecht komen. Ook worden de huurders ondersteund als zij moeite hebben om rond te komen. (Fikse daling huisuitzettingen in Den Haag, 2011) (Haag Wonen: bijna 40% minder huisuitzettingen, 2011) ‘We proberen huisuitzetting te voorkomen en bewoners te ondersteunen bij het vinden van oplossingen, zodat zij zelf weer kunnen rondkomen en vooruitkomen, aldus Celina Coppen, manager Klant & Kwaliteit. Onze medewerkers huurincasso zijn continu bezig om huurders met huurachterstanden te benaderen en samen te zoeken naar oplossingen. Als er meerdere problemen achter de voordeur blijken te spelen en het ons niet lukt om tot een betalingsoplossing te komen en ontruiming dreigt, schakelen we onze sociale partners in om passende hulp te bieden.’ Samen met Kessler stichting werkt Haag Wonen nauw samen om huurachterstanden aan te pakken. Ze zijn het project “Sesam” in 2009 gestart. Dit is uitgegroeid tot een succesvol project en gaat nu in heel Den Haag van start met als doel “onze huurders met financiële of sociale problemen niet verder laten afglijden”. De woningcorporatie en de Kessler stichting hebben in een wijk huurders benaderd die een huurachterstand hadden. Achter de oorzaak van de huurachterstand bleken meer problemen te zitten, bij deze problematiek bood de Kessler Stichting direct een zorgtraject op maat aan. Huisuitzetting werd op deze manier voorkomen en de huurder werd begeleid bij het oplossen van zijn problematiek. De pilot bleek een groot succes. In 2011 word deze aanpak gehanteerd in heel Den Haag. (Nauw betrokken bij huurders in de knel, 2011)
9
De aanpak binnen de pilot is als volgt. Als er een melding van huurachterstand word gedaan gaat de woningcorporatie daar gelijk mee aan de slag. Er word contact opgenomen met de huurders. Dat gebeurt telefonisch maar ook door op huisbezoek te gaan. De huurders worden benaderd door de sociaal incassomedewerkers, de woningbouw en de Kessler Stichting. Samen met maatschappelijk partners als Den Haag OpMaat (gemeente Den Haag), de GGD en het Leger des Heils word een persoonlijk zorgtraject aan de huurder geboden. Het voorkomen van een derde maand huurachterstand is van essentieel belang om eventuele juridische stappen te voorkomen.
Deze manier van werken werkt ook kostenbesparend. Vroegtijdig ingrijpen voordat er een heel juridisch traject van start gaat bespaart veel kosten zoals het inschakelen van deurwaarders. Haag wonen heeft in 2010 samen met Den Haag OpMaat het convenant ”voorkomen huisuitzettingen” ondertekend. Den Haag Opmaat is onderdeel van de gemeente en biedt ondersteuning en hulp waar nodig is aan kwetsbare burgers. Preventief werken en het integraal oplossen van problemen blijken van essentieel belang te zijn.
10
Roermond
In 2006 is een convenant opgericht tussen de gemeente Roermond, woningcorporaties Wonen Zuid, Domus, Roer&Maas en WoonGoed 2000 , het algemeen maatschappelijk werk, loket schuldhulp en de kredietbank Limburg om huisuitzettingen ten gevolge van huurschuld te voorkomen. Samen word gekeken naar mogelijke oplossingen voor de (financiële) problemen van de huurder. De samenwerking heeft niet alleen geleid tot een daling van huisuitzettingen maar ook het aantal verwijzingen van huurders naar het gemeentelijk schuldhulploket. In 2009 waren er 113 huurders die beroep hebben gedaan op het loket en in 2010 waren dat er 94. Volgens de woningcorporaties is dit te danken aan het preventiebeleid dat zij hebben op gesteld. De woningcorporaties komen bij een betalingsachterstand van twee maanden in actie. Vaak spelen er meer problemen behalve alleen een huurachterstand, door deze aanpak is het de bedoeling dat aan alle probleemgebieden wordt gewerkt. De extra preventieve maatregelen die zijn opgesteld om huurders met achterstand zo vroeg mogelijk te kunnen helpen hebben een positief effect. Bij deze maatregelen moet gedacht worden aan: • intensieve samenwerking tussen alle betrokken partijen • vrijmaken van extra capaciteit in de organisatie, • vroegtijdige signalering van huurachterstand en extra ondersteuning bieden aan de huurders. De huurders worden benaderd door de woningcorporaties en afhankelijk van het gesprek word er gekeken naar de opties en mogelijke hulp die bij de huurder past. Ook word er eventueel een schuldsanering aangeboden. De cijfers in Roermond zijn als volgt: Jaar Totaal aantal ontruimingen 2005 50 2006 38 2007 26 2008 22 2009 32 2010 29 Het aantal gedwongen huisuitzettingen ten opzichte van 2005 is flink afgenomen. In 2007 hebben in totaal 26 huisuitzettingen plaatsgevonden. In 2006 waren het 38, dit zijn 12 huisuitzettingen minder, een daling van 32%. De uitzettingen die plaats hebben gevonden zijn uitgevoerd omdat de huurders onvoldoende mee hebben gewerkt. De woningbouwverenigingen zijn bijna altijd bereid mee te werken om huisuitzettingen te voorkomen. Het aantal convenanten tussen woningbouwverenigingen en gemeenten ter voorkoming van ontruimingen is daar een duidelijke uiting van. Advies: "In geval van een dreigende ontruiming informeer naar bestaande convenanten en werk daar aan mee!" Volgens de gemeente en de betrokken woningcorporaties kan worden geconcludeerd dat het in november 2006 getekende convenant ‘Voorkomen huisuitzetting’ succesvol is. (limburger.nl, 2011) (Midden-Limburg, 2008) (roermond.nl) (nieuwsbank.nl, 2009)
11
Amsterdam In verschillende rapporten wordt melding gemaakt van een daling in het aantal huisuitzettingen in Amsterdam. Onderstaande tabel komt uit het Evaluatieonderzoek ‘Vroeg Eropaf!’ Amsterdam, dat in 2010 door Berenschot werd uitgevoerd. In de tabel is te zien dat het aantal ontruimingen sinds 2005 jaarlijks afneemt. De cijfers in Amsterdam zijn als volgt: Jaar Aantal ontruimingen door corporaties 2009 769 2008 852 2007 885 2006 2005 (Berenschot, 2010)
Aantal ontruimingen particuliere huurwoningen 269 276 323 -
Totaal aantal ontruimingen 1038 1128 1208 1425 1401
In de monitor Plan van Aanpak Maatschappelijke Opvang uitgevoerd door het trimbos instituut, wordt een daling gemeld van 33% in 2010 ten opzichte van 2005. Dit percentage heeft enkel betrekking op corporatiewoningen. (Trimbos-instituut, 2011) Vroeg Eropaf Vroeg Eropaf is een project dat is opgezet door de Dienst Werk en Inkomen van Amsterdam, de Amsterdamse woningcorporaties, de instellingen voor Maatschappelijke Dienstverlening (Madi’s) en de stadsdelen. De kern van de aanpak is dat huurachterstand bij bewoners vroegtijdig kan worden gesignaleerd door de samenwerking van de woningcorporaties en de Madi’s. De gemeenten, de stadsdelen, de Madi’s en de corporaties tekenden in 2008 een convenant met daarin de belangrijkste afspraken over de uitvoer van het project. Bij Vroeg Eropaf doen de woningcorporaties een melding in een centraal systeem bij een huurachterstand van twee maanden. Dit centrale systeem zet de melding door naar de betreffende Madi. Naar aanleiding daarvan neemt de Madi contact op met de bewoner om een huisbezoek in te plannen. Tijdens het huisbezoek maar soms ook telefonisch wordt gepraat over de reden van de huurachterstand. Er wordt ook hulp aangeboden bij het oplossen van de huurschuld en eventueel hulp op lange termijn als er sprake is van problematische schulden. Als de bewoner ingaat op het hulpaanbod dan wordt een plan van aanpak gemaakt en er worden afspraken gemaakt over de afbetaling van de huurschuld. Na 14 dagen vindt een terugkoppeling plaats van de Madi naar de woningcorporatie via het centrale systeem en na 28 dagen wordt een eindmelding gedaan. Zolang er een schuldregelings verzoek loopt schort de woningcorporatie de huurincasso negen maanden op, onder voorwaarde dat de huurschuld niet verder oploopt. Vroeg Eropaf wordt gefinancierd door het DWI, de woningcorporaties en indirect door de gemeenten en stadsdelen: via de instellingen maatschappelijke dienstverlening.
12
Almelo In de monitor uitgevoerd door het Trimbos instituut wordt een daling gemeld in het aantal huisuitzettingen in Almelo. In 2008 waren dat er nog 104 en in 2009 is dat aantal afgenomen naar 86. (Trimbos-instituut M. P., 2011) RIBW Twente In de deelgemeenten Vriezenveen en Hellendoorn, wordt melding gemaakt van een daling in het aantal huisuitzettingen. Regionale Instelling voor Beschermd Wonen (RIBW) Noord West Twente heeft een belangrijke bijdrage geleverd aan deze daling. RIBW Twente neemt deel aan convenanten van woningcorporaties en de gemeenten die erop gericht zijn om huisuitzettingen te beperken. De woningcorporaties zetten medewerkers van RIBW Twente in wanneer er sprake is van een dreigende huisuitzetting. Het gaat dan om huurders die een huurachterstand hebben of bewoners die ernstige overlast veroorzaken. RIBW Twente heeft ervaring met het begeleiden van mensen met psychosociale problematiek. Bij de begeleiding van dit type huurders maakt RIBW Twente samen met de huurder een plan om de financiële en psychosociale problemen op te lossen. Daarbij wordt benadrukt dat er ook ruimte is om te werken aan de immateriële problemen. Huurders reageren hier positief op en hebben er vertrouwen in dat het RIBW hen kan helpen bij het oplossen van hun problemen. (Tubantia, 2011) GGD In Almelo en Hengelo wordt door de GGD het meldpunt Bemoeizorg uitgevoerd. Burgers en instanties kunnen hier een melding doen wanneer zij zich zorgen maken over een buurtbewoner. Het gaat dan om overlast situaties maar ook over zorgwekkende situaties. De aanpak is een samenwerkingsverband van de Gemeente, de woningcorporaties, het Algemeen Maatschappelijk Werk, GGZ Mediant en Dimence, Tactus Verslavingszorg, MEE Twente en de GGD Regio Twente. Wanneer melding wordt gemaakt bij het meldpunt dan gaan medewerkers “Eropaf” om de bewoner hulp aan te reiken. (Twente, 2011) WoON In Twente houdt vereniging WoON zich bezig met de preventie en nazorg van huisuitzettingen. WoON is een samenwerkingsverband van 19 Twentse woningcorporaties. Er wordt samengewerkt met de gemeente en maatschappelijke opvang organisaties om huisuitzettingen te voorkomen. Opvallend is dat daarnaast ook nazorg wordt geregeld voor huisuitzettingen die niet meer te voorkomen waren. (CorporatieNL, 2010) Hoe bovenstaande aanpakken precies worden gefinancierd wordt uit de beschikbare informatie niet duidelijk. Om hier op in te gaan is nader onderzoek nodig.
13
Zeeland In een artikel op PZC.nl uit 2008 word beschreven hoe een aantal corporaties succesvol werken aan preventie van huisuitzettingen. Bij woningcorporatie Clavis werkt men met een eigen incasso afdeling die de eerste drie maanden probeert de achterstand te innen. Wanneer dat niet lukt gaat het dossier naar de deurwaarder. Clavis neemt zich (bij het verschijnen van dit artikel) voor om nog vroeger te gaan ingrijpen bij huurachterstanden. Woningcorporatie L'Escaut heeft samenwerking gezocht met de plaatselijke kredietbank. Bij twee maanden achterstand verwijzen zij hun huurders door naar kredietbank Walcheren. Maar voordat er sprake is van twee maanden huurachterstand onderneemt L'Escaut al actie. De incassomedewerkers nemen bij één maand huurachterstand al contact op met de huurder en ook is er een woonmaatschappelijk werkster in dienst bij de woningcorporatie die wordt ingeschakeld in het geval van huurachterstand. Een andere woningcorporatie is Woongoed Zeeuws-Vlaanderen. Zij hebben meer manuren ingezet op de afdeling incasso. Op die manier kan in een vroeg stadium contact worden gezocht met huurders die een achterstand hebben. Bij één maand achterstand wordt telefonisch contact gezocht. En daarnaast is er een medewerker die in de avonduren bij huurders langs gaat. In het artikel wordt ook woningcorporatie RWS genoemd. Zij sturen bij hun aanmaningen informatie mee over schuldhulpverlening, ze hebben een woonherkansings project en zij werken samen met maatschappelijk werk, bewindvoerders en de gemeente. (Vleuten, 2008) In een meer recent artikel over woningcorporatie RWS wordt een daling vermeld van 11 ontruimingen naar 5. Het lijkt erop dat de vroegtijdige aanpak van huurschulden en overlast effect heeft. (http://www.pzc.nl, 2011)
14
Almere Huiseigenaren Bij het zoeken naar informatie over huisuitzettingen in Almere valt op dat er serieuze zorgen bestaan over jonge inwoners met een koophuis. Het gaat om tweeverdieners die “tophypotheken” hebben afgesloten. Wanneer mensen uit deze doelgroep hun baan verliezen door de crisis zullen zij binnen korte tijd niet meer aan hun verplichtingen kunnen voldoen. Hierdoor wordt een stijging in het aantal huisuitzettingen verwacht. De gemeente Almere wil vooralsnog geen extra preventieve maatregelen nemen voor deze doelgroep. De gemeente wil de verantwoordelijkheid bij de huiseigenaren laten en is van mening dat zij zelf hulp moeten inschakelen van het Budget Bureau in Almere. (binnenlandsbestuur.nl, 2009) Dit heeft niet echt betrekking op ons onderzoek omdat het hier om particuliere huiseigenaren gaat. Toch vonden wij het een belangrijk signaal dat zou wel moeten worden opgepakt door de gemeente en maatschappelijke organisaties. Het behoeft geen uitleg dat burgers in deze situatie te maken krijgen met dezelfde soort problemen als mensen die worden ontruimd uit een huurwoning. Er zal in dat geval ook een beroep worden gedaan om de maatschappelijke opvang en dergelijke. Bovendien blijven deze burgers ook nog eens zitten met een enorme restschuld als zij hun woning gedwongen moeten verkopen. Convenant In Almere bestaat de samenwerkingsovereenkomst preventie huisuitzettingen Almere. Hierin hebben de gemeente, de GGD Flevoland en de drie woningcorporaties Alliantie Flevoland, Goede Stede en Ymere afspraken gemaakt over de preventieve aanpak bij huisuitzettingen. Deze aanpak is gericht op bewoners van huurwoningen. In de monitor Stedelijk Kompas 2010 wordt een daling gemeld van 4% tussen 2006 en 2009 op het gebied van huisuitzettingen in Almere. (Trimbos-instituut M. P., 2011) In de hele provincie Flevoland wordt op de volgende manier gewerkt aan de preventie van huisuitzettingen: • Er zijn samenwerkingsafspraken gemaakt tussen gemeentes, de GGD en woningcorporaties om huisuitzettingen als gevolg van huurschulden en overlast tegen te gaan. Ook worden op veel plekken afspraken gemaakt met nutsbedrijven. Als de woonproblemen worden veroorzaakt door problemen op psychosociaal of psychisch gebied dan wordt daarvoor hulp geboden. Vangnet en Advies leidt deze gevallen door naar maatschappelijk werk, schuldhulpverlening en sociaal raadslieden of gespecialiseerde zorg. Met het maatschappelijk werk zijn afspraken gemaakt over voorrang voor mensen die dreigen te worden ontruimd. • Woningcorporaties stellen een aantal woningen beschikbaar die door het Algemeen maatschappelijk werk en de GGD kunnen worden toegewezen aan mensen in noodsituaties. De woningen worden ook gebruikt door opvangen – en zorginstellingen als tijdelijke oplossing voor mensen die moeten doorstromen. • Alle gemeenten in Flevoland hebben aan schuldhulpverlening outreachend AMW toegevoegd en waar nodig de inzet van sociaal raadslieden. In Almere is schuldhulpverlening geregeld vanuit de afdeling sociale zaken, het Budget Bureau Almere. • Als alternatief voor AWBZ begeleiding psychosociaal worden bemoeizorg AMW en de opvanginstellingen ingezet voor het geven van woonbegeleiding en bemoeizorg. • Er heeft een uitbreiding plaats gevonden van het meldpunt Vangnet en Advies. De belangrijkste taken zijn: o Signaleren o Adviseren o Coördineren o Het toeleiden naar en laten uitvoeren van zorg voor cliënten van de OGGZdoelgroep. (Almere, 2011)
15
Rotterdam Volgens de monitor maatschappelijke opvang 2010 uitgevoerd door het trimbos instituut heeft er tussen 2009 en 2010 in Rotterdam een daling plaat gevonden van 27% in het aantal huisuitzettingen. In het rapport staan geen cijfers over het exacte aantal ontruimingen dat is voorkomen. Woonstad Rotterdam meldt in de folder “Maatschappelijk kosten baten in de praktijk” een daling in huisuitzettingen in Rotterdam van 25%. Van 849 huisuitzettingen in 2007naar 640 in 2008. (Rotterdam, 2009) In Rotterdam heeft de gemeente een convenant afgesloten met alle woningcorporaties ter preventie van huisuitzettingen ten gevolge van huurachterstanden. Het convenant is afgesloten voor de periode van 2011 tot en met 2014 en zet in op vroegtijdige interventie. De samenwerkingspartners delen de visie dat het ontstaan van huurachterstanden in veel gevallen samenhangt met problemen op andere gebieden. Het convenant bestaat uit een drietal protocollen: • Protocol 1 Algemeen Hierin staan de uitgangspunten van de deelnemende partijen. Het gaat dan afspraken als elkaar aanspreken op verantwoordelijkheden, het creëren van draagvlak binnen de eigen organisatie, het leveren van een zekere inspanning voor succesvolle samenwerking etc. Hierin staan ook de verantwoordelijkheden beschreven van elke deelnemende partij. Zo moet Sociale Zaken en Werkgelegenheid Rotterdam (SoZaWe ) zorg dragen voor een effectief opererend Meldpunt Preventie Huisuitzettingen, De GGD moet de Lokale Zorgnetwerken (LZN) coördineren en de woningbouwcorporaties hebben de plicht om de huurders actief te benaderen in geval van een melding bij Meldpunt Preventie Huisuitzettingen. En zo staan er tal van afspraken uitgewerkt in dit protocol waar de samenwerkingspartners zich aan moeten houden. Ook staat hier beschreven dat de partners zelf de kosten moeten dragen die voortvloeien uit de taken zich hebben uit te voeren in het protocol. De gezamenlijke kosten worden voor 50% betaald door de gemeente en 50% door de corporaties. Tenslotte staat in dit protocol nog de sturing van het convenant beschreven. Die sturing is geregeld doormiddel van een stuurgroep die mandaat heeft gekregen van alle deelnemende partijen om wijzigingen in het convenant aan te brengen. • Protocol 2 Betalingsachterstand In het tweede protocol staat beschreven welke stappen moeten worden doorlopen bij de constatering van een huurachterstand. Er staat ook in welke samenwerkingspartners wat moeten doen en binnen welke termijn. Heel in het kort zijn de te nemen stappen: • De corporatie zoekt contact met klant bij signalering betalingsachterstand • Melding door corporatie bij Meldpunt Preventie huisuitzettingen (MPH) • Bemiddeling door het Meldpunt Preventie huisuitzettingen • Melding ontruiming door corporatie (als interventie niet is gewenst of gelukt) • Protocol 3 Zorg In dit tweede protocol staat beschreven hoe er binnen het convenant kan worden gewerkt aan Multi problematiek. Er wordt gewerkt met een Lokaal Zorg netwerk. Dit is een integraal team met daarin een kernteam van hulpverleners en vertegenwoordigers van de gemeente, politie en de woningcorporaties. Voor gezinnen die dreigen uit huis te worden gezet is speciale aandacht in de vorm van Sociale Teams. De Sociale teams worden ingezet bij gezinnen met kinderen en of Multi problematiek. In dit protocol staat ook een afspraak met sociale zaken beschreven waarbij de corporaties in overleg met de bewoner en de betrokken hulpverleners de huur mogen laten inhouden op de WWB uitkering. En ten slotte is uiteraard ook het Algemeen Maatschappeljjk werk betrokken bij het leveren van zorg. Het gaat dan om het ordenen van de administratie en het
16
Nader onderzoek Hierbij de preventiepraktijken die wij graag nader zouden willen onderzoeken. Dit is slechts een voorstel, we gaan hier graag over in gesprek met de opdrachtgever. Utrecht • Deze gemeente heeft het sterkste gedaalde percentage in het aantal huisuitzettingen. Eindhoven • De aanpak van woonbegeleiding in samenwerking met de woningcorporaties vinden we innovatief Heerlen • Er is een goede daling in het aantal huisuitzettingen. Ook zouden we graag verder onderzoeken wat de aanpak precies inhoud Amsterdam • Amsterdam is een groot gebied met veel complexe problematiek en toch vind er een flinke daling plaats in het aantal huisuitzettingen Rotterdam • Ook dit is een groot gebied met veel problemen. Toch lijkt het erop dat door een goede samenwerking positieve resultaten worden behaald
17
Bibliografie Aantal huisuitzettingen in Heerlen met 50% gedaald. (2011, 2 21). Opgeroepen op 11 9, 2011, van http://www.heerlen.citysite.nl: http://www.heerlen.citysite.nl/link/1/nieuws/5008660/698_Aantal+huisuitzettingen+in+Heerlen+me t+50%25+gedaald.html Aantal huisuitzettingen Roermond afgenomen. (2011, 6 2). Opgeroepen op 11 10, 2011, van http://www.l1.nl: http://www.l1.nl/content/2614313/Aantal+huisuitzettingen+Roermond+afgenomen AD.nl. (2011, 10 10). http://www.ad.nl/ad/nl/1041/Amsterdam/article/detail/1976137/2010/02/23/Amsterdamvoorkomt-huisuitzettingen.dhtml?redirected. Opgeroepen op 10 10, 2011, van http://www.ad.nl: http://www.ad.nl/ad/nl/1041/Amsterdam/article/detail/1976137/2010/02/23/Amsterdamvoorkomt-huisuitzettingen.dhtml?redirected Almere, G. (2011). Evaluatie en bijstelling Plan van Aanpak Stedelijk Kompas Flevoland 2008-2014. Almere: Gemeente Almere. Berenschot. (2010). Evaluatieonderzoek 'Vroeg Eropaf!' Amsterdam. Berenschot. binnenlandsbestuur.nl. (2009, 06 23). http://www.binnenlandsbestuur.nl/financien/nieuws/nieuws/almere-verwacht-stijginghuisuitzettingen.119433.lynkx. Opgeroepen op 11 07, 2011, van http://www.binnenlandsbestuur.nl: http://www.binnenlandsbestuur.nl Bogman, f. v. (2011, april). Is preventieve woonbegeleiding effectief en kostenefficiënt? Soaciaal bestek , pp. 29-32. CorporatieNL. (2010). http://www.corporatienl.nl/thuis-twente/. Opgeroepen op 11 02, 2011, van http://www.corporatienl.nl: http://www.corporatienl.nl/thuis-twente/ Eindhoven.nl. (2010, januari 11). Eindhoven.nl. Opgeroepen op 10 31, 2011, van Eindhoven.nl: http://www.eindhoven.nl/artikelen/Twintig-procent-minder-huisuitzettingen-in-2009.htm Fikse daling huisuitzettingen in Den Haag. (2011, 2 15). Opgeroepen op 2 15, 2011, van http://www.binnenlandsbestuur.n: http://www.binnenlandsbestuur.nl/sociaal/nieuws/nieuws/fiksedaling-huisuitzettingen-in-den-haag.717503.lynkx Galliard, A. H. (2007). MDO, SWD &VKB, Maatschappelijk rendement integrale schuldhulpverlening. Noord-Oost Groningen, Appingedam: Maatschappelijke dienstverlening Oldambt, Stichting Welzijn Delfzijl en Volkskredietbank voor Noord-Oost Groningen. Gemeente Amsterdam, D. W. (sd). Laatste kans beleid, procedure. Opgeroepen op 11 8, 2011, van http://www.wzs.amsterdam.nl: http://www.wzs.amsterdam.nl/wisz/@4560/laatste_kans_beleid/
18
Haag Wonen: bijna 40% minder huisuitzettingen. (2011, 2 11). Opgeroepen op 10 11, 2011, van http://www.infothuis.tv: http://www.infothuis.tv/index.php?s=3&c=38056 Haag, D. (2011, 10 5). Gemeente en corporaties voorkomen huisuitzettingen eerder. Opgeroepen op 11 10, 2011, van http://www.denhaag.nl: http://www.denhaag.nl/home/bewoners/to/Gemeenteen-corporaties-voorkomen-huisuitzettingen-eerder.htm Helft minder huisuitzettingen in Heerlen. (sd). Opgeroepen op 11 9, 2011, van ww.l1.nl: http://www.l1.nl/L1NWS/_pid/links4/_rp_links4_firstElementId/1_5047377/_rp_links4_hasclickpage /1_1013 http://www.pzc.nl. (2011, 01 21). http://www.pzc.nl/regio/bevelandentholen/8009159/Aantalhuisuitzettingen-RWS-flink-gedaald.ece. Opgeroepen op 11 07, 2011, van http://www.pzc.nl: http://www.pzc.nl JAS. (2007, januari 8). Uitzetting bij huurschuld niet toegestaan. Opgeroepen op 11 9, 2011, van http://www.stichting-jas.nl: http://www.stichting-jas.nl/newsread.asp?newsID=6467 limburger.nl. (2011, 7 27). Aanvragen schuldhulp Roermond gestegen. Opgeroepen op 11 10, 2011, van http://www.limburger.nl: http://www.limburger.nl/article/20110727/REGIONIEUWS03/110729702/1004 Midden-Limburg, A. M. (2008). Jaarverslag 2008. Opgeroepen op 11 10, 2011, van http://www.amwml.nl: http://www.amwml.nl/jv2008/jaarverslag%20amw%202008.pdf minder huisuitzettingen in 2009 . (sd). Opgeroepen op 11 9, 2011, van http://infoeindhoven.nl/index.php/home/archief/172-minder-huisuitzettingen-in-2009-: http://infoeindhoven.nl/index.php/home/archief/172-minder-huisuitzettingen-in-2009Nauw betrokken bij huurders in de knel. (2011). Opgeroepen op 11 10, 2011, van http://haagwonen.nl: http://haagwonen.nl/Documenten%20internet/Ik%20wil%20informatie%20over/Haag%20Wonen/H aags%20Wonen/2011-0210%20Haags%20Wonen%20%20Nauw%20betrokken%20bij%20huurders%20in%20de%20knel.pdf Neos. (sd). Preventieve woonbegeleiding. Opgeroepen op 11 9, 2011, van http://www.st-neos.nl: http://www.st-neos.nl/paginas/begeleid-wonen-preventieve-woonbegeleiding.html nieuwsbank.nl. (2009, 8 6). Positieve resultaten Convenant voorkomen huisuitzetting. Opgeroepen op 11 10, 2011, van http://www.nieuwsbank.nl: http://www.nieuwsbank.nl/inp/2009/06/08/R294.htm Räkers, M. (2006). Eropaf! Outreachend samenwerken in welzijn en wonen. Van Gennep BV/de Balie. Rijksoverheid. (sd). Hoe moeten huurder en verhuurder de huur opzeggen? Opgeroepen op 11 9, 2011, van http://www.rijksoverheid.nl: http://www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/huurwoning/vraag-en-antwoord/hoe-moeten-huurderen-verhuurder-de-huur-opzeggen.html
19
roermond.nl. (sd). Huisuitzettingen. Opgeroepen op 11 10, 2011, van http://www.roermond.nl: http://www.roermond.nl/index54579.htm?cx=010282884805032413676%3A6tg1jbngzxs&ie=UTF8&cof=FORID%3A10&q=huisuitzettingen&siteurl=www.roermond.nl%2F#906 Rotterdam, W. (2009). Maatschappelijke kosten en baten in de praktijk. Rotterdam: NICISkennisatelier. Succesvolle aanpak voorkomt huisuitzetting door huurschuld. (2011, 5 12). Opgeroepen op 11 9, 2011, van http://utrecht.nieuws.nl: http://utrecht.nieuws.nl/nieuws/27948 Trimbos-instituut. (2011). Monitor plan van Aanpak Maatschappelijk Opvang. Utrecht: Trimbosinstituut. Trimbos-instituut, M. P. (2011). Monitor Stedelijk Kompas 2010. Utrecht: Trimbos-instituut. Tubantia. (2011, 10 05). http://www.tctubantia.nl/regio/almelo-stad/7403836/Minderhuisuitzettingen-dankzij-begeleiding-.ece. Opgeroepen op 10 10, 2011, van http://www.tctubantia.nl: http://www.tctubantia.nl Twente, G. r. (2011). http://www.ggdregiotwente.nl/zorg-en-overlast/bemoeizorg. Opgeroepen op 11 02, 2011, van ggdregiotwente.nl: http://www.ggdregiotwente.nl/zorg-en-overlast/bemoeizorg Twintig procent minder huisuitzettingen in 2009. (2010, 11 1). Opgeroepen op 11 9, 2011, van http://www.eindhoven.nl: http://www.eindhoven.nl/artikelen/Twintig-procent-minderhuisuitzettingen-in-2009.htm Utrecht. (sd). Gemeente Utrecht. Opgeroepen op 11 9, 2011, van http://www.utrecht.nl: http://www.utrecht.nl Vechtstreek, G. G. (2007). Tweede kans beleid Gooi en vechtstreek. Opgeroepen op 11 8, 2011, van http://www.ribwgooi.nl: http://www.ribwgooi.nl/files/file/tweede_kans_folder.pdf Vleuten, O. v. (2008, 11 15). http://www.pzc.nl/regio/zeeland/4043592/Soms-wachten-ze-tot-deverhuiswagen-al-voor-de-deur-staat.ece. Opgeroepen op 11 7, 2011, van http://www.pzc.nl: http://www.pzc.nl/regio/zeeland/4043592/Soms-wachten-ze-tot-de-verhuiswagen-al-voor-de-deurstaat.ece Voorkom huisuitzetting. (sd). Opgeroepen op 11 9, 2011, van http://www.utrecht.nl: http://www.utrecht.nl/smartsite.dws?id=360389 Vooruitgang: helft minder huisuitzettingen in Heerlen. (2011, 2 20). Opgeroepen op 11 9, 2011, van http://heerlen.sp.nl: http://heerlen.sp.nl/weblog/2011/02/20/vooruitgang-helft-minderhuisuitzettingen-in-heerlen/
20
