Scan nummer 1 van 1 - Scanpagina 1 van 19

03-Intern - 6014

Raadsvoorstel CuIemborg STELLER VEMNMOORDELIJK WETHOUDER ' DATUM RMOSVERGADERING 1 oktober 2009 otkoERwERp Culemborg Fair Trade Gemeente REGISTMTIENUMMER 0906014 vooqcENouEN uEsbul:' De gemeenteraad van Culemborg spreekt zich uit als voorstander van het streven van de Culemborgse gemeenschap om Fair Trade Gemeente te worden. Cynthia Scholten W.J. Stegeman TjjjjENvAnlsc Voorstel houdt in het traject in te gaan om het predikaat Fair Trade gemeente te ùî: s behalen. OJ| dit te behalen moet aan 6 criteria worden voldaan. Er wordt een werkgroep opgericht die zich in gaat zetten om deze criteria te behalen. :. AaxuElolxo De gemeente Culemborg draagt de trotse naam Mille|iumgemeente waarbij actief een of meerdere van de 8 millenniumdoelen worden gesteund. De Gemeerlte Culemborg richt zich al sinds 1995 voornamelijk op mille|iunldoel nummer 1: armoedebestrijding, maar ook aan de doelen 7: Er leven meer mensen in een duurzaam leefmilieu en 8: Er is meer eerlijke handel schuldverlichting en hulp besteedt de gemeente Culemborg aandacht. Alle regerùzgen in de wereld zetten zich in voor armoedebestrijding en maken heldere en eerlijke afspraken over goed bestuur en rechtvaardige handel. Er komt een oplossing voor het schuldenvraagsmk en rijke landen zorgen voor meer en betere hulp. Het achtste doel beschrijft voornamelijk wat rijke landen moeten doen om de mille|iumdoelen te halen: meer hulp geven, meer schulden kwijtschelden en eerlijke afspraken maken over handel. - Onderstellning van de millenniumdoelen Het achtste millenniumdoel is datgene waarvoor bijvoorbeeld de Wereldwinkels en de Fair Trade Original zich inzetten. Hun doelstelling is: duurzame verbetering van de leef- en werkomstandigheden van georganiseerde boeren en ambachtslieden en van werknemers in ontwikkeliiagslanden. Dat wordt gerealiseerd door middel van 'eerlijke handel'. WETTELIJK OF BELEIDSKADER Gemeente Culemborg Postbus 136 Tel 0345 477 700 [email protected] Riddergtraat 250 4100 AC Culemborg Fax 0345 477 950 www.culemborg.nl

Scan nummer 1 van 1 - Scanpagina 1 van 19

03-Intern - 6014

2 wv Is HurvAszcEsrskoE. Op 7-7-2007 introduceerden Stichting Max Havelaar, de landelijke vereniging BEST/QANDC BELEID? wereltlwinkels en COE5 Nederland de Nederlandse Fair Trade campagne. van Met deze campagne wordt het mogelijk gemaakt om Fair Trade Gemeente te worden. Hiervoor moeten de lokale overheid, een deel van de plaatselijke midden- elt kleinbedrijven, scholen, kerken en inwoners op alle fronten actief zijn in de eerlijke handel. Het gaat dus niet primair om een status voor de gemeentelijke organisatie maar voor de bredere Culemborgse gemeenschap. 2B. WMR KAN IK LEZEN WAT HET VASTGESTELDE BESTMNDE BELEID IS? RMDSVOORSTEL, JMR BELEIDSNOTA. JMR. PAG. BEGROTING. JMR. PAG. GEDACHTEGANG Om het predikaat Fair Trade gemeente te halen moet worden voldaan aan 6 criteria. Deze criteria zijn: 1. Er is een lokale werkgroep actief die de initiatieven neemt om de titel te behalen. Ook zorgt de groep na het behalen van deze titel dat Fair Trade blijft leven binnen de gemeente. De groep is verantwoordelijk voor een jaarlijkse beoordeling waaruit moet blijken dat de gemeente nog steeds aan de criteria voldoet. De werkgroep is een heterogene groep met vertegitnwoordigers uit verschillende werkterreinen, waaronder een vertegt|nwoordig van de gemeente. 2. De gemeente spreekt zich uit voor Fairtrade. De gemeenteraad en de verschillende gemeentelijke afdelingen verwoorden Fairtrade in hun beleid en handelen hiernaar. 3. In d(! plaatselijke winkels worden eerlijke producten duidelijk zichtbaar verkocht. De plaatselijke horeca serveert Fairtrade producten. 4. Iokale organisaties (zoals scholen, kerken en verenigingen) en bedrijven gebruiken Fair Trade producten. Er worden activiteiten georganiseerd om de kennis over en de betrokke|eid bij Fair Trade te vergroten. 5. Media-aandacht. Er wordt een evenement georganiseerd bij het behalen van de titel, en een strategie ontwikkeld om de campagne lang in het nieuws te houden. 6. Er wordt een mee|areninitiatief opgestart, of een kortlopend project gestart met de intentie jaarlijks aandacht voor het onderwerp te vragen en MVO aan te moedigen. Na aantoning van het behalen van de 6 criteria mag Culemborg de naam Fair Trade Gemeente gaan voeren.


03-Intern - 6014

3 ugoooo EF|ECT. Ex HoE Het is van belang dat de gemeente zich uitspreekt voor Fair Trade en daaraan METEN WE DAT EFFECT? yjjtjrage levert maar OOk dat de Werkgr||ep met Fair Trade aan de slag gaat. een Met Fair Trade wordt een kans geboden ieté; bij te dragen aan mille|iumdoel nummer 8; er is meer eerlijke handel. 6E. wv MAG HET KosrErq (PER De initiële kosten voor 2009 worden gescha'L op in 500,-- en kunnen ten laste JAAR ulrcsspkrrsr). a yracht van de post Internationale' Samenwerking. wor en ge 6H. wv Is of PLANNING vooR Het is van belang dat de gemeente zich uitspreekt voor Fair Trade en daaraan een bijdrage levert maar ook dat de werkgr||ep met Fair Trade aan de slag gaat. Met Fair Trade wordt een kans geboden ietE; bij te dragen aan mille|iumdoel nummer 8; er is meer eerlijke handel. In samenwerking met Cos Gelderland en S(2OS is begonnen met het formeren van de werkgroep. Met vertegenwoordigerl; van Gemeente Cos Gelderland SCOS, Milieudefensie, De Wereldwinkel en particulieren wordt een start gemaakt met het behalen van de criteria. Oçlk wordt gezocht naar vertegenwoordigers van de KCB en VOC oln hier een bijdrage aan te kunnen leveren. De Gemeente Culemborg wordt geacht een voorbeeldfunctie te vervullen. In het onderzoek naar de huidige Fair Tradt) situatie binnen de Culemborgse gemeenschap komen ook de inspanningen A/an de gemeente Culemborg aan bod. Studenten van Fontys Hogeschool voeren op dit moment een zogenaamde O-meting uit. Dat levert een actueel beeld or, van hoe het er in Culemborg op alle fronten voor staat. Gelet op de brede aanpak (inclusief duurzaamheid) kan de gemeente zelf al een fiks aantal onderwerpen als bestaand beleid aangeven. Voorbeelden hiervan zijn: Microkrediet voor huisvesting en kleine bedrijvigheid via Kuyasa Fund, Zuid-Afrikël, lid van klimaatverbond, overeenkomst met Nuon over drie windmolens Bijdrageregeling Burgerinititatieven, deelname aan Fietsen Sdgoort, Ecowijk Lanxmeer, papierinkoop, planten van 5.000 bomen ter compensatie van Co2 uitstoot van gemeentelil'k wagenpark. Tevens werken w|'.j aan een plan duurzaam inkopen. BIJLAGEN Handleiding en achtergronden FairTrade Gemeente / rgemees en Wetho van Culem .f. .. ...,... i D bur eest ' e sec ar s e > .A' . ze W*/ .T-J|V.II. Veer , .ké.ày. . R. n S elven .... . .< . @ Aldus besloten in de vergadering van de Raad gehouden op 1 oktober 2009 De griffier De zl e P.J. Peters R. van Schelven V:h Bestuur- & Direcdeondersteu|ngïcshïcollegevoorstellenàraadsvxrstellenq raadsvoorstel Culemborg Fair Trade Gemeente.doc


03-Intern - 6014

AN V: |z N 9* % jj, *x Rw yi s, |. . l <: = o.a -- |r.;... . |. |itï .?........ .- , /|.||| y,,|||. | . ?s . p . .> , E .> || ' ' ||l r. ... ' ' .... ; IEE , |'?ê ..,.| .. . |.; . . . ... r . , . ., . . , , , ï .,. ''| ,E. || ' ë î | f t î . ,. ,| ë |L ?|.l . . . ..,. '' N M .* N. .>' .ï ' à *' * ' -' - ja $ -..)j h. w. Aj Fairsterk uw gemeente! Handleiding en achtergronden campagne dFairtrade Gemeente' Versie april 2009 * Partne r van on de L'ne me nd e men sen ft.c'os-sederlaod ( '.# 1. ).


03-Intern - 6014

lnleiding ln België en Groot-Bridannië is het al een groot succes: Fairtrade Gemeenten. Het publieksinitiatief begon in Engeland, waar Garstang zichzelf in 2001 tot eerste Fairtrady Gemeente van de wereld bombardeerde. Sindsdien volgden verschillende landen waaronder Nederland. In Nederland werd op 07-07-2007 door Stichting Max Havelaar, de Landelijke Vereniging van Wereldwinkels en de vereniging COS Nederland de Nedejandse Fairtrade Gemeente campagne ge'l'ntroduceerd. ICCO sloot zich er als partner bij aan, zodat nu vier organisaties de campagne Iandelijk aansturen. ICCO maakl de Iandelijke campagne financieel mede mogelijk. Intussen zijn er al in tientallen plaatsen in Nededand initiatieven om Fairtrade Gemeente te worden. Op 9 maart 2009 kregen de eerste |ee Nederlandse gemeenten de titel uitgereikt: Goes en Groningen. Net als in andere Ianden breidde de campagne zich in Nederland uit met deelcampagnes als 'Fairtrade Kerk', 'Fairtrade School' en 'Fairtrade Dorp'. Kijk voor meer informatie hierover op |w.faidradeqemeenten.nl Om Faidrade Gemeente genoemd te mogen worden, moeten de plaats en haar inwoners op alle fronten actief zijn in de eerlijke handel. De titel van Faidrade Gemeente kent de volgende crileria: 1 . Er is een Iokale werkgroep actief die de initiatieven neemt om de titel te behalen. Nadien zorgt de groep voor de continu'l'teit van de Fairtrade Gemeente. De lokale werkgroep stelt jaarlijks een verantwoording op, waaruit moet blijken dat er nog steeds aan de crèeria wordt voldaan. De werkgroep is een heterogene groep met veqegenwoordigers uit verschillende sectoren van de samenleving, waaronder indien mogelijk een vedegenwoordiger van de gemeente. 2. De Gemeenle spreekt zich uit voor faidrade. De gemeenteraad en de verschillende gemeentelijke afdelingen vertalen hun steun voor fairtrade in hun beleid en handelen hier naar. 3. In de plaal|lijke winkels worden eerlijke producten verkocht, duidelijk zichtbaar. De plaatselijke horeca serveert faidrade producten . 4. Lokale organisaties (zoals scholen, kerken en verenigingen) en bedrijven gebruiken fairtrade producten. Er worden, bijvoorbeeld op scholen, activiteiten georganiseerd om de kennis over en de betrokkenheid bij fairtrade te vergroten. 5. Media-aandacht. De werkgroep organisee| Iokale publicleit rond de campagne. Er wordt een evenement georganiseerd bij het behalen van de titel, en een stralegie ontwikkeld om de campagne Iang in het nieuws te houden. Op de website van de campagne worden allerlei voorbeelden getoond en ideeën gegeven voor het behalen van voldoende media-aandacht. 6. Het zesde crlerium is Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen, oftewel MVO. Dit is een procescriterium . Om Fairtrade Gemeente te wofden, wordt in de gemeente een nieuw initiatief gelanceerd op het gebied van MVO, gericht of in samenwerking met het lokale bedrijfsleven. Er wordt over dit initiatief duidelijk gecommuniceerd. Om de titel te behalen én te behouden wordt ofwel een meerjareninitiatief opgestart, ofwel een kortlopend project gestart met de intentie jaarlijks aandacht voor het onderwerp te vragen en MVO Iokaal aan te moedigen. Zo komt er, naast de aandacht die naar eerlijk consumeren gaat, via dit criterium ook aandacht voor sociaal veran|oord produceren in de plaats zelt. 1 Voor overzèht landen zie bijlage 2


03-Intern - 6014

In deze handleiding Iees je meer over wat fairtrade eigenlijk is en wat de titel Fairtrade Gemeente inhoudt. Ook vindt je tips over hoe jij van de campagne een groot succes kunt maken. Nog meer weten? Kijk op onze website w|.faidradeaemeenten.nl Veel Ieesplezier! Mélinda Choo, Coördinator Fairtrade Gemeenten Nederland , . j . .L. jj jgj| |j jjjjjj ' . g .|tj E ||||;.. ' t lj jj ( ( t j t j . ( . . . . , E E ..||ë.( # |;. j j y ( j r )1 i . . . k' . ' Ei'r''''' . j . . ... . . j ... . . || |; . . ; g. | .|l |). .|y. t jj è j g . ja è ? . Vi ''' à; jk|jr' 1111. àfjé|. ' 4443.%. ' . '' ). j œ|||||' |ké I|IèEIE ... # .; |jjr jj| | . . à4j,).. . q y y.| ||j|j jjjyjj ... . ... . . j j .|. ljjr|''. ,| jj. .(yjyE .. îry| | N:' jjjj 7 E E . ,|,| . . |t |||).. |; t ( ! yè .... |||y'|l j |y|l ; y .. t j l,|ë. . ï . ||||||| '|'|j|||L f |||||||| . ' .) |: ' ' .|j I j .) g j àr . F g.j |p, j j j ij 1 y ë ; y LLLLLL I y |j|jl E:, Y ;?kk E 4). èt yrq qlj! ?)t E.!E.! . Eî y; ; ë ||t ' ; . ||j ||l,|| . . . , è ja ;| .; E E | jEE. . ; i | :'|: i |$ |! ' .. $ .| ' ||1* '|l'' . | '? ? ' l i / l.EEi |E('9l ï . ë . |j . || . 4||ï. '; :' , . E.)'( E.. ' ; |. , ïji| ùâs!l r .|jj?). . ?.. ( |. .. .. ||| 4| rty , ; :' .i . , ( t . ... . . . ); .t . | î E >; . . .j.E z... . ç u iii)(''''''.' . jj :. . . . ( . . . . ,. jj $)* G ., E ' ' .:. . |g. j |j |||'.ï ' |j ? . ? qj .. . .. ' ' . .' E . . è , |j ) i I te j j t ? . |,. . . . gl.jr ? (% llj , y., . . - ,,,- , y-,r- . - - t,- r ,. )r t-, ,. , r. ykj ,. , ) ,,- ryj- . j j ,,|.-.yr j, )-)ksr,|, , ,) ù, ,|1-, -y ,-,,, |, y ,. y j L-l|||||k, . .. '||||y - 'l'k q -@-,- è|- , )r'|j )' |||||||7,' ; ,? j ë ,;-|' r ,ë ,-, ? t , ,|||||||', , y ëy yj r j. --1, j. ir, -|,,'yk', ',-- - ,, 'j,-.,,-' ,-, - -',- k--'' .. .|... ' 2


03-Intern - 6014

Criterium 1 : De Iokale werkgroep De Iokale werkgroep is veran|oordelijk voor het opzetten en sturen van de Iokale campagne. De werkgroep maakt een plan van aanpak waarin beschreven wordt welke stappen men gaat ondernemen om de campagne in de eigen woonplaats tot een succes te maken. Zij maken het rapport dat naar de Iandelijke jury gaat om te bekijken of de plaats aan alle criteria voldoet voor de titel Fairtrade Gemeente. Na het behalen van de titel maakt de Iokale werkgroep jaarlijks een beoordeling waaruit moet blijken dat de gemeente nog steeds aan de criteria voldoet. De Iokale werkgroep is een heterogene groep met vedegenwoordigers uit verschillende werkterreinen, waaronder een vedegenwoordiger van de gemeente. Criterium 1 Iuidt: Er is een Iokale werkgroep actief die de initiatieven neemt om de titel te behalen. Nadien zorgt de groep voor de continui'teit van de Fairlrade Gemeente. Indicatoœn Indicatoren voor het behalen van crlerium 1 : * Er is een Iokale werkgroep actief * De werkgroep heeft een projecmlan ontwikkeld voor de campagne @ De gemeente neemt zitting in of steunt de werkgroep @ De werkgroep heefl contact met de Iokale Wereldwinkel en met het regionale COS * De werkgroep heeft Iokaal een Fainrade-meting ulgevoerd


03-Intern - 6014

Criterium 2: De Gemeente spreekt zich uit vöör fairtrade Een van de peilers van de Fairtrade Gemeente, is een actieve Iokale overheid. De gemeentelijke organisatie heefl een belangrijke voorbeeldrol voor haar burgers en is bij ulstek in de positie om de campagne Iokaal te stimuleren. Daarnaast is de gemeente ook een afnemer van veel producten uit on|ikkelingslanden. Via de Fairtrade Gemeente campagne kan de gemeente zich een bewuste consument tonen. Concreet is het criterium 2: Het gem|ntebestuur spreekt zich uit vôôr fairtrade. De gemeenteraad en de verschillende gemeentelijke afdelingen verwoorden faidrade in hun beleid en handelen hiernaar. Uitspreken De gemeente kan zich uitspreken voor fairlrade via een raadsbesluit De resolutie die hieraan ten grondslag ligt kent de volgende onderdelen: * De gemeente laat de principes van faiqrade onderdeel zijn van aanbesledingen. @ De gemeente voert een duurzaam, sociaal subs|iebeleid. Subsidiënten worden gestimuleerd sociaal duurzaam te consunleren. De gemeente commiqeert zich tot het stimuleren van het debat over internationale samenwerking in het algemeen en fairtrade in het bijzonder De gemeente zegt toe haar communèatiekanalen in te zetten voor het bekender maken van de campagne. Het college zet het onderwerp faidrade op de agenda en kijkt waar dit aansluit bij het bestaande beleid op het gebied van internationale samenwerking, duurzaam inkopen en educatie. Harlde/en De gemeente dient zich niet alleen uit te spreken voor fairtrade, maar de gemeente moet daar ook zelf naar handelen. De handelen bestaat voor een groot deel uit het opnemen van de principes van fairtrade in haar aankoopbeleid. Overheden hebben een voorbeeldfunctie als het gaat om een duurzame bedrijfsvoering. Bovendien hebben zij als groot-inkoper veel invloed op de markt. Als zij bij hun inkopen en aanbestedingen sociale duurza|heidscr/eria meenemen, stimuleren zij daarmee Ieveranciers werk te maken van duurzaamheid. Fairtrade maakt daar onderdeel van uit. Zoals elke overheid moeten ook gemeenten zèh houden aan bepaalde regels. Zo dienen ze de principes van mededinging, gelijkheid van inschrijvers en het verbod op discriminatie te respecteren. Vaak wordt gedacht dal hierdoor ecologische, sociale en ethische criteria niet opgenomen kunnen worden. Dit is onjuist: sociaal duurzaam inkopen is mogelijk binnen de Europese wetgeving. Een inkoper krijgt te maken met Europese rèhtlijnen als de aankoop boven een bepaald (drempellbedrag Itomt. Objectiviteit en transparantie zijn hierbij sleutelwoor'den. Het mee Iaten wegen van de fairtrade principes op een objectieve manier vraagt extra aandacht, maar is goed mogelijk. Deze sociale duucaamheidseis kan aan de aanbestedingsspecificaties worden toegevoegd. Het Ministerie van VROM heeft als amblie om in 2010 bij 100 procent van haar inkopen duurzaamheu mee te nemen; voor provincies en v/aterschappen is dit 50 procent. De gemeenten streven naar 75 procent in 2010 en 100 procent in 2015. Duurzame inkoop richt zich niet alleen op het milieu, zoals vaak wordt verondersteld. Flet gaat om het vinden van een balans tussen sociaal-economische on|ikkeling, het milieu en maatschappelijk welzijn. Duurzame on|ikkeling omvat naast milieuaspecten dus ook allerlei onde|erpen op het gebied van de men|nrechten, zoals het tegengaan van kinderarbeid en het stimuleren van minimaal aanvaadbare aôeidsomstandigheden. Denk bij duurzaam inkopen van gerneenten o.a. aan producten in de kantines kopieautomaten, 4


03-Intern - 6014

natuursteen, hout, dienstkleding, relatiegeschenken en kerstpakke|en. Een andere manier waarop een gemeente in haar handelen toont achter de campagne te staan is door ambtelijke ondersteuning of subsidie beschikbaar te stellen voor de campagne en de Iokale werkgroep. De gemeente verplicht zichzelf om het bewusoijn rond fairtrade op œgelmatige basis te promoten via hun eigen info|atiekanalen. Om een Fai|rade Gemeente te kunnen worden, dient een gemeente aan te kunnen tonen dat zij eerlijk inkoopt. De Faidrade Gemeente campagne sluit goed aan op Millennium Gemeente. Voor Millenniumgemeenten is de Fairtrade Gemeente campagne een goed middel om aan de slag te gaan met Millenniumdoel 1 of 8. Zie |w.millenniumgemeenten.nl Indicatoœn Criterium 2: De gemeente heeft aantoonbaar het besluit genomen deel te nemen aan de campagne. Er is bijvoorbeeld een raadsbesluit of collegeprogramma beschikbaar waar dat uit blijkt. 60% van het totale volume van de door de gemeente aangeKhafte koffie en/of thee is FLO2 gecedificeerd. De gemeente zit voor deze producten in een traject richting 1 00% FLO gecedificeerd binnen vijf jaar. * In de gemeentelijke kantines worden minstens vier verschillende FLO geceddiceerde producten aangeboden. * In het aanbestedingsbeleid van de gemeente zijn de normen van fairtrade (FLO/IFAT) opgenomen. Dit is terug te vinden in de preselejtie documenten en het bestek van de relevante aanbestedingen als catering en bedrijfskleding. Promotie uitingen in eigen communicatiekanalen.' Op weg naar de titel van Faidrade Gemeente verwachten we dat de gemeente al haar interne en e|eme communèatiekanalen aanspreekt om de campagne bekend te maken onder de burgers en de eigen ambtenarij. Bewijsmateriaal hiervan moet overhandigd worden aan de Iandelijke jury die bepaalt of de gemeente de titel mag gaan dragen . @ De gemeente faciliteed de campagne (financieel en/of praktisch) .=ëppv.' .àày 2 zie www.fai|ade.net of www.m|havelar.nl 3 Zie www.ifat.org


03-Intern - 6014

Criterium 3: Fairtrade is zichtbaar beschikbaar in winkels en horeca Waar criterium 3 voor s|at: In de plaatselijke winkels worden eerlijke producten duidelijk zichtbaar verkocht. De plaatselijke horeca serveert faidrade producten en informeert de klant hierover. Er zijn indicatoren vastgesteld per aantal inwoners en per winkelbranche. De winkels en horecaaken moeten communiceren over het feit dat zij fairtrade producten verkopen of serveren. Campagnefolders, posters, raamstickers, Iandelijk of zelf gemaakt informeren de klanten. Het is ondernemers vrij om in samenspraak met de Iokale werkgroep andere materialen te on|ikkelen om klanten te informeren. Indicatoœn criterium 3 Hieronder zie je in twee schema's hoeveel winkels en horecagelegenheden aan de crileria moeten voldoen, wil je jouw gemeente een Fairtrade Gemeente kunnen noemen. Er zijn zeven categorieën van gemeentegroone naar inwonersaanàl. Links kan je zien in welke categorie jouw gemeente valt. Vervolgens kan je zien hoeveel kledingwinkels er in jouw plaats eerlijke kleding dienen te verkopen wil je de titel verdienen, de kolom ernaast toont het aantal supe|arkten dat eerlijke producten dient te verkopen , etc. Mntal winkels per branche Aantal winkels per branche Aantal winkels . . Weretwlnkel of lh Glftshops en . Aantal ovenùe Falr Inwoneraantal de huishoudellke Supermarkten . Trade kleding wlnkels . Winkel branche Kleiner dan 1 0.000 1111 inwoners 1 0.000 tot 30.000 3 3 2 1 30.000 tot 50.000 5 6 2 2 50.000 tot 80.000 8 8 3 2 80.000 tot 100.000 15 10 4 2 100.000 tot 200.000 17 15 5 3 Groter dan 200.000 20 20 6 3 * Deze winkels geven een extra invtllling aan de Fairtrade Gemeente. Daarom mogen gemeenten die andere indicatoren niet halen, de Wereldwinkel of Fair Trade Shop inzetten als compensatie. Bijvoorbeeld als targets voor kledingswinkels, supermarkten of horeca niet gehaald worden. De werkgroep dient hiervoor een compensatievoorstel in te dienen bij de Iandelijke stuurgroep. Mntal winkels per branche Inwoneraantal Vrlje tlid en recreatie Horeca in absolute Ovèrige branches incl. etallen vis en hout Kleiner dan 1 0.000 1 1 1 winkel of kraam inwoners 1 0.000 tot 30,000 1 2 2 30.000 tot 50.000 2 4 4 50.000 tot 80.000 2 6 4 80.000 tot 1 00.000 3 8 8 1 00.000 tot 200.000 3 10 10 Groter dan 200.000 4 12 14 6


03-Intern - 6014

Uitleg per branche >' Kledinabranche: Minimaal vier verschillende kledingstukken (broek, T-shirt, jas, trui, etc.) zijn 'fair' in een winkel, wil de winkel meetellen. Eerlijke kleding is in deze campagne is kleding gemaakt van Max Havelaar cecedificeerd katoen en overige kleding met een sociaal duurzaam karakter. Hieronder valt kleding van deelnemers in de Fairwear Foundation en kleding van organisaties aangesloten bij Made-Bv. Meer info: w|.mamavelaar.nl, w|.fai|ear.nl, w|.made-bv.nl De Iokale werkgroep communèeed aan de inwoners welke winkels faire kleding verkopen. Kledingwinkels zijn niet verplicht te tonen dat ze deel uitmaken van de campagne door middel van campagnematerialen, wel moet dit aangemoedigd worden door de werkgroep. Suoe|a|tranche fincl. natuuœoedinasbrancheh: De winkel dient zowel fairtrade producten te verkopen op de versafdeling, in het thee en koffie|hap en bij de overbe kruidenierswaren. Zie hieronder hoeveel producten dit zijn per afdeling/schap. * Versafdeling: Minimaal twee verschillende producten (denk aan ananas, banaan, mango, sinaasappel, etc) @' Koffie- en theeschap: Minimaal vier verschillende producten (denk aan thee, koffie, rietsuiker) @ 'Overige in KW afdeling'' (verpakte, niet verse kruidenierswaren): minimaal vier verschillende producten, opgedeeld over de verschillende schappen: jt Ontbijtschap: denk aan hagelslag, honing, chocopasta '11 .. - ) yë |j |j - Internationale straat (rijst, pasta's e.d.): denk aan rijst, noedels ''à=:ù)lIj - Bier & frisdrank: denk aan sappen ' - Snoepafdeling: denk aan chocoladerepen, snoepjes ' * ' ' * Giftshoos: Een cadeauwinkel telt mee als er minimaal één productlijn van minimaal vier verschillende faidrade producten in de winkel is. Leveranciers hiervoor: gecertïiceerde impodeurs van de Landelijke Vereniging van Wereldwinkels, organisaties die het Iogo van IFAT/WOrId Fair Trade Organisation mogen dragen en producten gemaakt van Vax Havelaar gecertificeerde materialen, zoals katoen. Ook online giftshops met het postadres in uw gemeente tellen mee. Wereldwinkel of Fair Trade Shoo: Winkels waarvan meer dan 60% van de omzet uit fairtrade gecedificeerde producten bestaat, kunnen de plaats die de titel Fairtrade Gemeente wil behalen, bonuspunten opleveren. Deze winkels krijgen een status aparte in de campagne. Zij tellen mee als ze duidelijk communteren dat zij een Fair assodiment hebben en de communicatiemudelen van de campagne inzetten. Fair Assorjment bestaat uit: producten van gecedificeerde impodeurs van de Landelijke Vereniging van Wereldwinkels, producten van organisaties die het Iogo t 7+% ) in , WFI-O/IFAT mogen dragen en producten gemaakt van Max . i Havelaar gecedificeerde materialen, zoals katoen. Daarnaast 1 ' vallen ook producten met het MSC en het FSC keurmerk y |ieronder, | : St E NB De kleding van Ieden van de Fairwear foundation valt niet i onder deze categorie. Vriie tiid en recreatie: Denk hierbij aan VVV'S die eerlijke qroducten verkopen, specifiek gemaakt voor de Iokale markt, zoals speciale eerlijke 'Tilburgkoffie' of fairtrade 'Groningensnoep', maar ook aan campingwinkels


03-Intern - 6014

of winkels bij huisjesparken die cafés's, restaurants en winkeltjes hebben. Zij tellen mee als ze minstens twee fairtrade producten in het schap of op de menu/drankenkaad hebben staan en dit duidelijk lonen. Horeca: Op te delen in cafés en reslaurants @ Cafés: Minimaal twee dranken op de kaart zijn fairlrade. Denk aan: wijn, bier, koffie, thee. De cafés tonen dat zij deelnemen aan de campagne. Hiervoor worden materialen on|ikkeld. . Restaurants: Minimaal twee gerechten hebben fairtrade ingrediënten. Dit staat ook op de kaaq vermeld. Overine branches: Om Fairtrade Gemeente te worden, is het van belang ook de overige branches te betrekken die hieronder vermeld worden. ''Overige branches'' telt mee als een geheel, dus je kunt of een aantal speelgoedwinkels mee laten doen, of bijvooteeld een viskraam en een slijterij. Binnen de 'overige branches'' moet je dus een totaal aantal deelnemende winkels bereid vinden, zoals vermeld in de kolom hierboven. Vlàbranche: Viswinkels en kramen (bijvooteeld op de markt) die deelnemen aan de campagne hebben minimaal twee vissoorten te koop met het MSC (Marine Slewardship Counsel) keurmerk. Speelgoedbranche| minimaal één product uit fairtrade * Juwelieœ- en UuM|?rkenbranche: minimaal één product uit fairtrade * Sllters/drankenhan'del: minimaal vier producten uè fairlrade (wijnl) @ Doe Het Zelf Branche: minimaal twee producten uit fairtrade, bijvoorbeeld gordijnen met Max Havelaar keurrnerk. Of minimaal tien producten met Fsc-keu|e|. Tul'ncentraï minimaal één fairtrade productlijn bestaande ul minimaal zes producten met schapkaart van de campagne Tankstationsï minimaal één product uit fairtrade Sak/œrs: minimaal tién product met faire ingrediënten @ < FSC FAIR WEAR FO|NDATIDN 8


03-Intern - 6014

Criterium 4: Kennis over en gebruik van fairtrade bij bedrijven en maatschappelijke organisaties groeit Criterium 4 is als volgt verwoord: Lokale organisaties en bedrijven gebruiken fairtrade groducten. Er worden activiteiten georganiseerd om de kennis over en de betrokkenheld bij fairtrade te vergroten. Lokale ornanisaties: denk aan het gebruik van fairtrade producten in kantines van scholen, geloofsgemeenschappen en (spodlverenigingen. Lokale bedriiven: denk aan kantines van kantoren, maar ook het MKB: kapperszaken, autoverkopers etc. die eerlijke koffie en thee schenken aan de klanten tellen mee. Indicatoœn: * Bedrijven en organisaties dienen aan te tonen dat zij eerlijke producten inkopen en meedoen aan de campagne-uitingen. Van bedrijven worden minder educatieve inspanningen verwacht dan van organisaties. Organisaties kunnen aandacht vragen voor fairlrade tijdens bijeenkomsten en meedoen aan acties. Bijvooteeld scholen, vrouwenorganisaties, kerken, etc. Aantal bedrijven Aantal maatschappelijke or anisaties lnwoneraantal Minder dan 1 0.000 inwoners 1 2 10.000 tot 30.000 2 4 30.000 tot 50.000 4 8 50.000 tot 80.000 8 15 80.000 tot 1 00.000 1 5 30 Groter dan 100.000 20 30 .'' ||' ||.. |!'' |E . i '.'. .> @ r ''' P û ï! ' # 1 2 Q|ö:i 5 B '' ' n-44, in %ï: . 'Z1tJJ''' ' > ; . . - . p! ; , ; .) . . i ï.. )y î e ); ,. étyf. . . ê '25 i'|ë ; .' Z; 1) ' . < , . . j . .g.- . r ) i . . ., .. = . ëj .. . . A . . . î <'v A . r t( A.iï 9


03-Intern - 6014

Criterium 5 : Media-aandacht Het verkrijgen van media-aandacht 'êooç de campagne is zo belangrijk dat het een apart criterium is. Tegelijkedijd wordt vel-wacht dat een werkgroep die deelneemt in de campagne, per bereikt criterium aandacht van de media zoekt. Telkens er een nieuw criterium bereikt is, Iicht de werkgroep de pers opnieuw in. De werkgroep kan een evenement organiseren bij het behalen van de titel en dient een strategie te on|ikkelen om de campagne Iang in het nieuws te houden. Hierdoor bereikt men een groot deel van de bevolking en voelen Iokale bedrijven en organisaties zèh gewaardeerd voor hun engagement. Het vijfde criterium Iuidt: Media-aandachl Er wordt een evenement georganiseerd en een strategie ontwikkeld om de campagne Iang in het nieuws te houden. Op de website van de campagne worden vooteelden getoond en ideeën gegeven voor het behalen van voldoende media-aandacht. Radio, kranten en televisie zijn de voornaamste info|atiebronnen. Ze bereiken veel meer mensen dan de meeste evenementen aankunnen. Floe meer publiciteit je in de lokale media hebt, hoe meer mensen over faidrade horen. Probeer dus om tijdens de campagne geregeld interessante berichten te verspreiden. De oprichting van een lokale werkgroep is het eerst punt waar media-aandacht mee verkregen karl worden. Hiermee wordt de Iokale campagne gestart. Indicato|n: De indicatoren die meewegen om te bepalen of dit criterium gehaald is zijn: @ Het publiciteitsevenement is uitgevoerd Een communicatieplan van de Iokale werkgroep: Het plan geeft antwoord op de vragen : wat wordt aan wie, waar en wanneer, op welke wiize gecommuniceerd. * Een knipselmap met alle Iokaal verschenen publicaties over de campagne toont de resultaten van het communicatieplan: minimaal zes inhoudelijke artikelen of optredens voor radio of TV * (digitaal) promotiemateriaal van welke bedrijven, winkels en organisaties er aan de campagne deelnemen is beschikbaar voor en wordt verspreid onder de inwoners van de gemeente .|. ZN A v '''X X. r Nu 4 y 4% yv y, + y(F , # Qr of 4 % Qr ..- jy @ <, ,'# j.k jjl . .+ ë |jï. ..):. . ' jlr|.â!-:;-....... . t|!q ' i'I .(1| |' . . . - ' 'jï;t' i,î ,E te : ! :. |; . j'.j |! ,.à , . . .,: ., ( Lîc ) k' éE z |.... ,. |.|| |.| .|.) |q.. |,..y y.... y.. ë.j | .|.; . | . ||||.|.,.. N 'v- -'v' 10


03-Intern - 6014

Criterium 6: MVO Maatschappellk Wrantwoord Ondememen (MVV is een resultaatgerlèht proces kyaarb/y een bednjf over de gehele keten van ziin actl'vl'teiten veran|oordellkheid neemt over de effecten van deze actl'viteiten op sociaal, ecologisch en economlàch gebied, daarover veran|oordl'ng aflegt en de dialoog aangaat met belanqhebbenden.n Om Faidrade Gemeente te worden, Ianceeft de werkgroep in de gemeente een nieuw initiatief op het gebied van MVO. De werkgroep communiceed duidelijk over dit onde|erp. Criterium 6: Om de titel te behalen én te behouden wordt ofwel een meerjareninitiatief opgestalt, ofw'el een kodlopend project gestart met de intentie jaarlijks aandacht voor het onderwerp te vragen en MVO bij het Iokale bedrijfsleven aan te moedigen. Hierbij kan je denken aan een deba|enreeks, aan het opzetten van een Iokaal Mvo-netwerk, of door jaarlijks met een bepaalde sector of branche aan de slag te gaan. Het doel van dit crilerium is het geven van een prikkel om debatten te stimuleren. De werkgroep kan lokaal beslissen welke invulling zij er aan geeft. Wel is het zo dat het referentiekader van het Mvopla|orm de basis is voor de invulling van het begrip MVO. Het gaat dus om MVO in een internationale setting, begrippen als ketenveran|oordelijkheid en transparantie zijn hierbij van belang. Zie w|.mvo-pla|orm .nI, onder 'Wat is MVO?' voor meer achtergrondinfo|atie, of bekijk het inhoudelijke hoofdstuk in deze handleiding over MVO en fairlrade. Kenniscentra waar gebruik van kan worden gemaakt bij de agendasening van dit criterium zijn: @ Mvo-Nederland, die per branche informatie verstrekken en trainingen geven @ Mvo-plapo| * Het DBO programma voor overheden (DBO: Duurzame Bedrijfsvoering Overheden), uitgevoerd door Senter Novem * De regionale Kamer van Koophandel Dit criterium gaat niet over het consumeren van producten, voortkomend uit Mvo-initiatieven. Het gaat expliciet over duurzame productieprocessen, vooral in internationaal perspectief. Indicatoren criterium 6 @ De Iokale werkgroep heeft tenminste een Iokaal evenement georganiseerd op het gebied van MVO. Bijvoorbeeld een debat, expositie, of markt) * De Iokale werkgroep is in contact met Iokale en nationale spelers op het gebied van MVO. 4 Defninitie die het Mvo-plapo| hanteed. Zie w|.mvo-ola#orm.nl


03-Intern - 6014

Bijlage 1 : Wegwijzer voor het grote fairtrade bos Er komen steeds meer producten op de markt met een Iabel, een keurmerk of een verklaring dat het product duurzaam zou zijn. Maar, hoe herken je als consument in dit grote woud nu de fairtrade producten? Fairtrade Gemeente heeft in deze flyer alle initiatieven gezet die de campagne steunt. Keurmerk Faidrade Gemeente steunt het keurmerk voor fairtrade en daarnaast ook twee andere keurmerken. MSC en FSC zijn keurmerken die net als het fairtrade keurlTlel|l rekening houden met de drie p's van duuca|heid (people, planet EN profit). i.rl!iti || ||. |tl! ||ll!Illll| p|| | | |l|ll!llI 11111111| ktètjliitt ititjùtif. - '|I 11|'. itiiii kst #t)).$)il)l.))l.#i.i||)1. |..)t.)J.)i.|I.(ll.l )|1. |. ||. iùi |ktt... iti |)$.l1)l.)).).lt1.lî.(i.).l.l)).t).Il).)i.ii.|i.).#.ll)().)i.l. )).|' 1|..:1. iiti. |t' i||. i|. . ijtt|iti|- 1,11,1.).1.|1, ||tl.I|1.. t.ll.I!.)@.l1.).).l1i.1I|.lj1.lj Max Havelaar het Koffie, thee, chocolade, |.maxhavelaar.nl (zie keurmerk voor keurmeAlogo: fruit, katoen, rijst, wijn, ook de productf irtrade '|if? suiker, bloemen etc. zoekmachine) a. , |.faidrade.net w|.ikbenoke.nl Msc-keu|e| het Vis w|.msc.ora voor vis (Marine keu|eilogo: Stewardship Council Fsc-keurmerk het Hout en papier w|.fscnl.ora (Forest keu|eëlogo Stewardship Council) FSC )1.) |i|. | 1(itil.. |.|llll.(lll|p.l)lIt.lIl.|.llIlll)l)l))pl!l! |11.||. iji i| 1|$1|1||1 iï! kjl iti ||'|l))Ililiilt(iljlIlil)!)il1li|l)i 11|1|| ititi itl tù|its. | |)iIj)Jlji|i)ili)))l))I)llIllIIflI)l.1l.Jl)lIlI E1)I|k/1 ijiidi |)|1|) .'è''''''''''''' '''|ll||l$ll)l)l1ll)il()l1lllI)i1l)ll)jt$iE éanéelijke de LVWW erkent en Cadeaus, sieraden, |.wereldwinkels.nl Vereniging van controleed importeurs en vazen, speelgoed, etc (onder het kopje Iinks staan Wereldwinkels niet de producten zelf. De alle erkende impodeurs) (LVWW) producten zijn zelf dus niet gelabeld als fairtrade. Een Een aantal importeurs overzicht van de erkende werken samen in Centrum leveranciers N'indt je op de Mondiaal: website van de w|.centrummondiaal.nl wereldwinkelEi. World Fair Trade WFTO/IFAT erkent haar Divers (cadeaus, w|.|to.com (klik Organisation eigen Ieden als zijnde sieraden, vazen, rechtsbovenin op de pagina (WGOI/IFAT faidrade. De producten speelgoed, etc) op 'find a supplier') dragen geen label, maar ' de Ieveranciers mogen het logo van WFTO en/of IFAT in hun commtlnèatie gebruiken. vtty s w|. of tx. ê , è c, | ;- ):'' . .|,1 0,. o , ) œ. : m* o z-êaoxq ç'.xlclzl* cprmx Fair Flowers Fair Het Iabel Bloemen en planten |.fai|lowersfairnlants.co Plants ' . m 12


03-Intern - 6014

Fair Wear De producten zijn niet Kleding, inclusief w|.fai-ear.nl herkenbaar bedàjfskleding en aan een | spodkleding Iabel. De FAIR organisatie WEAR hoeft Wel VOUNQARION een overzicht van deelnemers op de website staan. Made By Het Iabel op het Kleding |.made-bv.nl product: ..: LLLLLL| |||||'| ||. . ' 7 ' '' ' ' ' ' ' ' | *.||. Eëi| |jëijj LLLLLLLLLLLLLLL.I.LL'LL j |t j||||| ||||| |||. |||||. ||i|. i|. . |||i.||.. j i ) j 1.| ! ) 'i p l f ) f ) |.) | | | | | | |LLL| |..| |;.L(ï al j.ië||||| |. . . ||ëtEëiëiëiëiëiëE|ië.|iëi|Eëii ë i j)..!i 1 j 'li jj in .j$.t)..j. ||ij ijj LLLI.LL'LLLLLLLLLL| '.t.|.ë|. ||||| ||||l ||?| j | ||||| ||r||||| |. . ||ë| | | | |t.| | | ||.j..t j q j..) j ) y t :. |t j ( ï j ) r's !( ëEE.yj t Wereldwinkel Het logo op de gevel Divers (eten, drinken en w|.wereilwinkels.nl an n jve e ) ,# f (. | . .. . Fair Trade Shop Het Iogo op de Divers (eten, drinken en F|IR gevel handnijvemeid) .'| | ||||||||i| |||) |. ) |. ) 1. l |. ? t. al 'i i l 1| q. l ) t ( ( ).i) ..t ! ) ii ë..i ? t ë E i..Ek i.'. ë ï.j '.Eë|||| |||ë. . . |||||||||' ||| |||||||. . |||ù ||l |||l |||i |||(|| |;j ( i(.i'i( i ( ).'.à è I j è. i è h1 j( ). t| ) )t |i. .( ( (. 1. Eè. q.E||| ||||||||l |||| ||| ||. |||||||l. l y 1 l r l ! q i iE( q ..q ii.t q j .i.j jt E'..! j t j ) 1. ) ) j. ). I ). te t $.1 i. q l.p |||||l |'.|.j |||||g. ||. || |. . . ||||||||. . . . . . !. t. ) ) 1.1. 1, !. ) ). tl.I. 1. èl.i. q. ) j i. t )! ë ) )@ y| j ) j tj $ I ) ij Fair Trade Uriginal Het Iogo op het r -. ' '=''') Diverse producten w|.faidrade.n I FA I R product. De j j .. I|qE k producten zijn te ||. ..,...,......,.. .... ' .. ... || koop in o.a. supermarkten en Wereldwinkels. Over fairtrade Waarom fairtrade? Iedere week kun je tijdens het winkelen kiezen voor fairtrade producten. Van deze producten weet je zeker dat ze onder eerlijke voo|aarden zijn verhandeld. Met jouw faidrade boodschappen zorg je voor betere sociale en milieuomstandigheden voor boeren en producenten in on|ikkelingslanden . Het is dus heel gemakkelijk om te werken aan duurzame a|oedebestrijding. Wat verslaat Fairtrade Gemeente onder fairtrade? Faidrade zorgt ervoor dat producten onder eerlijke voo|aarden worden verhandeld met respect voor mens en milieu. Bij fairtrade worden bijvoorbeeld het recht op vakbonden en het verbod op gedwongen- of kinderarbeid nageleefd. De boeren en producenten ontvangen een eerlijke beloning voor hun werk. Ook zorgt fairtrade voor Iangdurige handelsrelaties, zodat de boeren en producenten kunnen investeren in zichzelf, hun familie, en in de gemeenschap waarin zij Ieven. Daarbij schenken ze bij de keuze voor grondstopen of productiewijze ook etra aandacht aan het milieu. Welke Droducten kunnen fairtrade ziin? In Nederland zijn ver|hillende producten fairtrade. Je kunt denken aan kopie, thee, wijn, broodbeleg, chocolade, noten, ijs, rijst, vruchtensappen, olie, noedels etc. Naast eten en drinken zijn er nog veel meer producten. Zoals eerlijk katoen speelgoed, vazen, beelden en tassen. Genoeg te kiezen dus! 13


03-Intern - 6014

Bijlage 2: Overzicht Fairtrade Gemeente Internationaal Binnen de Faidrade Gemeente campagne werken gemeenten, bedrijven inwoners en scholen samen aan eerlijke handel. Bruce Crowther riep in 2001 Garstang uit tot eerste Fairtrade Gemeente ter wereld. Na Groot-Bri|annië volgde België en intussen zijn er Fairtrade Gemeenten in zeventien Ianden en wordt in andere Ianden de campagne voorbereid en opgezet. Er is zelfs al een Fairtrade Land: Wales. In een aantal andere Ianden waaronder Polen, Tsjechië en Slowakije is men de campagne aan het opzetten. Onderstaand een overzèht van de tieelnemende landen in april 2009. Landen met Faidrade Gemeentes 1 . Groot-Brtannië: Enge|and, Wales, Schotland, Noord-lerland 2. België (variant voor Vlaanderen en Wallonië) 3. Australië 4. Oostenrijk 5. Canada 6. Denemarken 7. Frankrijk 8. Ierland 9. Spanje 10. Finland 1 1 . Duitsland 12. ltalië 1 3. Noorwegen 1 4. Zweden 15. USA 16. Nededand Landen met een campagne in voorbeœiding 1 . Zwitserland 2. Polen 3. Tsjechië 4. Slowakije 14


03-Intern - 6014

Bijlage 3: Fairtrade: wat is dat? Faidrade bestrijdt armoede in on|ikkelingslanden die de uitkomst is van onrech&aardige wereldhandel. Fairtrade maakt producenten en hun kopers samen veran|oordelijk voor vefetering. Het is bij uitstek een on|ikkelingsmodel, dat armoede en achterstand wil omzetten in vooruitgang en on|ikkeling. Fairtrade wil zeggen dat producenten voor hun producten een prijs krijgen die voldoet om enerzijds in hun Ievensonderhoud en dat van hun gezin te voorzien, maar ook mogelijkheden biedt om bijvooèeeld te investeren in hun bedrijf, in sociale projecten in hun dorp of de coöperatie waar ze bij zijn aangesloten steunt in diverse activiteiten. Daar kunnen ook aspecten van bblogische en milieuvriendelijke productie een rol bij spelen. Op die manier wordt de concurrentiepositie versterkt en krijgen deze producenten meer kansen op de wereldmarkt. De doelgroep is: Producenten en werkers die in de handelsketen worden gemarginaliseerd. In somm|e producten wordt alleen gewerkt met kleine boeren en handwerklieden. Keurmerken en Iabels die voor deze campagne onder faiqrade vallen zijn: FLO/ Max Havelaar gecedificeerde producten. Tegenwoordig tellen de registers van FLO ruim 500 (groepen van) producenten en meer dan 1 .700 traders. Meer dan 1 miljoen families genieten zo rechtsreeks van de inkomsten van eerlijke handel. Dat zowel het aantal geregistreede producenten als het aantal traders en Max Havelaar-licentiehouders stijgen, toont aan de ene kant het open karakter van het systeem en aan de andere kant dat de interesse voor eerlijke handel in de hele wereld groel. De Oké producten vallen onder de FLO gecedïiceerde producten. Producten van organisaties die Iid zijn van IFAT. IFAT is het mondiale ne|erk van betrokkenen bij faidrade. Het FTO Iabel toont welke bedrijven actief zijn in fairtrade. Dit zijn er momenteel meer dan 150. Bedrijfskleding van Ieveranciers die Iid zijn van de Fairwear Foundation en kleding met het MadeBy Iabel: Made-By is zelf geen keurmerk, maar gebruikt SA8000 cedificering en biologische katoen. Made-by helpt modemerken om duurzaam te worden. @ Producten die afgenomen zijn via importeurs erkend door de Landelijke Vereniging van Wereldwinkels. Daarnaast steunt de campagne duurzame keurmerken voor andere producten zoals FSC voor hout en MSC voor vis. 15


Scan nummer 1 van 1 - Scanpagina 1 van 19

Recommend Documents