SAMENVATTING CURSUS (+ NOTITIES)
Julie Kerckaert | Ethische en rechtsfilosofische stromingen | Academiejaar 2014-2015
Inhoudsopgave Hoofdstuk 1: De klassieke rechtvaardigingstoets ......................................................................... 3 1.
Normatieve problemen ........................................................................................................... 3 1.1
Geloof ...................................................................................................................................... 3
1.2
Emoties ................................................................................................................................... 3
1.3
Feitelijke toestand ............................................................................................................... 4
2.
Normatieve problemen: de rationele benadering............................................................ 4 2.1
Jeremy Bentham: de morele calculus .............................................................................. 4
2.2
Immanuel Kant: de morele plicht .................................................................................... 5
3.
De klassieke rechtvaardigingstoets ..................................................................................... 6 3.1
Schendingsfase ..................................................................................................................... 7
3.2
De overtreffase ..................................................................................................................... 7
3.3
De uitzonderingsfase .......................................................................................................... 8
3.4
De interventiefase ................................................................................................................ 8
Hoofdstuk 2: Het beginsel van menselijke waardigheid ............................................................. 9 1.
Inleding ....................................................................................................................................... 9
2.
Het belang van menselijke waardigheid ............................................................................ 9
3.
Vier betekenisvelden ............................................................................................................... 9 3.1
Het verbod op onmenselijke behandeling .................................................................. 10
3.2
Recht op een menswaardig bestaan (positief recht) .................................................... 10
3.3
Recht op zelfbeschikking (negatief recht) ...................................................................... 10
3.4
Verbod op discriminatie ................................................................................................... 10
4.
Dehumanisering ..................................................................................................................... 10 4.1
Animale en machinale dehumanisering ....................................................................... 11
4.2
Is animale dehumanisering erger dan machinale? .................................................... 11
4.3
Handhaving van de grens tussen mens en dier ........................................................... 12
4.4
Twee theorieën over de grens tussen mens en dier ................................................... 12
5.
Ten slotte: over dierlijke waardigheid? .............................................................................14
Hoofdstuk 3: Het vrijheids- of autonomiebeginsel ...................................................................... 15 1.
De schaduwzijde van vrijheid............................................................................................... 15
2.
Drie soorten vrijheden ........................................................................................................... 15 2.1
Zelfbepaling (negatieve vrijheid) .................................................................................... 15
2.2
Zelfbeschikking (zelfdeterminatie, conditionele vrijheid) ..................................... 16
2.3
Zelfrealisatie (zelfontplooiing, positieve vrijheid, normatieve vrijheid) ............ 16
PAGINA 1
3.
Vrijheid van privéleven (privacy) ....................................................................................... 16 3.1 Van vrijheid naar privacy: opkomst, crisis en heropleving van een fundamentele vrijheid ................................................................................................................ 16 3.2
Schadebeginsel en paternalisme ..................................................................................... 17
3.3
Schadebeginsel en vrije meningsuiting ........................................................................ 18
4.
Vrijheid van opvoeden .......................................................................................................... 18 4.1
Ter inleiding: het thuisonderwijs van Pauline de Broglie ....................................... 18
4.2
Drie beginselen................................................................................................................... 18
4.3
Toepassingen ...................................................................................................................... 18
5.
Vrijheid van cultuur en godsdienst (multiculturalismedebat) ................................... 19 5.1
Multiculturele controverses ............................................................................................ 19
5.2
Drie beginselen................................................................................................................... 19
Hoofdstuk 4: Het gelijkheidsbeginsel ............................................................................................ 19 1.
Gelijkheid: een allemansvriend .......................................................................................... 19
2.
De formele gelijkheid van Aristoteles ............................................................................... 19
3.
Gelijkwaardigheid of rechtengelijkheid tijdens de Verlichting ................................. 19
4.
Kanselgelijkheid na WOII .................................................................................................... 19
5.
Compenserende kansengelijkheid .................................................................................... 19
6.
Bronnengelijkheid ................................................................................................................. 19
7.
Welvaartsgelijkheid ............................................................................................................... 19 7.1
Van utopische droom tot dictatuur van het proletariaat ......................................... 19
7.2
Vormen van welvaartsgelijkheid .................................................................................... 19
Hoofdstuk 5: Het recht om te straffen ............................................................................................ 19 1.
Straffen als rechtsfilosofisch probleem ............................................................................ 19
2.
De utilitaristische rechtvaardiging (Bentham, Beccaria) ............................................. 20
3.
De retributivistische rechtvaardiging (Kant, Beccaria) ................................................. 21
4.
De moreel-educatieve rechtvaardiging (B. f. Skinner) .................................................. 22
5.
Conclusie .................................................................................................................................. 22
Hoofdstuk 6: De libertaristische kritiek op de egalitaire sociaaldemocratie ...................... 23 1.
Inleiding ................................................................................................................................... 23
2.
Friedrich Hayek (Friedrich August von Hayek, 1899-1992) ........................................... 23
3.
Robert Nozick (1938-2002) .................................................................................................... 23
4.
Rechts alternatief voor zelfgenoegzaam links? .............................................................. 23
PAGINA 2
Hoofdstuk 1: De klassieke rechtvaardigingstoets 1. NORMATIEVE PROBLEMEN Een normatief probleem is eigenlijk de vraag of een bepaalde handeling toegelaten, verplicht of verboden moet worden. Men onderscheidt de volgende: Een gerelateerd normatief probleem:
Sociale rollen spelen een belangrijke rol bij gerelateerde problemen. Natuurlijke determinanten (bv. plaats, tijd,…) zijn hier ook bepalend.
Een ongerelateerd normatief probleem:
Sociale rollen zijn irrelevant. Natuurlijke determinanten zijn niet bepalend.
Een normatief probleem oplossen móét gebeuren op een rationele wijze (a.d.h.v. een beredeneerde argumentatie).
1.1 Geloof Het is niet mogelijk om te steunen op geloof of de ‘Wil van God’ bij een beredeneerde argumentatie. Het dilemma van Euthyphro (Plato) Zijn God zijn redenen al dan niet bekend?
Wanneer God zijn redenen niet bekend zijn, betekent dit dat God willekeurig is. Hoe kan men weten wat het goede is? Wanneer God zijn redenen wél bekend zijn, wordt Hij overbodig. Want op dat moment is men namelijk bewust van wat juist is. Men weet wat rechtvaardig en moreel verantwoord is. Waarom zou men nog iets nodig hebben als de ‘Wil van God’ om ons gedrag te leiden?
1.2 Emoties Emoties, instincten en intuïties zijn wederom een niet beredeneerde manier van argumentatie. We kunnen de emotionele basis echter niet verwerpen. Dit wordt duidelijk a.d.h.v. het tramdilemma en het vervangbaarheidsargument: Het tramdilemma Onpersoonlijk dilemma
Een tram komt toe bij een splitsing van het spoor. Op een van de sporen liggen vijf mensen vastgebonden, op het andere spoor slecht één iemand. Jijzelf staat bij een
PAGINA 3
hendel. Als je niets doet, sterven er vijf mensen. Als je aan de hendel trekt, verwisselt de tram van spoor en gaan niet vijf mensen dood, maar één iemand. Persoonlijk dilemma
Ditmaal is er één spoor. Opnieuw zijn er vijf mensen vastgebonden. Jij staat nu op een brug met naast jou een érg dikke man. Ofwel doe je niets en sterven er vijf mensen. De andere mogelijkheid is dat je de corpulente man van de brug op het spoor duwt om de tram te stoppen. We voelen allen aan dat we bij het onpersoonlijke dilemma aan de hendel zouden trekken. De dikke man duwen op het spoor daarentegen, gaat te ver. Het vervangbaarheidsargument Dit argument stelt dat wanneer het totale geluk bij vervanging van een dood dier door een nieuw levend dier niet vermindert, die vervanging moreel aanvaardbaar is. We concluderen dat we niet omheen onze emoties kunnen, maar er tevens weinig baat bij hebben ons erdoor te laten leiden. Bovendien is het belang van een rationele motivering in onze maatschappij uitzonderlijk groot.
1.3 Feitelijke toestand Een normatief oordeel vraagt rechtvaardiging, een feitelijke toestand kan dit niet geven. Vandaar dat we hier spreken van een naturalistische drogreden. Bijvoorbeeld: “Omdat iets altijd al zo was.”
2. NORMATIEVE PROBLEMEN: DE RATIONELE BENADERING Bij een rationele benadering van een normatief probleem, bouwt men enkel nog op logische argumenten en wetenschappelijke feiten. Deze benadering is vaak in strijd met ons geloof en onze gevoelens.
Casus 1: Kan je vrijwillige seks tussen broer en zus verbieden? Casus 2: Heb je de plicht om een kind in nood te helpen?
2.1 Jeremy Bentham: de morele calculus Jeremy Bentham (1748-1832) kende een weerzin tegen geloof, emoties en traditie. Volgens Bentham zijn handelingen goed als ze het geluk van individuen bevorderen. Bentham zijn theorie wordt het utilitarisme genoemd.
PAGINA 4
Hedonisme Het hedonistische aspect is zeer belangrijk in het utilitarisme. Alles draait om lust en bevrediging. Ieder mens streeft zijn geluk na. Bentham gebruikte het begrip ‘nut’ i.p.v. ‘geluk’. Hij geloofde ook dat het mogelijk was het individuele nut te meten. Opmerking: Bentham geloofde dat het hedonistische principe ook geldend was voor dieren. Hij was een van de eerste die rekening hield met dierenwelzijn. Probleem bij het hedonistische aspect: Een nutsbalans is moeilijk becijferbaar. Hoe kan zoiets als ‘individueel nut’ berekend worden? Consequentialisme In de tweede plaats is het utilitarisme consequentialistisch. Dit houdt in dat er enkel rekening moet gehouden worden met de gevolgen en niet met de intenties. Nominalisme Tot slot, kan men zeggen dat Bentham zijn theorie nominalistisch is. Dit wil zeggen dat er enkel zoiets is als individuele nutsbalansen en dat de rekenkundige som van al die balansen het normatieve oordeel bepaalt.
De totaalsom is positief = de handeling is goed De totaalsom is negatief = de handeling is slecht
Probleem bij het nominalisme: Dit aspect botst gewoonweg met onze morele intuïties. Men spreekt van moral monstruosity. Volgens deze theorie zou een groepsverkrachting bijvoorbeeld een goede daad zijn.
2.2 Immanuel Kant: de morele plicht Immanuel Kant (1724-1804) zijn deontologisme liet zich inspireren door de wiskundige analyse, waardoor deze theorie ook iets abstracter aanvoelt dan het utilitarisme van zijn tijdgenoot Bentham. Categorisch imperatief
Handel op een wijze waarvan je zou willen dat iedereen zo zou handelen. Handel zo dat je medemens niet enkel een middel is, maar ook een doel. (Bijvoorbeeld: Je lief niet enkel beschouwen als een middel om je seksuele behoeftes te bevredigen.)
Rationele wil Het deontologisme draagt de rationele wil hoog in vaandel. Deze rationele wil houdt in dat er bepaalde universele regels zouden zijn die elk mens aanvaardt en naleeft. Kant probeerde deze universele regels te vinden door middel van wiskundige bewijzen.
PAGINA 5
Probleem: Bestaat er wel zoiets als “universele beginselen”? Intentiemoraal In tegenstelling tot het utilitarisme, waar het allemaal draait om de gevolgen, zijn bij het deontologisme de intenties belangrijk. Wat is het ergste: Iemand per ongeluk vermoorden of de intentie hebben iemand te vermoorden, maar het mislukt? Plichtenmoraal De plichtenmoraal zegt dat men zich niet mag concentreren op de gevolgen van je handelen, dan wel of iedereen zich kan vinden in je regel. Dit sluit verschillende immorele gevolgen van het utilitarisme uit: het slachtoffer van een groepsverkrachting zou zich voorbeeld niet kunnen vinden in die praktijk. John Rawls en het deontologisme John Rawls liet in zijn Theory of Justice fictieve mensen onderhandelen , onderweg naar een planeet waarvan ze de leefomstandigheden niet kennen. Hij concludeerde dat er enkele basisregels zijn en dat deze belangrijker zijn dan succes, dat gebaseerd is op toeval (bv. talenten). Hoe kunnen we de problemen van het utilitarisme en het deontologisme oplossen? Utilitarisme:
Aanvaarden van andere beginselen naast “het grootste geluk van het grootste aantal mensen”
Deontologisme:
Aanvaarden van meningsverschillen Er zijn ook andere beginselen! (Basisbeginselen opzij kunnen zetten)
3. DE KLASSIEKE RECHTVAARDIGINGSTOETS Wanneer men het utilitarisme en het deontologisme combineert, komt men bij de klassieke rechtvaardigingstoets. Wanneer men nagaat of een handeling of maatregel gerechtvaardigd is, verloopt dit in verschillende fasen:
Controversefase: Is de handeling gerechtvaardigd? Interventiefase: Is de maatregel gerechtvaardigd?
Controversefase: Mag een vrouw kinderen krijgen in de gevangenis? Interventiefase: Mag anticonceptie verplicht worden voor vrouwen in de gevangenis?
Voorbeeld:
PAGINA 6
Wanneer is controverse/interventie gerechtvaardigd? Pro (3 mogelijkheden):
Er is geen schending. Men kan overtreffen. Men heeft een gerechtvaardigde uitzondering.
Contra (1 mogelijkheid):
Er is een schending, er is geen overtreffen en er is geen gerechtvaardigde uitzondering.
3.1 Schendingsfase De schendingsfase is zowel bij de controversefase als bij de interventiefase de eerste stap. De vraag die we ons stellen is de volgende: is er een schending van een beginsel? Voorbeeld:
Controversefase Gelijkheidsbeginsel: Waarom zouden vrouwen in de gevangenis geen recht hebben op voortplanting?
Technieken om eventuele schendingen te weerleggen:
Herdefiniëren van een beginsel, recht, vrijheid of plicht Onderscheiden van soorten beginselen, rechten, vrijheden en plichten
Wanneer het niet lukt om een schending te weerleggen en er daadwerkelijk een schending is, is het noodzakelijk om naar een volgende fase te gaan.
3.2 De overtreffase Of de schending al dan niet overtroffen kan worden door een conform beginsel staat in deze fase centraal. Voorbeeld:
Controversefase Psychische integriteit van het kind: Is het wel goed voor een kind om in een gevangenis op te groeien?
Het is de bedoeling dat men gaat afwegen welk beginsel het belangrijkste is. Wanneer een hoger conform beginsel een lager geschonden beginsel overtreft, spreekt men van overruling. Hiërarchie tussen beginselen Individueel versus collectief beginsel: Individuele beginselen hebben voorrang op collectieve beginselen. Fundamenteel versus afgeleide recht: Fundamentele rechten hebben voorrang op afgeleide rechten. Niet-controversiële versus controversiële beginselen: Niet-controversiële beginselen hebben voorrang op controversiële beginselen.
PAGINA 7
Één versus meerdere geschonden of conforme beginselen Basisbehoefte versus supplementaire behoefte: Basisbehoeften hebben voorrang op supplementaire behoeften. Wanneer men er niet in slaagt een hoger beginsel te vinden of wanneer de hiërarchie van de tegenstrever niet aanvaard wordt, gaan we naar een volgende fase.
3.3 De uitzonderingsfase Deze laatste fase is tevens ook de laatste mogelijkheid om het debat te winnen. Na de schendingsfase en de overtreffase proberen we in de uitzonderingsfase te kijken of er alsnog sprake is van een uitzondering. Men moet hier echter rekening houden met 3 voorwaarden om te spreken van een gerechtvaardigde uitzondering: Moraliteit (gerechtvaardigd doel) Men moet beroep kunnen doen op een beginsel om de uitzondering te kunnen gebruiken. In het recht spreekt men niet van moraliteit nodig, dan wel van wettelijkheid: men moet een wettelijke basis kunnen aantonen. Noodzaak (subsidiariteit) We moeten rekening houden met mogelijke alternatieven. Zijn er alternatieven al dan niet? Hiermee bedoelt men dat er geen minder schendend alternatief mag bestaan dat het beginsel ook kan waarborgen. Proportionaliteit (evenredigheid) De mogen geen buitensporige gevolgen zijn. Er moet een evenwicht zijn tussen het middel (de interventie) en het doel (de moraliteit). Bv. Besnijdenis bij joodse jongens: Een verbod op besnijdenis zou deze godsdienst te erg schaden (= buitensporige gevolgen).
3.4 De interventiefase Zoals eerder vermeld moeten we steeds een onderscheid maken tussen het beoordelen van de handeling en het beoordelen van de maatregel. In de interventiefase bepaalt men welke maatregel aanvaardbaar is.
PAGINA 8
Hoofdstuk 2: Het beginsel van menselijke waardigheid 1. INLEDING In dit hoofdstuk analyseren we een van de meest fundamentele beginselen: menselijke waardigheid. Dit beginsel is prominent aanwezig in mensenrechtelijke en grondwettelijke teksten. Het beginsel is echter niet vrij van kritiek. Menselijke waardigheid zou een begrip zonder een eigen betekenis. Menselijke waardigheid bezit echter wél een diepere kernbetekenis. Menselijke waardigheid behoedt ons tegen vormen van dehumanisering: -
Animale dehumanisering Machinale dehumanisering
2. HET BELANG VAN MENSELIJKE WAARDIGHEID Menselijke waardigheid is ongetwijfeld een fundamenteel rechtsbeginsel en komt voor in: -
De Universele Verklaring van de Rechten van de Mens Handvest van de Grondrechten van de Europese Unie Europese Verklaring voor de Rechten van de Mens (MAAR impliciet!) Allerlei protocollen en conventies Nationale grondwetten
Ondanks deze prominente rol in mensenrechtelijke en grondwettelijke teksten, kent het begrip enkele problemen en gevaren. Het begrip mist een onmiddellijke, heldere betekenis en staat open voor een subjectieve interpretatie en persoonlijke invulling. -
Hierdoor kan het probleem van paternalisme optreden. Men kan ons afvragen of waardigheid een bemoeizuchtig principe is dat onze vrijheden aantast.
-
Verder moet men opletten voor het dubbelgebruik van menselijke waardigheid. Zo kan het begrip in tegengestelde kampen van een discussie ingeroepen worden in een andere betekenis (bv. draagmoederschap, abortus, euthanasie, …).
De gevaren zijn in die mate dat er verschillende filosofen zoals Ruth Macklin en Steven Pinker ten strijde trekken tegen dit beginsel. Wij stellen echter dat het beginsel NIET waardeloos is. En dat er niets mis is met de sterke gevoelens die dit beginsel voeden. Dit wijst enkel op de kracht en levendigheid van menselijke waardigheid. Waardigheid heeft wel degelijk een eigen kernbetekenis die uniek is.
3. VIER BETEKENISVELDEN Wij geloven dat er zo’n kernbetekenis bestaat. Menselijke waardigheid is niettemin een complex en breed principe. Christopher McCrudden onderscheidt vier toepassingsgebieden.
PAGINA 9
3.1 Het verbod op onmenselijke behandeling Dit eerste betekenisveld houdt het verbod om een ander mens onmenselijk te behandelen in. Hierbij worden gevoelens van angst, kwelling of inferioriteit opgewekt waardoor het slachtoffer vernederd en verlaagd wordt. Voorbeelden: -
Lijfstraffen op school Gedwongen scheren van gevangenen Ontkleed worden en betast worden op intieme plekken in bijzijn van personen van het andere geslacht …
3.2 Recht op een menswaardig bestaan (positief recht) Het tweede betekenisveld heeft betrekking op de garantie van een menswaardig bestaan. -
Eerste betekenisveld: beschermd individu tegen acute inbreuken Tweede betekenisveld: verweert zich tegen de chronische schending
Deze betekenis legt een extra positieve verplichting bij de overheid. Die moet namelijk waken over het feit dat mensen permanent in menswaardige omstandigheden moeten leven. Voorbeelden: -
Immuniteit voor verkrachting binnen het huwelijk Immuniteit voor Luftsicherheitsgesetz (gekaapte vliegtuigen neerhalen en de kaper doden) …
3.3 Recht op zelfbeschikking (negatief recht) Menselijke waardigheid overlapt met het recht op zelfbeschikking of autonome beslissingsbevoegdheid. Als mensen moet men het recht hebben zelf beslissingen te kunnen maken bij hoogstpersoonlijke zaken (bv. abortus of euthanasie).
3.4 Verbod op discriminatie Het laatste betekenisveld valt samen met het verbod op discriminerende behandeling van kwetsbare groepen in onze samenleving. Onwaardigheid staat hier voor een ondraaglijk gevoel van uitsluiting. Voorbeelden: -
Apartheidsregime Vrouwendiscriminatie …
4. DEHUMANISERING Deze vier betekenisvelden hebben een gemeenschappelijke kern: mensen worden gereduceerd of herleid tot iets minder of lager dan een mens. -
Eerste betekenisveld: Men wordt behandeld als een dier.
PAGINA 10
-
Tweede betekenisveld: Men leidt een leven als een wild dier. Derde betekenisveld: Men wordt behandeld als een kind. Vierde betekenisveld: Men wordt behandeld als een onvolwaardig lid.
4.1 Animale en machinale dehumanisering Deze herleiding van mensen tot iets minder of lager dan een mens noemt men dehumanisering. Men onderscheidt verschillende vormen van dehumanisering. Nick Haslam maakt een onderscheid tussen: -
Animale dehumanisering Bij deze vorm van dehumanisering ontkent men unieke menselijke eigenschappen of kenmerken die men enkel terug vindt bij volwassen mensen. (vb. culturele expressie, ethiek, geweten, schaamte, zelfrespect, doodsangst, …)
-
Machinale dehumanisering Bij machinale dehumanisering ontkent men essentiële menselijke eigenschappen. (bv. emotionele warmte, ondernemerszin, individualiteit, …)
Meestal kan men makkelijk een onderscheid maken tussen beide vormen, toch bestaan er soms twijfelgevallen (bv. dwergwerpen). Er bestaan ook andere en lichtere vormen van dehumanisering doe niet juridisch worden gesanctioneerd. -
Een individueel persoon herleiden tot een gemiddeld mens Infrahumanisering: Hierbij typeert men het gevoelsleven van een mens enkel door ruwe basisemoties.
Het onderscheid tussen animale en machinale ontmenselijking is vruchtbaar omdat het aansluit bij twee invloedrijke filosofische tradities: -
-
De filosofische traditie die de plicht tot menswaardig gedrag fundeert op het verschil tussen mens en dier. (zie Hugo de Groot over de plicht om gesneuvelde vijanden te begraven) De filosofische traditie die het verzet tegen machinale dehumanisering als fundament neemt voor waardigheid. (zie Immanuel Kant: ‘Beschouw je medemens nooit louter als een middel, maar ook tevens als een doel.’)
4.2 Is animale dehumanisering erger dan machinale? Drie van de vier betekenisvelden handelen rond animale dehumanisering. We zijn meer gechoqueerd als we mensen reduceren tot dieren dan tot voorwerpen. Verklaring Machinale dehumanisering is soms algemeen aanvaard en wordt zelf normaal bevonden. De voorwaarden hierbij zijn:
De dehumanisering is tijdelijk.
PAGINA 11
De dehumanisering dient een hoger doel. (bv. geneeskunde of economie) Er is sprake van instemming van de verontmenselijkte partij.
Animale dehumanisering blijft weerzin opwekken, ook al geven mensen hun toestemming. (bv. verhaal van Saartje Baartman) Animale dehumanisering roept ook weerzin op bij waarnemers of getuigen. Ook voor buitenstaanders is deze vorm van ontmenselijking ondraaglijk. Dit komt gedeeltelijk omdat we vermoeden dat deze vorm ernstige lichamelijke of psychische schade bij het slachtoffer zal aanrichten.
4.3 Handhaving van de grens tussen mens en dier Wij als mensen hebben de behoefte om ons van dieren te onderscheiden. -
We beklemtonen onze menselijke uniciteit. Dit doen we aan de hand van activiteiten die exclusief menselijk zijn.
-
We verbergen de herinnering aan onze dierlijke aard.
-
Muziek Dans Mode Literatuur …
Cosmetische producten Bestek Kledij Kapper Beleefdheid ...
We hebben weerzin voor de herinnering aan onze dierlijke aard. Een confrontatie met onze animale natuur kan schokkend zijn en wekken zowel schaamte als walging op.
Wil men iemand vernederen of beledigen dan kan men gebruik maken van het contact met onze animale natuur of oorsprong. (bv. de vergelijking met een dier) Of de nood aan een grens tussen mens en dier universeel menselijk is blijft een punt van discussie. Er bestaan verschillende theorieën zoals de historische theorie van Norbert Elias in zijn ‘Het Civilisatieproces’.
4.4 Twee theorieën over de grens tussen mens en dier Waarom is de grens tussen mens en dier zo belangrijk en waarom heeft animale dehumanisering bijgevolg zo’n ernstige gevolgen? We zien twee theorieën die beide een dieper inzicht geven, maar niettemin enkele gebreken vertonen. 4.4.1
Terror management theory (TMT)
Deze theorie wordt hedendaags verdedigd door: -
Tom Pyszczynski
PAGINA 12
-
Jeff Greenberg Jamie Goldenberg Sheldon Solomon
En gaat terug op beschouwingen van: -
Ernest Becker (jaren ’60 en ’70) Norman Brown (jaren ’50) Otto Rank (jaren ’30) Deze beschouwingen beklemtonen de angst van de mens voor de dood.
Wanneer we onze eigen dood voor ons zien verschijnen in onze gedachten, dan ervaren we doodsangsten. Deze doodsangsten verlammen ons, tasten de zelfcontrole aan, doen ons zelfrespect verliezen, maken ons depressief en kunnen ons zelfs volkomen apathisch maken. Doodsangsten zijn zo ingrijpend dat we ons ertegen moeten wapenen. De basisfunctie van de menselijke waardigheden is onszelf beschermen tegen deze doodsangsten. Met andere woorden de TMT verklaart de psychische impact van mensonwaardig gedrag als een verpletterende doodservaring.
Herinnering aan dierlijke oorsprong
Doodsangsten
Menselijke waardigheid als verdedigingsmechanisme
Een sterk punt van de TMT is dat deze theorie zeer goed verklaart waarom ook buitenstaanders worden geraakt door animale dehumanisering. Zij worden door het zien namelijk ook geconfronteerd met doodsangsten. Er werden tientallen studies gedaan om zo te zien of de theorie ook experimenteel standhield. Geen van de experimenten was echter volledig sluitend (alternatieve verklaringen bleven mogelijk). Ook theoretisch kent de theorie enkele zwakheden: -
Hoe komt het dat bepaalde gedragingen van dieren doodsangsten opwekken en andere niet (zoals slapen, eten, …)? Bestaat er een aparte angst voor de dood? Hoe kan men dit evolutionair verklaren? Uit studies is gebleken dat oudere mensen minder walging voelen. Hoe komt dit, aangezien zij nochtans dichter bij de dood staan?
4.4.2
Social exclusion theory (SET)
De social exclusion theory wordt verdedigd door: -
Daniel Fessler Carlos Naverrete Mark Schaller
Deze theorie vertrekt van het onloochenbare psychische gevoel van uit een groep of gemeenschap geweerd te worden. Sociale uitsluiting of ostracisme beïnvloedt mensen ingrijpend.
PAGINA 13
Ostracisme is een mechanisme waarbij groepen zich kunnen beschermen tegen individuen die de collectieve samenwerking bedreigen. Een geslaagde sociale uitsluiting volhouden is zeer moeilijk. De banden met het schadelijke individu blijft voortbestaan. Animale dehumanisering is het middel om een permanente en volledige sociale uitsluiting te bekomen. Men voelt weerzin voor de uitgeslotene en is bang om ziek of besmet te worden. Dieren brengen een veelheid aan ziekten mee. De SET vertrekt dus van de stelling dat animale humanisering walging oproept. De SET kent verschillende voordelen: -
-
De sociale uitsluiting is universeel aanvaard als basiservaring die iedereen als ingrijpend erkent. De SET verklaart waarom niet álle diervergelijkingen gepast zijn voor animale dehumanisering. (Enkel de dieren en de handelingen met dieren die ziekten verwekken zorgen voor walging.) De theorie verklaart de inhoud van de vierde betekenis van waardigheid: het verbod op discriminatie.
De theorie kent ook enkele nadelen: -
De theorie verklaart niet zo goed waarom animale dehumanisering ook weerzin opwekt bij toeschouwers. De SET verklaart tevens niet goed waar animale dehumanisering zo psychisch verlammend werkt. Sociale uitsluiting wekt eerder boosheid op dan dat het energie wegneemt.
5. TEN SLOTTE: OVER DIERLIJKE WAARDIGHEID? Men kan ons afvragen of dit principe ook kan worden uitgebreid naar dieren. -
Men kan echter moeilijk spreken van animale ‘deanimalisering’. Men kan dieren niet tot dieren herleiden, want dat zijn ze nu eenmaal. Dit is een logische onmogelijkheid.
-
Anderzijds kan men ook moeilijk spreken van machinale ‘deanimalisering’. Deze invulling is onhoudbaar in de samenleving waarin wij leven. (Dieren worden gekweekt louter om hun vlees, melk, pels, eieren, …)
Tot nader orde blijft waardigheid een menselijk beginsel.
PAGINA 14
Hoofdstuk 3: Het vrijheids- of autonomiebeginsel 1. DE SCHADUWZIJDE VAN VRIJHEID Historisch gezien hebben we op vlak van vrijheid een enorme stap genomen. Enkele decennia geleden was de situatie nog volledig anders. Ondanks deze enorme stap voorwaarts blijft vrijheid een beladen begrip en kent die vrijheid schaduwzijden: -
Ons vrijheidsgevoel is subjectief. Men moet allerlei regels naleven waardoor ons oorspronkelijk gevoel van vrijheid en ongebondenheid flink wordt getemperd. Hoe meer basisvrijheden we krijgen, hoe meer beperkingen overheden aan onze vrijheid stellen.
-
Vrijheid kan ook een last betekenen. Vrijheid is gelijk aan een keuze maken. Dit kan leiden tot keuzestress. Teveel vrijheid kan zorgen voor een gevoel van onvrijheid.
Beide schaduwzijde hebben te maken met de kwaliteit en de reikwijdte van ons vrijheid In dit hoofdstuk analyseren we het vrijheids- en autonomiebeginsel.
2. DRIE SOORTEN VRIJHEDEN Hierop volgend bekijken we drie verschillende invullingen van vrijheid: zelfbepaling, zelfbeschikking en zelfrealisatie. De invulling van vrijheid bepaalt wanneer het vrijheidsbeginsel is geschonden.
2.1 Zelfbepaling (negatieve vrijheid) Met zelfbepaling bedoelt men de afwezigheid van innerlijke drang. Men neemt bepaalde geboden en verboden weg, waardoor men ook kan spreken van negatieve vrijheid. De termen positieve en negatieve vrijheid zijn afkomstig van de filosoof Isaiah Berlin. Zelfbepaling is vrijheid in de betekenis van bevrijding. Voorbeelden: -
Val van de Berlijnse Muur Op kot gaan …
Kritiek Negatieve vrijheid kan ook nepvrijheid zijn. Dit kan op twee manieren:
Een gewilde beslissing kan bij nader inzien toch afgedwongen zijn. (Mensen kunnen gemanipuleerd worden.) Mensen kunnen de competenties missen om gebruik te maken van de veroverde vrijheid.
Om deze redenen stellen sommige filosofen hogere eisen aan vrijheid. Vrijheid is iets meer dan zelfbepaling.
PAGINA 15
2.2 Zelfbeschikking (zelfdeterminatie, conditionele vrijheid) Bij zelfbeschikking beschikt men over bepaalde elementaire competenties om de eigen beslissing ook te realiseren. Deze invulling van vrijheid is niet onvoorwaardelijk, maar is conditioneel. De volgende voorwaarden zijn noodzakelijk om zelf een keuze te kunnen maken:
Redelijkheid Maturiteit Eigenheid
De aanwezigheid van redelijkheid, maturiteit en eigenheid zorgen ervoor dat een beslissing daadwerkelijk een zelfstandige beslissing wordt (naast de afwezigheid van dwang). De volgende condities zijn nodig om die zelfstandige keuze vervolgens te kunnen realiseren:
Intellectuele kennis Cognitieve vaardigheden Sociale vaardigheden Emotieve vaardigheden Motivationele vaardigheden
Algemeen kan men dus stellen dat mensen over voldoende bagage moeten beschikken om hun gekozen doelstelling te kunnen halen. Kritiek Zelfbeschikking schuift geen welbepaalde invulling van het ‘goede leven’ naar voren. Zelfbeschikking is vrijheid in de breedte. Men heeft te maken met een soort van supermarktvrijheid.
2.3 Zelfrealisatie (zelfontplooiing, positieve vrijheid, normatieve vrijheid) Sommige filosofen gaan nog verder. Dit is althans de mening van filosofen zoals Roger Scruton en Theodor Dalrymple. Zij zijn van mening dat de overheid bepaalde welzijnsidealen moet promoten. Het doel van zelfrealisatie is het beste uit jezelf halen. Men spreek van vrijheid in de diepte. Zelfrealisatie houdt bepaalde zingevingen in die persoonlijke groei mogelijk maken. Men vindt aansluiting bij lange tradities en heeft ook betekenis voor anderen. Men wil excelleren. Kritiek Het gevaar dat hierbij speelt is dat van dwang met zelfbepaling als tegenreactie.
3. VRIJHEID VAN PRIVÉLEVEN (PRIVACY) 3.1 Van vrijheid naar privacy: opkomst, crisis en heropleving van een fundamentele vrijheid Aan het eind van de 19de eeuw vindt men een verankering van het vrijheidsrecht onder de vorm van het recht op privacy. Aanvankelijk hield dit het recht om alleen gelaten te worden in (the right to be let alone). Dit principe is doorheen de voorbije eeuw verder uitgebreid. Men kan volgende evoluties waarnemen:
PAGINA 16
1.
Van intimiteit en integriteit naar persoonlijke ontwikkeling: Privacy is niet langer een afschermingsrecht maar ook een ontplooiingsrecht.
2.
Van private ruimte naar publieke sfeer: Aanvankelijk beperkte privacy zich tot de private sfeer. Vandaag de dag nemen mensen hun recht op privacy echter ook mee in publieke ruimtes. Men kan spreken van publieke privacy.
3.
Van materiële aard naar informationele aard: In de laatste decennia van de 20ste eeuw groeide de aandacht voor informationele privacy. Deze vorm van privacy is enerzijds het recht op ongestoorde communicatie en anderzijds het recht om zelf te bepalen wat er gebeurd met persoonsgegevens.
Het succes van privacy is echter niet zonder keerzijde. Er is onvrede over de breedte en vaagheid van het begrip. De volgende drievoudige impasse vloeiden voort uit een te brede invulling: 1. 2. 3.
Strafrechtelijke impasse -> Privacy wordt het recht om ongestraft een misdrijf te plegen. Psychologische impasse -> Privacy wordt het recht om onbekend te zijn of het recht om vergeten te worden. Sociale impasse -> Privacy wordt het recht om je asociaal te gedragen.
Diverse oplossingen werden reeds aangereikt voor dit probleem: -
De meest radicale oplossing is een beperktere invulling van dit grondrecht. Een minder ingrijpende oplossing is de verfijning in de wetgeving of in rechtspraak.
3.2 Schadebeginsel en paternalisme 3.2.1
Het schadebeginsel
Het schadebeginsel is afkomstig van John Stuart Mill en geeft een antwoord op de vraag wanneer de overheid het legitieme recht heeft om onze vrijheid te beperken. Het beginsel zegt het volgende: Alleen wanneer men anderen schade toebrengt, dan pas mag de overheid van haar macht gebruikmaken om de gewilde vrijheid te beperken. Dit roept echter enkele vragen op: -
Wie en wat wordt bedoeld met “anderen’? Wat wordt bedoeld met “schade”? Vormt het schadebeginsel een voldoende en noodzakelijke voorwaarde voor overheidsingrijpen?
3.2.2
Zacht, hard en moreel paternalisme
De noodzakelijke voorwaarde van het schadebeginsel roept het probleem van paternalisme op. Er bestaan verschillende soorten paternalisme: Zacht paternalisme -
Zacht paternalisme is een vrij oncontroversiële vorm van paternalisme. Deze vorm van paternalisme schendt enkel de zelfbepaling.
PAGINA 17
-
Men behoedt de burgers voor eigenschade omdat men er van uit gaat dat die burger onvoldoende autonoom is. Zacht paternalisme mag de zelfbeschikking niet schenden. De burger mag met andere woorden niet voldoen aan de voorwaarden van zelfbeschikking. Er is echter geen eensgezindheid over de invulling van deze voorwaarden.
Sommigen zoals Joel Feinberg leggen de lat vrij laag en eisen dat er vooral geen tekenen van dwang zijn. Men spreekt van het criterium van onvrijwilligheid. Zelfbeschikking is bij dit criterium vooral een zaak van eigenheid. De ruimte voor zacht paternalisme is kleiner bij dit criterium.
Anderen zoals Gerarld Dworking leggen de lat hoger waardoor de ruimte groter wordt. Bij dit criterium van verondersteld akkoord is zacht paternalisme toegestaan wanneer een redelijk denken en matuur figuur zou hebben ingestemd.
Hard paternalisme -
Hard paternalisme blijft controversieel. Deze vorm schendt niet enkel de zelfbepaling, maar ook de zelfbeschikking. Hard paternalisme is in strijd met het schadebeginsel. Voorstanders bieden de volgende argumentaties: Het schadebeginsel is desondanks van toepassing Hogere eisen aan zelfbeschikking Disproportie tussen onvrijheid en voordeel Hard paternalisme is gerechtvaardigd
Moreel paternalisme -
Moreel paternalisme is erg controversieel. Er is geen duidelijke sprake van (eigen)schade. Het betreffen onwaardige daden die de overheid niet kan tolereren.
3.2.3
Overregulering, partijdige schade en dictatuur van de meerderheid
3.3 Schadebeginsel en vrije meningsuiting
4. VRIJHEID VAN OPVOEDEN 4.1 Ter inleiding: het thuisonderwijs van Pauline de Broglie 4.2 Drie beginselen 4.2.1 4.2.2 4.2.3
Het beginsel van ouderlijke macht Het recht op een open toekomst (open future) Het beginsel van zelfbestuur
4.3 Toepassingen 4.3.1 4.3.2
Abortus voor een minderjarige? Thuisonderwijs voor de Amish?
PAGINA 18
5. VRIJHEID VAN CULTUUR EN GODSDIENST (MULTICULTURALISMEDEBAT) 5.1 Multiculturele controverses 5.2 Drie beginselen 5.2.1 5.2.2 5.2.3
Neutraliteitsbeginsel (exclusieve neutraliteit, laïcité) Multiculturalisme (inclusieve neutraliteit, actief pluralisme) Medeburgerschap (gedeeld burgerschap)
Hoofdstuk 4: Het gelijkheidsbeginsel 1. GELIJKHEID: EEN ALLEMANSVRIEND 2. DE FORMELE GELIJKHEID VAN ARISTOTELES 3. GELIJKWAARDIGHEID OF RECHTENGELIJKHEID TIJDENS DE VERLICHTING 4. KANSELGELIJKHEID NA WOII 5. COMPENSERENDE KANSENGELIJKHEID 6. BRONNENGELIJKHEID 7. WELVAARTSGELIJKHEID 7.1 Van utopische droom tot dictatuur van het proletariaat 7.2 Vormen van welvaartsgelijkheid
Hoofdstuk 5: Het recht om te straffen 1. STRAFFEN ALS RECHTSFILOSOFISCH PROBLEEM Definitie Er is spraken van straffen wanneer een autoriteit iemand die een strafbaar feit heeft gepleegd dwingt tot een onaangename ervaring die gepaard gaat met leed of schade. -
Straffen heeft als hoofddoel het toebrengen van leed of schade. Straffen kan ook opvoedend of therapeutisch en dergelijke werken. Dit zijn slechts bijkomende functies.
PAGINA 19
Rechtvaardiging Hoe kan een autoriteit straffen rechtvaardigen? Straffen schendt het schadebeginsel. Wie gelooft in straf staat voor de opdracht om volgende zaken aan te tonen:
Men moet aantonen dat straffen een gerechtvaardigd doel heeft. Men moet aantonen dat geen betere alternatieven zijn. De strafpraktijk mag geen disproportionele gevolgen hebben.
Pas wanneer aan deze voorwaarden is voldaan kan straffen een gerechtvaardigde schending van het schadebeginsel zijn. De volgende rechtvaardigingen zijn niet geoorloofd: -
Men kan geen gebruik maken van emoties. Emoties kunnen ons namelijk niet vertellen of straf gerechtvaardigd is al dan niet. Verwijzen naar technische kwaliteit en dus naar een technisch doel is niet mogelijk. Want wat is het doel van straffen? En is dit doel gerechtvaardigd? Bij deze argumentatie zegt men niets over het strafdoel en zijn rechtvaardiging en ook niets over nietstraffende alternatieven.
We laten nu enkele wél geoorloofde theorieën aan het woord.
2. DE UTILITARISTISCHE RECHTVAARDIGING (BENTHAM, BECCARIA) The greatest happiness of the greatest number. Een straf die leed en schade veroorzaakt is volgens het utilitarisme gerechtvaardigd wanneer de balans tussen de voor- en nadelen positief is. Hoe kan straf nu een positieve balans opleveren? Straf heeft een afschrikkend effect waardoor de samenleving veiliger wordt. Het afschrikkend effect heeft een dubbele werking.
Algemene of generale preventie: Straffen kan potentiële daders afschrikken. Speciale of bijzondere preventie: Wie gestraft wordt voor een strafbaar feit zal herhaling ervan in de toekomst vermijden.
Het utilitarisme straft met het oog op maatschappelijk nut in de toekomst. De rechtvaardiging is dus toekomstgericht (forward-looking). De eindbalans is positief want een veilige samenleving is belangrijker dan het individueel leed. Problemen van de theorie 1.
Het utilitarisme hangt af van empirische toetsing. Straffen moet succesvol zijn in de zin van algemene of bijzondere preventie. Bewijzen dat straffen afschrikkend werkt ten opzichte van (potentiële) daders ontbreken.
2.
Het utilitarisme botst met onze intuïtie.
PAGINA 20
-
Het utilitarisme laat straffen van onschuldige burgers toe. Het utilitarisme laat schuldige burgers ongemoeid. Het utilitarisme staat disproportionele straffen toe. Het utilitarisme heeft een probleem met verzachtende omstandigheden.
De rode draad doorheen al deze problemen is dat de theorie eerder een psychologische dan een filosofische kijk biedt op straffen.
3. DE RETRIBUTIVISTISCHE RECHTVAARDIGING (KANT, BECCARIA) Deze theorie stelt dat straffen gerechtvaardigd is omdat de dader zich schuldig heeft gemaakt aan een strafbaar feit. Hij heeft dit strafbaar feit niet enkel begaan, maar is hier ook verantwoordelijk voor. Hij kon deze daad ook hebben vermeden. Omwille van deze vermijdbaarheid is hij schuldig en verantwoordelijk. Omwille van deze vermijdbaarheid heeft hij ook een negatieve verdienste aan deze daad. (Bij een positieve daad is er sprake van een positieve verdienste.) Een positief punt van deze theorie is dat ze verklaart waarom opzettelijke misdrijven ernstiger zijn dan onopzettelijke misdrijven en men gevoelig is voor verzwarende of verzachtende omstandigheden. De theorie kampt oom met enkele filosofische problemen: 1.
Het dwangprobleem Het is niet omdat een straf verdiend is dat een autoriteit de dader kan dwingen om de straf te ondergaan. Schuld rechtvaardigt dat een straf verdiend is maar niet dat deze kan worden afgedwongen. Het retributivisme rechtvaardigt de strafdwang niet.
2.
Het vrije wil-probleem Sommige filosofen ontkennen het bestaan van een vrije wil. Het vrije wil-probleem cirkelt rond twee vragen:
-
Bestaat objectieve keuzevrijheid? Objectieve keuzevrijheid is de filosofische idee dat we in staat zijn om anders te beslissen en dus ook anders te handelen. Objectieve keuzevrijheid heeft niets te maken met subjectieve vrijheid of het gevoel van vrijheid.
Objectieve vrijheid stelt bijzondere metafysische voorwaarden zoals alternatieve opties en broncontrole. Alternatieve opties betekent dat men bij een identieke voorgeschiedenis tocht in staat is anders te beslissen. Men spreek van indeterminisme (<-> determinisme: op elke toestand kan slechts één toekomstige toestand volgen)
PAGINA 21
Verder moet men zelf de bron van de beslissing zijn. Deze voorwaarde noemt men broncontrole. De wetenschap twijfelt aan het bestaan van deze voorwaarden. Aan de basis van een beslissing zal steeds een geheel van oorzaken liggen en deze beslissing zal steeds voorafgegaan zijn door allerlei hersenprocessen. Libertaristen (Descartes, Kant, Popper, …) geloven in keuzevrijheid. Compatibilisten (Hume, Hobbes, Dennett, …) en harde incompatibilisten (Spinoza, …) verwerpen de objectieve keuzevrijheid. -
Is objectieve keuzevrijheid noodzakelijk voor verantwoordelijkheid? Zijn begrippen als verantwoordelijkheid, schuld en verdienste nog zinvol zonder objectieve keuzevrijheid? Deze vraag zorgt voor een discussie tussen compatibilisten en incompatibilisten. Compatibilisten geloven dat objectieve vrijheid niet nodig is, incompatibilisten ontkennen dit. Is de dader nog verantwoordelijk voor zijn beslissing of (mis)daad al dan niet? Twee gedachte-experimenten zijn populair:
Frankfurt-stijl tegenvoorbeelden Manipulatieargument
Het vrije wil-probleem is niet opgelost. Notities zoals schuld, verantwoordelijkheid en verdienste blijven controversieel.
4. DE MOREEL-EDUCATIEVE RECHTVAARDIGING (B. F. SKINNER) Morele opvoeding werkt net zoals het utilitarisme toekomstgericht. Het doel is niet zozeer afschrikking, dan wel het bewerkstelligen van een verandering of transformatie bij de daders. Dit op twee manieren: -
De straf communiceert de inhoud en het belang van de regel die overtreden werd. Een straf is een middel tot gedragsverandering.
Ook deze theorie is niet vrij van problemen: -
Soms is het niet duidelijk waarom een straf noodzakelijk is. Het leed voegt in pedagogisch opzicht niets toe. De moreel-educatieve rechtvaardiging botst met onze strafintuïtie. Deze rechtvaardiging staat op gespannen voet met paternalisme en waardigheid.
5. CONCLUSIE Geen enkele filosofische rechtvaardiging voor straffen is oncontroversieel. Het is echter niet uitgesloten dat straffen noodzakelijk blijft ondanks een gebrekkige filosofische rechtvaardiging om de volgende redenen: -
In sommige situaties is er gewoonweg geen alternatief.
PAGINA 22
-
Straffen kan tegemoetkomen aan een diepe antropologische behoefte aan genoegdoening. Het verlangen naar een redelijke rechtvaardiging is een deel van onze menselijke natuur.
Hoofdstuk 6: De libertaristische kritiek op de egalitaire sociaaldemocratie 1. INLEIDING 2. FRIEDRICH HAYEK (FRIEDRICH AUGUST VON HAYEK, 1899-1992) 3. ROBERT NOZICK (1938-2002) 4. RECHTS ALTERNATIEF VOOR ZELFGENOEGZAAM LINKS?
PAGINA 23
