SAMENVATTING BOEK (+NOTITIES)
Julie Kerckaert | Geschiedenis van het publiekrecht en de politiek | Academiejaar 2014-2015
Inhoudsopgave Hoofdstuk 1: Inleiding: definitie, doelstellingen en aanpak ...................................................... 5 1.
Definitie: “geschiedenis van het publiekrecht en de politiek” ..................................... 5 1.1
Geschiedenis ......................................................................................................................... 5
1.2
Politiek ................................................................................................................................... 8
1.3
Publiekrecht .......................................................................................................................... 8
2.
De doelstellingen van deze cursus ..................................................................................... 10 2.1
Publiekrechtelijke basisbegrippen ................................................................................ 10
2.2
Recht als instrument van de macht ................................................................................ 11
2.3
Inzicht leidt tot relativering en kritiek ......................................................................... 11
2.4
Mijlpalen en culturele bagage ......................................................................................... 12
2.5
Tendensen............................................................................................................................. 12
2.6
Juridische en andere legitimaties ................................................................................... 13
3.
Aanpak ....................................................................................................................................... 13 3.1
Afbakening van het terrein ............................................................................................... 13
3.2
Cursus en examen ...............................................................................................................14
Hoofdstuk 2: De fundamenten van de Oudheid ...........................................................................14 1.
De oudste bouwstenen van het publiekrecht...................................................................14 1.1
De bakermat aan de Middellandse Zee .........................................................................14
1.2
Democratie, oligarchie, monarchie ................................................................................14
2.
Het spontaan gegroeide recht: het gewoonterecht.........................................................14 2.1
Wat is gewoonte? Legitimatie en bron ..........................................................................14
2.2
Bestaansvoorwaarden: herhaling en dwang ................................................................. 15
2.3
Kenmerken ........................................................................................................................... 15
2.4
De verhouding wet-gewoonte .......................................................................................... 15
2.5
Gewoonterecht versus specialisering en verschriftelijking ..................................... 15
3.
Het recht wordt een autonome wetenschap: het Romeinse recht .............................. 15 3.1
Belang en periodisering .................................................................................................... 15
3.2
Een kort historisch overzicht ........................................................................................... 15
4.
De Kerk ..................................................................................................................................... 20 4.1
De eerste drie eeuwen ....................................................................................................... 20
4.2
De Christianisering van de vierde eeuw ....................................................................... 20
4.3
De Kerk als brug tussen Oudheid en Middeleeuwen ................................................ 20
Hoofdstuk 3: De (vroege en volle) Middeleeuwen ....................................................................... 21
PAGINA 1
1.
De germaanse verwoesting en heropbouw ....................................................................... 21 1.1
Van Romeinen naar Germanen: een publiekrechtelijke “achteruitgang”? .......... 21
1.2
Publiekrecht bij de Franken? ........................................................................................... 21
1.3
De Karolingische renaissance ......................................................................................... 23
1.4
Het Karolingische recht ................................................................................................... 23
1.5
Het leenstelsel: oorsprong en latere evolutie ............................................................. 24
2.
De verbrokkeling van recht en macht ............................................................................... 28 2.1
De ondergang van het Karolingische rijk: de macht verbrokkelt .......................... 28
2.2
Enkele grenzen aan de verbrokkeling .......................................................................... 29
Hoofdstuk 4: De Late Middeleeuwen: soevereiniteitsaanspraken versus communalisme, constitutionalisme en parlementarisme ....................................................................................... 32 1.
Communalisme ....................................................................................................................... 32 1.1
Stadsrechten ........................................................................................................................ 32
1.2
Stadspoorters: de eerste burgers .................................................................................... 32
1.3
De macht in de steden en de steden aan de macht.................................................... 32
2.
De soevereine vorst en het minder soevereine Vlaanderen ........................................ 32 2.1
Het soevereiniteitsstreven in theorie en praktijk ..................................................... 32
2.2
Het Vlaamse soevereiniteitsstreven en 1302 ................................................................ 32
3.
Constitutionalisme ................................................................................................................ 32 3.1
Algemeen.............................................................................................................................. 32
3.2
Engeland ............................................................................................................................... 32
3.3
Constituties in de Zuidelijke Nederlanden? ............................................................... 32
4.
Parlementarisme .................................................................................................................... 32 4.1
Terminologische evoluties: curia, raad, parlement en vertegenwoordiging ...... 32
4.2
Engeland ............................................................................................................................... 32
4.3
Parlementen in de Zuidelijke Nederlanden? .............................................................. 32
4.4
Evaluatie: vertegenwoordiging en democratie ........................................................... 32
5.
Een vernieuwde Kerk............................................................................................................. 32 5.1
De Gregoriaanse hervorming en de investituurstrijd............................................... 32
5.2
De geboorte van de canonistiek ..................................................................................... 32
6.
De renaissance van de twaalfde eeuw ............................................................................... 32 6.1
De herboren rechtswetenschap en haar invloed op het publiekrecht ................. 32
6.2
De (her)geboorte van de wetgeving .............................................................................. 32
6.3
Begin van de bureaucratisering ...................................................................................... 33
6.4
De invloed van de rechtswetenschap op het strafrecht............................................ 33
PAGINA 2
6.5
Het succes van de Romeinsrechtelijke receptie ......................................................... 33
Hoofdstuk 5: De Vroegmoderne Tijd: ontwikkeling van de soevereine nationale staat ... 33 1.
Bourgondische, Spaanse, Oostenrijkse en bijna afhankelijke Nederlanden .......... 33 1.1
De Bourgondiërs, Keizer Karel en de 17 provinciën .................................................. 33
1.2
De scheuring van de Nederlanden ................................................................................. 33
1.3
Albrecht en Isabella: quasi-soevereine vorsten in de Zuidelijke Nederlanden .. 33
1.4
De Spaanse en Oostenrijkse periodes........................................................................... 33
2.
De uitbouw van de staatsmacht .......................................................................................... 33 2.1
Theoretische onderbouwing van het absolutisme .................................................... 33
2.2
Het absolutisme in praktijk ............................................................................................ 33
2.3
Het verplicht absolutisme en het Natuurrecht .......................................................... 33
2.4
Bureaucratisering: de boom van de instellingen ....................................................... 33
3.
De evolutie van het recht ..................................................................................................... 33 3.1
Wetgeving, codificatie en homologatie ........................................................................ 33
3.2
Verschriftelijking en “nationale” eenmaking van het recht .................................... 33
3.3
Het gruwelijke strafrecht en pleidooien voor humanisering ................................. 33
Hoofdstuk 6: Revoluties luiden de doodsklok over het Ancien Régime ............................... 33 1.
De Verenigde Staten van Amerika: een nieuw staats- en burgerconcept ................. 33 1.1
De Amerikaanse onafhankelijkheid en fundamentele teksten ............................. 34
1.2
Een federale staat met scheiding der machten........................................................... 34
1.3
De fundamentele rechten ................................................................................................ 34
2.
De Franse Revolutie en de Franse invloed in België...................................................... 35 2.1
De Franse Revolutie .......................................................................................................... 35
2.2
De latere Franse evoluties en het belang van de Franse invloed voor België ..... 35
3.
Het einde van het Ancien Régime in de Zuidelijke Nederlanden .............................. 35
Hoofdstuk 7: De negentiende eeuw: creatie van een nieuwe staat ......................................... 35 1.
Het Verenigd Koninkrijk der Nederlanden ..................................................................... 35 1.1
Ontstaan ............................................................................................................................... 35
1.2
Kroniek van een aangekondigde breuk ....................................................................... 35
2.
Het onafhankelijke België.................................................................................................... 35 2.1
De Belgische Grondwet: een pragmatisch conservatisme ....................................... 35
2.2
België tot aan de Eerste Wereldoorlog ......................................................................... 35
Hoofdstuk 8: De twintigste eeuw..................................................................................................... 35 1.
“Crisismomenten” temperen het vooruitgangsoptimisme .......................................... 35 1.1
Inleiding ............................................................................................................................... 35
PAGINA 3
1.2
Het communisme ............................................................................................................... 35
1.3
De vestiging van het Derde Rijk ..................................................................................... 35
1.4
België en de Wereldoorlogen .......................................................................................... 35
1.5
De last van het verleden ................................................................................................... 36
2.
Verfijning en mondialisering van structuren en mensenrechten: de rechtsstaat . 36 2.1
Het ideaal van de rechtsstaat .......................................................................................... 36
2.2
Verbreding: internationale bekommernis .................................................................. 36
2.3
Verdieping: naar de effectieve realisatie van de materiële rechtsstaat ................ 36
2.4
Maar toch nog werk aan de winkel ................................................................................ 36
Hoofdstuk 9: De Belgische partij(politiek) ................................................................................... 36 1.
De politieke partijen en de klassieke Belgische breuklijnen (de verzuiling) ......... 36 1.1
Definitie en “wettelijke” statuut van partijen ............................................................. 36
1.2
Ontstaanstheorieën en functies ..................................................................................... 36
1.3
Summiere geschiedenis van de belangrijkste Belgische partijen .......................... 36
2.
De belangrijkste politieke evoluties.................................................................................. 36 2.1
Kerk en staat en het ideologische debat ...................................................................... 36
2.2
Verdere uitbouw van de verzorgingsstaat via overlegdemocratie ......................... 36
2.3
Van Vlaamse ontvoogding tot federale staat .............................................................. 36
2.4
De rol van de vorst ............................................................................................................. 37
Woordenlijst ......................................................................................................................................... 37
PAGINA 4
Hoofdstuk 1: Inleiding: definitie, doelstellingen en aanpak 1. DEFINITIE: “GESCHIEDENIS VAN HET PUBLIEKRECHT EN DE POLITIEK” 1.1 Geschiedenis We bekijken de geschiedenis van het recht als het ware door een achteruitkijkspiegel. We benaderen het verleden dat vandaag de dag nog relevant is. Door de bouwstenen van het heden te onderzoeken, kunnen we het heden ook beter verstaan. 1.1.1
De historische benadering is een metajuridische benadering
Metajuridische vakgebieden bestuderen het recht vanuit een andere wetenschap.
Rechtstheologie Rechtsfilosofie: De rechtsfilosofie beschrijft de ideale organisatie van de wetgeving, het bestuur en de rechtspraak. Rechtseconomie: De rechtseconomie probeert juridische problemen en de werking van juridische regels op te lossen a.d.h.v. economische modellen.
Ook de rechtsgeschiedenis is een metajuridisch vak. Dit wil zeggen dat de rechtshistoricus het juridische paradigma bestudeert als een buitenstaander.
Een paradigma: De veronderstellingen waarop een wetenschap is gebaseerd en gebouwd. Het juridisch paradigma: “Nemo censetur ignorare legem”, niemand wordt geacht de wet niet te kennen.
In de negentiende-eeuwse Historische Rechtsschule ontstond er onder impuls van Carl Friedrich von Savigny (1779-1861) een nieuw paradigma. Het paradigma houdt in dat elk recht een eigen Volksgeist uitdrukt. 1.1.2
De wisselwerking tussen recht(swetenschap) en geschiedenis(wetenschap)
Bijdragen van de geschiedeniswetenschap aan de rechtswetenschap:
Heuristiek: “Tempus regit actum”, tijd heeft invloed op het recht. De geschiedeniswetenschap levert wetsgeschiedkundige aanduidingen bij geconsolideerde wetboeken. Op deze manier kunnen normen correct worden toegepast in de tijd.
Interpretatie: Wetshistorische interpretatie Bij de wetshistorische interpretatie onderzoekt men de voorbereidende documenten vervaardigd bij de totstandkoming van een wet: het wetsontwerp, het wetsvoorstel, de memorie van toelichting, het verslag, de bespreking in de parlementaire commissie en de amendementen. Men gaat hier op zoek naar de ratio legis (“de reden van de wet”).
PAGINA 5
Rechtshistorische interpretatie sensu stricto (“in enge zin”) Bij deze vorm van interpretatie gaat men de indirecte bronnen van een regel onderzoeken, dus niet alleen de voorbereidende documenten, maar ook de wetgeving, rechtspraak en rechtsleer. Men gaat hier op zoek naar de bredere maatschappelijke en wetenschappelijke context.
Inhoud van het recht: De geschiedenis levert vaak argumenten voor het verdedigen van publiekrechtelijke standpunten. Dit komt vaak voor bij het constitutionalisme, waar “verworven” rechten een belangrijke rol spelen. De geschiedeniswetenschap zorgt hier dus voor het aanleveren van de inhoud van het recht.
Inhoud van de feiten: De historicus kan ingezet worden als gerechtelijk expert voor het bewijs van feiten die juridisch relevant zijn.
Bijdragen van het recht aan de geschiedenis: Het recht zorgt voor bronnen. 1.1.3
Formele rechtsbronnen: wetgeving, rechtspraak, rechtsleer, gewoonterecht en de algemene rechtsbeginselen Contracten, testamenten, registers, … Continuïteit
Recht ontwikkelt zich voortdurend. Meestal gebeurt dit volgens een geleidelijke evolutie, revolutionaire periodes zijn uitzonderingen. Bestaande normen passen zich aan de maatschappelijke ontwikkelingen aan. Toch zijn er dus weinig échte breuken in de rechtsontwikkeling, vandaar dat men spreekt van continuïteit. De continuïteit kan zowel materieel als formeel zijn.
1.1.4
Materiële continuïteit Men spreekt van materiële continuïteit wanneer in twee verschillende tijdperken een systeem inhoudelijk hetzelfde blijft, maar de vorm en de termen die gebruikt worden gewijzigd zijn. (Bv. ‘Armenzorg’ van Kerk naar staat)
Formele continuïteit Bij formele continuïteit blijft alles ongewijzigd in het ‘wettelijke land’, maar de zaken in het ‘werkelijke land’ zijn gewijzigd. (Bv. Schuttersgilden) Historische kritiek
In de rechtsgeschiedenis is het belangrijk om steeds kritisch te blijven. Er is nl. een zeer groot verschil tussen het ‘wettelijke land’ en het ‘werkelijke land’. De doodstraf bleef bijvoorbeeld zeer lang in de wet staan, terwijl ze de facto níét meer werd uitgevoerd. We mogen ons m.a.w. niet beperken tot de studie van de normatieve bronnen, we moeten ons vooral richten naar de rechtspraktijk (‘law in action’).
PAGINA 6
(Zie: De Magna Carta (1215) en de Carolijnse Concessie (1540)) 1.1.5
Historische achtergrond
Als student is het belangrijk een algemene achtergrond kennis te hebben en de belangrijkste historische basisbegrippen te begrijpen. Om alles overzichtelijk te maken delen we de tijd in perioden in. Traditionele indeling
Oudheid Middeleeuwen Vroegmoderne (of Nieuwe) Tijd Hedendaagse Tijdvak
Politieke indeling (a.d.h.v. machthebbers in onze streek)
Romeinse periode Merovingische periode Karolingische periode Tijd van de territoriale vorstendommen (Graven v. Vlaanderen, Hertogen v. Brabant): 1000-1384 Bourgondische periode: 1384-1482 Spaanse periode: 1482-1713 Oostenrijkse periode: 1713-1795 Franse periode (Franse revolutie + Napoleon): 1795-1815 Hollandse periode (Verenigd Koninkrijk der Nederlanden): 1815-1830 België: 1830-…
Rechtshistorische indeling
Gewoonterecht Receptie (van het Romeinse recht) Nationale wetboeken: ‘Les cinq codes’ (le Code civil, le Code de procédure civile, le Code de commerce, le Code pénal, le Code d’instruction criminelle)
Historische kennismaking met de faculteit Rechtswetenschap
De rechtswetenschap ontstond in Bologna in de late elfde eeuw. Men herontdekte de Justiniaanse codificaties. Universiteiten bestudeerden het Romeinse en het canonieke recht. Waardoor deze zich konden verspreiden over heel Europa. In 1425 wordt Leuven bereikt.
Universiteit Gent
In 1817 wordt de universiteit opgericht. Op dat moment is Willem I aan de macht. De universiteit is ontstaan in het Baudeloklooster. De oorspronkelijke onderwijstaal was het Latijn, pas in 1930 was er onderwijs in de eigen Vlaamse taal.
PAGINA 7
1.2 Politiek Zoals Patrice de Nény al zei, geschiedenis is moeilijk los te koppelen van de politieke en rechtelijke systemen. Zo is het ook niet mogelijk recht los te koppelen van macht. Macht wordt algemeen gedefinieerd als het vermogen om iets te realiseren tegen weerstanden in. Wanneer men ons beperkt tot het politieke aspect, dan heeft men het over macht tussen de overheid en de rechtssubjecten, overheden onderling en dergelijke. Wanneer men politieke macht kan legitimeren, spreekt men van ‘gezag’. Volgens de socioloog Max Weber gebeurt de legitimatie van de macht op drie manieren: 1. 2. 3.
Traditie (bv. een monarchie) Charisma (bv. Hitler) Rationeel denken (bv. leiders gekozen door verkiezingen)
We kunnen het begrip politiek beschrijven als de kennis en kunst om de samenleving te organiseren. De term heeft echter een positieve en negatieve bijklank:
Positieve betekenis: Het streven naar de ideale samenleving. Negatieve betekenis: De negatieve omschrijft politiek als een spel om zoveel mogelijk macht te verwerven.
1.3 Publiekrecht 1.3.1
Wat is publiekrecht?
Het publiekrecht is nauw verbonden met ‘macht’. Het publiekrecht regelt de verhoudingen tussen de machthebber en de machtsonderhorige. Men spreekt van verticale verhoudingen. Publiekrecht sensu stricto Publiekrecht in de enge zin houdt het staatsrecht in. Dit recht regelt de organisatie van de staat. Samen met de fundamentele rechten vormt het staatsrecht het grondwettelijke recht. Publiekrecht sensu lato Verder bevat het publiekrecht ook nog het strafrecht, het fiscaalrecht, het administratief recht, het procesrecht en het volkenrecht. Onderscheid publiekrecht en privaatrecht Het is vaak zeer moeilijk een onderscheid te maken tussen het publiekrecht en het privaatrecht. De volgende aspecten kunnen ons helpen:
De verhoudingen bij het publiekrecht zijn verticaal, bij het privaatrecht horizontaal. Het publiekrecht en het privaatrecht hebben verschillende wetboeken en rechtbanken. Er liggen verschillende denkcategorieën aan de basis van beide. Bij het privaatrecht is het de goede trouw, bij het publiekrecht gelden principes als continuïteit en openbaarheid van de openbare dienst en dergelijke.
PAGINA 8
Het publiekrecht viseert het algemeen nut, het privaatrecht daarentegen het particulier nut. Verder kan men het publiekrecht onderscheiden van het privaatrecht door de inzet van het machtsmonopolie. De machts- of geweldmonopolie houdt in dat énkel de overheid ‘geweld’ mag gebruiken. (bv. een onteigeningsprocedure)
Opmerking: De aard van de betrokken partijen is GEEN criterium. Wat is het belang van het onderscheid tussen het privaat- en het publiekrecht?
1.3.2
Gerechtelijke bevoegdheid: Het onderscheid is belangrijk omdat er verschillende rechtbanken bevoegd zijn. Heuristiek: In welk wetboeken zoeken we? Terminologie: Verscheidene termen hebben een verschillende betekenis in het publiekrecht en het privaatrecht. Het onderscheid is dus noodzakelijk om verwarring te voorkomen. Denkcategorieën Het ontstaan van het publiekrecht
Romeins recht
Bij de Romeinen was er geen indeling tussen publiekrecht en privaatrecht, er werd wel onderscheid gemaakt tussen regelingen van publiek nut en regelingen van privaat nut. Het ‘ius publicum’ (publicus –> poplicus –> populus -leger-) dat de Romeinen kenden blijkt in eerste betekenis verband te hebben gehouden met het militaire regime. Verder hield men zich in de Justiniaanse codificatie ook bezig met het regelen van de openbare eredienst, wat met de hedendaagse scheiding tussen Kerk en staat ondenkbaar is.
Middeleeuwen
Isidorus van Sevilla (vroege middeleeuwen) maakt in zijn ‘Etymologiae’ onderscheid tussen enerzijds de ‘utilitas publica’ en anderzijds de ‘privata commoda’. In het Decretum Gratiani (12de eeuw) wordt er een definitie van ‘wet’ gegeven. Daarin is te lezen dat de wet niet zou opgesteld zijn voor privaat belang, dan wel ten bate van alle burgers. Dit strookte natuurlijk niet met de werkelijkheid. Het Decretum Gratiani betekende de geboorte van de canonieke rechtswetenschap.
Vroegmoderne Tijd
In de Vroegmoderne Tijd nog wordt het onderscheid tussen publiek- en privaatrecht gemaakt a.d.h.v. de formele rechtsbron en niet a.d.h.v. de geregelde materie. (‘Le droit public’) 16de eeuw: Filips Wielant (de raadsheer van Keizer Karel) verwetenschappelijkt het recht. Het is echter Joost De Damhouder die internationaal bekend wordt door het kopiëren van Wielants zijn werk (d.m.v. de boekdrukkunst). 17de eeuw: Perez schrijft voor het eerste een boek dat enkel nog over het publiekrecht gaat. 18de eeuw: De eerste leerstoelen van het publiekrecht ontstaan.
PAGINA 9
Opmerking: Middeleeuwen en Vroegmoderne Tijd: de facto geen scheiding Patrimoniumgedachte: “Publieke macht is een privaat vermogen.”
Op internationaal vlak: De oorlogen waren gewoonweg familiale kwesties, de huwelijken en kinderen werden geplaatst op een schaakbord. Op nationaal vlak Op lokaal vlak
Zie: de Blijde Inkomst (1356) (beperking van de patrimoniumgedachte) Hoe komt het dat er uiteindelijk toch een scheiding komt tussen beiden? Men herontdekte het Romeinse recht en het Kerkelijke recht.
Corpus Iuris Civilis: Het Romeinse recht wordt bestudeerd door civilisten (= legisten). Het Corpus Iuris Civilis bestaat uit vier instituten: 1. De personen in het recht 2. De zaken in het recht 3. De wijze waarop zaken worden verhandeld 4. Het procederen Corpus Iuris Canonici: Het Kerkelijke recht wordt bestudeerd door canonisten.
De ‘receptie’ werd echter ingezet als middel in de politieke strijd door ‘soevereine’ vorsten. Het gewoonterecht dat gold werd officieel erkend (= homologatie van het gewoonterecht). Verder werd de regeling van de instelling opgenomen in een opgetekende gewoonte. Dit kon echter niet blijven duren. Eind 18 de eeuw kwamen er fundamentele rechten én een volkswil tégen de vorst.
2. DE DOELSTELLINGEN VAN DEZE CURSUS 2.1 Publiekrechtelijke basisbegrippen Het is belangrijk om als jurist in spe de strikte terminologie van het juridische discours te hanteren. De betekenis van de begrippen wordt vooral gegeven door de wet, maar ook door de rechtspraak en de rechtsleer. De betekenis van de begrippen is steeds historisch bepaald. Staat:
Vrij objectief begrip Etymologisch: “status rei publicae”, de toestand van de publieke zaak Middeleeuwen: Het begrip staat wordt theoretisch ontwikkeld. Vroegmoderne Tijd: Staten beginnen autonoom, als aparte rechtspersonen op te treden. Een staat beschikt over: een min of meer vastliggend territorium, een bevolking die een legitiem gezag aanvaardt en een eigen rechtssysteem. Het is essentieel dat een staat erkend wordt door andere staten van de internationale gemeenschap.
Natie:
Subjectief begrip Etymologisch: “nasci”, van nature
PAGINA 10
Een natie is eigenlijk een utopie die gebouwd wordt op gezamenlijke afstamming, taal en geschiedenis.
Volk:
Etnologisch begrip, géén juridisch begrip
2.2 Recht als instrument van de macht Recht is het resultaat van machtsfactoren Het is onmogelijk te ontkennen dat rechtsbronnen gestuurd worden door sociale en politieke machten. Engelse recht: De rechtsbedeling in Engeland was in handen van de oligarchie, de macht was in handen van een kleine groep mensen. Het Engelse recht, de ‘common law’, stelde de machtspositie van de oligarchie veilig. Continentaal recht: Op het continent werd het Romeinse recht herontdekt. Het autoritaire karakter van het Justiniaanse recht kon perfect gebruikt worden door de opkomende monarchieën. A fortiori (sterker nog) in het publiekrecht In het publiekrecht wordt het nog duidelijker dat recht een instrument is van de macht, aangezien men hier te maken heeft met verticale verhoudingen (machthebber – machtsonderhorigen). Instrumenteel karakter – ‘social engineering’ In het hedendaagse recht worden wetten gebruikt als instrumenten. De wetten worden snel gewijzigd, aangemaakt en verworpen. (Bv. Een oma verslikt zich in een flipo -> er komt een wet die flipo’s verbiedt.)
2.3 Inzicht leidt tot relativering en kritiek Niet énkel de macht bepaalt het recht. Andere factoren zoals cultuur, taal, geografie enzoverder spelen ook een rol. Zelfs toeval bepaalt soms het recht. Een jurist kan ten aanzien van de huidige toestand twee houdingen aannemen:
Een conservatieve houding: Een conservatieve jurist stelt dat de regeling historisch gegroeid is. Hij blijft binnen het rechtswetenschappelijke paradigma. Een progressieve houding: De progressieve jurist stelt vast dat een regeling historisch gegroeid is, maar ziet ook dat deze botst met sociale ontwikkelingen.
PAGINA 11
Voorbeeld: Het bicameralisme De conservatieve jurist aanvaardt dit fenomeen. De progressieve daarentegen volgt Johan Rudolf Thorbecke (1798-1872) en ziet in dat het behoud van de Eerste Kamer weinig zin heeft. Men kan ook twee algemene houdingen aannemen ten aanzien van de rol van het recht:
Dekmantelfunctie: Men kan het juridisch instrument zien als een middel tot ordening van de maatschappij. De functie is dan stabiliserend. Speerpuntfunctie: Als men spreekt van een speerpuntfunctie, dan ziet met het juridische als een middel tot sturing en verandering.
2.4 Mijlpalen en culturele bagage Oude staatsrechtelijke ideeën verdienen onze aandacht. De juridische antiquiteiten hebben een grote culturele waarde. Zo zijn er ook enkele rechtsculturele “musts”: de Codex Hammoerabi, Justinianus in de mozaïken van Ravenna, le Code Napoléon, enz. Rechtsgeschiedenis en cultuur geschiedenis raken elkaar
Rechtsarcheologie: Rechtsarcheologen onderzoeken de materiële sporen van recht en rechtspraak. Rechtsiconografie Kunst- en literatuurhistoriek Filmhistoriek (bv. 12 Angry Men, To Kill a Mockingbird, …)
2.5 Tendensen De historische kijk laat ons toe om de evoluties van op een afstand te bekijken. Als we dit doen, kunnen we duidelijke tendensen waarnemen.
Verfijning: Er vindt een sclerose plaats in tal van rechtstakken. Specialisering: Men gaat zich specialiseren in specifieke rechtstakken. Verschriftelijking: Het aantal geschreven bronnen neemt toe. Internationalisering
De tendensen kunnen zich op verschillende manieren gedragen:
Rechtlijnig Recurrent: Sommige thema’s steken herhaaldelijk de kop op, om dan vervolgens weer te verdwijnen of minstens geneutraliseerd te worden. These, antithese, synthese These: Een propositie Antithese: Negatie van de these als reactie op de propositie Synthese: Verzoent de these en antithese door gezamenlijke waarheden te combineren Ascending (citizen)/descending (subject) theory of power Ascending: De macht komt vanuit het volk. Descending: De macht komt van het bestuur, die het zag afdwingt.
PAGINA 12
2.6 Juridische en andere legitimaties Waarom gehoorzaamt de bestuurde aan de bestuurder? Socioloog Max Weber (1864-1920) kwam tot de conclusie dat het gezag zich op drie wijzen legitimeert: 1.
Charismatische gezagstype Leidersfiguur die respect afdwingt Macht staat of valt met die persoon Probleem: opvolging is niet gegarandeerd Traditionele gezagstype Machtssituatie wordt aanvaard omdat het altijd zo geweest is Macht van de gewoonte Erfopvolging Rationele gezag Legitimatievorm van onze hedendaagse samenleving Wetenschappelijk paradigma van doorslaggevend belang Probleem: niemand is in staat het volledige recht te kennen
2.
3.
Ook het recht zelf moet gelegitimeerd zijn 1. 2. 3.
Charismatisch – Geopenbaard recht Traditioneel – Gewoonterecht Rationeel – Geleerde recht Voorbeeld geopenbaard recht: Codex Hammoerabi (18de eeuw v. Chr.) “Hammoerabi, koning van het recht, het is aan mij dat Samas de wetten heeft kenbaar gemaakt.”
3. AANPAK 3.1 Afbakening van het terrein 3.1.1
Chronologisch
Ratione temporis We zullen in de loop van het semester steeds chronologisch te werk gaan. 3.1.2
Geografisch
Ratione loci Eerste concentrische cirkel: Vlaanderen We concentreren vooral op Vlaanderen. We moeten echter weten dat het historische graafschap Vlaanderen NIET overeenkomt met het territorium van het huidige Vlaamse Gewest. Het graafschap Vlaanderen bestond uit twee delen: Kroon-Vlaanderen, ten westen van de Schelde (Franse rijk) en Rijks-Vlaanderen (Heilig Roomse Rijk der Duitse Natie).
PAGINA 13
Tweede concentrische cirkel: België België bestaat pas sinds 1830, maar de Zuidelijke Nederlanden zijn de historische voorloper hiervan. Derde concentrische cirkel: buurlanden Verschillende buurlanden lieten hun juridische invloed gelden. Vierde concentrische cirkel: vreemde rechtssystemen Sommige elementen uit vreemde rechtssystemen hebben indirect onze eigen evolutie gestuurd. 3.1.3
Thematisch
Ratione materiae We zullen onze aandacht vestigen op het staatsrecht en een aantal constitutionele teksten.
3.2 Cursus en examen
Hoofdstuk 2: De fundamenten van de Oudheid 1. DE OUDSTE BOUWSTENEN VAN HET PUBLIEKRECHT 1.1 De bakermat aan de Middellandse Zee West-Europa heeft veel gehaald bij de antieke culturen. Onze monotheïstische religies van Jeruzalem, onze rationaliteit van Athene en ons recht van Rome. Griekse filosofen: niet te kennen.
1.2 Democratie, oligarchie, monarchie Niet te kennen.
2. HET SPONTAAN GEGROEIDE RECHT: HET GEWOONTERECHT 2.1 Wat is gewoonte? Legitimatie en bron Wanneer men de maatschappelijke organisatie pragmatisch benadert, komt men bij het gewoonterecht. Het gewoonterecht is de historisch belangrijkste formele rechtsbron, het is tevens ook de belangrijkste legitimatie van het recht. Gewoonterecht ontstaat spontaan. Men volgt de regels, omdat men het altijd doet. Recht is wat er steeds geweest is. Gewoonterechtelijke regels worden het vaakst vastgesteld in de rechtspraak. Voor degene die het gewoonterecht toepassen lijkt het statisch, het evolueert echter wél. We kunnen stellen dat gewoonterecht statisch evolutief is.
PAGINA 14
2.2 Bestaansvoorwaarden: herhaling en dwang Herhaling (statenpraktijk) Dit element is objectief. Er is herhaling nodig vooraleer men kan spreken van een gewoonte. Sanctie, dwang (opinio juris) Het rechtssubject moet zich als het ware gedwongen voelen. De gewoonte moet aanvaard worden als een regel.
2.3 Kenmerken 1. 2. 3.
4.
Het gewoonterecht ontstaat spontaan en is dus ongeschreven. Moeilijk te bewijzen (omdat het ongeschreven is) Versnipperd (territorialiteit – personaliteit) Positief: Lokaal aangepast Negatief: Conflicten Typisch voor minder ontwikkelde maatschappij
2.4 De verhouding wet-gewoonte Niet te kennen.
2.5 Gewoonterecht versus specialisering en verschriftelijking Niet te kennen.
3. HET RECHT WORDT EEN AUTONOME WETENSCHAP: HET ROMEINSE RECHT 3.1 Belang en periodisering Het Romeinse recht is op verschillende vlakken zeer belangrijk voor de ontwikkeling van ons rechtssysteem.
Terminologie Indelingen Basisconcepten Vorsten spiegelen zich aan keizers
Ons rechtssysteem is in feite gebouwd op Romeinse fundamenten. De invloed is echter wel veel groter op het privaatrecht, dan op het publiekrecht. Na het ontdekken van het Corpus Iuris Civilis in de 11e eeuw, ontstond er een gemeenschappelijk rechtsdenken, het zogenaamde ius commune.
3.2 Een kort historisch overzicht 3.2.1
Het oud-Romeinse recht (ca. 753 v.Chr. – ca. 250 v. Chr.)
Geschiedenis Volgens de legende van Romulus en Remus is Rome in 753 v. Chr. Gesticht.
PAGINA 15
Men had te maken met een stadstaat die militair sterk was. De “civis” (= Romeinse burger) kon genieten van de rechten van het ius civile. Wie ging strijden had recht op bepaalde libertates (= vrijheden). De familia is de verzamelnaam voor de groep mensen, de goederen en de gronden die beheerd werden door een pater familias.
Instellingen Tot ca. 510 v. Chr.
Rome = koninkrijk De koning was de militaire aanvoerder. De koning had het imperium, maar werd beperkt door de libertates (= mos maiorum) van de strijders. Er bestonden drie standen: de patriciërs (de grondbezitters), de plebejers (hadden geen rijkdom, maar wel vrijheid) en de cliëntes (waren verbonden aan de patriciërs).
Vanaf 510 v. Chr. -
-
Drie comitia (patriciërs en plebejers) : comitia centuriata (op basis van militaire grondslag), comitia tributa (op basis van de stadswijken) en de comitia curiata (op basis van territoriale indeling) Het concilium plebis (enkel plebejers)
-
Rome = republiek Senaat: Men spreekt ook wel van de “raad van de ouden”. Hierin zetelden de hoofden van de patricische families (en later ook plebejers). Vier volksvergaderingen:
Openbare functies werden vervuld door magistraten:
-
Priesters: religieuze opdrachten Consuls: politieke en militaire bevoegdheden Praetoren: juridische bevoegdheden Censoren: toezicht op het bewaren van de goede zeden en opstellen van de vijfjaarlijkse volkstelling Quaestoren: openbare financiën Aedielen: marktaangelegenheden Volkstribunen: beschermen van de plebejers tegen de patriciërs
-
Bij het uitvoeren van de magistraatfuncties gold: Annualiteit: aanstelling van slechts 1 jaar -> voorkomen machtsmisbruik Collegialiteit: meerdere magistraten per functie -> controlefunctie (a.d.h.v. veto) Dictator: De dictator is één man, door de consul aangesteld, die in noodsituaties bijzondere volmachten heeft. Er gold een hiërarchie tussen hogere magistraten en lagere magistraten. Magistraten konden door de Senaat ter verantwoording geroepen worden.
PAGINA 16
Rechtsbronnen
3.2.2
Mos marium = gewoonterecht Leges regiae of Koningswetten (500 v. Chr.): Men heeft het hier over een verzameling van rechtspraak van de koningen. Twaalftafelenwet (450 v. Chr.): Deze Twaalftafelen behandelt vooral regelingen tussen militairen. Ook garandeert ze de gelijkberechtiging van patriciërs en plebejers. De Senaat had in deze periode slechts de functie van advies geven. Hun raadsbesluiten (senatusconsulta) waren niet bindend. De wetten werden gemaakt door de volksvergaderingen. De comitia maakten leges en de volksraad maakte plebiscieten. De plebiscieten golden oorspronkelijk enkel voor de plebejers. Vanaf de Lex Hortensia (278 v. Chr.) golden de plebiscieten ook voor iedereen en werden ze ook leges genoemd. Het voor-klassieke recht (ca. 250 v. Chr. – ca. 0)
Geschiedenis De Romeinen bouwden een wereldrijk uit. Dit werd mogelijk gemaakt door een sterke militaire organisatie. Rome werd een wereldstad, maar er was sprake van moreel verval (toezicht van de censoren verzwakte). Instellingen
Naast de praetor urbanus ontstond de praetor peregrinus. De praetor peregrinus hield zich bezig met de geschillen tussen Romeinse burgers en vreemdelingen en vreemdelingen onderling. Provinciegouverneurs werden aangesteld. (Dit was noodzakelijk omwille van de verschillende veroveringen.)
Rechtsbronnen De gewoonte werd steeds minder belangrijk. De wetten en plebiscieten daarentegen kregen een grotere rol. In deze tijd kwam het magistratenrecht tot ontwikkeling. Om dit te begrijpen, is het noodzakelijk het procesrecht uiteen te zetten: -
De eerste fase = apud praetorem: De praetor verleent een formule (de actio) aan de eisende partij. De tweede fase: De eiser stapt met deze formule naar de eigenlijke rechter. Deze moet de formule toepassen.
De actiones die een praetor verleent maakt hij bekend in zijn edict. De praetor doet via dit proces eigenlijk aan materiële rechtsvorming. -
Ius civile = oude wetten en gewoonten Ius honorarium (genoemd naar de ere-functie van de magistraten) = soepeler recht Ius gentium (gecreëerd door de praetor peregrinus) = het recht van de vreemdelingen Opmerking: Het ius gentium in deze betekenis mag niet verward worden met zijn andere betekenis, nl. het recht dat de relaties beheerst tussen volken (= volkenrecht).
PAGINA 17
In deze periode ontwikkelde de doctrine zich ook als formele rechtsbron. Er waren jurisprudentes (= kenners van het recht) die advies gaven in zowel de eerste als in de tweede fase van het proces. 3.2.3
Het klassieke recht (ca. 0 – ca. 250)
Geschiedenis Naarmate het einde van de republikeinse periode naderde, waren er heel wat burgeroorlogen. Er ontstond een nieuw systeem waarbij bijna alle macht in handen werd gegeven van de princeps. Het keizerrijk was geboren. -
De republikeinse instellingen bleven formeel bestaan. Het Pax Romana zorgde voor een hoogtepunt van de macht in de provincies. Met de Constitutio Antoniniana (212) verleende Caracalla aan bijna alle inwoners burgerrechten. (Dit zorgde voor een waziger onderscheid tussen het ius civile en het ius gentium!)
Instellingen De nieuwe instelling bij uitstek was het keizerschap. -
De keizer had de functie van consul, censor en tribuun. (NIET van praetor) De keizer benoemde de leden van de Senaat. De administratie werd uitgebouwd a.d.h.v. praefecti (topambtenaren).
Rechtsbronnen
-
-
Magistraten namen het edict van hun voorganger over. Keizer Hadrianus zorgt d.m.v. het Edictum perpetuum (135) dat er een ‘eeuwig edict’ ontstond dat niet jaarlijks hernieuwd hoefde te worden. De gerechtelijke procedure nam een nieuwe vorm aan, genaamd de cognito extraordinaria. De keizer werd de bron van al het recht, hij zal ook zelf rechtspreken. Lagere ambtenaren spreken in zijn naam recht, maar er is sprake van het recht op hoger beroep, wanneer deze in fout zouden gaan.
-
Zowel het gewoonterecht als de wetten en de plebiscieten verdwenen. De senaatsbesluiten werden vanaf dan beschouwd als formeel bindend. (Dit was dus eigenlijk de keizerlijke wetgeving, aangezien de keizer koos wie er in de Senaat zetelde.) Om twee redenen werd ook het magistratenrecht afgeremd:
Het keizersrecht vormde in deze periode de belangrijkste formele rechtsbron. Op basis van edictale macht en het imperium maakt de keizer constitutiones (= wetten). Deze kunnen vier vormen aannemen:
Edicten: Dit zijn algemene regels. (De geldingsduur is eveneens niet meer beperkt tot een jaar.) Decreten: Decreten zijn beslissingen naar aanleiding van een concreet geschil. Rescripten: Dit zijn schriftelijke adviezen. Mandaten: Dit zijn bestuurlijke bevelen aan ondergeschikte ambtenaren.
PAGINA 18
-
Verder was er ook nog het juristenrecht.
Jurisprudentes werden door de keizerlijke administratie ingezet. Er ontstonden rechtsscholen. Wanneer de keizer een jurist het ius respondendi verleende, had deze het recht om namens de keizer advies te verlenen. De aanpak was casuïstisch. Er ontwikkelden zich inleidende leerboeken, zoals de ‘Institutiones’ (161) van Gaius.
3.2.4
Het na-klassieke recht (ca. 250 – ca. 530)
Geschiedenis Burgeroorlogen en economische crises volgden elkaar op. Germaanse invallen zorgden voor instabiliteit. Men deed verschillende pogingen om het machtsverval tegen te gaan. Zo maakte men van het ‘principaat’ een ‘dominaat’ en werd de keizer dominus genoemd. (De keizer beschouwde de fiscus –persoonlijke inkomsten en publieke gelden- als zijn persoonlijke dominium.) Op het einde van de derde eeuw splitste Diocletianus het rijk in twee delen. Elk deel had een keizer (augustus) en een troonopvolger (caesar). In 476 viel het West-Romeinse rijk. De laatste West-Romeinse keizer, Romulus Augustulus, werd van zijn troon gestoten door de Germaanse legeraanvoerder Odoaker. Instellingen Er kan slechts naar de keizer en zijn administratie verwezen worden. Rechtsbronnen De rechtsbronnen waren helemaal in keizerlijke handen. Het gewoonterecht, de oude leges en plebiscieten en het magistratenrecht hadden hun bestaansrecht verloren. De keizer zijn wil was wet. Hij werd geadviseerd door het consistorium, de hoogste keizerlijke adviesraad. De jurisprudentes en de rechtsscholen bleven bestaan. De bloei van de casuïstische rechtsontwikkeling was echter voorbij, men spreekt van een periode van vulgarisering. Om het ius enigszins te ordenen, kwam er: -
De citeerwet (426): In deze wet werden er vijf (klassieke) juristen aangeduid wiens geschriften als gezaghebbende rechtsbron kon geciteerd worden. De Codex Theodosianus: Dit was een soort van wetboek waarin men de keizerlijke wetten systematisch probeerde te ordenen.
3.2.5
Het Justiniaanse recht
Geschiedenis De Oost-Romeinse keizer Justinianus stelde niet alleen op juridisch vlak orde op zaken. -
Religieus vlak: Hij liet de Hagia Sophia bouwen. Militair vlak: Hij wist enkele gebieden in Italië en Noord-Afrika te heroveren.
PAGINA 19
Rechtsbronnen De codificatie van Justinianus kent vier grote optekeningen: -
De Codex Justinianus Deze codex vervangt de Codex Theodosianus. De keizerlijke constitutiones worden hier systematisch samengebracht. Heel wat oude wetten werden afgeschaft, ook vonden er interpolaties (= woorden schrappen, zinsconstructie veranderen) plaats. Vijf jaren na de creatie van de Codex Justinianus kwam er al een nieuwe versie.
-
De ‘Digesten’ of ‘Pandekten’ Deze Digesten of Pandekten bevatten duizenden uittreksels van geschriften van jurisprudentes. (vooral van de grote vijf van de citeerwet)
-
De ‘Institutiones’ of ‘Elementa’ Dit is een leerboek geïnspireerd door het werk van Gaius.
-
De Novellen In de Novellen werden alle wetten die afgekondigd werden na de samenstelling van de Codex verzameld.
3.2.6
Het Byzantijnse recht
Het Oost-Romeine of Byzantijnse Rijk bleef nog bestaan tot de val van Constantinopel in 1453. Het recht evolueerde er verder, maar heeft geen invloed op de ontwikkeling van het recht in onze gewesten.
4. DE KERK 4.1 De eerste drie eeuwen Niet te kennen.
4.2 De Christianisering van de vierde eeuw Niet te kennen. Behalve: -
Edict van Milaan (313): Dit betekende de invoer van de geloofsvrijheid. In 392 maakte Theodosius het Christendom tot staatsgodsdienst. Alle heidense culturen waren vanaf dan verboden.
4.3 De Kerk als brug tussen Oudheid en Middeleeuwen Niet te kennen.
PAGINA 20
Hoofdstuk 3: De (vroege en volle) Middeleeuwen 1. DE GERMAANSE VERWOESTING EN HEROPBOUW 1.1 Van Romeinen naar Germanen: een publiekrechtelijke “achteruitgang”? Onze rechtsgeschiedenis start bij de Germanen. In 467 valt het West-Romeinse rijk. De aftakeling van het sterke Romeinse rijk is een proces van verschillende decennia geweest. De romeinen hadden een sterk uitgebouwde administratie. Met de invallen van de Germanen verdwijnt dit. -
Germaanse koninkrijken hadden geen hoofdplaats. Er was geen sprake van een vaste zetel. De Germanen kenden geen centraal bestuur. Opmerking: Vooral de inning van belastingen zorgde voor een praktisch probleem. Er moest beroep gedaan worden op vrijwillige giften van nobiles. Romeinen
Germanen
Één Romeinse princeps
Geen sprake van één Germaanse leider
Één Romeins volk
Stammen, nomadische groepen
Sterk uitgebouwde administratie
Weinig blijk van onderlinge afspraken of publiekrechtelijke structuren
Ambtenaren ten dienste van de staat
Geen sprake van ambtenaren
Bij de Germanen had elke stam zijn koning (= de tribale vorst). Deze tribale vorst bestuurt de stam in samenspraak met: -
De vrije mannen De nobiles
Deze structuur zal men ook terug zien bij de uitbouw van het Frankische rijk. Het territorium zal hier verdeeld zijn in verschillende gouwen (met aan het hoofd een gouwgraaf). Militair vindt men boven de graven de opperbevelhebber of hertog. Het grondgebied van de sedentair geworden stammen was het privé-bezit van de heersende familie. De patrimoniumgedachte ontstond. De Christelijke Kerk vormt niet langer de staatskerk, maar bevindt zich wel in een superieure positie. De Kerk was de belangrijkste bron van kennis, waardoor Germaanse koningen zich lieten inspireren. Op deze manier ontstaat er een vruchtbare samenwerking tussen Kerk en “staat”. (zie de bekering van de Frankische koning Clovis)
1.2 Publiekrecht bij de Franken? Elke (invallende) Germaanse stam had zijn eigen samenlevingsregels. Het lokale gewoonterecht van de lokale bevolking verdween echter niet. Vooral in het Zuiden kan dit lokale gewoonterecht weerstand bieden. Er ontstaat een tweedeling:
PAGINA 21
-
“Pays de droit écrit” In het Zuiden heeft men te maken met een sterk geromaniseerd recht. Hier ontstaat een dualistische rechtsorde. Enerzijds heeft men autochtonen (leges romanorum) en anderzijds de immigranten (leges barbarorum). Clovis zal voor dit zuidelijke deel het Breviarium Alarici aannemen. Dit is een verzameling van Romeinse wetten.
-
Zuiden:
Noorden
“Pays de droit coutumier” In het Noorden was het Romeinse recht niet zo invloedrijk geweest. Hier spreekt men van het Merovingische rijk. Hier leefden de Salische Franken en nog verschillende volken naast elkaar met elk hun eigen recht. Er heerst juridisch pluralisme. Dit houdt in dat het eigen recht van elk individu een personele toepassing is. De Lex Salica = de optekening van het in onze streken geldende Salische gewoonterecht
Lex Salica
De Lex Salica bevat geen grondwettelijk recht. De Lex Salica bevat geen fiscaal recht. (De muntslag was in private handen, het woord fiscus verwees naar het private koninklijke domein en de term publicus verwijst naar het figuur van de koning.) De Lex Salica bevat wél strafrecht. Aan bepaalde inbreuken wordt telkens een pecuniaire vergoeding (= boete) gekoppeld. Deze valt uiteen in twee delen: De faidus: Dit is de schadevergoeding die aan het slachtoffer toekomt. Het is de genoegdoening in geld en vervangt de genoegdoening in bloed. De fredus: Dit gedeelte komt toe aan de overheid (de koning). Het is de vergoeding voor het verstoren van de openbare orde. Opmerking: Er is geen sprake van publieke vervolging! Overigens is het geweldsmonopolie volstrekt niet in handen van de overheid.
De rechterlijke macht bestaat uit niet-professionele notabelen aangeduid door de mallus. (De mallus is de vergadering van vrije mannen van een gouw.) Verder wordt duidelijk dat het individu bij de Germanen ondergeschikt is aan de clan. De Frankische staatsorganisatie De uitvoerende macht bestaat uit de vorst. De Merovingische vorsten werden eerst verkozen uit militaire leidersfiguren. Later was er sprake van traditionele legitimatie en charismatische legitimatie. Het instrument van hun macht is het bannum. Hierop kan de vorst beroep doen om bepaalde rechten van zijn onderdanen af te dwingen. Van een wetgevende macht was er niet echt sprake. De vorst kon het bestaande recht wijzigen met de toestemming van de consensus populi. Beslissingen die het hele rijk
PAGINA 22
aan gingen werden besproken in de jaarlijkse meivelden. Het recht was wezenlijk het gewoonterecht.
1.3 De Karolingische renaissance De politieke overgang van Merovingers naar Karolingers Hofmeier Pepijn De Korte grijpt in 751 de macht. De Karolingers worden ook wel eens de Pippiniden genoemd. Hofmeier: De hofmeier is het hoofd van de huishouding en wordt ook wel eens de onderkoning genoemd. In 768 wordt Karel de Grote tot Frankische koning gekroond en in 800 tot keizer. -
De Saksen worden onderworpen. Er wordt een personele unie gevormd met de Langobarden.
Algemene culturele renaissance Karel De Grote zorgt voor een echte herleving. Kunsten, onderwijs en wetenschappen kennen een bijzondere bloeiperiode. -
Het schrift wordt verfijnd door de Karolingische minuskel. In talloze abdijen worden prachtige miniaturen gemaakt. Admonitio generalis: Hierin draagt Karel De Grote alle kloosters op om een school in te richten.
Ook een juridische renaissance Het idee van het imperium speelt een grote rol. Het idee van het keizerschap is weer in volle glorie. Verder moet men verwijzen naar het systeem van de feodaliteit. Alliantie van kerk en staat -
Clerici worden ingezet in de rijksadministratie. Bisschoppen worden uitgestuurd als missi dominici. Er is een stevige band tussen Kerk en staat. De kerkelijke tienden vormen de belastingen. De zalving van de koning gebeurt door de Kerk. De Kerk speelt een belangrijke rol in het onderwijs.
De Karolingische mythe Rond het Karolingische geslacht bestaat er een mythe. Ze worden afgeschilderd als helden en als founding fathers.
1.4 Het Karolingische recht De Karolingers wouden i.p.v. stammen één Christelijke gemeenschap. Rechtsbronnen -
Het traditionele gewoonterecht wijkt weinig of niet. Costumen worden op vele punten aangevuld en bijgestuurd.
PAGINA 23
-
De wetgeving gebeurt via de Karolingische capitularia. Dit zijn bindende normen, gebaseerd op de vorstelijke autoriteit (bannum).
Capitularia ecclesiastica = met betrekking op kerkelijke aangelegenheden Capitulaira mundana (wereldlijk): - Capitularia legibus addenda = nationale wetten - Capitularia per se scibenda = straf-, proces- en administratiefrechtelijke bepalingen - Capitularia missorium = concrete bevelen aan de missi dominici
Rechtspraak -
-
Mallus bestaat niet meer uit alle vrije mannen, maar uit 7 scabini (door de gouwgraaf of zijn missi aangeduid). Er worden nog maar drie zittingen per jaar gehouden (tria placita generalia). Missi dominici Koningsgerecht
1.5 Het leenstelsel: oorsprong en latere evolutie 1.5.1
Ontstaan, definitie en vorm
Één van de belangrijkste elementen van de Karolingische periode is het feodale stelsel. Hierbij stelde een vrij persoon (vazal of vassus) zich ten dienst van een heer met het oog op bescherming. -
-
Merovingers: De heer maakt het genot van een goed (meestal grond) over aan een andere persoon. De tegenprestatie blijft beperkt. Dit overmaken noemt men een beneficium (weldaad). Karolingers: Bij de Karolingers smelt de vazalliteit en het beneficium samen. Heer
Vazal
De heer kan de vazal in zijn hofhouding opnemen of van een beneficium voorzien.
Auxilium: De vazal moet zijn heer dienen.
De heer belooft aan zijn vazal steun en bescherming.
De vazal moet zijn heer bijstaan met raad en daad.
Het leencontract Persoonlijke elementen: -
Manschap, leenhulde of hommagium: De leenman gaan op de knieën zitten. Hij legt zijn samengevouwen handen in de handen van de heer. Leeneed of fidelitas: De beide partijen zweren elkaar trouw. Zakelijk element:
-
Investituur of belening: De heer draagt het leengoed over. De leenheer overhandigd een symbolisch voorwerp (zoals een aardkluit of halm) of door een symbolische handeling (zoals aanraken met een zwaard).
PAGINA 24
De vazal ontvangt door de investituur de saisine of were. De leenman heeft het dominium utile en mag het goed gebruiken. De leenheer heeft het dominium eminens (= de oppermacht over het goed). Vanaf de negende eeuw verschijnt het begrip feod. In de tiende eeuw verdringt de term feod definitief het oorspronkelijke beneficium. 1.5.2
Het leencontract en de eruit voortvloeiende verbintenissen
Eenzijdige verbintenissen van de heer -
De heer moet zijn vazal juridisch beschermen (rechtsbijstand). De heer moet zijn vazal in zijn onderhoud voorzien (d.m.v. een beneficium of leen).
Eenzijdige verbintenissen van de leenman -
-
Consilium: De man moet zijn heer raad geven. De leenman moet in het leenhof (= curia) van zijn heer zetelen. Auxilium: De leenman moet zijn heer met daad bijstaan. De leenman moet zijn heer financieel steunen. (Dit wordt beperkt tot de vier feodale gevallen: krijgsgevangenschap, ridderslag van de oudste zoon van de heer, huwelijk van zijn oudste dochter en bij de deelname aan een kruistocht.) De klemtoon ligt aanvankelijk vooral op de daad, vandaar: auxilium et consilium.
Wederkerige verbintenissen -
De heer en de vazal zijn elkaar wederzijdse trouw verschuldigd. Verder bestaat de wederkerige verbintenis uit de verplichting bepaalde dingen NIET te doen. (Beide partijen mogen elkaar niet uitdagen voor een duel, elkaar niet beledigen, elkaar niet bekampen en elkaar geen schade toebrengen.) Wanneer dit toch gebeurt, spreekt men van felonie.
Beide partijen bezitten over sanctioneringsmiddelen wanneer het leencontract niet wordt nageleefd: -
Gerechtelijke = zaak van het leenhof Hierbij geldt het iudicium parium-principe. (Het beginsel dat men door zijn gelijken moet worden beoordeeld.)
-
De leenheer kan zijn dominium eminens verliezen. De leenman kan zijn leen verliezen (leenverbeurte). De doodstraf kan uitgesproken worden wegens felonie.
Buitengerechtelijke sanctionering Bij een buitengerechtelijke sanctionering kan een leenman buitensporige diensten en sommen weigeren. Ze beschikken over het ius resistendi of weerstandsrecht.
PAGINA 25
1.5.3
De latere evoluties
-
De klemtoon verschuift van de persoonlijke elementen naar het zakelijke element. Het consilium wordt belangrijker dan het auxilium. Het beneficium wordt erfelijk. De omvang van de dienst wordt gekoppeld aan de grootte van het beneficium. De leeman kan meerdere lenen aangaan (= pluraliteit). De leenman kan zijn leen verkopen. Een vrouw kan vazal worden.
De machtspositie van de heer is tegen 1300 gering geworden! Toch blijft het leenrecht bestaan tot 1789/1795. 1.5.4
De klassieke feodaliteit (1000-1300): feodalisatie van de grond en van de staat
Men spreekt van de feodalisatie van de grond en van de staat. -
Feodalisatie van de grond Het erfelijk worden van de lenen zorgde ervoor dat de beleningsvoorraad aan gronden gestaag afnam. Nieuwe vazallen konden enkel bekomen worden door: Onderbelening De heer die uit zijn vrij-eigen goederen (allodia) putte. Opmerking: De techniek van de onderbelening heeft gezorgd voor het ontstaan van de feodale piramide.
-
Feodalisatie van de staat (= van de overheidsrechten) Op hoger vlak: Door het erfelijk worden van de ambtslenen van een gouwgraaf verliest de vorst alle controle. De gouwgraven kunnen als hertog of als graaf onbetwiste heerser zijn binnen hun eigen ambtsgebied. Op lager vlak: Ook plaatselijke vazallen verwerven binnen een bepaald gebied overheidsrechten.
1.5.5
Het graafschap Vlaanderen
Kasselrijen en burggraven In Vlaanderen rond het jaar 1000 wordt door graaf Boudewijn IV een gerechtelijke en administratieve indeling in kasselrijen doorgevoerd. In iedere kasselrijhoofdplaats stond er een burcht. Een burggraaf stond in voor de bewaking van deze burcht. Feodale materies werden behandeld in het leenhof. Voor de niet-feodale justitie waren er drie mogelijkheden: -
Niet-feodale grafelijke kasselrijschepenbank alleen Verdeling tussen de kasselrijschepenbank en het grafelijke leenhof Grafelijke leenhoven alleen
PAGINA 26
De grafelijke curia Rond de graaf groeit een curia comitis waarin bijna uitsluitend vazallen zetelden. Alle zaken die de graaf persoonlijk wou afhandelen, kwam terecht bij deze curia. Vanaf de dertiende eeuw is er sprake van defeodalisatie. De grafelijke curia vormt zich om tot een raad of conseil. De grafelijke baljuws Andere instellingen vertonen ook tekenen van defeodalisatie. Dit wordt het best duidelijk met de opkomst van de baljuwsambt. -
Baljuws worden door de graaf benoemd. Ze ontvangen een wedde. Baljuws zijn afzetbaar. Ze worden door de conseil gecontroleerd. De baljuws verdringen de feodale burggraaf.
1.5.6
Het leenrecht van 1300 tot 1789/1795
De leenhoven blijven belangrijke rechtbanken. Ze blijven alle zaken aangaande lenen behandelen. Hierbij volgen ze het gewoonterechtelijk gegroeide leenhofrecht. Belangrijke elementen van dit recht zijn: 1.5.7
De totstandkoming van het leencontract Het leenerfrecht met mannenvoorrecht en eerstgeboorterecht Huwelijksvermogensrecht … Evaluatie van de feodaliteit
De feodaliteit heeft een negatieve bijklank: -
Oubollig Billijke toestanden Ongelijke verhouding tussen de enerzijds kleine vazal en de anderzijds machtige soeverein
De feodaliteit kent echter verschillende positieve aspecten: -
Het is een soepele instelling. Kan zowel ingezet worden op privaatrechtelijk als publiekrechtelijk gebied Verschillende waardevolle elementen: Dominium utile/eminens Ius resistendi Iudicium parium
Het feodaal systeem heeft duizenden jaren gegolden en speelt zo toch wel een belangrijke rol.
PAGINA 27
2. DE VERBROKKELING VAN RECHT EN MACHT 2.1 De ondergang van het Karolingische rijk: de macht verbrokkelt 2.1.1
Het Verdrag van Verdun
Na het overlijden van Karel De Grote zijn zoon, Lodewijk De Vrome, wordt het grondgebied met het Verdrag van Verdun verdeeld onder de drie erfgenamen: -
Karel De Kale = koning van het westelijke deel Lodewijk De Duitser = oostelijke deel Lotharius = vorst van het Middenrijk (+ keizerlijke titel)
We stellen dat de patrimoniumgedachte de oorzaak is van deze machtsverbrokkeling. 2.1.2
De territoriale vorstendommen
Het westelijke gedeelte verbrokkelt verder in talrijke territoriale vorstendommen. Het zijn stukken grondgebieden met eigen heersers. -
De administratieve uitbouw verdwijnt. De koning van “Frankrijk” is formeel nog steeds leenheer van de territoriale vorsten, maar heeft weinig of geen macht. Niet langer de Karolingische dynastie heeft de macht, dan wel de Robertingen. Hugo Capet herneemt de draad van de staatsuitbouw. Naar hem worden de Capetingers genoemd.
-
Verschillende territoriale vorstendommen zijn gebaseerd op een oude nationale basis. (bv. de Bretoenen) Op andere plaatsen is het ontstaan van een vorstendom het werk van één man of één familie. Dit is het geval in Vlaanderen. De graven van Vlaanderen De graven van Vlaanderen slagen er in de macht over hun hele grondgebied in handen te houden. Boudewijn II breidt d.m.v. een harde militaire aanpak het graafschap uit. Het machtsverlies van de (Franse) vorst heeft veel te maken met vreemd invallen. -
Hongaren dreigen vanuit het Oosten. Moren komen vanuit het Zuiden opzetten. 850: Noormannen dringen onze regionen binnen. De noodzaak om samen sterk te staan , doet een zeker gemeenschapsgevoel ontstaan.
2.1.3
De heerlijkheden
Ook binnen de regionale vorstendommen ging de verbrokkeling verder. Lokale heren boden vanuit hun burcht bescherming aan de mensen uit de buurt. Men spreekt van heerlijkheden. Het heerlijkheidsstelsel bepaalt de verhouding tussen een lokale machthebber en het gewone volk.
PAGINA 28
Inhoud -
Lokale heren slagen er in lage (of fonciere), middele (of viscontiere) of hoge (of capitale) justitierechten naar zich toe te trekken. Ze leggen eigen belastingen op.
Omvang De omvang varieert van één klein lapje grond tot amalgamen van verschillende grote stukken grond. Basis De basis van een heerlijkheid is een socio-economisch (agrarisch) domein of hof. Evaluatie -
-
Voordelen kleinschaligheid: Heer en onderdaan zien elkaar frequent. Geen kloof tussen burger en bestuur Nadelen kleinschaligheid: Geen hogere gezagsinstanties die de lokale machthebber controleren Machtswillekeur Aanleiding tot oorlogen en veroveringen
De juridische basis van de heerlijkheden is de immuniteit. De instelling van de immunitas is afkomstig van de Romeinen. -
-
Romeinen Keizerlijke domeinen genieten van immuniteit. Het immuniteitsrecht wordt ook verleend aan kerkelijke instellingen en voorname private personen. De immuniteit houdt bij de Romeinen de vrijstelling van fiscale lasten in. Frankische periode Hier komt het verbod van introïtus erbij. Koninklijke ambtsdragers worden verboden hun opdrachten uit te voeren in immuniteitsgebieden. De immuniteitsheer oefent in zijn gebied het overheidsgezag uit.
Belangrijk om op te merken is dat de feodale periode zeer weinig geschreven bronnen kent. Pas vanaf de 14de eeuw krijgen we een beter overzicht van de verschillende heerlijkheden.
2.2 Enkele grenzen aan de verbrokkeling 2.2.1
Territorialisering van het recht
Naast de desintegrerende tendens, is er ook een integrerende tendens aanwezig: -
De etnische basis verdwijnt. De gewoonte neemt af en men past het persoonlijke gewoonterecht toe. Het personaliteitsprincipe maakt plaats voor het territorialiteitsprincipe.
De oorzaken hiervan zijn de volgende: -
De nomadische leefwijze wordt sedentair.
PAGINA 29
-
Er is sprake van rassenvermenging door huwelijksbeletsels en de sanctionering van incest.
2.2.2
De godsvredes
Waarom? De verbrokkeling van de macht geeft aanleiding tot heel wat gewapende conflicten. Hoe?
-
-
Het is de Kerk die zal proberen zorgen voor oplossingen. Dit doen ze aan de hand van de godsvredebeweging. Godsbestanden (treuga dei): Dit zijn tijdelijke verboden om de wapens op te nemen. Ze gelden voor iedereen, maar slechts tijdens een korte termijn. (bv. niet meer vechten op een bepaalde dag van de week, niet meer vechten gedurende bepaalde perioden, …) Godsvredes (pax dei): Godsvredes gaan iets verder dan godsbestanden. Godsvredes gelden voor bepaalde personen of plaatsen, maar zijn in tijd onbeperkt. (bv. vechten op een marktplaats is verboden, …)
Wanneer? Vanaf het einde van de 10de eeuw Waar? De godsvredesbeweging ontstaat in Zuid – Frankrijk. Vanaf de elfde eeuw nemen wereldlijke vorsten de traditie van de godsvredes over. In de loop van die elfde eeuw kennen we ook de Vlaamse godsvredes. (zie pax comitis) Evaluatie? -
-
Positieve aspecten: Baten voor de openbare orde Belangrijk voor de latere evolutie van het recht -> oorlogsrecht (bv. ultimatum) Wereldlijk: eerste vorm van wetgeving Negatieve aspecten: Beperkt Moeilijk afdwingbaar
2.2.3
Het Heilige Roomse Rijk der Duitse Natie (ontstaan en latere evolutie)
In het oostelijk deel (zoals ontstaan uit het Verdrag van Versaille), ontstond er wel een zekere vorm van centralisatie. De Ottonen traden na het uitsterven van de mannelijke lijn der Karolingers in de voetsporen van Karel De Grote en zorgden voor een Ottoonse renaissance. Verschillende stamvorstendommen vormden samen een geheel, het Duitse Rijk. Met de kroning van Otto I De Grote tot keizer in 962 start het bestaan van het Heilig Roomse Rijk der Duitse Natie. Oorspronkelijk duidden de vorsten een primus inter pares aan. Vanaf het einde van de 13 de eeuw waren er nog 7 keurvorsten: -
Geestelijke keurvorsten (3) Wereldlijke keurvorsten (4)
Deze lijst werd definitief vastgelegd in de Gouden Bul.
PAGINA 30
Na het uitdoven van de mannelijke lijn van het Ottoonse geslacht, kwamen de keizers uit de vrouwelijke lijn. Band met de kerk -
De Ottonen bouwen een Rijkskerk uit op feodale basis. Dit is ronduit een vervlechting van Kerk en staat. Eigenkerken en eigenkloosters: Dit zijn kerkelijke instellingen die toebehoren aan rijke adellijke geslachten. Rond het jaar 100 manifesteert de Duitse keizer zich herhaaldelijk als de superieur van de paus. Investituurstrijd = Wie heeft het recht de hoge geestelijkheid te benoemen? De keizer of de paus?
In Heilig Roomse Rijk der Duitse Natie (dat bestaat tot 1806) is er sprake versnippering. Het rijk bestaat uit wel 600 kleine staatjes. Oorspronkelijk waren er geen dominante staten (later Oostenrijk en Pruisen). De facto heeft de Duitse keizer geenszins nog de macht zoals de Romeinse keizer of Karel De Grote. Desondanks de versnippering kunnen we toch spreken van enige eenheid: -
De keizerlijke wetgeving wordt soms uitgevaardigd door het hele rijk. (bv. Carolina) Centrale rechtbank: Rijkskamergerecht Tweede centrale rechtbank: Rijkshofraad Vorm van parlementarisme: Rijksdag Territoriale indeling in Rijkskreitsen
PAGINA 31
Hoofdstuk 4: De Late Middeleeuwen: soevereiniteitsaanspraken versus communalisme, constitutionalisme en parlementarisme 1. COMMUNALISME 1.1 Stadsrechten 1.2 Stadspoorters: de eerste burgers 1.3 De macht in de steden en de steden aan de macht
2. DE SOEVEREINE VORST EN HET MINDER SOEVEREINE VLAANDEREN 2.1 Het soevereiniteitsstreven in theorie en praktijk 2.2 Het Vlaamse soevereiniteitsstreven en 1302
3. CONSTITUTIONALISME 3.1 Algemeen 3.2 Engeland 3.3 Constituties in de Zuidelijke Nederlanden?
4. PARLEMENTARISME 4.1 Terminologische evoluties: curia, raad, parlement en vertegenwoordiging 4.2 Engeland 4.3 Parlementen in de Zuidelijke Nederlanden? 4.4 Evaluatie: vertegenwoordiging en democratie
5. EEN VERNIEUWDE KERK 5.1 De Gregoriaanse hervorming en de investituurstrijd 5.2 De geboorte van de canonistiek
6. DE RENAISSANCE VAN DE TWAALFDE EEUW 6.1 De herboren rechtswetenschap en haar invloed op het publiekrecht 6.2 De (her)geboorte van de wetgeving
PAGINA 32
6.3 Begin van de bureaucratisering 6.4 De invloed van de rechtswetenschap op het strafrecht 6.5 Het succes van de Romeinsrechtelijke receptie
Hoofdstuk 5: De Vroegmoderne Tijd: ontwikkeling van de soevereine nationale staat 1. BOURGONDISCHE, SPAANSE, OOSTENRIJKSE EN BIJNA AFHANKELIJKE NEDERLANDEN 1.1 De Bourgondiërs, Keizer Karel en de 17 provinciën 1.2 De scheuring van de Nederlanden 1.3 Albrecht en Isabella: quasi-soevereine vorsten in de Zuidelijke Nederlanden 1.4 De Spaanse en Oostenrijkse periodes
2. DE UITBOUW VAN DE STAATSMACHT 2.1 Theoretische onderbouwing van het absolutisme 2.2 Het absolutisme in praktijk 2.3 Het verplicht absolutisme en het Natuurrecht 2.4 Bureaucratisering: de boom van de instellingen
3. DE EVOLUTIE VAN HET RECHT 3.1 Wetgeving, codificatie en homologatie 3.2 Verschriftelijking en “nationale” eenmaking van het recht 3.3 Het gruwelijke strafrecht en pleidooien voor humanisering
Hoofdstuk 6: Revoluties luiden de doodsklok over het Ancien Régime 1. DE VERENIGDE STATEN VAN AMERIKA: EEN NIEUW STAATS- EN BURGERCONCEPT
PAGINA 33
1.1 De Amerikaanse onafhankelijkheid en fundamentele teksten 1.2 Een federale staat met scheiding der machten 1.2.1 1.2.2
De Amerikaanse staatsstructuur Waar komt de scheiding der machten vandaan?
1.3 De fundamentele rechten 1.3.1 1.3.2
De Amerikaanse verklaringen Waar komen die fundamentele rechten vandaan?
PAGINA 34
2. DE FRANSE REVOLUTIE EN DE FRANSE INVLOED IN BELGIË 2.1 De Franse Revolutie 2.2 De latere Franse evoluties en het belang van de Franse invloed voor België
3. HET EINDE VAN HET ANCIEN RÉGIME IN DE ZUIDELIJKE NEDERLANDEN
Hoofdstuk 7: De negentiende eeuw: creatie van een nieuwe staat 1. HET VERENIGD KONINKRIJK DER NEDERLANDEN 1.1 Ontstaan 1.2 Kroniek van een aangekondigde breuk
2. HET ONAFHANKELIJKE BELGIË 2.1 De Belgische Grondwet: een pragmatisch conservatisme 2.2 België tot aan de Eerste Wereldoorlog
Hoofdstuk 8: De twintigste eeuw 1. “CRISISMOMENTEN” TEMPEREN HET VOORUITGANGSOPTIMISME 1.1 Inleiding 1.2 Het communisme 1.3 De vestiging van het Derde Rijk 1.4 België en de Wereldoorlogen 1.4.1 1.4.2 1.4.3 1.4.4
De Eerste Wereldoorlog Het interbellum De Tweede Wereldoorlog Evaluatie
PAGINA 35
1.5 De last van het verleden
2. VERFIJNING EN MONDIALISERING VAN STRUCTUREN EN MENSENRECHTEN: DE RECHTSSTAAT 2.1 Het ideaal van de rechtsstaat 2.2 Verbreding: internationale bekommernis 2.2.1 2.2.2 2.2.3
Inleiding De Europese Unie De Raad van Europa
2.3 Verdieping: naar de effectieve realisatie van de materiële rechtsstaat 2.3.1 2.3.2 2.3.3 2.3.4 2.3.5 2.3.6
De evolutie van het kiesrecht Vrijheden van de tweede en derde generatie Constitutionele toetsing De versplintering van de soevereiniteit en de opkomst van de subsidiariteit Het bestuur aan banden Internationalisering
2.4 Maar toch nog werk aan de winkel
Hoofdstuk 9: De Belgische partij(politiek) 1. DE POLITIEKE PARTIJEN EN DE KLASSIEKE BELGISCHE BREUKLIJNEN (DE VERZUILING) 1.1 Definitie en “wettelijke” statuut van partijen 1.2 Ontstaanstheorieën en functies 1.3 Summiere geschiedenis van de belangrijkste Belgische partijen 1.3.1 1.3.2 1.3.3 1.3.4 1.3.5
De liberalen De socialisten De katholieken De taalpartijen De communisten
2. DE BELANGRIJKSTE POLITIEKE EVOLUTIES 2.1 Kerk en staat en het ideologische debat 2.2 Verdere uitbouw van de verzorgingsstaat via overlegdemocratie 2.3 Van Vlaamse ontvoogding tot federale staat 2.3.1
De taalkwestie
PAGINA 36
2.3.2
De defederalisering
2.4 De rol van de vorst
Woordenlijst Nederlands
Français
Aanhef
Un exorde
Aanplakking
Un affichage
Aansprakelijkheid
La responsabilité
Adel
La noblesse
Administratief recht
Le droit administratif
Administratief toezicht
La tutelle administrative
Advies
Un avis
Advocaat
Un avocat (une avocate)
Afkondiging
La promulgation
Algemeen nut
L’utilité publique
Algemeen rechtsbeginsel
Un principe général du droit
Ambtenaar
Le fonctionnaire
Amendement
Un amendement
Arbitragehof
La Cour d’Arbitrage
Arrest
Un arrêt
Arrondissement
Un arrondissement
Beginsel van behoorlijk bestuur
Un principe de bonne administration
Begroting(-spost)
Le budget (Un article du -)
Bekentenis
Un aveu
Belasting
Un impôt
Bemiddeling
La médiation
Besluitwet
Un arrêté-loi
Bestand
Une trêve
Bestendige deputatie
La députation permanente
Bestuur
Une administration
Bevoegdheid
La compétence
Bewijs
La preuve
Bezit
La possession
Bezitsvordering/eigendomsvordering
Une action possessoire/pétitoire
Billijkheid
L’équité (f.)
PAGINA 37
Blijde Inkomst
La Joyeuse Entrée
Boedelbeschrijving
Un inventaire
Boete
Une amende
Burgemeester
Le bourgmestre/maire
Burger
Le citoyen
Burgerlijk Wetboek
Le Code civil
Burger(rechte)lijk
Civil(e)
Concordaat
Le concordat
Consument
Un consommateur
Continuïteit van de openbare dienst
La continuité du service public
Delinquent
Le délinquant
Democratie
La démocratie
Deskundige (gerechtelijk -)
Un expert judiciaire
Deskundigenonderzoek
Une expertise
Diefstal
Le vol
Doodstraf
La peine capitale
Dotatie
La dotation
Eerste Minister
Le Premier
Eigendom
La propriété
Erfenis/Erfopvolging
Un héritage/Une succession
Erven
Hériter
Exceptie van onwettigheid
Une exception d’illégalité
Familierecht
Le droit de la famille
Fiscaal recht
Le droit fiscal
Fout (grove/lichte)
La faute (grave/légère)
Fundamentele rechten
Les droits fondamentaux
Gebruik
Un usage
Gemeen recht
Le droit commun
Gemeenschap
La communauté
Gemeente
La commune
Gerechtelijk Wetboek
Le Code judiciaire
Gerechtsofficier
Un officier de justice
Getuige
Le témoin
Getuigenis
Le témoignage
Getuigenverhoor
Une enquête/L’audition des témoins
Gewoonte
La coutume
PAGINA 38
Gewoonterecht
Le droit coutumier
Gezworene
Le juré
Goede trouw
La bonne foi
Goede zeden
Les bonnes mœurs
Griffier
Le greffier
Grondwet
La Constitution
Grondwettelijkheidstoetsing
Le contrôle de constitutionnalité
Grondwettelijk Hof
La Cour Constitutionnelle
Grote Raad van Mechelen
Le Grand Conseil de Malines
Handtekening
La signature
Heerlijkheid
La seigneurie
Hof
La cour
Hoge Raad voor de Justitie
Le Conseil Supérieur de la Justice
Hoger beroep
Un appel
Hooggerechtshof
La cour suprême
Huur (verhuurder-huurder)
La location (le bailleur-le locataire)
Huwelijk
Le mariage
In der minne
A l’amiable
Instelling
Une institution
Interpretatie
Une interprétation
Juridisch
Juridique
Jurist
Un/une juriste
Jury
Le jury (un(e) juré(e))
Kamer van Volksvertegenwoordigers
La Chambre des Représentants
Kanselarij
La chancellerie
Kanton
Le canton
Keizer
Un empereur
Kerkelijk recht (canoniek)
Le droit ecclésiastique (canonique)
Kiesstelsel
Le système électoral
Koning(in)/Koninkrijk
Le roi (la reine)/Le royaume
Koop (aankoop/verkoop)
La vente (achat/vente)
Kwijtschelding (van schuld)
Une remise de dette
Leenrecht
Le droit féodal
Lening (op interest)
Le prêt (à intérêt)
Maatschappij
La société
Maatschappelijk verdrag
Le contrat social
PAGINA 39
Macht (wetgevend, uitvoerend, rechterlijk)
Le pouvoir (législatif, exécutif, judiciaire)
Magistraat
Le magistrat
Mandaat
Le mandat
Medeondertekening of tegentekening
Le contreseing
Memorie van toelichting
Exposé des motifs
Metajuridisch
Métajuridique
Milieurecht
Le droit de l’environnement
Minister
Le/la ministre
Minnelijke schikking
La conciliation
Misdrijf (overtreding, wanbedrijf, misdaad)
Le délit (la contravention, le délit, le crime)
Moord
Le meurtre
Nietigheid (absolute/relatieve)
La nullité (absolue/relative)
Notaris
Le notaire
Obligatielening
Un emprunt par obligations
(On)afhankelijk(heid)
(In)dépendant/Indépendance
Onderzoekscommissie
La commission d’enquête
Onroerend (roerend)
Immobilier (mobilier)
Onteigening
Une expropriation
Openbaar Centrum voor Maatschappelijk Welzijn (OCMW)
Le Centre Public d’Action Sociale (CPAS)
Openbaar Ministerie
Le Ministère Public
Openbare orde
L’ordre public
Opzet (bedrog)
Le dol
Overeenkomst
Le contrat
Overheid
Une autorité
Overheidspersoon
La personne publique
Parlement
Le parlement
Parlementaire commissie
La commission parlementaire
Politiek
La politique
Positief recht
Le droit positif
Precedent
Le précédent
Prejudiciële vraag
La question préjudicielle
Prijs
Le prix
Privaatrecht
Le droit privé
Proces
Le procès
Procesrecht
Le droit judiciaire
PAGINA 40
Programmawet
Une loi-programme
Publiekrecht
Le droit public
Raad van State
Le Conseil d’Etat
Afdeling Wetgeving Afdeling Bestuursrechtspraak
Section de législation Section du contentieux administratif
Raadsheer
Le conseiller
Raadsman
Le conseil
Rechtbank
Le tribunal
Rechter
Le juge
Rechtsbijstand
Une assistance judiciaire
Rechtsbron
Une source du droit
Rechtseconomie
Une économie du droit
Rechtsfeit/rechtshandeling
Un fait juridique/un acte juridique
Rechtsfilosofie
La philosophie du droit
Rechtsgeleerde
Le jurisconsulte
Rechtsgeschiedenis
L’histoire du droit
Rechtshandeling
Une acte juridique
Rechtsleer
La doctrine
Rechtsmisbruik
Un abus de droit
Rechtspraak
La jurisprudence
Rechtspraak (formele rechtsbron)
La jurisprudence
Rechtsstaat
Un état de droit
Rechtstheorie
La théorie du droit
Rechtsvordering
Un action
Regeerakkoord
Un accord de gouvernement
Regel
La règle
Regeringsleider
Le chef du gouvernement
Registers van de burgerlijke stand
Les registres de l’état civil
Republiek
La république
Sanctie
La sanction
Schadevergoeding
Dommages et intérêts
Scheiding der machten
La séparation des pouvoirs
Scheidsrechter/scheidsgerecht
Un arbitre/arbitrage
Schepen
Un échevin
Schuld (staats-)
La dette publique
Secretaris (gemeente-)
Le secrétaire (communal)
PAGINA 41
Senaat
Le Sénat
Staat
Un état
Staatsblad
Le Moniteur
Staatsdomein (vs. Kroondomein)
Le domaine de l’état (vs. de la couronne)
Staatshoofd
Le chef d’état
Staatsrecht
Le droit constitutionnel
Staten-Generaal
Les Etats Généraux
Straf
La peine
Strafrecht
Le droit pénal
Strafrechtelijk
Pénal
Strafwetboek
Le Code pénal
Tegentekening
Le contreseing
Testament
Le testament
Toegewezen bevoegdheid
La compétence attribuée
Verantwoordelijkheid (ministeriële)
La responsabilité ministérielle
Verbintenis
Une obligation
Verdrag
Le traité
Vereffening-verdeling
La liquidation partage
Verjaringstermijn
Un délai de prescription
Verkiezing (rechtstreekse)
Une élection directe
Vermogen
La patrimoine
Vernietiging
Une annulation
Verslag
Rapport
Vertegenwoordiger/-ing
Un représentant/une représentation
Verzekeraar
Un assureur
Verzoekschrift
Une requête
Volkenrecht
Le droit international public/droit des gens
Volksraadpleging
La consultation populaire
Vonnis
Le jugement (la sentence)
Voogd
Le tuteur
Voorbereidende werken
Les travaux préparatoires
Voorontwerp
Avant-projet
Voorrecht (voordeel)
Le privilège (le bénéfice)
Voorzitter
Le président
Vrijheid
La liberté
Vruchtgebruik
Un usufruit
PAGINA 42
Werknemer
Un employé
Wet
La loi
Wetboek
Un code
Wetboek van Koophandel
Le Code de commerce
Wetboek van Strafvordering
Le Code d’instruction criminelle
Wetgeving
La législation
Wetsontwerp
Le projet de loi
Wetsvoorstel
La proposition de loi
PAGINA 43
