RONDLEIDING 4/2007
INFORMATIE EN INSPIRATIE ROND KUNSTSTOF LEIDINGSYSTEMEN DOOR BUREAULEIDING
Weg met opbrekingen
Onze leidingen doen hun kunstje graag opnieuw.
Horizontaal gestuurd boren maakt grote ontwikkelingen door
People, Planet, Profit Recycling hoort bij visionaire stedenbouw
Bakken in de olie Dankzij het unieke Buizen Inzamel Systeem van BureauLeiding kunnen er, op maar liefst 56 plaatsen in Nederland, dagelijks gebruikte kunststof leidingen worden ingeleverd. Van daaruit beginnen ze gewoon
Kunststof leidingen bestand tegen druk en hitte
weer aan hun tweede leven. Of hun derde. Ze worden gereinigd en vermaald tot hun oorspronkelijke vorm en vervolgens wordt er nieuw leven ingeblazen. Van KOMO krijgen ze dan ook nog het keurmerk mee. En daarna begint alles weer opnieuw.
Het is rond met leidingen van kunststof. www.bureauleiding.nl/bis
Bij de les zijn en blijven • De koppen onder het maaiveld steken • De smaak van water • Smart solutions • Hoe gezond staat de productie ervoor • Educatie van het zuiverste water • Kleur bekennen • De bacterie de baas
RONDLEIDING 4
4
People, Planet, Profit
6
Bij de les zijn en blijven
10
Recycling hoort bij visionaire stedenbouw
Cursusboek over het installeren van kunststof leidingsystemen
Het wordt tijd om de koppen eens ónder het maaiveld te steken
24
Handige tips om verstoppingen te voorkomen
12
Smart solutions Prefab leidingsystemen passen bij bewust en duurzaam ondernemen
6
10
12
14
De smaak van water
16
De 100- jarige evolutie
20
Hoe gezond staat de productie ervoor?
24
Educatie van het zuiverste water
26
De bacterie de baas
28
Kleur bekennen
30
Weg met opbrekingen
32
Bakken in de olie
36 20
Druk bezochte jaarlijkse bijeenkomst van BureauLeiding
26
Een eeuw kunststof geeft de wereld een nieuwe draai
Een kijkje in de keuken van een kunststof leiding producent
Kunstzinnige voorlichting in India door Avalokita
28
Duurzaam duurt het langst! Duurzaamheid is “in”. Vele seminars, boeken en presentaties worden er aan gewijd. De (centrale) overheid heeft zich zelfs opgelegd om in 2010 voor 100% duurzaam in te kopen. Uitstekend initiatief, maar wat is duurzaam? Vreemd genoeg krijg je niet altijd een helder antwoord op deze vraag. Het lijkt er vaak op dat datgene wat voor iemand die de vraag beantwoordt het belangrijkste is, bepaalt wat duurzaam is. Zo is momenteel bijvoorbeeld voor velen alles wat CO2 neutraal is, duurzaam. Voor anderen hangt duurzaamheid sterk af van het gebruikte materiaal, en sommigen kijken alleen maar naar fijne stofdeeltjes. Hoe dan ook, de kunststof leiding producenten in Nederland maken zich niet druk om deze onduidelijkheid. Want vanuit diverse invalshoeken kom je bij kunststof leidingen steeds weer op duurzaamheid uit. Kijk je naar de levensduur: afhankelijk van de kunststof en de toepassing: tot meer dan 100 jaar! Kijk je naar toenemend belang van (drink)water: de laagste lekverliezen worden gerealiseerd met kunststof leidingen! Kijk je naar hergebruik van materialen: al sinds 1992 worden in Nederland PVC, PE en PP buizen ingezameld en opnieuw gebruikt als grondstof, deels zelfs voor nieuwe buizen! Kijk je naar milieuschade: kunststof leidingen veroorzaken aantoonbaar minder milieuschade door lekkages dan andere materialen. En zo is er nog wel een paar voorbeelden te noemen. Nu moet je dat eigenlijk niet zomaar over je zelf roepen. Je moet dat anderen laten zeggen, en je moet met concrete voorbeelden komen. Daartoe is RondLeiding een prima platform. Dus kunt u in de alweer vierde uitgave van onze “glossy” lezen hoe duurzaam een professionele sloper het hergebruik van materialen vindt, hoe de kunststof leiding industrie in onderwijs investeert zodat ook “de generatie van morgen” weet hoe met kunststof leidingen om te gaan – op een duurzame manier natuurlijk! -, dat duurzaamheid niet alleen over het product gaat maar ook over hoe het geproduceerd wordt, en dat ook de manier van installeren duurzaam kan zijn. Tsja, hoe past dan de Blue Man Group in dit kader? Muziek maken op PVC buizen, hoe duurzaam is dat? In ieder geval is het weer een prima toepassing van een kunststof buis; en van muziek wordt je vrolijk, wat een onmiskenbaar effect op de kwaliteit van leven heeft. Dus zonder meer duurzaam! Goed zo! Je onderscheiden met kleuren is sowieso een goed idee. Zo kunt u gemakkelijker de verschillende materialen en toepassingen uit elkaar houden. Ook daarover meer in dit nummer. Verder kunt u lezen dat kunststof leidingsystemen geen uitzondering zijn: ook vele andere kunststof toepassingen leveren al lang – in 2007 100 jaar! – een positieve en duurzame bijdrage aan de samenleving.
Het voorkomen van de veteranenziekte
De visuele herkenbaarheid van kunststof leidingsystemen
Horizontaal gestuurd boren maakt grote ontwikkelingen door
INLEIDING
32
Laten we echter niet vergeten dat duurzaamheid niet alleen om ons zelf gaat. Hier in Nederland hebben we het tenslotte best wel aardig voor elkaar. Maar in de meeste ontwikkelingslanden is de situatie rondom drinkwater en afvalwaterafvoer van een zodanig bedroevend niveau dat we ons dat nauwelijks kunnen voorstellen. Naast bescheiden financiële steun, biedt BureauLeiding daarom elk nummer van RondLeiding als platform voor een ontwikkelingshulp organisatie op juist deze gebieden, om zo ruchtbaarheid aan kansrijke projecten te geven. Ook zo hopen we een bijdrage aan een duurzame samenleving te leveren.
Kunststof leidingen bestand tegen druk en hitte
Wat ons betreft weer 40 zeer gevarieerde pagina’s onder het motto “informatie en inspiratie rond kunststof leidingsystemen”.
Drie blauwe mannen met PVC buizen BlueManGroup
36
Ik wens u wederom veel kijk- en leesplezier. Roger M.P. Loop, Directeur
RONDLEIDING 5
Bommen en piloten Oskam is gespecialiseerd in sloop-, grond-, riool- en straatwerk. Never a dull moment, want: ‘Wat we ook doen is niet-gesprongen explosieven blootleggen. Op dit moment maken we verschillende terreinen in Nederland bomvrij. In Zaandam hebben we een bom blootgelegd van een Engels vliegtuig dat Nederland kwam bevrijden. Hij wordt aangeschoten door het luchtafweergeschut bij Amsterdam, keert om en laat zijn bom vallen, anders haalt hij de overkant van de plas niet. Daar lag-ie: een 500 ponder, 18 meter diep in het veen bij Zaandam. De gemeente wilde daar gaan bouwen en palen van 20 meter in heien. Je zult maar zo’n bom raken. 20 jaar geleden hebben we bij IJsselsteijn een compleet vliegtuig blootgelegd dat zich daar in de veenbodem had geboord. De piloot zat er nog in.’ Voor deze tak van sport wordt gewerkt met speciale technieken en materialen. De bommen worden gedetecteerd met sondes. De graafmachines hebben bomvrije cabines: ‘Mocht een bom exploderen, dan slaat de cabine van de machine af, maar er gebeuren geen persoonlijke ongelukken.’
People, Planet, Profit
gesloopt kan worden, dat die materialen optimaal zijn te recyclen. Die kant gaat het ook op. We hebben nu in ons land nog huizen staan van 300 jaar oud, maar de woningen die nu gebouwd worden, staan denk ik 50 jaar. Dan gooien we ze plat en bouwen opnieuw. We hebben al een kantoor gesloopt dat nog maar 12 jaar oud was. Niet modern genoeg meer volgens de eigenaar, hup, voor de vlakte.’ ‘We moeten er naar toe dat we nauwkeurig gaan inventariseren. Huizen worden gebouwd volgens een bestek en tekeningen. Dat bestek schrijft voor welke materialen gebruikt moeten worden. Die gegevens zouden bewaard moeten worden tot het huis gesloopt wordt. Je weet dan precies hoeveel kilo van welke materialen er in de woning zit. Het sloopbedrijf kan daarop inschrijven en aangeven wat ze gaat doen met die pvc vloerbedekking, met dat gipswandje, met dat betonnen plafond, enzovoort.’
Stoffeninventarisatie ‘Daarnaast ben ik er een groot voorstander van om een stoffeninventarisatie verplicht te stellen op een sloopvergunning. Een college van deskundigen, waarin onder meer mensen zitten van de Arbeidsinspectie, VROM en de Vereniging van Slopers, is daar al zo’n twee jaar mee bezig. Op dezelfde manier als we nu de bekende asbestinventarisatie kennen, moet er een algehele stoffeninventarisatie komen. Veel slopers beginnen te hakken als een gebouw eenmaal asbestvrij is verklaard. Maar je schrikt als je kijkt wat er dan verder nog aan schadelijke stoffen kan vrijkomen. Iedere sloper moet weten: die materialen en stoffen zitten erin. Dan pas ben je veilig, inzichtelijk en verantwoord bezig.’
Explosiegevaren
Recycling hoort bij visionaire stedenbouw Slopen. Dan kun je aan veel dingen denken. Aan spectaculaire explosies en implosies. Aan vliegende sloperkogels, ratelende trilhamers, dwarrelende stofbuien. Aan mannen en machines die op grote hoogte duizelingwekkende capriolen uithalen. Maar het laatste wat je denkt is: hier worden nieuwe grondstoffen gewonnen. Terwijl dat wel degelijk het geval is. En nog veel meer het geval gaat worden.
‘Vroeger had elk dorp, elke stad zijn stortplaats. Hier in Utrecht hadden we de Put van Weber, een grote zandafgraving. Die moest weer dicht, dus werd daar afval in gestort. Liefst zoveel mogelijk, want dan was het gat eerder gedicht. Grond, puin, hout, plastic, ziekenhuisafval, accu’s, alles ging erin. Voor lage stortkosten, want mensen moesten zoveel mogelijk willen inleveren. Toen dat gat dicht ging moesten we alternatieven zoeken. We konden met al het afval naar een volgende stortplaats rijden, maar we konden het ook uit elkaar trekken. 6 RONDLEIDING
Zo konden we deelstromen dichtbij kwijt. Alleen het restafval ging naar de verbrandingsoven, daarover moesten we belasting betalen. Dat heeft ons gestimuleerd om verder te gaan in recycling. Anders zouden we belast worden over elke kuub die we stortten.’ Jos van Rooijen, directeur van aannemersbedrijf Oskam, wil de zaken niet ideëler voorspiegelen dan ze zijn. Natuurlijk is maatschappelijk verantwoord ondernemen een issue. Maar dat moet wel rusten op een gezonde economische grondslag. Anders sterven de idealen in schoonheid.
Over exploderen gesproken: wordt er bij het slopen veel gebruik gemaakt van explosieven? ‘Bij het bepalen van de sloopmethode spelen meerdere afwegingen een rol. Veiligheid, prijs en tijd, om die combinatie van factoren gaat het. Springen gaat het snelste, maar toch wordt deze techniek om diverse redenen bijna niet meer gebruikt. Recycling is er daar één van. Dat kun je vergeten als je gaat springen, want je hebt alles door elkaar liggen. Neem de gebeurtenissen op 9/11 in New York. Als je Twin Towers gewoon had gesloopt zou je een jaar bezig zijn. Had je de restanten na het instorten willen uitsorteren, dan was je twee tot drie jaar bezig geweest. Een aspect van de veiligheid is ook het vrijkomen van stoffen, dat zie je nu ook in New York, daar melden zich massaal mensen met gezondheidsklachten. Bij het springen van een gebouwen kunnen gassen en stoffen vrijkomen. Wij hebben dat in zoverre in de hand dat we er een sproei-installatie op zetten, waardoor vrijkomende gassen en stoffen meteen neerslaan op de grond. Maar bij windkracht 7 of 8 wordt het water inclusief de stoffen meegeblazen. Daar blijft dus een risico aan zitten.’
Duurzaam slopen Als je duurzaam wilt slopen, moet je zoveel mogelijk scheiden aan de bron. ‘Als het aan de overheid ligt moeten de woningen voor 80 of voor 95 procent gebouwd worden met duurzame materialen. Dan moet je er op inzetten dat een woning zodanig
De weg van kunststof leidingen Voor Jos van Rooijen is het zonneklaar waar de toekomst ligt voor de fabrikanten van kunststof leidingen: inzetten op maximale recycling. ‘Als de overheid gebruik van duurzame materialen voorschrijft, moet je daarin meegaan. De overheid dient voor te schrijven dat voor projecten zoveel mogelijk gerecyclede leidingen gebruikt moeten worden. Hoewel de fabrikanten van kunststof leidingen voorop lopen als het gaat om recycling (kijk maar naar BIS), moeten zij op hun beurt bewijzen dat de kwaliteit daarvan dik in orde is en zorgen voor goede prijzen. Als een recyclingbuis duurder is komt het niet van de grond.’ Bij haar sloopwerken scheidt Oskam de verschillende soorten pvc-leidingen zoveel mogelijk aan de bron. Dit materiaal gaat retour naar de fabrikanten van kunststof leidingen, waar het gerecycled wordt tot nieuwe leidingen, en naar een aantal kunstsof verwerkende bedrijven.
RONDLEIDING 7
Bij de les zijn en blijven Cursusboek over het installeren van kunststof leidingsystemen De kwaliteit van het onderwijs is een hot item in ons land. We klimmen terecht op de barricaden voor meer gemotiveerde en beter opgeleide leerkrachten. Maar goede kennisoverdracht heeft niet altijd te maken met de mensen die voor de klas staan. Soms gaat het om iets basaals als de beschikbaarheid van gedegen lesmateriaal. Over kunststof leidingen onder andere.
8 RONDLEIDING
RONDLEIDING 9
In de grond- weg- en waterbouw en in de bouw- en installatiewereld is de trend onweerlegbaar: metalen en beton worden vervangen door kunststoffen. In de GWW bestaan leidingen tot Ø 300 mm voor 90% uit kunststof, in de bouw en installatie voor 50% en dit aandeel neemt zienderogen toe. ‘Het tegenstrijdige is dat jongeren op de LOC’s en ROC’s voldoende te horen krijgen over hoe je koper moet solderen, hoe je metaal moet lassen, maar dat ze relatief weinig horen over kunststof. Mogelijk komt dat omdat we nogal eens
verschillende montagetechnieken hebben. PVC lijmen doen we allemaal op dezelfde manier. PE lassen ook, maar bij andere kunststof leidingmaterialen heeft elke fabrikant zijn eigen systeem: klikken, persen, schuiven, draaien. Ook de diameters zijn niet allemaal op elkaar afgestemd. Dan is het moeilijk voor een LOC of ROC om daar een helder verhaal over te vertellen dat de hele lading dekt. Scholen zijn aangewezen op boekjes over ‘plastic’, handleidingen bij producten en gastcolleges die fabrikanten af en toe geven.’
Helder boek René Offringa is technisch adviseur bij één van de leden van BureauLeiding. Daarnaast maakt hij deel uit van een werkgroep die een cursusboek samenstelt, speciaal gericht op LOC’s, ROC’s en vergelijkbare instellingen. In de werkgroep participeren o.a. fabrikanten van kunststof leidingsystemen, UNETO VNI, KIWA, ROC Utrecht en ISSO, kennisinstituut voor de installatiesector. Uitgangspunt is dat het boek zowel educatief als didactisch doordacht in elkaar moet steken. Daarvoor wordt samengewerkt met een tekstschrijver die regelmatig cursusboeken voor LOC ’s en ROC ’s schrijft. De opbouw van het boek is helder en logisch: ‘Neem bijvoorbeeld een hoofdstuk over de PVC afvoer. Dan beginnen we met: wat is PVC, wat kan het hebben, je kunt het wel lijmen maar niet lassen, hoe moet je lijmen. Dan heb je dat gedeelte gehad. Vervolgens krijg je misschien nog wat speciale dingen over riolering, waar moet je aan denken, wat mag wel en niet, kun je een bepaalde steekverbinding of bocht wel of niet gebruiken. Dat wordt allemaal keurig in zo ’n hoofdstukje gezet. Zo gaan we systematisch langs alle kunststof leidingonderdelen in een gebouw.’
Installatiemarkt Het boek moet helpen om leerlingen goed voor te bereiden op de installatiepraktijk. Maar het zijn niet alleen aankomende monteurs die goed bij de les moeten zijn. ‘We merken dat je naar de installateurs ook kennis moet blijven uitdragen: niet alleen over nieuwe producten, maar ook over producten die al lang en breed bekend zijn. Met het lijmen en lassen en in de afvoersector zie je nog vaak dingen verkeerd gaan. Als ik bij lekkages word geroepen moet ik vaak constateren dat er niet goed is gelijmd of gelast. Ik kan niet goed inschatten of dat een gebrek aan kennis is, of dat het ook te maken heeft met een soort Nederlandse mentaliteit. Die installateur heeft het ooit wel een keer goed geleerd. Maar toen is hij gaan uitvinden dat het met een andere, vluggere werkmethode ook aardig goed gaat. Komt er dan een jongere bij zo’n installatiebedrijf, dan gaat die zich ook aanpassen aan die methodiek. Zo zie je er soms dingen onbewust insluipen.’
project aan te komen waarbij ook gelijmd moest worden. Na een tijdje vraagt die directeur me of ik mijn verhaaltje ook niet voor zijn mensen wilde houden. Het bedrijf heeft elke eerste maandag van de maand om vier uur een bijeenkomst over veiligheid en over een technisch onderwerp. Dit soort dingen gebeurt vrij veel. Ik denk dat ik al gauw één tot twee keer in de maand bij een installateur aan het bedrijf kom om wat te vertellen. Altijd rond vier uur, na werktijd. Op die manier gaat het niet van de productieve uren af. Het enige wat het kost is misschien de Chinees die ze laten komen. Daar krijg je, naast een gratis cursus, ook nog eens een soort teambuilding voor. Iedereen heeft de neus weer in dezelfde richting.’
Sterke binnenkomer De samenstelling van het cursusboek ‘Installeren van kunststof leidingsystemen’ is eind dit jaar afgerond. Daarna moet het nog worden gedrukt en bij de ROC’s naar binnen worden geloodst. ‘Zoals ik het inschat denk ik dat je er wel 20 lesuren mee kunt vullen. We fietsen daar een behoorlijk lespakket naar binnen. Het boek kan naar twee richtingen gunstig gaan werken. De mensen van de ROC kunnen straks goed met de materialen aan de gang. En we nemen opnieuw een stukje koudwatervrees weg die sommige mensen nog steeds hebben als het om kunststof leidingen gaat.’
Teambuilding De installateur stelt daar wel degelijk kwaliteitsambities tegenover: ‘Ik was toevallig vanmorgen bij een installateur, daar kwamen we over lijmen te spreken. Er zat een groot 10 RONDLEIDING
RONDLEIDING 11
Het wordt tijd om de koppen eens ónder het maai veld te steken Voor alles wat zich bij een groot bouwproject boven de grond afspeelt, zijn uitvoerige schetsen, plannen, tekeningen en berekeningen voorhanden. Niets nieuws onder de zon. Maar juist daar waar die zon niet komt, speelt zich de laatste jaren en zeker in de nabije toekomst, misschien een wel net zo belangrijk deel van het project af. De ondergrondse infrastructuur wordt steeds belangrijker en bovendien: er komen ook steeds meer (commerciële) spelers op de markt. Veel van onze belangrijke voorzieningen zitten onder de grond. Hoogste tijd dus om vroegtijdig in kaart te brengen wat en wie er al onder de grond zit en vooral ook in welke toekomstige behoefte moet worden voorzien. Netwerken in kaart brengen Bij de ontwikkeling van de Zuidas, realiseerde de Gemeente Amsterdam zich dat de gebruikers daar behoefte zouden krijgen aan een grote hoeveelheid energie- en nutsvoorzieningen. Men vond het noodzakelijk om deze behoefte in beeld te brengen en de eisen die vervolgens aan het netwerk gesteld moeten worden in kaart te brengen. Om een duidelijke visie te kunnen geven op het realiseren van die voorzieningen, diende er, net als voor het bovengrondse deel (Visie Zuidas uit 2001), een masterplan te komen. Op deze wijze ontstond het Masterplan Energie- en Nutsvoorzieningen Zuidas (MENZ). Walewijn de Vaal, adviseur bij het Ingenieurs Bureau Amsterdam (IBA): “Zo’n masterplan helpt tevens bij het krijgen van draagvlak voor de plannen binnen dat gebied. Het overtuigt de betrokken diensten van
12 RONDLEIDING
het nut om voorinvesteringen te doen. Op basis van dit plan kon er bijvoorbeeld een integrale leidingtunnel worden gerealiseerd. Kabels en leidingen staan dus nu letterlijk en figuurlijk in Amsterdam op de kaart.” Ook Anne Kamphuis, programmacoördinator bij het Kennisplatform Kabels en Leidingen van het Centrum voor Ondergronds Bouwen (COB) werd met deze problematiek geconfronteerd. “De gemeente Utrecht klopte aan toen ze daar druk bezig waren met de herinrichting van het stationsgebied.
Voorzien in toekomstige behoefte Ook hier bestonden voor alles wat zich bovengronds afspeelde uitvoerige plannen en berekeningen. Maar niet voor de ondergrondse infrastructuur. Men liep daar tegen reusachtige problemen aan. Wat zat er nu precies wel en niet aan kabels
en leidingen in de grond? En in welke toekomstige behoefte moest er worden voorzien? Was het niet mogelijk om het hele gebied, zowel ondergronds als bovengronds integraal aan te pakken?” Kamphuis kende het verhaal van de Zuidas en had ook een dergelijke ervaring bij de herinrichting van het stationsgebied in Arnhem. Hij zorgde ervoor dat de steden aan tafel kwamen om hun ervaringen uit te wisselen.
MOOI! Beide heren zijn nu samen de kartrekkers van MOOI: Masterplan Ondergrondse Ordening Infrastructuur. Een handreiking aan de rest van bouwend Nederland om vroegtijdig na te denken over de ondergrond. Aan de hand van MOOI kunnen partijen straks zelf hun eigen masterplan voor de ondergrondse infrastructuur opstellen. Eind dit jaar verschijnt een brochure, waarin staat wat het doel is van een masterplan, waaruit deze bestaat en hoe het effectief kan worden ingezet. Ook komen er praktijkvoorbeelden aan bod. Kijk bij ‘Buizen & Muizen’ hoe deze brochure besteld kan worden. MOOI heeft zich inmiddels ontwikkeld tot een samenwerkingsverband van verschillende COB partners, waaronder de gemeenten Amsterdam, Den Haag, Utrecht, netbeheerders en brancheorganisaties.
Masterplan voor de ondergrondse infrastructuur
Want dat het ondergronds steeds drukker wordt is iedereen wel duidelijk. Het nut en de noodzaak van kabels en leidingen moeten eerder in de plannen worden betrokken om grote problemen achteraf te voorkomen. Op een mooie toekomst.
RONDLEIDING 13
Smart Solutions
‘Bij prefabben is er vrijwel geen buisverlies. Stukken leiding die overblijven kunnen we gebruiken voor een ander project. Natuurlijk kun je dat ook op de bouw, maar dat gebeurt toch in mindere mate. Als stukken buis drie, vier maanden buiten liggen op de bouw, komt daar viezigheid overheen. Dat werkt onplezierig voor de monteur. Die stukken belanden vaak in de container.’ Marcel den Teuling is een bevlogen spreker. De directeur van All In Prefab zit al sinds zijn vijftiende in de kunststof leidingen en raakt niet uitgepraat over de eigenschappen van kunststof: ‘Kijk eens om je heen: kunststof is toch niet meer weg te denken uit onze maatschappij?’ Maar goed, daarvoor zitten we niet bij hem aan de koffie. Laten we eens verder ingaan op zijn prefabricage.
Rust in de tent
Prefab leidingsystemen passen bij bewust en duurzaam ondernemen Het gaat crescendo met de Nederlandse economie. De koopkracht is op sterkte, bedrijven produceren op volle toeren en investeren weer in groei en innovatie. Deze medaille heeft ook een keerzijde: de vraag naar vakkundig personeel is groter dan het aanbod. Dat is ook voelbaar in de installatiewereld. Een slimme manier om de werkdruk te verlichten is de toepassing van prefab leidingsystemen. Dat scheelt tijd, bespaart kosten én is goed voor het milieu.
14 RONDLEIDING
Wat is zijn positie in de bedrijfskolom? ‘De monteur en de installateur moeten zich profileren op de bouw, wij doen het stukje daarvoor. De installateur levert ons de tekening aan waarop exact is aangegeven hoe het leidingsysteem in het project moet komen te liggen. Wij bestellen de materialen en prefabriceren het systeem in hanteerbare delen. Met hanteerbaar bedoel ik niet alleen dat de stukken goed zijn te transporteren, maar ook dat je er op de bouw makkelijk mee weg kunt zonder overal tegenaan te stoten. We lassen of kitten de leidingen tot werkbare lengtes in elkaar, voorzien ze van bochten en T-stukken, maken er kapjes op om te voorkomen dat er op de bouw specie of zand in de leiding komt. De monteur hoeft de delen alleen maar in elkaar te schuiven en op de bewapening te bevestigen. Dat is alles. Daarna komt de installateur in beeld om de boel aan te sluiten.’ Het komt er kortweg op neer dat All In Prefab het hele voortraject regelt en verzorgt. De installateur heeft er geen omkijken naar. Natuurlijk, beaamt Den Teuling, kun je stellen dat uitbesteden geld kost, maar: ‘Dit scheelt maar liefst 30 tot 50 procent werk op de bouwplaats. En die goede monteurs die je daar hebt lopen kun je nu inzetten op andere dingen.’
Blind vertrouwen Hamvraag is: hoe kun je het de monteur zo makkelijk mogelijk maken? ‘Als je een appartementencomplex hebt van drie hoog is geen enkele woning hetzelfde. Het moet zo zijn dat, stel dat de monteur geen tekening heeft, hij blind kan varen op de coderingen van onze prefab pakketten.’ Ook in logistiek opzicht schikt All In Prefab zich naar de bouwsituatie. De prefab delen worden zoveel mogelijk geleverd op de dag van montage (of een dag daarvoor). Dat betekent: minimale opslag op de bouw, minder ruimtebeslag, minder kans op schade. All In Prefab houdt zich het meest bezig met de prefabricage van rioleringen. Daarnaast worden ook drukleidingen voorbereid. Dat kan een persleiding zijn voor een machine, een waterleiding of een gasleiding. ‘Prefab waterleidingen van kunststof worden steeds meer toegepast in de nieuwbouw. Koperleidingen worden, zeker met de hoge koperprijs van nu, zo van de muren gejat. Onze prefab leidingen hebben een binnen- en een buitenmantel van kunststof met een aluminium binnenwand. De leidingen worden op lengtes geleverd en we zetten de T-stukken eraan. De monteur hoeft ze alleen nog maar neer te leggen, vastzetten met beugels, beton erover, klaar.’
Milieuwinst ‘We hebben hoegenaamd geen afval. Reststukken die we hebben, gebruiken we voor een ander project. Eventueel lijmen of kitten we daar stukken voor aan elkaar. Het gevolg is dat we alleen maar kleine stukjes afval overhouden. Op jaarbasis is dat hooguit 100 tot 120 kilo. Dat afval gaat naar de fabrikant en wordt gerecycled. We maken optimaal gebruik van de grondstoffen. Daar wordt het milieu ook beter van.’
Warmte uit zeewater In de Scheveningse wijk Duindorp wordt een innovatief, wereldwijd uniek project uitgevoerd waardoor 750 woningen verwarmd kunnen worden met zeewater. Het zeewater wordt met pompen naar de warmtecentrale getransporteerd. In de centrale draagt een warmtewisselaar de warmte van het zeewater over aan het water in het distributienet. Als het zeewater te koud is om warmte af te staan, brengen centrale warmtepompen het distributiewater op de gewenste temperatuur (11º C). Elke woning heeft een kleine warmtepomp, die warmte onttrekt aan het distributienet. De warmtepomp produceert vervolgens warmte voor de vloerverwarming en voor het water in de keuken en badkamer. All In Prefab leverde de prefab delen voor het omvangrijke distributienet.
RONDLEIDING 15
Druk bezochte jaarlijkse bij eenkomst van BureauLeiding
De smaak van water Als je museum en Arnhem zegt, denk je al gauw aan het Openlucht Museum. Maar Arnhem bezit nog een prachtig ander museum, minder bekend weliswaar, maar zeker niet minder fraai: het Nederlands Watermuseum. Deze schitterende locatie vormde op dinsdag 19 juni jl. het decor voor de jaarlijkse bijeenkomst van BureauLeiding. Ook deze keer was de opkomst weer groot en de sfeer was ontspannen. Het doel van deze jaarlijkse bijeenkomst is het samenbrengen van de leden van BureauLeiding en betrokkenen bij de Nederlandse kunststof leiding industrie. Het is
16 RONDLEIDING
dan ook altijd weer prettig te zien dat onder de gasten ook vertegenwoordigers van onder meer Kiwa Gastec, ISSO, Uneto-VNI en Bouwend Nederland te vinden zijn. Het programma was net zo als andere jaren opgedeeld in een inhoudelijk en een informeel deel. Voor het inhoudelijke deel betrad o.a. Hugo Gastkemper van RIONED het podium. Hij gaf een interessante lezing over de huidige staat van en de toekomstige ontwikkelingen rondom het Nederlandse riool. Ook was er een presentatie van de Basic Water Needs Foundation door Klaas de Vries, over een waterzuiveringproject
in India, waarbij BureauLeiding met name op financiële wijze betrokken is. Maar als je te gast bent bij het Nederlands Watermuseum, ontkom je natuurlijk niet aan een ‘rondleiding’ door dit museum. Onze gids ter plekke was Anton van Hooft. Wanneer u zelf eens een kijkje gaat nemen in dit museum (hetgeen wij u van harte aanbevelen), probeer dan voor elkaar te krijgen dat de heer Van Hooft u rondleidt. Mocht u denken dat er over water niet zo veel te vertellen valt, dan kunnen wij u verzekeren dat u na afloop van deze rondleiding uw glaasje water drinkt als een wijntje.
Een verrassend onderdeel van de dag was dan ook de waterproeverij. Een ieder die wel eens een wijnproeverij heeft meegemaakt, weet uiteraard dat hier de smaken en soorten dankzij allerlei invloeden sterk uiteen lopen. De smaak van water is natuurlijk minder uitgesproken dan wijn, maar het was verbazingwekkend hoeveel onderscheid er toch nog te proeven was. Maar na de watertjes was er gelukkig ook nog tijd voor het borreluurtje en het afsluitende dinerbuffet. Uiteraard met een glaasje water en een wijntje. Al met al wederom een zeer geslaagde dag en we hopen er in 2008 weer net zo’n interessante bijeenkomst van te maken.
RONDLEIDING 17
DE 100 - JARI GE EVOLUTIE
Een eeuw kunststof geeft de wereld een nieuwe draai Kunststof heeft wat moois te vieren. In 1907 werd in Amerika de eerste kunststof gepatenteerd: bakeliet. Daarmee viert kunststof nu dus zijn 100-jarige bestaan. Dat is beslist een bruisende champagne waard, want kunststof heeft onze maatschappij veel gebracht. En dat zal het de komende 100 jaar ook blijven doen.
18 RONDLEIDING
RONDLEIDING 19
Polyoxybenzylmethyleenglycolanhydride alias: bakeliet, een uitvinding van Leo Baekeland (1863-1944)
maken, maar ook totaal nieuwe producten. De resultaten van dat inzicht zijn u bekend. Zo worden kunststofvezels bijvoorbeeld gebruikt voor lichte en comfortabele kleding. Werd de kunststof leiding geïntroduceerd. Was de ruimtevaart nooit zover gekomen als ze nu is zonder kunststoffolie, die in de ruimte de warmte regelt. Kan de gezondheidszorg niet meer zonder kunststoffen die gebruikt worden voor bijvoorbeeld het infuus, injectiespuiten, hechtgaren, pleisters, contactlenzen, hartkleppen en kunstknieën. Enzovoort, enzovoort.
Gunstige perspectieven
Kunststof is niet weg te denken uit ons dagelijks leven. Doppen, flessen, speelgoed, matrassen, vloerbedekking, kozijnen en niet te vergeten natuurlijk aan- en afvoerleidingen: vaak zijn ze al dan niet compleet gemaakt van kunststof. Ook in de sport speelt kunststof een belangrijke rol. Denk bijvoorbeeld aan superlichte fietsframes, aerodynamische helmen, tennisrackets, surfplanken, vishengels en ski’s. En laten we vooral ook de auto-industrie niet vergeten. Het gebruik van kunststof en rubber verlaagt het gewicht van de auto, en dat is natuurlijk weer goed voor het milieu. Voor het begin van deze successtory moeten we terug naar Amerika aan het eind van de 19e eeuw. Naar de Belgische immigrant Leo Baekeland.
De bakermat: bakeliet Leo Baekeland (1867-1944) emigreerde op zijn 24e jaar naar de Verenigde Staten. Twaalf jaar later werd de briljante chemicus een vermogend man, door zijn vinding van het Velox-fotopapier te verkopen aan Eastman-Kodak. Met dit geld nam hij in zijn privé-laboratorium tientallen onderzoekers in dienst om de reacties te onderzoeken tussen fenol (een zwak zuur dat voorkomt in steenkoolteer) en formaldehyde (gas dat geproduceerd wordt door de oxidatie van methanol). Het resultaat was spectaculair. Baekeland slaagde er als eerste in een synthetische hars te produceren onder gecontroleerde omstandigheden: bakeliet. Deze eerste kunststof combineerde een aantal voor die tijd bijzondere eigenschappen. Het was gemakkelijk in elke vorm te modelleren, geleidt 20 RONDLEIDING
nauwelijks stroom en was erg goedkoop. Geen wonder dat bakeliet al snel zijn weg vond in duizenden producten. De kunststof werd onder meer gebruikt voor de productie van radio’s, asbakken en telefoons die nu gewilde collector’s items zijn. Tegenwoordig wordt bakeliet nog gebruikt voor o.a. de productie van elektrische schakelaars.
Rellen om nylonkousen De uitvinding van bakeliet opende de poorten voor de wetenschapswereld. Die ging zich ook met kunststof bezighouden, waardoor het tijdperk van de polymeren aanbrak. Met polymeren worden verschillende materialen bedoeld die een gelijksoortige chemische reactie hebben. Het principe van het ontstaan van bakeliet dus, maar dan gestoeld op een veel bredere basis. Onder polymeren vallen tegenwoordig synthetische en samengestelde materialen, maar ook natuurlijke grondstoffen als DNA, eiwitten en natuurrubber. In de jaren dertig kwamen er verschillende kunststoffen op de markt, waarvan nylon de belangrijkste was. Nylon was de eerste, moderne superplastic. Het werd ontwikkeld door chemiereus DuPont, die zijn nek had uitgestoken met een voor die tijd duizelingwekkende ontwikkelingsinvestering van bijna 30 miljoen dollar. Kort daarna brak de Tweede Wereldoorlog uit. De fabrieken van DuPont kregen de handen vol aan de productie van nylon parachutes. Na de oorlog kwam het nieuwe materiaal beschikbaar voor het grote publiek. Het betekende de doorbraak voor een van de grootste klassiekers ooit: nylonkousen. In Pittsburgh braken rellen uit toen veertigduizend vrouwen afkwamen op dertienduizend beschikbare paren nylonkousen.
Nieuwe uitvindingen Na W.O. II ging het hard met kunststof. Het bleek dat je niet alleen bestaande producten met dit nieuwe materiaal kon
Het Dutch Polymer Institute (DPI) is optimistisch over de kansen voor kunststoffen in de komende honderd jaar. Statistieken geven aan dat het gebruik van kunststoffen sinds het begin van de 20e eeuw vrijwel lineair stijgt. Terwijl de meeste andere materialen, zoals aluminium, hout en papier, een kleine piek hebben rond 1950 en dan een lichte daling laten zien. En de koek is nog niet op. Er zit nog altijd groei in de markt en door de ontwikkeling van sterke, lichtgewicht kunststoffen en speciale kunststoffen voor elektronica zal die zich voorlopig doorzetten. Opmerkelijk genoeg ziet het DPI slechts een bescheiden rol voor de zogenaamde biopolymeren; kunststoffen op basis van biomassa. Los van het feit dat het wellicht moreel aanvechtbaar is om landbouwgrond en voedingsmiddelen in te zetten voor de productie van kunststoffen, bestaat ook de veelgenoemde gesloten CO2 -loop ‘(nul CO2 productie) niet in de praktijk. Het DPI ziet meer in de biologisch afbreekbare varianten. Er zijn al kunststoffen met een hoog percentage melkzuur of zetmeel: stoffen die verschillende soorten bacteriën weer gebruiken om te groeien. Veel bioplastics zijn zo 90 tot 99 procent afbreekbaar te maken.
Aanrader: het kunststofmuseum Voor iedereen die meer wil weten over het ontstaan, de betekenis en de toepassing van kunststof, is een bezoek aan het Polyplasticum in Steenwijk van harte aan te bevelen. In dit kunststofmuseum vind je een grote bakelietverzameling, de eerste spuitgietmachines en allerlei oude producten, maar ook veel informatie over de laatste stand van zaken. www.polyplasticum.nl
RONDLEIDING 21
Hoe gezond staat de productie ervoor? Een kijkje in de keuken van een kunststofleiding producent
Van alle kunststoffen bedraagt alleen al de productie van PVC wereldwijd jaarlijks 39 miljoen ton. Daarvan neemt West-Europa 6 miljoen ton voor zijn rekening. Bijna een kwart hiervan wordt gebruikt voor de productie van leidingen en fittingen. Gigantische hoeveelheden dus. En dan laten we de andere soorten kunststof nog buiten beschouwing. Dat zet je wel even aan het denken. Hoe staat het er eigenlijk voor met de productie van kunststof leidingen in termen van duurzaamheid, veiligheid en milieu? 22 RONDLEIDING
RONDLEIDING 23
Verantwoording nemen
Veiligheid voorop
In het kader van de Europese wetgeving voldoet de producent aan de IPPC: Integrated Pollution Prevention and Control. ‘We zijn inmiddels gestart met de implementatie van REACH, de Europese wetgeving voor de chemische industrie waarmee ook wij te maken hebben, omdat we onze grondstoffen van deze industrie betrekken. In het verleden waren er pakweg 50 verschillende wetgevingen op het gebied van (gevaarlijke) stoffen waarmee je rekening moest houden, nu is alles ondergebracht in één REACHwet. Een goede zaak want het geeft meer duidelijkheid, hoewel deze wet wel heel ver gaat. De invoering ervan zal veel geld kosten.’ Zo blijkt ook in de kunststof leidingen industrie, zoals dat zo mooi heet, verandering de enige constante: ‘Je blijft altijd met veranderingen bezig. Want hoe goed ook, het kan altijd beter. Momenteel is energiebesparing een hot item. Als je kijkt naar het wereldwijde verbruik van fossiele stoffen, moet je je afvragen of het verantwoord is mondiaal zo door te gaan. Het bedrijfsleven moet haar steentje bijdragen aan energiebesparing. Dat is onze verantwoordelijkheid naar de maatschappij.’
‘In 2005 wonnen we de Safety Award: waardering voor het veiligheidsmanagement en het feit dat er dat jaar geen enkel bedrijfsongeval had plaatsgevonden. We sturen op de industriële veiligheidsprincipes, aangevuld met onze eigen interne regels en richtlijnen’ verklaart Petra Haisma: ’Sinds begin jaren negentig hanteren we overal binnen ons bedrijf de, zeg maar, 10 geboden voor veiligheid en gezondheid op de werkplek. Denk daarbij niet alleen aan zaken als beleid en structuur, maar ook aan concrete zaken als risk assessment, training en instructie, ergonomie, machineveiligheid, audits en inspecties, persoonlijke beschermingsmiddelen, enz. Iedere nieuwe medewerker volgt eerst een verplichte veiligheidstraining via internet. Ben je zover, dan leg je een examen af en slaag je daarvoor, dan ontvang je een certificaat. Veiligheid staat hier voorop en is een gedeelde verantwoordelijkheid van zowel werkgever als werknemer. Onze filosofie is erop gebaseerd dat alle ongevallen kunnen worden voorkomen. Wij hechten er dan ook grote waarde aan om bijvoorbeeld bijna-ongevallen te melden, zodat we gestructureerd kunnen anticiperen op onveilige situaties, die mogelijk toekomstig wel tot een bedrijfsongeval zouden kunnen leiden.’
Koudeopslagsysteem
Niemand die ons daar meer over kan vertellen dan de producenten zelf. Vandaar dat we praten met locatiemanager Thom Cremer en met Petra Haisma, manager Health, Safety and Environment, beiden werkzaam bij één van de genoemde producenten. Om te beginnen wil Cremer één ding duidelijk stellen: ‘De kunststofverwerkende industrie wordt nogal eens geschaard onder de chemische industrie. Dat is een misvatting. De grondstoffen die we aangeleverd krijgen door de chemische industrie worden door ons opgewarmd. Dat doen we bijvoorbeeld in een spuitgietmachine of in een extruder. Het product wordt gevormd middels een matrijs of een spuitkop en daarna koelen we het geheel weer af. Daar komen nauwelijks chemische reacties aan te pas.’
Milieuzorgsysteem Dat neemt niet weg, beaamt hij, dat de industrie (zoals dat in veel industrieën gebeurt) wel werkt met gevaarlijke stoffen. Dus moeten er waterdichte maatregelen worden getroffen op het gebied van arbeidsomstandigheden, veiligheid en milieu. ‘Naast ISO 9001 zijn we gecertificeerd volgens ISO 14001. Dit impliceert dat we een milieuzorgsysteem hanteren en dat we jaarlijks een milieuprogramma opstellen met een vooruitblik op de daarop volgende jaren. We brengen elk jaar verplicht een milieujaarverslag uit. Hierin zijn de milieuprestaties van het afgelopen jaar opgenomen.’ In het kader van de Wet Milieubeheer heeft men hier als een van de weinige grote bedrijventerreinen in Nederland, een zogenaamde milieuvergunning op hoofdzaken. Dit houdt in dat het bedrijf een grote mate van zelfregulering kent. ‘Daarvoor moet je in het verleden hebben bewezen dat je milieuzaken goed op orde hebt en dat je correct en open communiceert met de overheid. En natuurlijk moet je laten zien dat je dingen doet, dat het niet blijft bij mooie woorden.’ 24 RONDLEIDING
Namens de kunststofverwerkende industrie zijn tussen de NRK (Federatie Nederlandse Kunststof– en Rubberindustrie) en het ministerie van Economische Zaken afspraken gemaakt om het gebruik van energie te reduceren. ‘Mede in dit kader namen we in 1997 een van de grotere koudeopslagsystemen van Europa in gebruik. Je kunt productieprocessen koelen met chillers op het dak, maar dat vreet energie. Met dit systeem pompen we grondwater van 50 meter diepte naar boven en leiden dat door onze fabrieken om productieprocessen te koelen. Daarna gaat het water met ongeveer 20 graden weer de grond in, waarna het opnieuw kan circuleren.’ Zou je dit principe rücksichtslos toepassen, dan zou het grondwater geleidelijk worden opgewarmd, met alle gevolgen van dien voor én het ecosysteem én het koelen van de processen op termijn. Daarom koelen we in de winterperiode het grondwater af met beekwater, voordat het weer in de bodem verdwijnt. Over het jaar bezien blijft het water zo op ongeveer dezelfde temperatuur. We pompen 4 miljoen kubieke meter water per jaar op en zijn nu bezig om ons systeem verder te verfijnen. Zo kunnen we er nog meer rendement uit halen en het energieverbruik verder terugdringen.’
Innoveren Wat wordt er nog meer gedaan aan energiebesparing en tegen de CO2 uitstoot? ‘De appels die laag hangen hebben we natuurlijk al geplukt. Ik denk dan bijvoorbeeld aan lekkagevrije persdrukleidingen, frequentieregelaars op bepaalde motoren; daar kun je vrij gemakkelijk een energiebesparing van 20 procent mee halen. Ook recycling van grondstoffen heeft onze aandacht. Wat we vooral ook niet mogen vergeten is productinnovatie. Door met minder grondstoffen dezelfde typen leidingen te produceren bespaar je grondstoffen en energie. Lichtere producten zijn ook logistiek hanteerbaarder. Voorwaarde is uiteraard wel, dat we de productkwaliteit handhaven.’
Communiceren & motiveren Het gesprek met Petra Haisma tekent zich door enthousiasme, professionaliteit en een bewonderenswaardige kennis van HSE-trajecten, feiten en cijfers. HSE staat hier stevig op de kaart, zoveel is al snel duidelijk. ‘We werken hier met World Class Operational Manufacturing, dat uit een achttal pijlers bestaat, waarvan HSE er één is. Vanwege het belang van deze pijler, zijn hiervoor ook internationaal werkgroepen opgericht, die met name thema’s behandelen als het ontwikkelen van nieuw beleid en tools om veiligheid te meten, te monitoren en te verbeteren.’ Voorlichting aan medewerkers is daar niet los van te zien: ‘Bijvoorbeeld: werk je met lijmen, dan heb je een dagvoorraad staan, geen weekvoorraad. We voeren elk kwartaal een andere veiligheidscampagne. De huidige heet ‘vertil je niet’ en gaat over het verstandige gebruik van je rug. Daarin wordt de aandacht gevestigd op de rug zelf en op de ergonomische aspecten op zowel een fabrieks- als kantoorwerkplek. De betrokkenheid van de medewerkers is groot; aan het uitvoeren van veiligheids- en milieuaudits doet iedereen mee, dus ga maar na, dat zijn er zo’n 100 op jaarbasis. Dezelfde betrokkenheid geldt ook voor het aandragen van verbeteringen en oplossingen.’
Dit jaar hebben we tot nu toe twee bedrijfsongevallen met verzuim gehad. Wil je dus ongevallen voorkomen, dan moet je structureel de aandacht op de onderkant van de ijsberg vestigen, zodat hij daar als het ware gaat smelten. Voor ons is dat de reden om veiligheids- en milieuaudits en interne campagnes uit te voeren, onze medewerkers te trainen en erbij te betrekken. Veiligheid gaat ons immers allemaal aan.’ ‘We hebben een grote verantwoordelijkheid. Niet alleen naar onze eigen mensen toe, maar ook naar de omgeving en de omwonenden. Tenslotte zitten we hier vlak tegen de bebouwde kom aan. Ons bedrijfsnoodplan is 24 uur per dag operationeel, mocht er iets gebeuren, dan kunnen we betrokken partijen snel informeren. Gelukkig is dat nog niet nodig geweest en dat we willen we graag zo houden. Daarom nemen we overal waar we kunnen structurele en preventieve maatregelen.’
IJsbergmodel ‘We gaan uit van het ijsbergmodel; je hebt moeilijk zicht op wat er zich onder het wateroppervlak afspeelt – maar dat is wel de grootste hap. Het model berust op de berekening dat 10.000 onveilige situaties kunnen leiden tot 1.000 bijnaongevallen. Deze kunnen weer leiden tot één bedrijfsongeval met verzuim. Wil je als organisatie dus dat medewerkers zich bewust zijn van hun veiligheid, dan moet je aan de onderkant van de ijsberg beginnen, want door het reduceren van onveilige situaties reduceer je ook de kans op bijna-ongevallen en daarmee weer de kans op een bedrijfsongeval met verzuim. RONDLEIDING 25
In India is onveilig drinkwater een van de grootste veroorzakers van ziekte. De Nederlandse stichting Basic Water Needs Foundation is er na jaren van onderzoek in geslaagd om een low cost waterzuiveringsysteem te ontwikkelen dat wordt gebouwd in India en waarvan ook vrijwel alle componenten uit dit land afkomstig zijn. Lage kosten zijn essentieel: in dit arme gebied kunnen mensen niet meer betalen dan 50 Paisa (ongeveer 1 eurocent) voor een kruik met 20 liter veilig drink- en keukenwater. Om de installatie kostendekkend te laten zijn, moeten in het dorp dagelijks tenminste 300 gezinnen veilig drinkwater kopen.
Bewustmaking Hoe vreemd het misschien ook mag klinken: met alleen een goede zuiveringsinstallatie is het waterprobleem niet opgelost. Zonder bewustmaking van de noodzaak van veilig drinkwater en zonder goede voorlichting over het gebruik van de installatie hebben alle andere inspanningen weinig zin. De oplossing ligt voor de hand: campagne voeren. Maar dat is niet eenvoudig in een arme regio waar de mensen laaggeschoold en vaak analfabeet zijn. Communiceren via bladen, folders, posters en dergelijke heeft dan weinig tot geen effect. Reden waarom de Basic Water Needs Foundation voor de voorlichting en imple-
Educatie van het zuiverste water
Samen met de locale Yatra Arts Foundation is Avalokita bezig een multifunctioneel kunstzinnig centrum op te zetten in Zuid-India. Hier (of van hieruit) kunnen uiteenlopende bewustwordingsactiviteiten worden georganiseerd, voorlichtingscampagnes opgezet, trainingsfaciliteiten voor hulporganisaties ontwikkeld, kinderen met problemen thuis en op school opgevangen en schoolprojecten, straattheaters en videoprojecten worden georganiseerd. De stichting Impulsis ondersteunt Avalokita bij de financiering, door de fondsen die door Avalokita geworven zijn te verdubbelen tot een bedrag van maximaal 20.000 euro. Om het centrum te kunnen bouwen en in te richten is nog een kleine 30.000 euro nodig van andere donateurs. Om alle activiteiten in de dorpen in de regio te kunnen uitvoeren is een tweedehands transportbus nodig, zodat torenhoge taxikosten worden voorkomen. Voor deze bus is ook elke donatie welkom.
Uitbreiding activiteiten Na de voorspoedige lancering van het pilotproject is de BWNF inmiddels gestart met het plaatsen van zuiveringsunits in vier grotere dorpen in de regio. Hiervoor zijn units nodig met een grotere capaciteit. Dit vergt nog het een en
Kunstzinnige voorlichting in India door Avalokita In het vorige nummer van RondLeiding schreven we over de activiteiten van de stichting Basic Water Needs Foundation. In het Indiase dorp Thenkodipakkam, in de zuidelijke deelstaat Tamil Nadu, startte de stichting vorig jaar een pilotproject met een low cost waterzuiveringsysteem. Hoe staat het nu? mentatie van de zuiveringsprojecten nauw samenwerkt met een andere Nederlandse organisatie: de stichting Avalokita.
Avalokita Avalokita is voortgekomen uit een langdurige samenwerking met de BWNF. Initiatiefneemster van de stichting is mevrouw Pallas Hendriks. Bij haar regelmatige verblijf in India constateerde ze dat het belangrijk is om het zelfbewustzijn, de creativiteit en de daadkracht van de mensen te stimuleren. Hierdoor neemt ook het effect van de materiële hulp toe. Sleutelwoord hierbij is educatie die aansluit bij de kennis, de interesse en, zeker niet in de laatste plaats, bij de cultuurbeginselen van de dorpsbewoners. Onder het motto ‘Van overleven naar leven’ kiest Avalokita voor een innovatieve methodiek. De stichting ontwikkelde een voorlichtingscampagne op kunstzinnige basis. Zo wordt er bijvoorbeeld gebruik gemaakt van instrumenten als straattheater, poppenkast, dramalessen op school, films waarin de bevolking zich in haar eigen omgeving kan observeren, enzovoort. Onconventioneel misschien in onze westerse ogen, maar het werkt wél. Het hele dorp maakt inmiddels gebruik van de zuiveringsunit. Voor de implementatie van de unit wordt nauw samengewerkt met de plaatselijke vrouwengroep, zodat deze het systeem zelfstandig kan beheren. 26 RONDLEIDING
Multifunctioneel centrum
ander aan aanpassingen, maar naar men verwacht zal dat geen onoverkomelijke problemen opleveren. Daarnaast heeft Avalokita een plan opgesteld voor de introductie van waterfilters in de kleinere dorpen. Deze hebben te weinig inwoners om een zuiveringsunit rendabel te laten functioneren. Daarom wordt hier ingezet op individuele waterfilters per huishouden. De implementatie hiervan vindt naar verwachting plaats begin 2008. Avalokita is nu bezig met het uitbreiden van haar activiteiten en richt zich behalve op voorlichting en implementatie van waterzuiveringsproducten ook op trainen van lokale vrouwengroepen en het introduceren van creatief onderwijs.
Sponsoring BureauLeiding sympathiseert sterk met deze initiatieven en levert dan ook een sponsorbijdrage. Wilt u ook een waterzuiveringsunit sponsoren, bel dan de: Basic Water Needs Foundation via 06 - 455 50 539. Kijk voor de sponsoring van het centrum of de bus op www.avalokita.org of bel 06 - 481 09 085 / 06 - 536 41 106.
RONDLEIDING 27
In 1976 vond in Philadelphia, U.S.A., een bijeenkomst plaats van oud-Vietnamstrijders. Op zich niet zo’n bijzondere gebeurtenis, ware het niet dat die dag wereldwijd een historische lading heeft gekregen. Onder de veteranen brak een longontsteking-epidemie uit die 34 dodelijke slachtoffers eiste. Boosdoener was de tot dan toe onbekende legionella bacterie. Voor het eerst werd legionella vastgesteld; een ziekte die beter bekend zou worden als de veteranenziekte.
Het voorkomen van de veteranenziekte
De bacterie de baas
Legionella komt meestal voor in een waterrijke omgeving, waar de bacterie maandenlang kan overleven en zich vermenigvuldigen. De infectie kan worden opgelopen door het inademen van besmette waternevel uit douchekoppen, kranen en badinrichtingen. Een grote besmettingsbron kan ook de airconditioning zijn in grote openbare gebouwen, zoals hotels en ziekenhuizen. Vaak ook wordt de infectie in het buitenland opgelopen. Er zijn geen aanwijzingen dat de bacterie van de ene op de andere persoon kan worden overgedragen. De kans op besmetting bij een bezoek aan een zwembad of sauna bestaat wel, maar is heel klein. In Nederland kwam in 1999 een uitbraak van een Legionella-epidemie voor bij de Westfriese Flora in Bovenkarspel.
Stilstaand warm water De legionella-bacterie komt maar sporadisch voor in de bodem en in het (leiding)water. Niks om je zorgen over te maken, zolang het bij hele kleine aantallen blijft. Het probleem ontstaat als de bacterie kans ziet om zich te vermenigvuldigen. Dat kan gebeuren bij water met een temperatuur tussen 25 en 55º C. Als het water bovendien langere tijd stilstaat is het hek helemaal van de dam. De dreiging van een epidemie kan dan serieuze vormen aannemen. Is een installatie goed aangelegd, en wordt ze bewust en volgens de voorschriften gebruikt, dan is er niks aan de hand. Dit veiligheidsprincipe is ook vastgelegd in de Nederlandse wetgeving. Bedrijven en instellingen die behoren tot de risicogroep (zoals zwembaden, sauna’s, zorgcentra, kampeerterreinen, jachthavens) hebben de plicht om deugdelijk water beschikbaar te stellen. Bij een onverhoopte uitbraak van legionella die te wijten is aan het niet nakomen van deze zorgplicht, kan de eigenaar hoofdelijk aansprakelijk worden gesteld voor de schade.
28 RONDLEIDING
Stichting Veteranenziekte Waterdichte veiligheid dus? Volgens de Stichting Veteranenziekte, opgericht naar aanleiding van de epidemie in Bovenkarspel, is Nederland in Europees perspectief weliswaar alert op legionella, maar zijn er nog wel verbeteringen mogelijk. Men denkt hierbij onder meer aan een meld- en registratieplicht voor koeltorens (goede waterkoeling voorkomt legionella) en aan intensievere controle op en handhaving van de zorgplicht. Hoe dan ook: uit alles komt naar voren dat voorkomen beter is dan genezen. De sleutel hiervoor ligt bij een goed aangelegde en goed onderhouden installatie. Een installatie waaruit in vrijwel alle gevallen kunststof leidingen niet zijn weg te denken!
Tips voor thuis • Zorg ervoor dat de temperatuur van de douchewater bij het tappunt minsten 600 C wordt. U kunt dit meten m.b.v. een emmer en een thermometer. • Een paar dagen weg geweest? Spoel bij thuiskomst de leidingen door met koud of heet water tot het water écht koud of heet is. Voorkom verneveling en ventileer de ruimte goed. • Heeft het water van de plantenspuit in de zon gestaan? Ververs het voordat u gaat spuiten. • Laat in de zomer de tuinslang na gebruik goed leeglopen. Ook kunt u beter niet fijnnevelig sproeien. • Werkt uw luchtbevochtiger met verneveling? Doe er dan gekookt water in, maak de bevochtiger wekelijks schoon en ververs het water wekelijks. • Koffiezetapparaten, stroomstrijkijzers, ligbaden, waterpistolen en de airconditioning van uw auto vormen geen besmettingsgevaar. • Kijk voor meer tips en informatie op www.legionellaziekte.nl RONDLEIDING 29
Kunststof leidingsystemen hebben veel voordelen. Eén ervan is dat ze makkelijk kleur kunnen bekennen. Maar dan moet u ze wel kunnen hérkennen. Iedereen kent inmiddels wel de grijze of roodbruine buizen voor gemengde of gescheiden buitenriolering stelsels. Kleuren geven ons de mogelijkheid om visueel te maken wat er zoal door de buis gaat. De kleurcodering zoals die door de Nederlandse producenten wordt toegepast, voldoet aan de geldende Europese en Nederlandse normen. De buizen zijn, afhankelijk van de toepassing, voorzien van KIWA, KOMO, of Gastec QA keurmerk.
Omdat het aantal kleuren dat wordt gehanteerd in relatie tot toepassing, de afgelopen jaren is toegenomen, denken wij dat we er goed aan doen om dit nogmaals overzichtelijk in kaart te brengen. Het gaat hierbij om de meest voorkomende en gebruikte buizen in zowel PVC als PE.
Op onze website, www.bureauleiding.nl kunt u dit overzicht ook downloaden.
PVC leidingsystemen De meeste leidingen worden vervaardigd van PVC. Hard en stevig materiaal, met vele toepassingsmogelijkheden en een lange levensduur.
Kleur bekennen
Drinkwater
Drinkwater
Persriolering
Donkergrijs
Creme
Donkergrijs
Binnenriolering
Gas
Lichtgrijs
Geel
De visuele herkenbaarheid van kunststof leidingsystemen
Buitenriolering
Buitenriolering
Infiltratie
Lichtgrijs
Roodbruin
Groen
PE leidingsystemen PE leidingsystemen worden gebruikt in vele toepassingen voor drinkwater, afvalwater, en gas. De buizen zijn
leverbaar in diverse diameters, drukklassen en de diverse materiaalsoorten PE 40, PE, 80 en PE 100.
Drinkwater
Persriolering
PE 40
Zwart met blauwe strepen verdeeld
PE 80
over de gehele omtrek van de buis
PE 80
Zwart met blauwe strepen verdeeld
PE 100 Zwart / Zwart met bruine strepen
over de gehele omtrek van de buis
Zwart / Zwart met bruine strepen
PE 100 Zwart met blauwe streep / Blauw
Binnen- en buitenriolering PE 80 en PE 100 Zwart
Gas PE 80
Zwart / Zwart met gele strepen / Geel
PE 100 (SDR 17,6 4bar)
Zwart / Zwart met 4 gele strepen
PE 100 (SDR 11 8bar)
30 RONDLEIDING
Zwart / Zwart met 4 oranje strepen / Oranje
RONDLEIDING 31
Een niet onbelangrijk punt bij het vervangen of aanleggen van ondergrondse infrastructuur, is het beperken van overlast en schade aan de omgeving. En hinder voor het verkeer. Een opgave die in ons dichtbebouwde en -bevolkte landje niet altijd even eenvoudig is. Al helemaal niet in stedelijke gebieden. De keuze voor boortechnieken, waarbij geen sleuf gegraven hoeft te worden, ligt dan ook voor de hand. Horizontaal gestuurd boren (internationaal afgekort tot HDD) is zo’n sleufloze boortechniek die z’n oorsprong vindt in de olie industrie. Vanaf de jaren zeventig in de vorige eeuw, werd de techniek ook steeds meer gebruikt om (gas en olie) pijpleidingen onder wegen, kanalen en rivieren aan te leggen. Nu wordt HDD niet alleen meer voor gas en olie gebruikt, maar ook voor waterleidingen, elektriciteit- en telecommunicatiekabels. De techniek wordt echter de laatste jaren in Nederland ook ingezet bij het aanleggen van tunnels. Mooie voorbeelden hiervan zijn o.a. de Groene Hart-tunnel en de Noord-Zuidlijn in Amsterdam. Maar hoe gaat dit proces in de praktijk in z’n werk? Het boorproces verloopt kortweg in drie fases, waarbij de eerste als de zogenaamde pilot-boring wordt omschreven. Het boorhoofd wordt in deze fase door een ‘rig’ door de aarde geduwd. Doordat het boorhoofd hol is, kan deze vanaf de oppervlakte door een holle leiding van bentoniet (kleisoort met specifieke eigenschappen) worden voorzien, waardoor het boorgat openblijft en de overtollige aarde kan worden afgevoerd. Het boorgat is, dankzij overdruk van het boorhoofd en het vrijkomende boorvloeistof, gemiddeld 20 tot 50% groter dan de boor. In de tweede fase wordt het boorgat verder verruimd. Dit gebeurt simpelweg door de eerste boorkop te vervangen door een grotere (de ‘ruimer’) en deze terug te trekken. Een leiding met boorvloeistof, ter voorkoming van instorting van de ‘tunnel’, wordt meegetrokken. De uiteindelijke diameter van de ‘tunnel’ bepaalt hoe vaak dit ruimen herhaald moet worden.
Weg met opbrekingen
De derde en laatste fase van het proces is het trekken van de ‘productiepijp’. Als het boorgat de juiste diameter
heeft bereikt, wordt de leiding met boorvloeistof losgekoppeld van de ‘ruimer’ en vervangen door de ‘productiepijp’ en een laatste ruimer. Om draaiing van de pijp te voorkomen, wordt er tussen de ruimer en de pijp een wartel geplaatst. De totale productietijd van het proces, wordt voor een groot deel bepaald door de inrichting van de bouwplaats. Zeg maar de twee plekken waar het eigenlijke boren plaatsvindt en eindigt: de beginschacht en de eindschacht. Bij de beginschacht staat altijd de ‘rig’ en aan het eind ligt altijd de productiepijp klaar. Deze wordt al voor het trekken geheel in elkaar gezet en op rollers gelegd, zodat hij op een soepele wijze het boorgat kan worden ingetrokken. Enkele jaren geleden is er in Toronto (Canada) een vergelijkend onderzoek gedaan tussen het leggen van een PVC leiding via HDD techniek en op de conventionele wijze. In de aanbesteding van het project viel het grote prijsverschil tussen de aannemende partijen al op. In de tender werd het project nauwkeurig beschreven en één van de grote kostenposten zou het verwijderen en het opnieuw aanbrengen van asfalt op een zeer groot oppervlak zijn. Door gebruik te maken van Trenchless Technology, zoals HDD ook wel wordt genoemd, zou in dit specifieke project een substantiële kostenbesparing ontstaan. Dit resultaat is echter niet maatgevend voor elk project. Om te kunnen beoordelen welke methode het meest geschikt is, zullen beide productiemethodes naast elkaar moeten worden gelegd en vergeleken. Maar gelet op alle andere voordelen die HDD met zich meebrengt, zou deze sleufloze techniek wel eens een mooie toekomst tegemoet kunnen gaan. Onderzoeken naar nog verfijndere methodes en technieken zijn in volle gang. In Nederland is het vooral GeoDelft en de Nederlandse Vereniging voor Sleufloze Technieken en Toepassingen die zich hiermee bezig houden. Eens kijken hoe vaak we het bordje ‘omleiding’ straks nog tegen gaan komen…
Horizontaal gestuurd boren maakt grote ontwikkelingen door
Fotografie: J. Franssens
32 RONDLEIDING
RONDLEIDING 33
Bakken in de olie
Kunststof leidingen bestand tegen druk en hitte
Staal mag dan sterk zijn, het heeft ook de eigenschap dat het gaat corroderen. Met als gevolg dat er gaten in de leiding vallen en dat je deze soms binnen twee tot zes maanden alweer moet vervangen. ‘Kunststof corrodeert niet. Dus waarom zou je geen kunststof systeem inzetten? Probleem is alleen, dat normaal gesproken de drukrating van kunststof niet toereikend is. Een gewone PE buis is niet zonder meer geschikt voor olie en hoge temperaturen. In dit geval heb je te maken met olie en hoge temperaturen.’ We zitten op de werkkamer van installatiemanager Peter Cloos. Met het koele, nazomerse uitzicht op het IJsselmeer is het hittescenario dat hij schetst bijna surrealistisch. 34 RONDLEIDING
RONDLEIDING 35
Vaak zijn daar de mensen in het veld ook de mensen met het geld, die kunnen snel beslissen. Er zijn uiteraard ook veel procedures waaraan men zich moet houden. Maar al die procedures zijn op staal geëigend. Dat moet je allemaal mobiliseren, procedures herschrijven enzovoort, om ergens binnen te komen.’
Lieslaarzen in Nigeria
55ºC in de schaduw Samen met zijn collega Bert Dalmolen stond Cloos in 1998 aan de wieg van de ontwikkeling van een buissysteem dat bestaat uit drie lagen. De kern, het vloeistofdragende deel, bestaat uit PE buis. Daaromheen is een versterkingslaag van aramide-vezels getrokken, die de buis een hogere drukweerstand geeft. De buitenmantel bestaat uit witte PE-buis met titaniumoxide: ‘Om de vezels te beschermen en om de leiding te beschermen tegen de UV-straling. In de woestijnen is het overdag in de schaduw 55 graden. Als je daar een zwarte PE-buis neerlegt, kun je er een eitje op bakken. Daar verbrand je je aan, net als aan een stalen buis. De buis van ons blijft op omgevingstemperatuur, maximaal 55 tot 60 graden.’ Stalen buizen worden in stukken van 12 meter aan elkaar gelast. Ze worden simpelweg afgewikkeld van een houten frame en kan zo in één keer gelegd worden tot een lengte van 400 meter. Met al die voordelen zou je verwachten dat de oliemaatschappijen staan te dringen. Maar zo eenvoudig gaat dat niet.
In 2000 werden de eerste kunststof flowlines gelegd in Oman. Intussen ligt er her en der opgeteld al zo’n honderd kilometer (een flowline is gemiddeld 2 kilometer lang). De reputatie begint rond te zingen. ‘In Nigeria hebben we gezegd: sorry, maar we zijn niet van plan om elke vijf uur een gaatje te dichten. Ik heb begrepen dat daar nu maatregelen zijn getroffen, waardoor men de afgetapte olie niet meer zomaar kwijt kan. Het probleem heeft zich verlegd. Ze zagen nu de stalen leidingen door en verkopen het staal. Voor het milieu zijn de gevolgen zo mogelijk nog dramatischer. Je moet daar met lieslaarzen door het wingebied omdat de olie overal ligt. Onze buis is van kunststof, dat kunnen ze niet doorverkopen dus laten ze het hopelijk liggen. Als ze onze buizen met rust laten, heb je al 99 procent van de vervuiling te pakken. Dat zou fantastisch zijn.’ De hele grote oliemaatschappijen zijn ook log. Ze mogen natuurlijk geen risico’s lopen, dus willen ze vaak alles zelf uitvinden. Het leukste zijn de kleine oliemaatschappijen, daar kan gewoon meer en heb je te maken met kortere lijnen.
In Duitsland zijn al drie gasleidingen gelegd en kon men ook komen opdraven voor een bijzonder project. Een hotel op 300 meter hoogte moest voorzien worden van water. De druk van 30 bar was teveel voor een conventionele PE-leiding. De helling was te steil voor staal, dus zou men de leiding om de helling moeten heen leggen. Dat zou een leiding van 3 kilometer worden; te kostbaar. ‘Wij konden
onze leiding zo van boven naar beneden uitrollen. Ingraven en klaar, het was in no-time gepiept.’ Naast dit soort nicheprojecten is het bedrijf ook offshore bezig: ‘We zijn nu bezig in Turkmenistan, hebben projecten in Kongo en Brunei, dus dat gaat ook wel lopen.’ Denk nog maar eens aan dit verhaal als u morgen benzine staat te tanken...
Lobbyen ‘Staalbuizen zijn al 100 jaar of meer bekend in de olieindustrie. Ze weten hoe ze daarmee moeten omgaan en alles is aanwezig om de staalbuizen te installeren. Om een nieuw systeem geïntroduceerd te krijgen, moet je praten als Brugman. Je kunt het management wel interesseren, de technische staf ook wel, maar daarna heb je te maken met de mensen in het veld. Die krijgen een budget toegewezen van hun oliemaatschappij. Ze mogen zelf bepalen wat ze daarmee doen, zolang ze maar aan de gestelde olieproductie komen. Ons systeem is duurder dan de metalen buizen. Er moet dus meer geld worden geïnvesteerd om een systeem te kopen en men houdt minder budget over om te spenderen aan onderhoud. Dan zou je toch gaan denken: dat onderhoud hoef ik volgend jaar niet meer te doen, maar zoiets is een moeilijk proces. Die mensen kijken niet vooruit. 36 RONDLEIDING
RONDLEIDING 37
BlueManGroup
Drie blauwe mannen met PVC buizen
38 RONDLEIDING
In de tachtiger jaren zetten drie New Yorkse straat-
naar de schilderijen van Edward Hopper. Een schilder
artiesten, Chris Wink, Mat Goldman en Phil Stanton
die de eenzaamheid van de stadsmens perfect wist vast
tijdens een begrafenis in Central Park een kale nepschedel
te leggen en vond dat mensen in een stad als New York
op en schilderden zich blauw. Ze wilden hiermee een
alleen maar nepcontacten onderhielden via pijpleidingen
maatschappelijk statement maken en verwezen hierbij
als de metro en het riool.
Photo by Ken Howard © Blue Man Productions, Inc.
RONDLEIDING 39
Informatie en inspiratie rond kunststof leidingsystemen. Dat is RondLeiding. Geen technisch en productgericht vakblad. Daar zijn er naar onze mening al genoeg van en bovendien kunt u voor meer gedetailleerde en goed gedocumenteerde productinformatie terecht bij de leden van BureauLeiding. Bezoekt u daarvoor ook eens onze website www.bureauleiding.nl. Maar naast onze eigen website zijn er ook nog diverse andere, interessante sites die de moeite waard zijn. Dus als u meer wilt weten over de onderwerpen die in deze RondLeiding zijn behandeld, kijkt u op deze sites.
Photo by Ken Howard © Blue Man Productions, Inc.
Inmiddels is er van dat maatschappelijk statement weinig meer over. Blue Man Groep is uitgegroeid tot een wereldwijd opererend multimediabedrijf met meer dan 500 medewerkers met 60 roulerende blauwe mannen trio’s in onder meer New York, Boston, Chicago, Las Vegas, Toronto, Berlijn en onlangs ook in Amsterdam. Het begon in Nederland met een optreden op de Amsterdamse Uitmarkt en bij de TMF Awards (met DJ Tiësto) en we zagen ze ook nog bij Tiësto’s Elements of Life Concert in de Gelredome.
www.polyplasticum.nl Stichting PolyPlasticum is het eerste kunststof kennis / informatiecentrum in Nederland (1988).
De show van de mannen is inmiddels immens populair en bestaat hoofdzakelijk uit percussie en rockmuziek. Hierbij wordt gebruik gemaakt van een spookachtig ogende band die een verdiepinkje hoger achter de drie heren op het podium staan. Er wordt ongelooflijk geramd op megadrums, maar er klinken soms ook heel subtiele klanken, uit bijvoorbeeld pvc-buizen die zo van een willekeurige bouwmarkt lijken te komen. De buizen worden gebruikt als drumtrombone of als xylofoon. Publiek op de eerste rijen wordt aangeraden om beschermende kleding te dragen tegen verf of etenswaren, waarmee
www.iba.nl en www.cob.nl MOOI meer informatie over de ondergrondse infra.
www.legionellaziekte.nl Voor meer info en veel interessante links.
Bijna tien maanden lang stond de Blue Man Group in de Theater Fabriek in Amsterdam. Tien maanden lang bijna continu geheel uitverkocht.
Photo by Ken Howard © Blue Man Productions, Inc.
40 RONDLEIDING
Mocht u ze toch hebben gemist kijk dan even op internet. Ze zullen ongetwijfeld nog ergens in een Europese hoofdstad spelen. Een leuke aanleiding voor een gezellig stedentripje en zeer zeker de moeite waard. Of misschien dat dit artikel u inspireert om zelf iets creatiefs te doen met een kunststof buis.
RondLeiding is een uitgave van BureauLeiding, informatiebureau kunststof leidingsystemen. RondLeiding verschijnt tweemaal per jaar. RondLeiding wordt naar een vast aantal adressen verstuurd binnen een door BureauLeiding gedefinieerde doelgroep. Het magazine kan ook worden aangevraagd via www.bureauleiding.nl Aan de hand van sfeervolle artikelen, reportages en zeer uiteenlopende onderwerpen, brengt RondLeiding de innovatieve wereld van kunststof leidingsystemen onder de aandacht van een brede doelgroep. Wij zijn uiteraard geïnteresseerd in uw mening. Heeft u opmerkingen of suggesties, laat het ons weten:
[email protected] Aan dit magazine werkten mee: Concept, vormgeving, tekst en beeldbewerking: DeFirma Creatieve Zaken, Hengelo. Eindredactie: BureauLeiding. Fotografie: Studio Paul Haverkort, Enschede, stockbeelden en BureauLeiding. Foto's pagina 22, 23 en 24: Ken Howard, Blue Man Productions. Foto's pagina 33 J. Franssens Foto's pagina 14/15 Nederlands Watermuseum Druk: Den Haag Media Groep Met dank aan Alphacan, DYKA, Martens Kunststoffen, Pipelife en Wavin, voor redactionele bijdragen en het beschikbaar stellen van foto’s.
Photo by Ken Howard © Blue Man Productions, Inc.
tijdens de show wordt gesmeten. Een show overigens, die bol staat van lichteffecten en waarbij het publiek nadrukkelijk wordt betrokken. Ondanks dat er totaal niet wordt gesproken, maar slechts gebruik wordt gemaakt van lichaamstaal. Humor is hierbij het kernwoord.
COLOFON
www.riool.net Alles over klimaatverandering en regenwateroverlast. En nog veel meer uiteraard.
© Zonder schriftelijke toestemming van BureauLeiding is gehele of gedeeltelijke overname van teksten, foto’s, illustraties en onderwerpen uitdrukkelijk verboden. Aan de in deze uitgave vermelde feiten en gegevens kunnen geen rechten worden ontleend.
Postbus 152 2260 AD Leidschendam Telefoon: 070 4440650 Fax: 070 4440661 www.bureauleiding.nl
[email protected]
