Rondleiden in de praktijk Een studieboek voor gidsen en reisleiders
Deel 2
Bob De Groof, Victor Mees, Key Minnebo
Deze syllabus werd ontwikkeld in opdracht van Toerisme Vlaanderen. Niets uit deze uitgave mag worden gekopieerd, bewerkt of aangepast zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de auteurs en de opdrachtgever.
1
Inhoudsopgave Rondleiden in de praktijk deel 2.......................................................................................................................... 1 Inhoudsopgave....................................................................................................................................................... 2 Woord vooraf......................................................................................................................................................... 4 Hoofdstuk 1: Gids en groep.................................................................................................................................. 5 Afstemmen op de doelgroep............................................................................................................................... 5 Voorkennis .................................................................................................................................................... 5 Heterogene groep........................................................................................................................................... 6 Vier cruciale vragen....................................................................................................................................... 7 Wat weten de groepsleden al?................................................................................................................... 8 Wat moeten de groepsleden weten?.......................................................................................................... 8 Wat willen je groepsleden weten? ............................................................................................................ 9 Hoe is de groep ingesteld? ...................................................................................................................... 10 Tips/Checklist: ........................................................................................................................................ 10 Hoofdstuk 2: Gids en ruimte .............................................................................................................................. 11 Het traject uitstippelen...................................................................................................................................... 11 De ruimte is een gegeven............................................................................................................................. 11 De gids in zijn habitat.................................................................................................................................. 11 Tips/Checklist: ........................................................................................................................................ 12 Acclimatiseren ............................................................................................................................................. 13 Tips/Checklist: ........................................................................................................................................ 14 Een traject kiezen ........................................................................................................................................ 14 Het trajectverhaal......................................................................................................................................... 15 De groep ...................................................................................................................................................... 16 De (geanticipeerde) omstandigheden .......................................................................................................... 17 Veiligheid .................................................................................................................................................... 17 Checklist: ................................................................................................................................................ 18 Het trajectscenario ....................................................................................................................................... 19 Begin....................................................................................................................................................... 19 Midden.................................................................................................................................................... 19 De ‘aankomst’......................................................................................................................................... 20 Flexibel gidsen............................................................................................................................................. 20 Hoofdstuk 3: Het verhaal vertellen.................................................................................................................... 21 Structuur ........................................................................................................................................................... 22 Infostramien................................................................................................................................................. 22 Verteltechnieken.......................................................................................................................................... 24 Prikkelen en uitnodigen tot participeren...................................................................................................... 24 Interne Intelligentie................................................................................................................................. 25 Ervaringsintelligentie.............................................................................................................................. 25 Omgevingsintelligentie:.......................................................................................................................... 25 Tips/checklist.......................................................................................................................................... 25 Hoofdstuk 4: Het praktisch verloop van de gidsbeurt ................................................................................... 27 Gidsenbeurt van begin tot einde ....................................................................................................................... 27 De kennismaking ......................................................................................................................................... 27 Tussenstop ................................................................................................................................................... 28 De positie ................................................................................................................................................ 28 Het moment ............................................................................................................................................ 29 Het verhaal.............................................................................................................................................. 30 Vragen .................................................................................................................................................... 30 Omgaan met vragen(stellers): ............................................................................................................ 30 Lastige vragen(stellers)? .................................................................................................................... 31
2
Het slot.................................................................................................................................................... 32 Nazorg .................................................................................................................................................... 32 Timing en comfort .................................................................................................................................. 32 Hulpmiddelen bij het gidsen............................................................................................................................. 33 Wat staat tot je beschikking? ....................................................................................................................... 33 Eigen collectie ........................................................................................................................................ 33 Microfoon / geluidsversterking............................................................................................................... 34 Beluistering via koptelefoon .............................................................................................................. 34 Stem via luidspreker........................................................................................................................... 35 Soorten microfoons ............................................................................................................................ 35 Klank en beeldillustraties........................................................................................................................ 36 Video's, dia's, geluidsbanden, computers in de ruimte zelf................................................................ 36 Checklist doorloop rondleiding: .................................................................................................................. 36 Specifieke vereisten.......................................................................................................................................... 37 Natuurwandeling ......................................................................................................................................... 37 Museumbezoek............................................................................................................................................ 37 Tips voor museumrondleidingen waarbij de gids niet verbonden is aan het museum: ...................... 38 Plaatsen van eredienst.................................................................................................................................. 39 Tentoonstellingen ........................................................................................................................................ 39 De tijdelijkheid: ................................................................................................................................. 39 De mogelijkheden en beperkingen van de locatie:............................................................................. 39 De tentoonstellingmaker(s): ............................................................................................................... 40 De tentoonstellingsopbouw:............................................................................................................... 40 Het imago van de organiserende instantie: ........................................................................................ 40 De publiciteit en promotie:................................................................................................................. 40 Het organisatiebeleid voor rondleidingen. ......................................................................................... 41 De uniciteit van de gelegenheid. ........................................................................................................ 41 Rondritten .................................................................................................................................................... 41 Met een toerbus....................................................................................................................................... 41 De chauffeur....................................................................................................................................... 41 De voorbereiding................................................................................................................................ 42 De rondrit. .......................................................................................................................................... 42 Met eigen wagen..................................................................................................................................... 42 Gidsen voor mindervaliden .............................................................................................................................. 43 Rolstoelgebruikers ....................................................................................................................................... 43 Blinden en slechtzienden ............................................................................................................................. 43 Doven en slechthorenden............................................................................................................................. 44 Mentaal gehandicapten ................................................................................................................................ 45 Deel 2 : slot........................................................................................................................................................... 46 Bibliografie .......................................................................................................................................................... 47
3
Woord vooraf
In dit tweede deel van het studieboek ‘Rondleiden in de praktijk’ richten we ons op de praktische aspecten van het gidsen: de voorbereiding van een gidsbeurt, de rondleiding zelf naar inhoud en vorm, de praktische aandachtspunten en succesfactoren. In deel drie komen deontologische kwesties aan bod.
Bij het voorbereiden van een gidsbeurt of reis vertrekken we van de competenties die al verworven werden in de module ‘voorbereidingsproces’ van de gidsenopleiding. Het verzamelen en verwerken van het materiaal is dus achter de rug. Nu komt het er op aan die informatie op een aansprekende, begrijpelijke en aanstekelijke wijze uit te wisselen met de doelgroep. En vooral: nu wordt de verbinding gemaakt van de theoretische achtergrondkennis en terreinverkenning van de gids met de zintuiglijke ervaring van de bezoekers en reizigers tijdens de rondleiding. Het primaat van het visuele eist nu zijn volle recht op. Mensen ‘kijken zich de ogen uit’ en laten de sfeer van een omgeving volledig op zich inwerken. Ze deden een beroep op een gids om hen te helpen van dit alles een zo verrijkend mogelijke ervaring te maken in de voor hen meest geschikte omstandigheden.
In het eerste hoofdstuk zoeken we uit hoe de rondleiding af te stemmen op de groep. Die varieert immers telkens, geen groep is dezelfde. In het tweede hoofdstuk ontwerpen we het traject van de rondleiding. Dat traject hangt nauw samen met het verhaal dat de gids wil delen met de groep. In hoofdstuk drie hebben we het niet alleen over verhaalstructuur en verteltechnieken maar ook over de manier waarop een gids bij de groepsleden de verbeelding en de verwerking van al het nieuwe kan stimuleren. Een rondleiding of begeleiding is immers geen eenrichtingsverkeer. In hoofdstuk vier doorlopen we een rondleiding van begin tot einde, van kennismaking, over stopplaatsen, vragenrondes tot finale. We besteden ook aandacht aan de hulpmiddelen die een gids ter beschikking staan. Ook de specifieke vereisten van een wandeling, een museum- of tentoonstellingsbezoek, een rondrit met bus of eigen wagen komen aan bod. Ten slotte geven we aandachtspunten die van nut zijn
wanneer
groepen
een
bijzondere
samenstelling
hebben
(mindervaliden,
hoogwaardigheidsbekleders, buitenlandse anderstalige gasten).
4
Hoofdstuk 1: Gids en groep Afstemmen op de doelgroep Voorkennis Bij de research vooraf heeft een gids al een (ruime) doelgroep voor ogen. Voor een stevige wandeling door de Hoge Venen krijg je een andere groep bij elkaar dan voor een kroegentocht, en een archeologische tentoonstelling trekt een ander publiek dan een heemkundige wandeling, zou je denken. Vergis je niet! Eenzelfde groep kan zich inschrijven voor ieder van deze vier zeer diverse activiteiten. De verwachtingen van die groep zullen weliswaar telkens anders liggen en zo de sfeer en het gedrag van het gezelschap die dag anders kleuren.
Let dus op voor stereotypering. Het is een van de eigenschappen van een gids om de verwachtingen, de stemming van een groep snel te kunnen peilen. Vervolgens kiest hij, uit het arsenaal aan kennis en varianten dat hij tijdens zijn voorbereiding heeft aangelegd, die informatie en dat traject waarmee hij de rondleiding zoveel mogelijk afstemt op deze groep hic et nunc.
Natuurlijk zijn er constanten die het karakter van de rondleiding of de tocht grotendeels bepalen: •
het thema en de opbouw van een tentoonstelling,
•
de visie van de curator,
•
de functie en de ruimtelijke identiteit van een gebouw of monument,
•
het eigen karakter van een landschap of het gebouw of de regio
•
…
En ook de aankondiging en de positionering van het gebeuren via brochures, programmabladen en perscommuniqués had zijn effect op wie zich inschreef: Zo heb je: •
een ‘sfeerwandeling’,
•
een ‘avontuurlijke tocht’,
•
een ‘leerrijke ervaring’
•
een ‘exclusieve kans’
•
een ‘familiebelevenis’
•
een ‘verrassende inkijk’
•
….
5
Wat de copywriter bedacht (hopelijk in nauwe overeenstemming met de organisatoren) lokt een bepaald publiek met een bepaalde verwachting. Daar moet de gids mee op pad.
Toch vergt een gidsbeurt van de gids telkens opnieuw de snelle oefening om zich in te leven in de voorkennis, de verwachtingen, de ingesteldheid van de groep die hij dit keer voor zich krijgt. Er bestaat namelijk geen rondleiding die je zomaar van het rek kunt nemen. Iedere rondleiding is anders, want iedere groep verschilt. Je kan vooraf al wel een beeld krijgen van een groep. Er zijn immers een aantal haast objectieve parameters:
de leeftijd van de groepsleden,
de vorming (schoolklas, vakgroep,…)
de geografische afkomst (inwoners, buitenlanders…),
de interessesfeer (wandelclub, kunstkring…)
….
Dit zijn allemaal nuttige indicatoren voor een gids die zich opmaakt om een groep rond te leiden. Deze indicatoren komen al naar voren bij de reservering. Het is dan ook van groot belang dat de reserverende dienst meer doet dan dag en datum noteren en de (vooraf)betaling incasseren. Een reserveringsdienst kan een gids helpen door zoveel mogelijk gegevens over groep of individuele inschrijver op te vragen bij de reservering en die tijdig door te spelen aan de gids. En een reserveringsdienst kan daarenboven veel gidsenleed voorkomen door de inschrijvers vooraf duidelijk te informeren over de rondleiding of de tocht in kwestie. Een seniorenclub die zich inschrijft voor een torenbeklimming; onderschat senioren niet, maar toch…
Heterogene groep Wat met een groep samengesteld uit deelnemers die zich onafhankelijk van elkaar inschreven? De gouden regel is: zoek naar de gemene noemer en vertrek van daar uit. Daar staat een groep die zich inschreef voor ‘een verrassende wandeling door het middeleeuwse hart van de stad’. Wat hebben een Vlaams gezin met drie tieners, een Nederlands koppel, enkele senioren op vriendenuitstap, een studente kunstgeschiedenis en een allochtoon met hart voor zijn (nieuwe) stad met elkaar gemeen? Meer dan je denkt.
Ze zijn bereid gedurende twee uur als groep te fungeren. Ze hebben belangstelling (of willen die belangstelling aankweken) voor stadshistorie. Ze kozen voor een historische en ( in eerste instantie) niet voor een commerciële of politieke inkijk. Ze willen verrast worden. Ze kozen voor een ‘wandeling’.
6
Ze hebben de volgende twee uur niets anders om handen. Ze willen meer (of andere dingen) dan wat in een brochure te lezen valt. Ze verwachten een surplus van de gids en ze zijn bereid hiervoor te betalen. …
En zo zijn er meer elementen die zelfs een zeer heterogene groep met elkaar gemeen heeft. Ieder van die elementen kan een gids als ‘aanknopingspunt’ nemen. Daarenboven is er die ene gemene deler die alle mensen met elkaar delen: nieuwsgierigheid. De nieuwsgierigheid van een puberdochter is weliswaar op meerdere punten anders gericht dan die van een studente kunstgeschiedenis. Maar het gaat hier niet om het object van de nieuwsgierigheid, het gaat om het openstaan voor wat redelijk onverwacht is, afwijkend of ongewoon, pakkend of diepmenselijk, verborgen of buitensporig. Die nieuwsgierigheid kan een gids van bij het begin van de rondleiding uitlokken en aanwakkeren door een slimme inleiding die de nieuwsgierigheid prikkelt en een verwachting wekt.
Vier cruciale vragen Bij iedere rondleiding zal een gids zich toch vooraf vier schijnbaar simpele vragen moeten stellen over de groepsleden.
Wat weten ze al (voorkennis)? Wat moeten ze weten (sturing)? Wat willen ze weten (informatieve behoefte)? Hoe is hun houding, hun ingesteldheid?
In de klassieke communicatietheorie noemen we dit ‘ de communicatieve predisposities’.
Vooral rond de tweede dispositie, de ‘stuurbaarheid’, gaat men in de communicatie meer en meer vragen stellen. Kunnen we zomaar beslissen wat we in de hoofden (en de harten) willen krijgen? Het is duidelijk dat de zogenaamde ontvanger niet zomaar ontvangt maar zijn eigen boodschap maakt. Hij is co-auteur en hij vertrekt vanuit zijn eigen referentiekader (zie deel I: transactionele communicatie).
7
Het antwoord op deze vragen is overigens niet eenvoudig .
Wat weten de groepsleden al? Of in communicatietermen: wat is hun referentiekader (zie deel I: referentiekader)? Bij de reservatie viel er zoals gezegd al veel te vernemen. Tijdens een voorbereidend gesprekje met de ‘groepsleider’ komt ook veel aan het licht. (Hoe verliep de reis totnogtoe? Wat stond hiervoor op het programma? Wat viel mee en wat sloeg tegen? Wat zijn de verwachtingen?...) Misschien moet je pijlsnel voor de rondleiding of de tocht even poolshoogte nemen door met enkele deelnemers een praatje te maken.
Een groot deel van de strategie van je rondleiding volgt immers uit het antwoord op vraag: wat is de voorkennis? Je wordt immers slechts begrepen door de filter van kennis en ervaring van je toehoorders. Herinner je: ‘een zender verbindt zijn kennis en ervaring aan die van de ontvanger’. Zonder de locomotief van hun kennis en ervaring blijft je karretje vol feiten en wetenswaardigheden achter op het rangeerstation.
Wat moeten de groepsleden weten? Het antwoord op deze vraag ligt voor een groot deel in de handen van de gids. Hier neemt hij zelf vanuit zijn kennis een belangrijke beslissing. Natuurlijk spelen bij deze opportuniteitsbeslissing ook een rol:
de visie van de organisatoren of de curator
de waarden van de organisatie
het respect voor de eigenheid van het monument, het gebouw, het landschap, de plek
…
Hoe dan ook maakt de gids vooraf voor zich uit wat beslist niet mag ontbreken in zijn verhaal en welke structuur (zie ook verder) hij als leidraad zal hanteren.
Wat is het sleutelidee?
Wat is het overkoepelende thema?
Is er een aangewezen invalshoek, benadering?
Loopt er een rode draad?
Wat is wezenlijke informatie en wat is bijzaak?
8
Een bindend sleutelidee is van groot belang. Denk anders aan de emmer met de vele losse feitjes die je over de hoofden heen gooit. Daar heeft niemand wat aan.
Maak voor jezelf een duidelijk onderscheid tussen de ‘need to know’ en de ‘nice to know’. Er zijn dingen waarvan je vindt dat ze essentieel zijn in je verhaal en waarvan je hoopt dat je groepsleden ze ook als dusdanig herkennen (wat iets anders is dan het er mee eens zijn of het klakkeloos overnemen). Andere dingen zijn weetjes. Ze hebben wel hun nut (anders vertelde je ze niet) maar ze zijn niet wezenlijk.
Overigens zorgt een gids voor een groot kennissurplus. Tijdens een rondleiding komt het er niet op aan alles wat men weet over de hoofden uit te storten. Wel moet de gids beschikken over een ruime voorraad achtergrondinformatie om in te gaan op vragen of om aan te sluiten op de specifieke informatiehonger van een bepaalde groep. Wie studenten landschapsarchitectuur rondleidt in de Kalmthoutse heide mag zich aan andere vragen verwachten dan eenzelfde wandeltocht met een klas op schooluitstap.
Wat willen je groepsleden weten? Daarover ben je (of het reservatiebureau) vooraf het liefst zoveel als mogelijk geïnformeerd. Immers: nieuwsgierigheid en leergierigheid geven communicatie vleugels. Maar let op: wat mensen volgens u moeten weten (zie hierboven) en wat ze willen weten spoort dikwijls niet. Daar is niets verkeerd mee. Een gids wisselt kennis uit met de leden van de groep. Kennis opdringen hoort er niet bij en wordt ook allang niet meer geaccepteerd. Maar soms hebben mensen andere verwachtingen. Ze willen bijvoorbeeld vooroordelen bevestigd krijgen. Of ze hadden een andere opzet voor ogen (ze vroegen een stadswandeling maar bedoelden eigenlijk een winkeltocht). Of ze hebben helemaal géén verwachting ( ‘Dit bezoek stond gewoon op het reisprogramma’. Of:’We dachten: ach ja, een dagje vrij. Je doet maar…’ of: ‘Het regent zo vreselijk buiten en dus dachten we, even binnenwippen…’)
In dit laatste geval (helemaal geen initiële belangstelling) weze het de gids geraden toch even te proberen de gloed van de nieuwsgierigheid aan te poken. Mensen zullen je achteraf enthousiast komen vertellen ‘dat het allemaal veel interessanter was dan ze verwacht hadden’).
9
Hoe is de groep ingesteld?
Zijn de leden vermoeid, opgeladen?
Wat hebben ze achter de rug?
Wat hebben ze nog voor de boeg?
Hoe staan ze tegenover deze activiteit?
Is dit bezoek examenstof?
Is er een speciale verwachting of vrees?
Zijn ze vertrouwd met of geïmponeerd door de omgeving?
Is er een vroegere ervaring die doorweegt?
Zijn er omgevingsfactoren die een bijzonder effect hebben (grote drukte, uitzonderlijke temperatuur, gebeurtenis in de actualiteit, …)?
…?
Veel van dit soort informatie haalt een gids uit informele gesprekjes met de groepsleden vooraf, of uit een snelle voorafgaande afstemming met de verantwoordelijke van de groep. Een scherp oog en een goed oor helpen hier ook.
Tips/Checklist: Wees op de hoogte van de verwachtingen die in pers en publiciteit gecreëerd werden rond het evenement, de uitstap, het bezoek… Informeer je vooraf zoveel mogelijk over de hoedanigheid van de groep en van de deelnemers. Maak gebruik van een ‘voor-kennismaking’ om de temperatuur van de groep te nemen. Zoek de gemene noemer. Hanteer nieuwsgierigheid als bindend element. Onderzoek de communicatieve predisposities (wat weten ze al, wat willen/moeten ze weten, hoe stellen ze zich in)? Vermijd de passe partout-rondleiding. Hou steeds voor ogen: geen groep is gelijk.
Een gids die geen aandacht heeft voor dit soort psychische en fysieke omstandigheden levert dikwijls een ‘standaardpakket’ af. Te nemen of te laten. En dat is nu net wat mensen niet verwachten van een gids.
Vier schijnbaar eenvoudige vragen dus met vier niet-eenvoudige antwoorden. In de hectische drukte van het toeristische bedrijf vallen ze dikwijls tussen de plooien. Toch zijn duidelijke antwoorden op bovenstaande vragen van belang om van een rondleiding een succes te maken: even zitten en de gedachten slijpen… Zo krijgt een rondleiding scherpte en trefkracht.
10
Hoofdstuk 2: Gids en ruimte Het traject uitstippelen
De ruimte is een gegeven De ruimte waarin een rondleiding of een tocht zich voltrekt, is bijna steeds een vast gegeven. Of het om de vaste collectie in een museum gaat, het landschap bij een natuurwandeling, de organische stad bij een stadsverkenning of de opstelling van een tentoonstelling: de gids moet werken met de structurele mogelijkheden en beperkingen die door anderen (of door de natuur) bepaald zijn. De gids gaat met die gegeven ruimte aan de slag.
Naast de ruimte of omgeving waar hij zich met de groep bevindt, houdt de gids ook rekening met andere omgevingselementen: toegang, inkom, vertrekplaats, balie, vestiaire, toiletten, cafetaria, shop, ...
Naast dit ‘onroerend goed’, krijgt de gids ook te maken met de menselijke invulling van die ruimte en de variabelen die hun invloed hebben op de ruimte: individuele bezoekers, andere groepen, suppoosten, belichting, weer, manifestaties, verkeer, werken, ...
De ruimte strekt zich overigens verder uit dan het gebied waar de gids met zijn groep evolueert. Toegangsroute, parkeerplaats, vestiaire, ticketbalie: voor de groep vormen ze één perceptueel geheel. Ook de parkeerwachters, het vestiairepersoneel, de ordehandhavers, andere bezoekers: ze ‘bemeubelen’ mee de ruimte.
De gids in zijn habitat Een gids die een uitstraling heeft van ‘dit is voor mij een vertrouwde habitat, hier ken ik mijn weg en voel ik me zelfs thuis ondanks het verkeer, de drukte, de donkere zalen’, geeft een belangrijk geruststellend signaal aan de groep. Een groep ‘geeft’ zich makkelijker aan een gids die rust en zelfzekerheid uitstraalt in een voor hen (nog) vreemde ruimte. Dit liever dan een gids die zenuwachtig wordt van de drukte in de zalen of die zich teleurgesteld toont om het slechte weer, of die sakkert omdat hij een voorwerp niet kan tonen vanwege tijdelijk niet aanwezig, of die zijn weg zelf nog moet zien te vinden naar de vestiaire, ....
11
Dat ‘thuisvoelen’ van de gids slaat vooral op de vertrouwdheid met het terrein, de omgeving, de mensen. Het gaat niet om een zich heer en meester weten. Een gids blijft evenzogoed een gast, met alle respect voor de eigenheid van de plek en de rechten van de bewoners.
‘Thuisvoelen’ voor een gids, betekent dus onder meer het vlot kunnen inspelen op veranderingen van het traject:
Wanneer een museumzaal tijdelijk afgesloten is wegens werken kan hij zonder problemen een alternatief circuit kiezen.
Hij kent een oplossing voor noden van de groepsleden (hij weet waar de toiletten zich bevinden of geeft tijdig aan wanneer er een tijdje geen toiletten te bereiken zijn, hij weet waar drank te verkrijgen is en waar er een EHBO-post is. Zelfs voor het opwarmen van een papflesje weet hij raad.
Hij weet waar de fotografen aan hun trekken kunnen komen.
Hij weet om te gaan met de weersomstandigheden. Regenjas of paraplu nodig? Waar vluchten bij een bui? Waar schaduw bij hitte en waar bescherming bij wind?
….
Als gids is het ook goed de ‘vaste bewoners’ van de ruimte die je gidst te kennen: suppoosten, baliepersoneel, bewoners, conciërge, boswachters, ... Wanneer je een iets persoonlijker relatie hebt met die ‘bewoners’, kan je al eens makkelijker info opvragen, kun je ook makkelijker afstemmen rond ‘wat mag en niet mag’, enz. Dit draagt ook bij tot een ‘ik ben hier thuis’-uitstraling.
Tips/Checklist: Zorg dat je de ruimte goed verkend hebt vooraf zodat je je er a.h.w. ‘thuis’ voelt. Leer die ruimte ook op verschillende momenten kennen (weekend versus weekdag, daglicht versus donker, druk versus rustig). Onderzoek alternatieve routes binnen de ruimte. Weet waar toiletten, liften, vestiaire, bookshop, cafetaria zijn. Weet ook of je moet betalen in toiletten of vestiaire. Weet wat er te koop is in bookshop of te eten is in cafetaria. Zorg voor een goed contact met het vaste personeel. Weet de parking, de bushalte, het treinstation te vinden. Ken de nooduitgangen en de vluchtwegen.
12
Acclimatiseren Omdat de gids de ruimte meestal beter zal kennen dan de groepsleden en er ook meer komt, kan de vanzelfsprekendheid van die ruimte voor de gids, een valkuil zijn. Hij gaat er dan – verkeerdelijk – van uit dat de groep even vertrouwd is met die ruimte als hij.
Voor de groep is het museum, de stadswijk, de tentoonstelling, het natuurgebied, ... meestal een vreemde, nieuwe en wat ongewone omgeving. Groepsleden zullen eerst willen wennen aan de plek waar ze beland zijn. Ze willen wat rondkijken, soms zelfs wat eerste indruk-commentaren geven.
Mensen willen eerst kijken, hun omgeving inschatten. Dan pas verplaatsen ze hun aandacht naar de gids.
De gids kan in deze - voor de groepsleden – nieuwe situatie meegaan door niet meteen van wal te steken met zijn verhaal, maar de deelnemers de gelegenheid te geven te wennen aan de ‘nieuwe’ ruimte. Hierbij hoeft de gids niets te zeggen. Terwijl de groepsleden langzaam samenklitten rond de gids, zullen ze de omgeving aftasten. Ze zullen elkaar even aanporren of iets toefluisteren . Ze zullen misschien een observatieve opmerking maken bestemd voor de gids (bijvoorbeeld: ‘het is hier groot zeg’).
De gids laat dit gewenningsproces zijn gang terwijl hij contact houdt met de groep. Het is zaak de groep de tijd te geven te wennen aan de omgeving:
Bij tentoonstellingen kan dat betekenen: even laten wennen aan de lichtintensiteit, de vormgeving, enz. In musea kan dat betekenen: even de ruimte inschatten met haar hoge plafonds en vreemde hoeken en bochten, de shop laten ontdekken, mensen gewoon laten worden aan akoestiek of achtergrondgeluiden,... bij natuurwandelingen kan dat betekenen: even laten oriënteren in de omgeving, even geuren laten opnemen, richting van het pad inschatten, vergezichten visueel aftasten. bij stadsverkenningen kan dat betekenen: even laten wennen aan het verkeer, even laten kijken naar de voorbijgangers, enz.
Wanneer de rondleiding zelf geen ogenschijnlijke band heeft met de locatie (bv een verlaten fabrieksruimte voor een beeldententoonstelling) kan de gids toch wijzen op een link. Het is altijd zinvol voor een gids om de omgeving of ruimtelijke context toch toe te lichten.
13
Zo kan hij tijdens zijn inleiding iets vertellen over het museumgebouw waar de tentoonstelling in plaats vindt. Of hij kan iets vertellen over het dorp waar het natuurgebied aan grenst, of over de betekenis van deze plek voor de plaatselijke bevolking.
Tips/Checklist: Geef de groep bij het onthaal genoeg tijd en ruimte om te acclimatiseren aan de omgeving. Geef - indien omgeving ogenschijnlijk geen directe link heeft met rondleiding – toch kort wat informatie over die locatie.
Een traject kiezen De gids moet een traject construeren, met een aantal stopplaatsen en bijhorende focuspunten (voorwerpen, gebouwen, vergezichten, planten, ...). Dat traject begint op de plek waar hij de groep oppikt en eindigt waar hij de groep terug loslaat. Tussen die twee zorgvuldig gekozen locaties wordt als het ware een loop-lijn uitgezet die de gids met zijn groep wil bewandelen.
Wat ook de inhoud is van de rondleiding, meestal heeft de gids meerdere mogelijkheden om het verhaal binnen de gegeven ruimte uit te stippelen en vast te leggen in een traject.
Tijdens de voorbereiding dient de gids de verschillende mogelijke trajecten grondig te verkennen, daarin keuzes te maken en die vast te leggen in een scenario: wat vertelt hij waar én hoe maakt hij de verbinding tussen de stopplaatsen?
Tentoonstellingen, musea, natuurgebieden, stadswijken bieden een overdaad aan interessante voorwerpen, plekken, planten, uitzichten om aan te kaarten tijdens één rondleiding. De kunst is te kiezen. ‘In de beperking pas toont zich de meester’ zei Goethe. Enkele goedgekozen voorwerpen of stopplaatsen met een treffend verhaal erbij, zullen een sterkere impressie achterlaten dan een vergeefse poging om alles te bekijken en te bespreken.
In zijn verkenningstocht gaat de gids na welke de kwaliteiten en welke de hindernissen zijn van de ruimte die hij wil gebruiken.
De gids dient bij het maken van zijn keuzes een evenwicht te zoeken tussen en rekening te houden met vier belangrijke pijlers:
14
o
Het verhaal/de inhoud
o
De groep
o
De (geanticipeerde) context
o
Veiligheid
Het trajectverhaal Stippel het traject zo uit dat de inhoud en het verhaal, samen met de doelstelling van de rondleiding maximaal gediend worden. De keuze van voorwerpen en plekken dient zo te gebeuren dat ze ondersteunend is voor het verhaal en aansprekend voor de deelnemer die dit verhaal beluistert. Het gaat hier niet enkel om het voorwerp of gebouw of landschap op zich. Het gaat ook om plekken die wat betreft sfeer en uitstraling het verhaal ondersteunen of versterken. Zo kan een gids de groep rond één schilderij verzamelen en dat in detail bespreken of hij kan zich in het midden van een zaal opstellen waar je meerdere werken tegelijk ziet en de groep iets vertellen over een schilderstijl in een bepaalde epoque.
Bij het uitstippelen en vastleggen van traject en stopplaatsen stelt een gids zich een aantal vragen.
o
Wat vertel ik waar? Welke inhoud komt het best tot zijn recht op welke stopplaats?
o
Welk traject is het meest aangewezen om het verhaal logisch en boeiend te vertellen?
o
Welke objecten, gebouwen, bomen, plekken, vitrines, ... dienen zeker opgenomen te worden in dit traject? Met ander woorden: wat mag niet ontbreken?
o
Welke stukken, plekken,...zijn hoofdzaak, welke veelal bijzaak?
15
De groep De gids kiest de stopplaatsen bij voorwerpen of vitrines, het wandelpad zo dat een groep maximaal luister- en kijkcomfort heeft én veilig op die plek kan staan of zitten. Hierbij wordt de gids een soort regisseur die goed nadenkt over: ‘waar plaats ik de groepsleden en waar ga ik zelf staan zodat de deelnemers op hun best kunnen observeren en ondertussen mijn verhaal kunnen horen?
Beter dus niet:
o
zich tussen het te bekijken voorwerp en de groep plaatsen,
o
zelf goed het onderwerp kunnen observeren maar de groepsleden geen gemakkelijke kijkhoek bieden,
o
wijzen naar iets dat niet zichtbaar is,
o
verwachten dat groepsleden luisteren naar een verhaal over iets dat slechts enkelen onder hen kunnen zien (omdat het bijvoorbeeld erg klein is),
o
in het midden van een groep gaan staan, waardoor enkel de groepsleden die voor je staan je kunnen horen,
o
…
De gids kan zich dus zeer empathisch en anticiperend inleven in hoe de ruimte en de voorwerpen zullen ervaren worden door de groep.
Vragen die een gids zich hier vooraf stelt:
o
Hoe zit het met de akoestiek in deze ruimte?
o
Hoe is de lichtinval (zoninval)?
o
Waar is een storende geluidsbron?
o
Kan een groep van x personen het onderwerp hier goed zien?
o
Is deze route bewandelbaar voor deze groep, rekening houdend met leeftijd, fysieke factoren, ...
o
Met welke stoorzenders (muziek, geluid, verlichting, ...) moet ik rekening houden?
o
Waar plaats ik mij in verhouding tot groep en onderwerp? Positioneer ik mij achter het voorwerp en naar de groep gekeerd, of naast het voorwerp, of achter de groep?
o
Zijn
de
omstandigheden
zowel
akoestisch
als
visueel
veranderlijk
(geanticipeerde
omstandigheden)?
16
De (geanticipeerde) omstandigheden Bij het kiezen van stopplaatsen, voorwerpen en traject moet een gids ook rekening houden met de omstandigheden straks op het moment van de rondleiding.
Een drukke winkelstraat op een zaterdagnamiddag geeft een andere context en vereist mogelijk ook andere stopplaatsen dan op een maandagavond. Een tentoonstelling op het moment dat er veel schoolgroepen aanwezig zijn, geeft een andere context dan op een rustige zondag. Een verlaten ruïne geeft een andere context dan een bewoonde steeg. Een natuurwandeling in de regen zal anders (moeten) verlopen dan bij stralende zon. Een nocturne voor een selecte groep genodigden geeft een andere context dan een bezoek op een doordeweekse tentoonstellingsdag.
Daarenboven moet een gids zich bij het vastleggen van traject en stopplaatsen steeds bekommeren om een aantal pertinente omgevingsfactoren:
o
Hinder ik hier andere bezoekers?
o
Laat ik doorgangen vrij?
o
Worden de reguliere gebruikers (bewoners, cliënteel, werkers, ...) niet gehinderd als ik mij hier opstel met de groep?
o
Staat mijn groep hier veilig, uit de tocht, niet in de brandende zon, ongehinderd door passage, kortom comfortabel?
Tip: zorg steeds voor een alternatieve stopplaats. A second best voor wanneer het pijpenstelen regent, een manifestatie door de straten trekt, een gloeiende zon iedereen naar schaduw doet snakken.
Veiligheid Een belangrijk element bij rondleidingen is veiligheid. Hoe meer mensen deel uitmaken van een groep, hoe minder de leden geneigd zijn op te letten voor eventuele gevaren en/of risico’s. Ze voelen de groep aan als een beschermend schild en letten vreemd genoeg niet meer op risico’s waar ze anders voor beducht zijn: druk verkeer, wankele paden, hoge drempels of onverwachte trapjes.
Veiligheidsvragen voor een gids:
17
o
Is het voetpad hier breed genoeg voor een groep van 20 deelnemers?
o
Zijn de trappen veilig genoeg voor oudere deelnemers?
o
Is deze afsluiting veilig genoeg voor jonge kinderen?
o
Is de groep voor anderen hier een agressie-uitlokkende stoorfactor?
o
…?
Maar het gaat ook om de veiligheid van objecten.
o
Kunnen we die planten van zo dicht bekijken zonder de begroeiing te beschadigen?
o
Kan een groep dicht genoeg bij dit werk staan zonder het risico te lopen dat het aangeraakt wordt, of dat het alarm aanslaat?
De gids bouwt in zijn verhaal in op welke plekken en wanneer hij aandacht vraagt voor de veiligheid. Vaak volstaat het niet voor de rondleiding aan te kondigen voorzichtig te zijn. De gids kent zelf de risico-plekken en bewaakt ze. Meestal zal de gids voorop lopen om de weg te tonen, maar soms wijkt hij van deze stelregel af om zijn mensen voorbij risicoplaatsen te loodsen.
Checklist: o
Is deze plek veilig voor de groep die ik ga rondleiden?
o
Is deze plek aangewezen voor het voorwerp dat ik wil bespreken
o
Wanneer en hoe geef ik richtlijnen rond veiligheid?
o
Op welke wijze bewaak ik de veiligheid?
o
Loop ik steeds voorop?
o
Waar blijf ik achter om te checken of alles goed verloopt?
18
Het trajectscenario Net zoals een film meer is dan een aaneenschakeling van losse foto’s, zo is een rondleiding meer dan enkel een aaneenschakeling van stopplaatsen.
Een goede rondleiding heeft een duidelijk begin, midden en slot. Net als een stevig verhaal. Het verhaal krijgt hier een ruimtelijk geankerd verloop.
Begin Zoals een regisseur veel zorg besteedt aan het begin en het einde van een film, zo ook ‘regisseert’ een de gids de vertrekplaats waar hij zijn inleiding houdt . Waar zal ik staan? Waar krijgt de groep het sterkst een beeld van wat ik ga vertellen? Waar worden we het minst gehinderd door andere bezoekers of geluid, enz. Het begin is erg bepalend voor de rest van de rondleiding. Een goed gekozen startplaats brengt de groep in de juiste sfeer of focust de aandacht.
Midden De volgorde van stopplaatsen wordt grotendeels bepaald door de context. Maar ook hier kan de gids creatief zijn en zijn verhaal versterken door niet vanzelfsprekend chronologisch te werken of het gebruikelijke traject van zaal 1 naar zaal 2 te volgen, maar door een traject te ontwerpen in functie van het verhaal. Een filmregisseur werkt soms chronologisch, soms niet. Soms hanteert hij flashbacks, en soms laat hij zijn film beginnen bij het einde van het verhaal. Of hij gaat ver terug in de tijd om zo het verhaal een onverwacht beginpunt te geven. Sommige films verspringen in tijd.. Soms krijg je close ups, soms vergezichten. Zo ook kan een gids als een regisseur zijn ‘film’ maken, zijn locaties en onderwerpen en gezichtspunten kiezen, in functie van doel en inhoud.
Belangrijk hierbij is de wetenschap dat mensen eerst de visuele prikkels zullen verwerken, pas daarna de auditieve. Met andere woorden: net zoals de gids zijn groep bij aanvang heeft laten wennen aan de omgeving, zo herhaalt dit kennismakingsproces zich steeds van stopplaats naar stopplaats. De deelnemers dienen eerst de tijd te krijgen te observeren en te ‘ervaren’ waar ze zich nu bevinden en wat ze op deze nieuwe plek allemaal kunnen zien. Zelfs al wil de gids de aandacht vestigen op één bepaald object, de groep wil eerst de totaalomgeving ervaren alvorens in te zoomen.
19
De ‘aankomst’ Tot slot is een goed gekozen ‘finaleplaats een bonus voor de hele rondleiding. Een plek waar de gids kan afronden, de rondleiding kan samenvatten of met één sterk beeld de groep iets kan meegeven, is zoals de sluitsteen van een gewelf, de apotheose van een muziekstuk of het hoogtepunt van een vuurwerk. Daarenboven: straks zullen we zien dat mensen vooral het begin en einde van een verhaal onthouden. Met een gepaste stopplaats als decor kan een gids hier een beklijvend effect maken.
Flexibel gidsen Hoe mooi ook het uitgestippelde traject, een gids moet rekening houden met onheil, tegenslag, onvoorziene omstandigheden. Hoe goed hij zich ook voorbereid heeft op alle ‘eventualiteiten’ dan nog kan het gebeuren dat een tentoonstellingszaal gesloten is, een natuurgebied ondergelopen, een stadswijk ontoegankelijk door een plotse manifestatie, een groep deelnemers bleek om de neus na een ondeugdelijke maaltijd of net iets te veel al te deugddoende borrels. In zo’n precaire omstandigheden weet een gids een flexibele oplossing te vinden en is hij bereid af te wijken van zijn opzet. Dat is het verschil tussen een oplossinggerichte gids en de afdreuner van een geprefabriceerd en vastgeroest verhaal.
Naast plan A heeft een gids steeds plan B en soms zelfs plan C op zak. Hij voelt zich niet alleen thuis in de ruimte van zijn rondleiding, maar hij kan ook – als het moet – flexibel zijn traject aanpassen in functie van de weersomstandigheden. En dat is nu net wat deelnemers verwachten van ‘hun’ gids.
20
Hoofdstuk 3: Het verhaal vertellen
Na de gedane research en nadat de inhoudelijke opties zijn genomen inzake wezenlijke en bijkomende informatie komt het moment van de overdracht. De gids gaat samen met de groep op pad. Omdat een gids niet al zijn kennis zomaar wil uitstorten over de groep bezint hij zich vooraf over het vaste informatiestramien waarin hij een antwoord geeft op de vijf fundamentele vragen: -
Wie
-
Wat
-
Waarom
-
Wanneer
-
Hoe
Mensen onthouden beter en meer wanneer de informatie die ze aangereikt wordt in een structuur zit. Er bestaan verschillende structuren die voor iedereen gemakkelijk hanteerbaar zijn. Een structuur is als een skelet. Om dat skelet ‘body’ te geven, bestaan er verteltechnieken die spanning, verwachting en nieuwsgierigheid wekken.
21
Structuur Bepaal de vorm, de structuur van je de rondleiding. Hoe ga je de rondleiding opbouwen?
Enkele voorbeelden:
o
Historisch: vroeger- nu -toekomst
o
Narratief: Spanning –climax- ontspanning.
o
Geografisch: ginds - hier
o
Argumenterend: pro-contra
o
Vraag - antwoord
o
Thematisch: rode draad
o
Vast stramien (zie hierna)
o
Gepersonaliseerd
(visie curator, visie wetenschappers, visie gebruikers/bewoners, visie
gids,…) o
Andere vormen…
Infostramien
De meeste strakke regie voor het ‘aanleveren’ van informatie tijdens een wandeling of rondleiding is deze:
1. Wat zien we? (naam, beschrijving) 2. Wat is de origine? (data, tijdverloop) 3. Wat is de functie en situatie vandaag? 4. Anekdotes en persoonlijke bedenkingen. 5. De groepsreflectie. 6. Het verdere verloop van de rondleiding.
Ieder onderdeel van dit stramien bevat volgende elementen:
1. Wat zien we? Eerste indruk Kleuren, afmetingen, stijl, dimensies, omgeving
22
2. Origine? Achtergrond (hoe, wat was het vroeger?) Belangrijke data
3. Vandaag? Wat is het huidige gebruik?( bedreiging? nieuwe bestemming? plannen?) Hoe zorgvuldig is men (bescherming? discussie?) Wie draagt er nu zorg voor?
4. Anekdotes? Legenden, bijgeloof of ‘stadsverhalen’? Persoonlijke herinneringen? Dingen die te gebeuren staan?
5. De groep Bedenkingen of vragen? Ervaringen? Een eigen/andere visie?
6. Het vervolg Vat samen wat de groep net zag. Kondig aan wat komt. Praktische aanwijzingen (hoe lang tot volgende stopplaats, waar samenkomen, adviezen of waarschuwingen).
Educatieve diensten van musea hanteren soms deze ‘kijkwijzer’ o
Wat zie je?
o
Hoe is het gemaakt?
o
Waarom is het zo gemaakt?
o
Wat vind je ervan?
Dit is een valabele rechtaan rechttoe-benadering. De deelnemers herkennen na enige tijd de opbouw. En voor een gids is stramien een handig instrument om de informatie een vaste pasvorm te geven. Om van deze veelal mechanische benadering af te stappen kan een gids de verteltechnieken van verhalenvertellers hanteren. Zij vertellen hun verhaal van beginspanning naar ontknoping. Deze techniek is niet altijd opportuun. Soms volstaat de gewone mededeling. Maar in veel gevallen kan een gids de aandacht opwekken door zich meer als verteller dan als vraagbaak te gedragen. 23
Verteltechnieken
•
Een verteller creëert vooraf een verwachting. Alsof hij een beloning belooft aan zijn luisteraars (als u naar mijn verhaal blijft luisteren dan weet u straks…)
•
Een verteller kiest voor één invalshoek. Van daar uit baant hij zich een weg naar de ontknoping van zijn verhaal.
•
Een verteller houdt van beelden die de verbeelding prikkelen .
•
Voor een verteller geldt: hoe concreter hoe beter. ‘Dat schilderij hangt hier al driehonderd jaar aan dezelfde haak’ zegt een verteller, i.p.v. ‘het is al driehonderd jaar in het bezit van de kerk’.
•
Een verteller houdt van anekdotes met verwijswaarde. Hij zegt: “Antoon Van Dijck ligt begraven in de indrukwekkende St.Pauls Cathedral, in de buurt van Wellington.”. Liever dan: “Antoon Van Dijck stond in Engeland in hoog aanzien.”
•
Een verteller gaat meestal inductief te werk: hij gaat van het bijzondere naar het algemene. Hij begint bij een detail om bij een algemeen idee uit te komen.
En verder doet een verteller natuurlijk alles wat een goede prater doet: -
hij structureert en ordent,
-
hij beperkt en doseert,
-
hij ‘scharniert’ van het ene sleutelidee naar het andere.
Prikkelen en uitnodigen tot participeren Een gids stimuleert bij de groepsleden vooral eigen denkwerk. Ten slotte is een gids geen wandelende encyclopedie maar wel iemand die zijn groep informeert op zo’n manier dat ieder anders, verder of meer gericht gaat kijken. Daarom is een gidsenverhaal pluriform. Het reikt aan, lokt uit, commentarieert en prikkelt.
Volgens psycholoog Robert Sternberg heeft de ‘verstandsmachine’ van de mens acht ontstekingspunten verspreid over drie leercilinders: -
interne intelligentie,
-
ervaringsintelligentie,
-
omgevingsintelligentie.
24
Hij adviseert communicatoren om al die ontstekingspunten aan te vuren. Voor gidsen ligt hier een uitdaging om de stap te zetten van ‘vlakke’ informatie naar ‘interactieve’ en ‘inspirerende’ informatie. De adviezen die Sternberg geeft zijn de volgende:
Interne Intelligentie Help uw mensen hun interne intelligentie gebruiken:
-
Plannen: zeg ze hoelang de rondleiding gaat duren, wanneer een pauze komt en dergelijke zodat ze hun tijd en intelligentie kunnen organiseren.
-
Cognitieve taken: geef ze kapstokken om hun traditionele denktalenten op bot te vieren: vergelijkingen, veralgemeningen, verbanden, spitsvondigheden, projecties.
-
Ontdekken: lever ze een hoeveelheid nieuwe woorden en beelden en begrippen, vermengd met vertrouwde ideeën. Kom met raadsels en verborgen oplossingen.
Ervaringsintelligentie Zet hun ervaringsintelligentie aan het werk:
-
Nieuwigheid: laat mensen dingen bekijken vanuit nieuwe invalshoeken. Probeer de regels een keer te veranderen. Plaats ze in een rollenspel. Laat ze dingen uitproberen.
-
Repetitie: geef mensen de tijd om nieuwigheden te ‘processen’. Laat ze nieuwe inzichten inpassen in hun denkkader.
Omgevingsintelligentie: -
Aanpassen: zorg voor een sfeer en een omgeving waarin iedereen volop meekan. Zorg dat mensen zich er gemakkelijk in thuis kunnen gaan voelen.
-
Scheppen: Ga in op de leerhonger van de mensen. Zet feedbackkanalen open. Geef tijd om vragen te stellen, en geef ze de gelegenheid de aangereikte kennis vanuit hun interessepunten te onderzoeken en te herscheppen.
-
Kiezen: informeer vooraf wat je opzet is, zodat ze bewust weten waarvoor ze kozen. Als je naar hun belangstellingssfeer ‘vist’, geef dan een ruime keuze aan interessepunten. Laat ze mee de richting sturen waarin ze willen. En als ze een andere richting uit willen, geef ze die kans.
Tips/checklist -
Geef uw informatie een structuur.
25
-
Heb oog voor het vaste informatief stramien.
-
Zorg voor een narratief surplus.
-
Prikkel het denkproces
26
Hoofdstuk 4: Het praktisch verloop van de gidsbeurt In dit hoofdstuk doorlopen we een gidsbeurt van het begin tot het einde. Vervolgens kijken we naar specifieke kenmerken van een natuur- of stadswandeling, een museum- of een tentoonstellingbezoek, een busrondrit… We gaan ook in op de speciale aandachtspunten bij het gidsen voor mindervalide deelnemers. Tot slot overlopen we de hulpmiddelen die een gids ter beschikking staan.
Gidsenbeurt van begin tot einde De kennismaking Je bent tijdig op de plaats van afspraak (zie verder Deel III deontologie). Bij een bestaande groep of een vast reisgezelschap neem je vooraf de gelegenheid te baat om contact te leggen met de groepsverantwoordelijke. Hij is een sleutelfiguur in het eigenlijke contact met de groep in relatie tot de opdracht.
Zoek uit: Hoeveel personen maken deel uit van de groep? Wie is de groepsverantwoordelijke en wat is zijn relatie tot de groep? Is hij lid van de groep of is hij een vertegenwoordiger van de opdrachtgever?
-
Vraag hem informatie over de groep voor zover ze je nog niet bekend is:
-
Wie zijn zij?
-
Waar komen ze vandaan?
-
Hoe zijn ze gekomen?
-
Waarom deze rondleiding?
-
Is er een voorbereiding geweest?
-
Is er een belangrijke persoon bij (voorzitter, directeur, ....)?
-
Wat hebben ze voorafgaand aan deze rondleiding gedaan? Wat gaan ze nadien doen? Wat is hun totaalprogramma?
-
Indien er rechtstreeks in contanten betaald zal worden, zoek uit wie voor de betaling de verantwoordelijkheid draagt en spreek af wanneer er betaald wordt.
Stel je dan zelf voor aan de groep. Laat de groep dus met jou kennismaken. Eerst dien je de aandacht van de groep te trekken. Soms gebeurt dit doordat de groepsverantwoordelijke je aan de groep voorstelt. 27
Meestal moet je echter zelf het initiatief nemen. Een goede aanhef kan wonderen doen en bepaalt dikwijls de relatie en de sfeer voor de rest van de rondleiding. Besteed er dus aandacht en zorg aan! En herinner je: mensen kijken in eerste instantie naar jou, pas daarna letten ze op de inhoud van je woorden. Neem dus een open, gerichte en assertieve houding aan tijdens de kennismaking (denk om oogcontact met de héle groep!)
Elementen in een introductie (niet in volgorde):
-
Wie ben je (eventueel persoonlijke link met het thema/de locatie e.d. van de rondleiding).
-
Het sleutelidee van de rondleiding (vb. de schilder en zijn vriendenkring, het gecultiveerde landschap, de pluriforme stad…).
-
Overzicht van het totaaltraject.
-
De hoogtepunten.
-
Aandachtstrekker(s) die de nieuwsgierigheid opwekken .
-
De finaliteit (‘Na deze tocht zult u inzien dat…, ervaard hebben hoe…, de kans gekregen hebben om…).
-
Aanspreken van en contact leggen met de groep (met een vraag, een compliment, een verwijzing naar wat de groep achter de rug heeft…)
-
Afspraken omtrent de ‘regie’ van de wandeling: rustplaatsen, fotosessies, openstaan voor vragen, e.d.)
-
Comfortbevestiging (Verstaanbaar voor iedereen? Klaar voor de tocht? Speciale vragen of verlangens?...)
Tussenstop De positie Tijdens de voorbereiding (zie hiervoor Gids en Ruimte: het traject) heb je een traject uitgestippeld en de aangewezen stopplaatsen vastgelegd.
Enkele praktische tips om je op het moment zelve te positioneren tegenover de groep: In principe sta je met de rug voor of langzij het gebouw, het landschap of het voorwerp dat je wilt bespreken. Je kijkt dus je publiek aan. Enkel met kleine gezelschappen sta je naast je toehoorders en kijk je mee naar het gespreksonderwerp.
De zon kan hinderlijk zijn. Zoek een positie waarbij je publiek niet verblind is door zonlicht of een andere felle lichtbron. Desnoods sta je zelf met het gezicht naar de zon gekeerd.
28
Zon en kunstlicht kunnen ook zorgen voor reflectie (kunstwerken achter glas, het vernis op een schilderij) Hou ook rekening met de fotografen en de cineasten in de groep. Die zoeken hun eigen camerahoek. Geef ze fototijd na je verhaal.
Geluiden kunnen ontzettend storend zijn. Zet de deelnemers met hun rug naar de geluidsbron.
Zoek geen geluidshinder op: ga bij bouwwerken niet in de buurt van de generator staan! Soms moet je een evenwicht zoeken tussen dingen goed laten bekijken en het bijbehorend verhaal. Een manier om beide toch voldoende aan bod te laten komen is het los te koppelen van de plek en de groep daarna mee te nemen naar de plaats waar het zicht beter is (maar mét geluidshinder ). Een groep kan zelf ook een bron van geluidshinder zijn voor anderen.
Luidsprekende gidsen worden door hun eigen groep zeer gewaardeerd, maar collega's in dezelfde ruimte aan het werk en vaak ook individuele bezoekers kunnen hinder van zo’n gids ondervinden. Een tip: plaats je met de rug naar een collega, en jouw stem wordt weg van de andere groep gestuurd.
Bij akoestische omstandigheden met veel galm helpt luid spreken niet. Langzaam praten, nadrukkelijk articuleren en ondersteunende lichaamstaal zijn dan de remedie.
Het moment Bij iedere tussenstop wacht je tot de groep volledig is. Denk er overigens aan dat deelnemers soms de behoefte hebben zich enigszins af te zonderen. Ze zullen zich opstellen in de periferie van de groep en eigen aandachtspunten opzoeken. Laat ze die vrijheid. Let er op om met een groep in beweging van de ene naar de andere stopplaats geen commentaar te geven tijdens de verplaatsing ( alleen op te vangen door de groepsleden in de nabijheid van de gids). De gids is er voor de hele groep! Stopplaatsen zijn gepland tijdens de voorbereiding van het traject. Fysische omstandigheden kunnen echter afwijkingen opdringen (vermoeidheid groep, excessieve temperatuur, onverwachte tijdsdruk). Wees alert en flexibel.
29
Het verhaal Bij iedere stopplaats: eerst laten rondkijken/gewennen! Zoals de rondleiding op macroniveau een eigen scenario volgt, zo ook is het verhaal bij iedere stopplaats er een dat zijn duidelijke structuur heeft (een pakkend begin, een middenstuk, een slot waarin het kernidee vervat zit).
Indien er in een langere stop voorzien is, geef dan na het verhaal en de groepscommentaar aan wanneer de tocht hervat wordt. Geef ook aan waar de volgende stopplaats is (eventueel met het traject erheen) en wek desgevallend al een verwachting over wat er te zien is.
Vragen Een groep die geanimeerd vragen stelt en bedenkingen of observaties uitwisselt is voor een gids het hoogste goed: de groep is mee, er ontstaat een groepssurplus!
Omgaan met vragen(stellers): -
Niet iedereen heeft een vraag van een groepslid gehoord. Herhaal of herformuleer de vraag voor de groep. Of hervat de vraag in uw antwoord (‘De reden waarom er steeds meer eksters voorkomen is…’ ‘Wie de eigenaar is van dit juweel valt niet te achterhalen maar…’)
-
Maak bij een vraag een onderscheid tussen opinie en feiten. Ieder heeft recht op zijn/haar opinie. Richt je op de feiten.
-
Ga in je antwoord niet te ver uitweiden. Verbind de vraag met het thema van de rondleiding.
-
Richt je antwoord tot de hele groep. Vermijd een tweegesprek met één vragensteller. Zelfs al is het antwoord erg specifiek en gericht op één vragensteller: hou contact met de rest van de groep.
-
Door te informeren naar de achtergrond (de reden) van een vraag kan het antwoord empathisch versterkt worden.
-
Indien er veel vragen zijn: organiseer en systematiseer ze .
-
Durf te zeggen dat je het antwoord niet kent! Niet gissen of vaag antwoorden. Een quote van de Chinese wijze Confucius: ‘Zal ik u vertellenwat ‘weten’ is? Het is zeggen wanneer je iets weet. En zeggen wanneer je iets niet weet. Dat is werkelijke kennis.’
-
Check of je antwoord aansloot op de vraag. Erken het recht van de vragensteller om het niet eens te zijn met jouw antwoord of er een andere visie op na te houden.
-
Denk erom: naast vragen willen de deelnemers ook bedenkingen, opmerkingen delen met de groep.
30
-
Toon altijd respect voor de vragenstellers! En hou deze boutade voor ogen: er zijn geen domme vragen, er zijn alleen domme antwoorden.
Lastige vragen(stellers)? De betweter/tegenspreker -
Luister aandachtig.
-
Behoud uw kalmte.
-
Erken het recht van je tegenspreker op een eigen opinie.
-
Beperk je antwoord tot het onderwerp van de presentatie.
-
NIET: tegenspreker negeren. aansturen op win/lose!
-
….
De dominante/ wijdlopende vragensteller
-
Informeer of ook anderen vragen of bedenkingen hebben.
-
Vat een wijdlopende vraag selectief samen.
-
Vraag reactie van de groep.
-
Wijs erop wanneer al te veel afgeweken wordt van het thema van de rondleiding.
…
Helemaal geen vragen of bedenkingen!
Vooreerst: geen nood. Er valt veel te verwerken en niet iedereen heeft het journalistieke temperament om vragen af te vuren. Aan de lichaamstaal merk je dikwijls wel dat de groep misschien stil en volgzaam is maar wel hoogst geboeid!
Wat als het groepscontact echt moeizaam is en er geen dialoog op gang komt?
-
Stel eenvoudige, eenduidige vragen die uitnodigen tot antwoorden.
-
Leg het onderwerp uit in klare taal.
-
Check nogmaals zorgvuldig de voorkennis van je publiek en vertrek vanuit die voorkennis voor uw gidsbeurt.
-
Ga niet te snel.
-
Verander indien mogelijk de toon en stijl van je uiteenzetting door praktische toepassingen of voorbeelden in te lassen.
31
Het slot Even belangrijk als een bewust begin, is een goed slot. Gebruik daarvoor een samenvatting of een opsomming van de hoogtepunten. Breng het kernidee in herinnering of grijp terug naar het begin van de rondleiding. Neem afscheid.
Geef de groep de gelegenheid zijn appreciatie te laten blijken: loop niet weg terwijl men bijvoorbeeld in de handen klapt. Sta ook niet uitdrukkelijk te wachten of ze wel zullen applaudisseren... Zorg ervoor dat het afsluiten van de rondleiding plaats heeft op een plek waar je andere groepen en bezoekers niet stoort. Bijvoorbeeld: neem bij een tentoonstelling de groep eerst mee buiten de tentoonstellingsruimte om pas dan af te sluiten en afscheid te nemen.
Nazorg De rondleiding als dusdanig is afgelopen, maar soms willen mensen achteraf nog even privé een vraag stellen. Of ze willen een bedenking of opmerking kwijt. Wees alert hiervoor en blijf hiervoor nog even ter beschikking. Soms word je (gemeend of beleefdheidshalve) uitgenodigd bij een drankje nog even na te praten. Daarover beslis je zelf. Wat met fooien? Wat met het doorgeven van coördinaten voor een volgende rondleiding? Wat met adviezen voor de verdere besteding van de dag (favoriete restaurants, extra bezoeken, winkels e.d.)? Lees hierover verder in Deel III Deontologie.
Timing en comfort Dit is één van de moeilijkste opdrachten, maar wel een belangrijke: blijf binnen de afgesproken tijd. Het komt er hierbij op aan de informatie te doseren. Daarnaast moet je rekening houden (en werken naar) vragen en interactie. De rondleiding mag geen jachtig verloop kennen maar mag ook geen slentertocht worden. Ervaring is hier de beste leerschool.
Enkele tips: -
Hou voor jezelf bij je voorbereiding een proefrondleiding met enkele vertrouwelingen. Check de vereiste tijd.
-
Hou de tijd tijdens een rondleiding (discreet) in het oog.
32
-
Maak van de tijd geen negatieve kompaan (met uitspraken als ‘Mochten we meer tijd hebben…’, ‘De tijd ontbreekt ons hier om…’, ‘Willen we binnen de tijd blijven dan moeten we…’).
-
Zorg voor een ontspannen tijdsbesef (‘We zijn halverwege en…’, ‘In dit laatste kwartier zullen we…’, ‘Ik stel voor dat we hier even de tijd nemen om…’).
-
Als je om tijdsredenen ingrijpt in het verloop van de tocht kan dit het best onopgemerkt gebeuren (‘niet: ‘We lopen uit de tijd dus we schrappen dit…’).
-
Hou u aan de gemaakte afspraken. Het is niet omdat enkelen in de groep nog uren willen doorgaan of een of ander willen inkorten dat iedereen het hiermee eens is. Groepsdruk maakt dat sommigen hun bezwaren tegen de veranderende afspraken niet durven of willen bekend maken.
-
…
Hulpmiddelen bij het gidsen
Wat staat tot je beschikking? Een rondleiding zou steeds moeten vertrekken van: Wat is er te zien? Wat is er te ervaren? De uitleg erbij dient dan om dat alles in een context te zetten, om informatie en kennis op te doen en/of een sfeer te ervaren, om een eigen denkproces op gang te brengen.
Eigen collectie Overweeg
vooraf
of
illustratiemateriaal
dat
je
meebrengt
werkelijk
een
surplus
biedt.
Illustratiemateriaal (foto’s, afbeelding, objecten) moeten van uitstekende kwaliteit zijn. Tekeningen of prenten een postkaart groot, zijn niet zichtbaar voor een groep, tenzij je laat rondgaan. ‘Doorgevers’ versnipperen de aandacht. Wacht tot de ronde gemaakt is ( en bij een grote groep kan dat even duren) voor verder te gaan.
In principe is rondleiden een ervaring ‘hic et nunc’. Het kan interessant zijn een contrasteffect of een effect ‘vroeger en nu’ op te roepen met afbeeldingen. Bedenk eerst of je de deelnemers een gebouw of een landschap niet kan laten ‘lezen’ en op sporen uit het verleden kan laten onderzoeken zonder afbeeldingen.
33
Microfoon / geluidsversterking Wanneer je met stemversterking werkt (microfoon, luidspreker) pas dan het volume van je stem aan. Laat de microfoon het werk doen voor jou.
Maak een onderscheid tussen systemen waarbij de toehoorders een draadloze koptelefoon dragen en andere waarbij luidsprekers gebruikt worden.
Beluistering via koptelefoon Een stem wordt indringend wanneer je ze hoort via koptelefoon. Achtergrondgeluiden zijn tot een minimum beperkt. Pas je spreekwijze daarom aan.
Een tweede aspect bij koptelefoonbeluistering is dat de groepsleden niet meer in je nabije buurt moeten blijven. Zonder iets van het verhaal te missen, kunnen ze zich verspreiden. Zonder koptelefoon verdelen de toehoorders gewoonlijk hun blik tussen de gids en het object waarover gesproken wordt. De verstaanbaarheid van de gids wordt namelijk toch versterkt door de lichaamstaal: articulatie, gezichtsuitdrukkingen, bewegingen e.d. Bij het microfoonsysteem valt die nood aan bijkomende informatie door lichaamstaal voor een groot deel weg. Dit heeft als voordeel dat bijvoorbeeld in tentoonstellingen en musea de zichtbaarheid van een werk vergemakkelijkt wordt. Een groep is bovendien minder storend voor de individuele bezoekers wanneer hij meer verspreid beweegt.
Voor de gids zelf vraagt het een totaal andere manier van werken, want je krijgt geen onmiddellijke feedback van je groep. De groep drijft uiteen en vormt schijnbaar geen entiteit meer. Er is minder gelegenheid tot vragenstellen en discussie. Het wordt bijna éénzijdige communicatie. Nu wordt het meer dan ooit belangrijk hoe je iets brengt. De communicatie gaat nu veel meer via de woorden en de stem. Je verhaal moet goed gestructureerd en doordacht zijn, zodat het je doelstelling kracht bijzet.
Het is een fabeltje dat er minder betrokkenheid met de groep is. Je kan de groep nog steeds observeren en je verhaal bijsturen. Het is intensiever werken voor de gids, want je moet nu voeling proberen te houden met verschillende mensen, in plaats van met één groep. Toch is de groep er nog. Zij dragen allemaal een koptelefoon en luisteren naar dezelfde gids en bevinden zich in dezelfde ruimte. Dit creëert een band.
Een draadloze microfoon werkt op een bepaalde frequentie.
34
Hier is altijd wel wat tijd nodig om iedereen uit te rusten met zijn/haar koptelefoon en om uit te testen of iedereen je stem doorkrijgt. Hoe vaak gebeurt het niet dat iemand ‘aan de verkeerde knop draaide’ en op een andere frequentie terechtkwam! Neem de tijd om eerst alles in orde te krijgen vooraleer je met je rondleiding begint. Voor sommige mensen is techniek wat vreemd. Ze voelen zich er onwennig bij. Geef ze gewentijd.
Stem via luidspreker Luidsprekers in plaats van een koptelefoon, versterken evengoed de stem van de gids. Maar hier spelen de achtergrondgeluiden toch nog een grotere rol. De overdracht van de intimiteit van de stem is voor een groot deel afhankelijk van de kwaliteit van de geluidsweergave. Mobiele draadloze systemen vervormen de stem vaak. Soms krijgt de stem een metalige klankkleur. Daarenboven is de draagwijdte van het systeem moeilijk af te lijnen. De klanken trekken vaak mensen vreemd aan de groep aan, die gewild of ongewild meeluisteren.
Geluidsversterking in tourbussen is zelden kwalitatief hoogstaand. Check hoe dan ook of voor iedereen de geluidssterkte volstaat.
Soorten microfoons We maken een onderscheid tussen een unidirectionele of een omnidirectionele microfoon.
Een unidirectionele microfoon neemt alleen geluid op vanuit een specifieke hoek. Het is dus een gerichte microfoon. Als je spreekrichting buiten de captatiehoek van de microfoon valt (door de microfoon schuin te houden of het hoofd te wenden), horen de mensen je niet meer. De plaatsing en houding zijn hier zeer belangrijk. Een gerichte microfoon kan je stem opnemen tot op een afstand van 30 cm op voorwaarde dat je loodrecht in de richting van de microfoon spreekt. Bij een gerichte opspeldmicrofoon is het dus van belang niet het hoofd te wenden maar het hele lichaam mee te draaien.
Een omnidirectionele microfoon is gevoeliger voor de geluiden rondom, het is een rondom-microfoon. Deze microfoon pikt dus ook alle geluiden rondom op (een zijdelingse opmerking tegen de buschauffeur, het geluid van sieraden enz. Een omnidirectionele microfoon wordt soms met een lus om de hals gehangen.
Hou de microfoon ontspannen in de hand en tracht hem in steeds dezelfde positie te houden.
35
Sommigen zullen de omnidirectionele microfoon lichtjes tegen de kin te houden, net iets onder de mond. Hou zo’n microfoon nooit recht voor je mond, want dan pikt hij je ademhalingsgeluiden ook op. De beste positie van een microfoon is verticaal en niet horizontaal.
Spreek in de richting van de microfoon. Zorg dat je de polaire kenmerken van je microfoon kent De afstand tussen je mond en de microfoon is zo’n dertig centimeter. Hou dezelfde afstand. Bij veel stoorgeluiden ( bijvoorbeeld in een akoestisch ongeschikte ruimte) kun je dichter in de microfoon praten. Als je te dicht bij de microfoon spreekt, ontstaan er bij het uitspreken van sterke medeklinkers zoals ‘p’ en ‘t’ als gevolg van de sterke luchtstoten ‘ploffers’ . Spreek iets onder, boven of naast de microfoon. Of gebruik plofkappen of windschermen.
Klank en beeldillustraties Tentoonstellingen en museumopstellingen maken tegenwoordig gebruik van hedendaagse technische mogelijkheden. Ook parken en natuuromgevingen hebben dikwijls een paviljoen waar aspecten van het landschap, de fauna en de flora in klank en beeld geïllustreerd worden.
Wanneer er een audiovisuele presentatie getoond wordt in een aparte ruimte kan je die opnemen in je rondleiding. Maar je kan ook gewoon je groep attent maken op de mogelijkheid om achteraf de presentatie te gaan bekijken. Ken zelf de inhoud van deze presentaties.
Video's, dia's, geluidsbanden, computers in de ruimte zelf. Toegegeven het is drummen met een groep voor een scherm van 40 cm. Maar wanneer je voorbijgaat aan deze hulpmiddelen, geef je een groep het gevoel iets te missen. Geef aan waarom je wel of niet gebruik maakt van deze technische middelen in je rondleiding. Dergelijke extra’s in een expositie hebben een bedoeling. Ze helpen de bezoeker ervaringen op te doen met alle zintuigen. Beslis dus doordacht op welke manier je deze hulpmiddelen mee betrekt in je rondleiding.
Checklist doorloop rondleiding:
Je hebt je voorbereiding gedaan.
Je kent de materie.
Je weet van wie de opdracht komt.
Je hebt minimale gegevens over wie je gaat gidsen.
De duur van de opdracht is eveneens bekend.
36
Je bent op tijd op de plaats van afspraak.
Je hebt alle praktische voorbereidingen in orde gebracht.
Je stelt je voor aan de groepsverantwoordelijke.
Je verifieert of de opdracht die jij gekregen hebt, nog steeds de afspraak is die de klant in gedachte heeft.
Zo nodig stuur je bij.
Je maakt kennis met de groep via de verantwoordelijke en met de groep rechtstreeks.
Je begint met je introductie.
Je voert de opdracht uit.
Je ëindigt met een gepaste afsluiter.
Je geeft de leiding terug in handen van de groepsleider.
Specifieke vereisten Natuurwandeling
Omdat het traject (dikwijls) niet bewegwijzerd is, dient een natuurgids een bijzonder oog te hebben voor het samenblijven van de groep. Natuurfotografen zijn dikwijls gefascineerd door een beeld of detail en verliezen contact met de groep. Geef zo mogelijk aan hoe iedere etappe verloopt en waar er zal gepauzeerd worden. Geef een verzamelplaats.
Klimatologische omstandigheden spelen een grote rol. Informeer je over de weersverwachting.
De natuur is een levend geheel. Stopplaatsen zijn niet altijd voorzien. Waak er over zoveel mogelijk de hele groep samen te krijgen bij een aandachtspunt.
Geef mensen de tijd te observeren, zelf dingen te ontdekken, de omgeving op hen te laten inwerken. Van alle rondleidingen is een natuurwandeling misschien wel de meest zintuiglijke.
Heb aandacht voor de soms erg wisselende conditie van de deelnemers. Let op vermoeidheid.
Museumbezoek Er zijn verschillende types van musea. Met nadruk op een collectie (bijvoorbeeld PMMK in Oostende)
37
Met nadruk op het gebouw/de locatie (bijvoorbeeld hof Busleyden te Mechelen) Met nadruk op een thema (Het Brouwerijmuseum in Brussel)
Het museumdecreet bepaalde dat musea drie evenwaardige functies hebben:
bewaren, conserveren en zo nodig restaureren
bestuderen en kennis verwerven
toegankelijk maken voor het publiek.
Dat laatste heeft geresulteerd in afdelingen publiekswerking en educatieve diensten in de musea. Een aantal musea werken met eigen publieksmedewerkers en een eigen gidsenpool. Het onderscheid tussen toeristische gids en museumgids is dus bijzonder vaag en op sommige plaatsen nietbestaande. Musea met een eigen actieve publiekswerking werken een nieuw programma uit waarna een gidsenopleiding volgt. Met andere woorden de doelstellingen en de soms specifieke doelgroepen (scholen) worden door het museum bepaald. Het museum investeert tevens in didactisch materiaal.
Er zijn echter nog vele plaatsen waar museumrondleidingen door toeristische gidsen zelf uitgewerkt zijn en worden.
Tips voor museumrondleidingen waarbij de gids niet verbonden is aan het museum: Uitgangspunt ook hier: het museum is een ervaring. Ga uit van wat er te zien valt, maak gebruik van de ruimte, laat bezoekers zelf ontdekken.
Vragen vooraf:
Gaat het om een algemeen bezoek aan het museum, of is het een themarondleiding?
Wat zijn de topstukken? Welke zijn interessante aanvullende stukken?
Waarom dit museum op deze plaats, in dit gebouw?
Wat is de geschiedenis van het museum?
Heeft het museum een vaste opstelling of een wisselende opstelling?
Eventueel de geschiedenis van de opstelling. Bij sommige oudere opstellingen kan het interessant zijn iets te vertellen over de tijdsgeest waarin die opstelling tot stand is gekomen.
Beleid van het museum: opstelling rekening gehouden met groepen, of eerder naar de individuele bezoeker gericht? M.a.w. maak je keuze niet alleen op basis van topstukken en referentiestukken. Ook de bereikbaarheid en veiligheid is een belangrijke overweging.
Wat zijn de gewoonten: dient een rondleiding van tevoren gemeld te zijn of niet, en door wie en bij wie?
38
Waar is de kassa, vestiaire, toiletten, lift, trappen, nooduitgangen, shop, cafetaria...
Wat is het bezoekersreglement?
Plaatsen van eredienst Er zijn een aantal religieuze gebouwen of plaatsen van eredienst die vaste openingsuren voor toeristisch bezoek hebben. Wanneer er evenwel een eredienst plaatsheeft, worden toeristen geweerd.
Op vele plaatsen moet op voorhand een afspraak gemaakt worden voor een bezoek. Zoek uit wat de voorwaarden en afspraken zijn. Is het aan de gids om de afspraak te maken? De sleutel te gaan halen? Of zorgt VVV of de gidsenvereniging ervoor?
Is er toezicht voorzien, of ben je als gids tegelijk toezichter? Wat zijn de plaatselijke overeenkomsten?
Tentoonstellingen
Bij elke tentoonstelling zijn een aantal vaste elementen van belang voor de gids.
De tijdelijkheid.
De mogelijkheden en beperkingen van de locatie.
Het belang van de tentoonstellingmaker(s).
De tentoonstellingsopbouw.
Het imago van de organiserende instantie.
De publiciteit en promotie.
De organisatiestructuur van rondleidingen.
De uniciteit.
De tijdelijkheid: Een tentoonstelling is altijd beperkt in duur. Dit vraagt een inzet van de gids om op tijd klaar te zijn met de voorbereiding, en voldoende beschikbaar te zijn tijdens de tentoonstelling.
De mogelijkheden en beperkingen van de locatie: Waarom vindt de tentoonstelling op dat moment op die locatie plaats? Soms is de fysieke ruimte niet zo geschikt, maar is er een speciale band met het onderwerp. De verklaring, verantwoording van de locatie aan het publiek overbrengen is een taak van de gids.
39
Is de tentoonstelling opgesteld in een museum, dan maakt het een verschil uit of dat museum over een aparte tentoonstellingruimte beschikt, of dat het museum de tentoonstelling in de algemene museumruimte opstelt.
In dat laatste geval, betekent dit meestal dat een deel van de vaste collectie moet wijken voor de tijdelijke tentoonstelling.
Het gebeurt dat je met je groep eerst door een deel van de vaste collectie van het museum moet gaan, vooraleer je aan het tentoonstellingsgedeelte bent. Stel dan vast waarvoor je groep gekomen is: voor het museum of specifiek voor de tentoonstelling? Of voor beide?
De tentoonstellingmaker(s): Meestal worden specialisten aangetrokken om een tentoonstelling inhoud en vorm te geven. Meer en meer wordt er gelegenheid gecreëerd voor zulke specialisten om hun visie met een groter publiek te delen via een tentoonstelling. De keuze van wat op een tentoonstelling te zien is, heeft altijd een band met de tentoonstellingsmaker.
De tentoonstellingsopbouw: De presentatie en opbouw van de tentoonstelling ligt niet altijd alleen in de handen van de persoon die tekent voor de inhoud. Soms maakt men gebruik van scenografen om het geheel ‘in scène’ te zetten. De visuele presentatie heeft een grote invloed op het overbrengen van het inhoudelijke. Vraag je af: waarom heeft men die werken hier samen gepresenteerd? Gaat de opbouw samen met de inhoudelijke verhaal/informatielijn? Is er gewerkt met sfeerschepping? Welke soort tentoonstelling is het: didactisch, sfeeroproepend, provocerend…?
Het imago van de organiserende instantie: De organiserende instantie is niet altijd dezelfde als de tentoonstellingmaker(s) of de ‘uitbaters’ van de locatie. Als gids is het interessant hoogte te krijgen van wie er allemaal achter een tentoonstelling zit.
De publiciteit en promotie: Zoals eerder al opgemerkt, scheppen publiciteit en promotie verwachtingen. Ze mikken soms ook op een bepaalde doelgroep. Of geven hoog op over de uniciteit van deze expositie.
40
Het organisatiebeleid voor rondleidingen. Hoe worden de rondleidingen in de tentoonstelling georganiseerd? Moet men reserveren? Is er een beperking van het aantal groepen per tijdseenheid? Hoe lang duurt een rondleiding normaal in deze tentoonstelling? Wat is de beperking van het aantal deelneme(e)m(st)ers per gids? Is er een audioguide? Wie mag er in de tentoonstelling gidsen?
De uniciteit van de gelegenheid. Dikwijls zijn er zaken op een tentoonstelling samengebracht die niet zo vlug meer zullen samen kunnen gezien worden. Het vervoeren en verplaatsen van kunstvoorwerpen wordt meer en meer ter discussie gesteld in verband met de conserveringscondities die nodig zijn om een stuk in optimale staat te bewaren voor het nageslacht. Dit betekent echter niet dat je in een rondleiding alleen aandacht moet geven aan die ‘unieke stukken’. De confrontatie door herschikking van werken met elkaar kan op zich een nieuwe situatie scheppen die evenzeer de moeite waard is om benadrukt te worden. Zo'n confrontatie met stukken uit de vaste collectie (of de reserve) geeft een nieuwe of andere kijk.
Rondritten Met een toerbus
De chauffeur Net zoals de gids voor de aanvang van de gidsbeurt overlegt met de groepsverantwoordelijke i.v.m. het programma en de wensen van de groep, zo stelt de gids zich voor aan de chauffeur en overlegt met hem/haar.
Welke taal spreekt de chauffeur? Kent de chauffeur de stad/regio waar de rondrit zal plaatsvinden: goed/een beetje/helemaal niet? Is de chauffeur vertrouwd met de groep? Hoe is de samenwerking groepsverantwoordelijke en chauffeur? Komt het programma dat de chauffeur heeft gekregen overeen met wat de groepsverantwoordelijke wenst en wat er bij de boeking gevraagd werd?
41
Spreek af met de chauffeur hoe je zal tewerkgaan: aanduiding van de weg (een bus kan niet zomaar ineens afdraaien; geef tijdig aan wanneer een afslag in aantocht is), gelegenheden tot uitstappen onderweg of niet, oppikpunten bij een tussenwandeling, tempo, e.d.
De voorbereiding Weet waar er wegenwerken zijn. Ken de knelpunten van het stadsverkeer of het verkeer in de regio. Ken alternatieve routes in geval van opstopping of druk verkeer of ingeval je met een hoge of lange bus meerijdt. Hou je aan de verkeersregels. Vraag de chauffeur niet foute dingen te doen. Wees bewust van de andere weggebruikers en zorg niet voor opstoppingen of lange vertragingen. Zorg voor ‘lussen’ in je traject die al dan niet weggelaten of bijgevoegd kunnen worden. Timing is namelijk één van de moeilijkste zaken bij het uitvoeren van een gegidste busrondrit. Indien er tijdens de rondrit uitgestapt wordt voor een wandeling, ken dan een veilige stopplaats en weet waar de bus zonder te hinderen kan geparkeerd blijven.
De rondrit. Test de geluidssterkte van de microfoon voor aanvang. Stel je voor aan de groep vooraleer de bus begint te rijden. Indien de groep de chauffeur nog niet kent, stel dan ook de chauffeur voor. Vergewis je (via de groepsverantwoordelijke) of de mensen al lang in de bus zitten of niet, of ze een toiletstop nodig hebben of niet (bij het begin of bij het einde?). Werk dus eerst de praktische zaken af voor je met je rondrit begint. Sta nooit recht tijdens het rijden! Dit is voor je eigen veiligheid. Het is trouwens bij wet verboden. Anticipeer! Wacht niet tot je een bezienswaardigheid bereikt hebt. Bereid de mensen voor op wat ze zo dadelijk gaan zien. Hou voldoende thema's achter de hand om de tijd boeiend te kunnen opvullen wanneer er niet veel te zien is, of wanneer je vast zit in het verkeer...
Met eigen wagen Gidsen en tegelijk een auto besturen is uit den boze want hoogst onveilig. Hetzelfde geldt wanneer de bezoeker achter het stuur zit. Veilig rijden en ondertussen op aanwijzen van de gids rondkijken, gaan niet samen.
42
Las verschillende stopplaatsen in waar op een veilige manier de uitleg kan gegeven worden na het uitstappen.
Gidsen voor mindervaliden Een kernwoord in de zorgsector is ‘inclusiviteit’. We moeten er steeds aandacht voor hebben en er naar streven rondleidingen toegankelijk te maken voor mindervaliden. Toch vergt gidsen voor mindervaliden enkele extra inspanningen van de gids.
Gewoonlijk zijn groepen mindervaliden kleiner dan de doorsnee toeristische groep. De groep is wel aangevuld met begeleiders. De rondleiding mag dan wel voor de mindervaliden bedoeld zijn, zorg dat de begeleiders zich er ook bij betrokken voelen. Richt je in de mate van het mogelijke steeds rechtstreeks tot de mindervalide. Vermijd om figuurlijk en soms letterlijk ‘over het hoofd heen’ van de mindervalide met de begeleider te praten. Vermijd ook een overbezorgde, betuttelende aandacht. De mindervalide kan zichzelf dikwijls behoorlijk behelpen en zelf beslissen wanneer hij een handje toegestoken wenst te krijgen.
Contact tussen de gids en de begeleider (verantwoordelijke van de groep) vooraf is aan te raden. Meestal wordt het telefoonnummer van de gids aan de begeleider gegeven. Je kan ook zelf initiatief nemen en het telefoonnummer van de begeleider vragen.
Rolstoelgebruikers - Voor rolstoelgebruikers mogen drempels niet hoger dan 2 cm zijn. Deuren moeten minstens 90 cm vrije doorgang bieden. De draairuimte voor een rolstoel moet minstens 1,5 m op 1,5 m zijn. Smalle voetpaden en daarbij nog eens keldergaten zijn te mijden. Een voetpad moet minstens 1 meter vrije ruimte bieden. Weet waar er gelegenheden zijn met een toilet voor mindervaliden op of in de buurt van het traject van de rondleiding. Zoek voldoende ruime plaatsen waar je met een groep rolstoelgebruikers rustig en veilig kan staan om uitleg te geven.
Blinden en slechtzienden - Het komt zelden voor dat er een groep van uitsluitend blinden zich aandient. De meerderheid zijn slechtzienden.
43
Het is daarom interessant om prenten of foto's bij te hebben van monumenten of kunstwerken die je gaat bespreken, zodat de slechtzienden ze van dichtbij kunnen bekijken.
- Niet alle blinden en slechtzienden ‘kijken’ met de handen. Mensen die blind geworden zijn door suikerziekte bijvoorbeeld, hebben meestal geen grote gevoeligheid in hun handen. Wanneer je voorwerpen met de handen laat bekijken, geef dan voldoende tijd aan iedereen. Werk voorwerp per voorwerp zodat duidelijk is wat het onderwerp van de bespreking is. Ga er niet vanuit dat iedere blinde of slechtziende ook braille kan lezen. Het taalgebruik is zeer belangrijk. Werk beschrijvend. Zoek naar middelen om wat je beschrijft te laten beleven. Bijvoorbeeld: de grootte van een binnenruim akoestisch te laten beluisteren, de grootte van een plein aangeven door het af te stappen.
Er is in België een Koninklijk Besluit van 1985 dat zegt dat geleidehonden overal moeten toegelaten worden. Soms zijn er toch problemen in musea of kerken. Meestal kan je die oplossen door diplomatisch te ‘onderhandelen’. Je mag een geleidehond nooit behandelen als een gewone hond. Zolang hij zijn harnas aanheeft, is de hond aan het werk. Wanneer zo'n hond dan te veel wordt geaaid of persoonlijke aandacht krijgt, leidt dat af van zijn werk en wordt hij minder betrouwbaar voor zijn baas. Het is de baas die de commando's aan de hond geeft. Neem dus nooit een hond bij het harnas om een straat over te steken bijvoorbeeld. Je kan dan aan de blinde zeggen dat het veilig is om over te steken, en hij/zij zal dan het juiste commando aan de hond geven.
Elke handeling vraagt van een blinde of slechtziende een geconcentreerde inspanning. Hou daar rekening mee en overlaad hen niet met een massa aan informatie. Geef voldoende aandacht aan beleven en ervaren. Zien is slechts één van de vijf zintuigen!
Meer informatie over werken met blinden en slechtzienden: Blindenzorg Licht en Liefde, Documentatiedienst Oudenburgweg 40, 8490 Vrasene tel 050/40 60 53 fax 050/38 64 83
Doven en slechthorenden Net zoals voor blinden en slechtzienden, geldt ook hier dat totaal dove mensen in de minderheid zijn. Bepaalde geluiden kunnen dan ook zeer storend zijn voor slechthorenden. ‘Luisteren’ vraagt veel concentratie van hen en is dan ook zeer vermoeiend. Zoek plaatsen waar er niet te veel storende achtergrondgeluiden zijn om je uitleg te geven.
Soms word je geholpen door een vertaler die gebarentaal tolkt.
44
Hou je gelaat steeds naar de groep gericht en articuleer duidelijk. Vele mensen kunnen liplezen en je lichaamstaal is zeker een belangrijke informatiebron voor je toehoorders.
Mentaal gehandicapten Gidsen voor mentaal gehandicapten is intensief werk en vraagt een grote empathische inzet. Een belangrijk werkmiddel is de Lukidomethode: luisteren, kijken, doen. Een begeleider kent de specifieke en individuele problemen en mogelijkheden van iedereen in de groep. Neem dus vooraf contact met de begeleider om te weten te komen wat de aandachtspunten zijn met betrekking tot de mensen die zullen deelnemen. Met voorkennis van bepaalde angsten bijvoorbeeld (zoals angst voor een lift of hoge trappen) kan je in je voorbereiding rekening houden. Meer informatie over werken met mentaal gehandicapten, waaronder info over de Lukido-methode: Werkcentrum voor Inrichtingswerk en vrijetijdsbesteding vzw (W.I.V.), Lijnmolenstraat 151, 9040 Sint Amandsberg Tel 09/228 24 11 fax 09/238 24 30
45
Deel 2 : slot Terwijl we in het eerste deel van dit studieboek vooral aandacht hadden voor communicatie en de groepsprocessen in het algemeen, richtten we ons in deel twee meer op de dagelijkse praktijk. Er valt natuurlijk nog veel te vertellen over het boeiende ‘vak’ van een toeristische gids en reisleider. Laat nu echter ervaring haar werk doen. Veel valt er ook te leren uit overleg met geoefende gidsen. Uit zoveel onverwachte voorvallen of zich herhalende fenomenen hebben zij een praktijk ontwikkeld die ze graag met nieuwe gidsen zullen delen. Ook de gidsenverenigingen zorgen er steeds voor dat hun leden de hoogste kwaliteit kunnen aanbieden aan hun gasten.
Straks sta je voor het eerst voor een groep bezoekers. Denk aan het advies van de legendarische Amerikaanse journalist Joseph Pulitzer (naar wie de Pulitzer Prizes werden genoemd)
Wees beknopt, zodat mensen naar je luisteren. Wees eenvoudig, zodat ze je verstaan. Wees levendig, zodat ze onthouden wat je zegt. Wees nauwkeurig, zodat ze je kunnen vertrouwen.
Na één of meer uur zit de rondleiding er op en keert je groep naar huis of reist verder. Herinneringen aan het bezoek zullen vervagen. Vooral visuele indrukken zullen blijven. En ook wat sleutelideeën. Of dingen die je vertelde en die mooi aansloten bij de kennis van je toehoorders zodat ze er verder iets mee kunnen doen.
De kans is echter groot dat mensen zich vooral jou zullen blijven herinneren. Mensen houden vooral mensen in hun geheugen vast. De hele tijd hebben ze je trouwens kunnen observeren. En je was ‘hun gids’ op onbekend terrein. Je bent in hun geheugen verbonden met de locatie. Daarom is een gids meer dan een goede en communicator en een competente informant. Hij blijft verbonden met het beeld dat bezoekers van de locatie of het evenement meedragen. Noem hem gerust ook: een ambassadeur voor zijn stad, zijn regio, voor Vlaanderen.
46
Bibliografie PARKIN, Margaret. Tales for Trainers , London, Kogan Page, 1998 . PARKIN ,Margaret .Tales for Coaching, London, Kogan Page, 2001 SHANK ,Roger C. Tell me a Story : Narrative and Intelligence,. EVANSTON, IL : Northwestern University Press, 1998. SIMMONS, Annette .The Story Factor : Secrets of Influence from the Art of Storytelling. Perseus,Cambridge, 2001 . VROENE, Jac . De Kracht van Verhalen, Amsterdam Bres BV, 2000 . MADDERN Eric, Storytelling at Historic Sites English Heritage, 1992 HULST Harmina CASADEI Marina, Gids voor Gidsen, Toerboek Leiden 2006 STERNBERG, R. J.,(1997). Thinking styles. New York: Cambridge University Press, 1997. DE RYNCK Patrick red., Volgt de gids? Nieuwe perspectieven voor educatie en gidsing in kunstmusea, Koning Boudewijnstichting, 2001 DE GROOTE Patrick, Panorama op Toerisme, Garant, Leuven, 1995 DE BRABANDER Guido, DESMET Anniek, VAN WINKEL Krista, De Muzen nodigen uit!? Marketing in de Cultuursector, UFSIA, Universiteit Antwerpen, Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap, 1999 LASZLO Erwin ed., The Multi-cultural Planet report of a UNESCO international expert group, Oneworld Oxford, 1993 LENTE, Guus van, Groepen leiden en begeleiden, Het Spectrum, 1991 ROANE Susan, Mag ik me even voorstellen? Technieken en handige tips om gemakkelijker contact te leggen en voor een zelfverzekerd optreden in gezelschap, uitgeverij M&P-Weert, 1994 NILLESEN Frans, Wat bedoel je? Communicatieve vaardigheden in het sociaal-pedagogisch werk, uitgeverij Angerenstein, 1998 VAN MEER Koes, VAN NEIJENHOF Jos, Elementaire sociale vaardigheden, Bohn Staflen Van Loghum Houten, Diegem, 1997 BUZAN Tony, Gebruik je geheugen, alles over de werking, training en verbetering van het geheugen, uitgeverij Academie Service, Schoonhoven, 1995 DRAAISMA Dojee, De metaforenmachine, een geschiedenis van het geheugen, Historische uitgeverij, 1995 SPALTY Bodo, Over Soundmix- & microfoongebruik, uitgegeven in eigen beheer, 1992 SCHMIDT Johan, Weten en Kunnen, hoe leer ik voordragen en toneelspelen?, uitgevrij Kosmos Amsterdam, jaren 1950? WIPPO Piet, CITROEN Liestbeth, Alle ogen gericht op … omgaan met plankenkoorts, uitgeverij Boom, Amsterdam, 2OO2
47
DIERENDONCK Ronny, Syllabus bij de studiedag Educatief werken in musea met personen met een verstandelijke handicap Antwerpen, 27 november 2000 BLINDENZORG LICHT EN LIEFDE, Algemeen documentatiepakket voor scholieren, studenten en andere geïnteresseerden, Documentatiedienst Licht en Liefde, Vrasene
48
