Rondleiden in de praktijk Een studieboek voor gidsen en reisleiders Deel 1 Bob De Groof Victor Mees Key Minnebo
Deze syllabus werd ontwikkeld in opdracht van Toerisme Vlaanderen. Niets uit deze uitgave mag worden gekopieerd, bewerkt of aangepast zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de auteurs en de opdrachtgever.
1
Dit studieboek bestaat uit twee delen. In een eerste deel gaan we dieper in op basisbegrippen uit de gidsenpraktijk: communicatie, groep en groepsgedrag en de rol van de gids en reisleider. In een tweede deel richten we ons op de meer praktische aspecten van het gidsen: de voorbereiding van een gidsenbeurt, de rondleiding zelf zowel naar inhoud als naar vorm, de praktische aandachtspunten en succesfactoren en de deontologie.
Zowel mannen als vrouwen zijn gids. Waar in dit boek ‘hij’ staat vragen we u ook ‘zij’ te willen lezen.
Dit studieboek is zowel bestemd voor gidsen als voor reisleiders. We hanteren meestal de algemene term ‘gids’, maar gaan niet voorbij aan specifieke eisen die gesteld worden aan een reisleider.
2
Deel 1 : Algemene begrippen: communicatie, groep en groepsgedrag, de gids. .............................................. 5 Hoofdstuk 1: De Gids............................................................................................................................................ 6 Vereisten ................................................................................................................................................................ 7 Motivatie en uitstraling ...................................................................................................................................... 7 Kennis ................................................................................................................................................................ 7 Vaardigheden ..................................................................................................................................................... 7 Verwachtingen....................................................................................................................................................... 8 Gids als rol ........................................................................................................................................................... 11 De gids als groeps(bege)leider..................................................................................................................... 11 De gids als ambassadeur.............................................................................................................................. 12 Een mogelijke definitie ....................................................................................................................................... 13 Oefeningen: ...................................................................................................................................................... 14 Hoofdstuk 2: Het communicatieproces ............................................................................................................. 15 Communiceren is een driehoeksgeval. ........................................................................................................ 15 Definitie van communicatie ................................................................................................................................ 15 Het pijlmodel .......................................................................................................................................... 16 Het cirkelmodel ...................................................................................................................................... 17 Het transactiemodel ................................................................................................................................ 17 Informational overload ........................................................................................................................... 18 Het communicatieproces .................................................................................................................................... 19 Communicatiedrempels.................................................................................................................................... 20 Referentiekader............................................................................................................................................ 20 Cognitieve dissonantie................................................................................................................................. 21 Feedback...................................................................................................................................................... 22 Ruisfactoren................................................................................................................................................. 24 Schematische voorstelling van het communicatieproces: ................................................................................ 25 Visuele en auditieve communicatie.................................................................................................................. 25 Verbale en non-verbale communicatie ............................................................................................................. 27 Verbale communicatie................................................................................................................................. 28 Taal ......................................................................................................................................................... 28 Standaardtaal, tussentaal en dialect.................................................................................................... 28 Taalregister ........................................................................................................................................ 29 Bewegwijzeren, structureren, samenvatten en herhalen..................................................................... 29 Jargon en vaktaal................................................................................................................................ 30 Aantrekkelijke taal ............................................................................................................................. 30 Enkele taaladviezen: .......................................................................................................................... 30 Het geschreven en het gesproken woord................................................................................................. 31 Voordelen schriftelijke communicatie: .............................................................................................. 31 Voordelen mondelinge communicatie: .............................................................................................. 31 Non-verbale communicatiel ........................................................................................................................ 32 Enkele kenmerken van non-verbale taal: ................................................................................................ 33 Dragers van non-verbale communicatie ................................................................................................. 34 Oogcontact ......................................................................................................................................... 34 Houding en handen ............................................................................................................................ 35 Gebaren .............................................................................................................................................. 35 Afstand............................................................................................................................................... 36 Mimiek............................................................................................................................................... 36 De spreekstem .................................................................................................................................... 36 Enkele aandachtspunten bij het praten . ............................................................................................. 37
3
Oefenen, oefenen, oefenen................................................................................................................. 41 Oefeningen: ...................................................................................................................................................... 42 Hoofdstuk 3: Groep en groepsgedrag................................................................................................................ 44 Gestalt .................................................................................................................................................................. 44 Niveaus ................................................................................................................................................................. 45 Inhouds- of taak-niveau.................................................................................................................................... 45 Procedureniveau ............................................................................................................................................... 45 Interactieniveau of procesniveau...................................................................................................................... 46 Bestaansniveau ................................................................................................................................................. 47 Contextniveau................................................................................................................................................... 47 De dynamiek van groepen .................................................................................................................................. 48 Beginnende groepen (eerste fase)..................................................................................................................... 49 Gidsaanpak 1ste fase ..................................................................................................................................... 50 Groepsfunctioneren (tweede fase) .................................................................................................................... 51 Groepsafweer............................................................................................................................................... 53 Groepsnormen ............................................................................................................................................. 53 Alleen, met twee of in groep?...................................................................................................................... 54 Gidsaanpak tweede fase............................................................................................................................... 55 Autonome groepen (derde fase) ....................................................................................................................... 56 Gidsaanpak derde fase ................................................................................................................................. 57 Valkuilen .......................................................................................................................................................... 58 Teveel gericht op het individu tijdens het gidsen.................................................................................... 58 Verantwoordelijkheid teveel naar zichzelf toetrekken............................................................................ 58 Verwarren van inhouds- met betrekkingsniveau..................................................................................... 58 Te eenz.ijdige gerichtheid op één niveau van de groep .......................................................................... 59 Positionering ........................................................................................................................................................ 60 As Boven-Onder ..................................................................................................................................... 60 As Samen-Tegen..................................................................................................................................... 61 Leiderschapsstijlen.............................................................................................................................................. 61 Autoritaire leiderschapsstijl.............................................................................................................................. 61 Varianten op autoritair leiderschap ......................................................................................................... 62 Tirannie .............................................................................................................................................. 62 Welwillend despotisme ...................................................................................................................... 62 Patriarchale leiderschapsstijl.............................................................................................................. 62 Laisser-faire leiderschapsstijl............................................................................................................. 62 Democratische leiderschapsstijl ......................................................................................................... 63 Oefeningen ....................................................................................................................................................... 64 Deel 1: Slot ........................................................................................................................................................... 65 Bibliografie deel 1................................................................................................................................................ 66
4
Deel 1 : Algemene begrippen: communicatie, groep en groepsgedrag, de gids. Een gids neemt bezoekers (meestal in groep, soms individueel) mee voor een wandeling, een bezoek, een uitstap. Dit samen optrekken vergt van de gids vaardigheden. Het circuit moet goed en veilig afgelegd worden. Er moet een open en wederzijds contact tot stand worden gebracht. En er wordt informatie uitgewisseld. In Deel 2 van dit studieboek gaan we in op praktische aspecten van de ‘rondleiding’. Daarvoor nemen we de ervaring van doorgewinterde gidsen als basis.
In dit eerste deel bekijken we vanuit een iets meer theoretische hoek de basisbegrippen. Wat is een ‘gids’? En dus ook, wat is ‘gidsen’? Is een gids iemand die mensen rondleidt of begeleidt? Wat verwachten mensen van een gids. Bestaat de ‘ideale’ gids?
Gidsen is een verhevigde vorm van communiceren. Het gaat hem om verbale en non-verbale communicatie. Die verloopt heel anders dan schriftelijke communicatie. Hoe open en interactief is de communicatie tussen gids en publiek? En ook: wat blijft er hangen in het geheugen van de deelnemers?
Tegenover de gids staat de groep bezoekers, reizigers, toeristen. Tegenover? Maakt de gids voor de duur van de rondleiding niet gewoon deel uit van de groep? Is een groep meer dan een som van individuen? Heeft een groep zijn eigen dynamiek? Verandert die?
Om te beginnen vragen we ons af wat een gids is en wat van hem/haar verwacht wordt. Vervolgens gaan we nader in op het communicatieproces. We eindigen met de gids en zijn/haar relatie tot de groep.
5
Hoofdstuk 1: De Gids Wie noemen we ‘een gids’? Voor de lexicografen is de omschrijving van het begrip ‘gids’ duidelijk.
Gids 1. iemand die reizigers of toeristen rondleidt of de weg wijst en informatie geeft 2. boek, waarin men allerlei gegevens kan opzoeken ⇒ leidraad, wegwijzer 3. vrouwelijke scout van 11 tot 14 jaar. Gidsen 1. als gids leiden, functioneren (Van Dale groot woordenboek hedendaags Nederlands) Gids: (1643: gidjens 'spionnen') vrij jong woord (leidsman was de gewone term) waarnaast alleen fries gidze. Ontleend aan zigeuners gadzo (voc; gadzé), oorspronkelijk 'zigeunervrouw die het terrein verkent, als spion en gids optreedt'; identiek met kempens gits 'lange, magere vrouw' (Het Spectrum Etymologisch woordenboek.’ )
Het Engelse woord ‘guide’ is volgens de Webster's New Collegiate Dictionary afgeleid van het Oud Provençaals guida en is van Germaanse oorsprong. Guida betekent: uitkijken voor, zorgen voor, kennen.
Laten we wat dieper graven en proberen uit te zoeken wat de kwaliteiten en vereisten zijn van een (ideale) gids.
Laurent Daloz (pedagoog en belangrijk publicist over ‘mentoring’) zei van Dante’s gids (Vergilius) door de onderwereld dat het de rol van een gids is: •
vertrouwen te wekken
•
een uitdaging voorop te stellen
•
te zorgen voor aanmoediging
•
uitzicht te bieden op het verloop van de tocht.
6
Vereisten Wat zouden mogelijke vereisten zijn voor een hedendaagse gids?
Motivatie en uitstraling Een gids moet gemotiveerd zijn om zijn ding te willen doen. Hij moet betrokken en geboeid zijn door het onderwerp, thema, gebied, museum, ... dat hij gidst. Als de gids zelf merkbaar niet echt gepassioneerd is door wat hij te tonen en te vertellen heeft, waarom zou zijn publiek dat dan zijn? Indien de gids niet gemotiveerd is om rond een bepaald thema, een museum, een biotoop te gidsen, zal hij ook weinig of geen positieve uitstraling vertonen. Hierbij is ook belangrijk dat de gids gemotiveerd is om anderen te laten delen in zijn kennis. Een gids die het gidsen gebruikt om voor zichzelf een introductie te vinden om zo aan veel informatie te raken of die het vooral belangrijk vindt zichzelf als expert te profileren Is niet de ware. Er moet een diepgaande belangstelling zijn voor het onderwerp én er dient een motivatie te zijn om anderen mee te laten delen in die belangstelling.
Kennis Een gids dient heel wat informatie op te slaan over de tentoonstelling, het natuurgebied, de stadswijk die hij gaat gidsen. Ook al vertelt hij tijdens zijn rondleiding maar een fractie van wat hij weet, de kennisreserve geeft de gids de nodige achtergrond om zijn verhaal sterk en met zelfvertrouwen te brengen. Die kennisreserve kan aangesproken worden om vragen te beantwoorden of om andere inhouden of deelinhouden aan te snijden al naargelang de rondleiding of de groep dat vereist. Daarenboven is het belangrijk dat een gids – naast zijn specialismen – ook een brede algemene culturele, wetenschappelijke maatschappelijke bagage heeft. Die kan hem helpen zijn verhaal in te bedden in een ruimere context of het te laten aansluiten bij de ervaringswereld van de bezoekers.
Vaardigheden Een gids dient heel wat vaardigheden te bezitten of te ontwikkelen. Het is niet voldoende veel te weten over een onderwerp, noch is het voldoende begeesterd te zijn door het onderwerp. Een gids moet die kennis ook kunnen overbrengen naar een groep mensen. Hij
7
moet een boeiend verhaal kunnen neerzetten. Gidsen werken met mensen, met groepen. Daar zijn heel wat sociale en communicatieve vaardigheden voor nodig. Een van de communicatieve vaardigheden is het weten te structureren van informatie om ze zo op een gedoseerde en logische wijze naar voor te brengen. Een gids moet beschikken over goede verbale kwaliteiten. Hij moet beschikken over een beeldende taal en een ruime woordenschat die hij soepel kan aanpassen aan het taalregister van de groep. Ten slotte moet de gids over een goed stemapparaat beschikken want het is soms spreken voor grote groepen in niet altijd ideale akoestische omstandigheden. Een goed verzorgde stem, een duidelijke articulatie en een oor voor intonatie en spreekritme zijn voor een gids onontbeerlijk. (zie verder lichaamstaal).
Verwachtingen Een andere wijze om tot een definitie van een gids te komen, is de verwachtingen na te gaan die mensen hebben van een gids.
Ter illustratie twee getuigenissen:
Getuigenis 1.
In een brief in februari 2003 aan de opdrachtbemiddelaar Gidsenwerking Toerisme Antwerpen geeft de Amerikaanse rederij Grand Circle Cruise Line, met administratieve hoofdzetel in Bazel, Zwitserland, een overzicht van haar criteria voor een goede gids. De klanten van deze rederij zijn ‘senior citizens’, oudere Amerikaanse reizigers. Hun gemiddelde leeftijd is 72 jaar. De rederij wil haar klanten kwaliteitsvolle en bevattelijke vakanties over heel Europa aanbieden. Zij vinden het belangrijk dat de klanten zich welkom voelen en goede herinneringen aan hun reis kunnen meenemen.
Evaluatiecriteria Grand Circle Cruise Line: Kennis: Kent de gids zijn stad en omgeving voldoende zonder nota's nodig te hebben? Voelt de gids zich zeker genoeg om vragen te beantwoorden die niet binnen zijn specialiteit liggen? Taalvaardigheden: Is zijn Engels voldoende om zich verstaanbaar te maken? Kan hij de vragen van de passagiers voldoende verstaan en grondige antwoorden geven? Heeft hij een sterk accent wanneer hij Engels spreekt?
8
Volume van de stem: Kan hij zijn stem voldoende projecteren zodat de passagiers hem duidelijk kunnen verstaan boven het straatlawaai? Draait de gids voortdurend van de passagiers weg zodat zij het moeilijk hebben hem te verstaan? Tempo: Voelen onze passagiers zich opgejaagd door de gids? Houdt hij rekening met passagiers die assistentie bij het wandelen nodig hebben? Neemt hij de tijd om enkele vragen te beantwoorden? Vriendelijkheid: Is hij erg afstandelijk en kort van taal? Is hij te vriendelijk, te familiair of over beschermend? Is hij onbeleefd, ruw of onattent tegenover onze passagiers? Na bevraging van hun klanten besloot de rederij extra aandacht te geven aan: Algemeen: •
Interactieve ervaring welke zorgt voor een inzicht van de bestemming van binnenuit.
•
Een unieke omgeving geven.
•
Zoeken naar locale mensen die een passie hebben voor en expertise over hun onderwerp.
•
De ervaring zo oriënteren dat menselijk contact aangemoedigd wordt en klanten in aanraking
komen met locale gebruiken en situatied. •
Alle zintuigen betrekken - ook geur, smaak, gevoel en horen.
De rederij vraagt aan de gidsen uit hun routine te stappen en initiatieven te nemen om dit een unieke ervaring voor de klanten en voor de gidsen zelf te maken. Zij vragen te helpen een verschil te maken in het leven van hun klanten.
Getuigenis 2.
Een voorzitster van een ‘Zilveren ¨Passer’, zei dat haar groep vooral het volgende verwacht van een gids:
Enthousiasme •
Duidelijke stem, verzorgde taal, vlot spreken.
•
Degelijke kennis van het onderwerp, d.w.z. dat de gids meer weet over het onderwerp dan wat hij vertelt, en dus kan antwoorden op bijkomende vragen van het publiek.
•
Geen flauwe grapjes, maar wel zin voor humor.
•
Vriendelijk onder alle omstandigheden.
•
Een bepaalde autoriteit zodat het publiek tot luisteren wordt aangezet, en het tempo van de gids volgt.
9
•
Aandacht voor het hele publiek, niet alleen voor diegenen die zich het meest geïnteresseerd tonen.
•
Aandacht voor personen in de groep die zich moeilijker of minder snel kunnen verplaatsen.
•
Een goede gids geeft zijn publiek de indruk dat hij alles voor de eerste keer vertelt, ook al is het misschien de honderdste keer… Dus: nooit ‘een lesje afdreunen’.
•
Vlot en zonder (merkbare) paniek kunnen inspelen op onverwachte omstandigheden: een plotse regenbui, een museum dat onvoorzien gesloten is, een groep die te laat is omdat de bus in de file stond waardoor de rondleiding moet ingekort worden.
Natuurlijk hebben andere groepen alweer andere verwachtingen. Daarbij speelt ook het onderwerp een rol. Voor een stevige tocht door een natuurgebied verwachten de deelnemers van hun gids andere kwaliteiten dan voor een causerie-wandeling door een kunstcollectie…
10
Gids als rol Alnaargelang de opdracht en de context, zal de gids andere rollen dienen te vervullen. Er is heel wat discussie over welke rollen nu essentieel bij een gids horen: gastvrouw of gastheer, toezichter, vertaler (hij ‘vertaalt’ gespecialiseerde informatie naar een bepaald publiek), acteur, entertainer, verteller, ...
Wel kan je zeggen dat professionaliteit steeds een zekere rolbeheersing in zich draagt. Je bent gericht op een groep mensen (die je zelf niet geselecteerd hebt), je hebt een scenario, een verhaal, een inhoud, een route,...In de afgesproken tijdspanne dien je dit alles samen te brengen tot één boeiend geheel.
Als er één rol is die toch wel wezenlijk is voor een gids, is het de rol van bemiddelaar/mediator. Een gids dient te bemiddelen tussen het onderwerp, het getoonde en het publiek dat de rondleiding volgt. Zijn rol is het getoonde, het onderwerp, de plek, ... ‘dichter’ bij de bezoekers te brengen en vice versa de bezoekers ‘dichter’ bij het onderwerp, het getoonde. Als mediator is de gids dus een bruggenbouwer. In communicatietermen is hij een interactieve en transactionele communicator.
De gids als groeps(bege)leider Zoals we verder zullen zien (hoofdstuk ‘gids en groep’ /groepsdynamiek) maakt de gids deel uit van de groep én is hij tegelijk (interim) leider van die groep én ambassadeur voor zijn onderwerp.
De groep zelf zal dit waarschijnlijk niet zo ervaren, de gids meestal ook niet, maar naar buiten toe zijn de groep en de gids wel degelijk met elkaar verbonden op het moment van de rondleiding. In een museum bijvoorbeeld spreekt men van ‘die gids met zijn groep’.
Als gids heb je een band met de groep die je begeleidt (zie verder hoofdstuk ‘gids en groep’), én tegelijk draag je bepaalde verantwoordelijkheden voor de groep die je gidst. Zo sta je bijvoorbeeld in voor de veiligheid van een groep op straat (zie verder ‘deontologie’). Je aansprakelijkheid wordt bepaald door het feit of je al dan niet de verkeersregels in acht hebt genomen. Jij leidt de groep over de straat. In een museum wordt van de gids verwacht dat hij zich ook aan de regels van het museum houdt en deze ook doorvertaalt naar de groep.
11
De gids vervult in zekere mate een leidersrol voor de bezoekende groep. Zoals we verder zullen zien krijgt deze leidersfunctie een andere invulling naargelang de maturiteit van de groep. Deze leidersrol is formeel of informeel, in tijd beperkt en in opdracht afgebakend. De verantwoordelijke voor de groep (voorzitter, leerkracht, organisator familiebezoek,..) geeft voor een deel zijn leiding over aan of deelt zijn verantwoordelijkheid met de gids voor de duur van de gidsopdracht.
Door de beperkte duur van een rondleiding, heeft de gids een veelal vluchtig contact als leider in vergelijking met andere leidinggevende functies (zoals in bedrijven of verenigingen).
De gids als ambassadeur Een gids wordt dikwijls gekoppeld aan het thema, de locatie of de organisatie, waarover of waarin hij gidst. In de ogen van de groep vertegenwoordigt de gids het museum, het natuurgebied, de stad, ... waarover hij gidst. De wijze waarop de gids zijn verhaal doet en wàt hij over het onderwerp vertelt, heeft invloed op de wijze waarop de groep nadien naar dat onderwerp, dat museum, ... kijkt.
De kans is daarenboven groot dat mensen zich achteraf van hun bezoek of uitstap vooral ‘de gids’ zullen blijven herinneren. Mensen houden vooral mensen in hun geheugen vast. De hele tijd hebben ze je als gids trouwens kunnen observeren. Je was ‘hun gids’ op onbekend terrein. Je bent in hun geheugen verbonden met de locatie waar je ze rondleidde. Daarom is een gids meer dan een goede communicator. Hij blijft verbonden met het beeld dat bezoekers van de locatie meedragen. Noem een gids gerust: een ambassadeur.
12
Een mogelijke definitie Afgaande op al het vorige zou dit een definitie kunnen zijn van de ‘ideale’ gids:
Een gids is iemand die beschikt over een surplus aan betrouwbare en actuele kennis over het thema van de rondleiding, het bezoek, de reis. Hij houdt ervan deze kennis aan anderen aan te reiken op een toegankelijke, respectvolle en inspirerende wijze. Zo helpt hij die anderen de verrijkende stap te zetten van zien naar inzien. Om dit proces in de beste omstandigheden te laten verlopen is een gids een bedreven communicator die een bijzonder oog heeft voor processen die zich voltrekken in de groep waar hij voor korte of langere tijd mee te maken heeft.
Het is een interessante oefening het begrip ‘gids’ in deze context voortdurend te toetsen en aan te scherpen. Een samenleving verandert. Er ontstaan nieuwe belangstellingen en andere manieren van communiceren. De aandacht verschuift, inzichten groeien of raken achterhaald, werken en recreëren lopen in elkaar over, leren wordt een tijdloos proces. De gids moet als een gedreven communicator hierin steeds opnieuw een plaats en een rol weten te vinden.
Een gids is dus een bedreven communicator en ook iemand die aandacht heeft voor groepsprocessen. Laten we verder in dit eerste deel van het studieboek dieper ingaan op het communicatieproces (hoofdstuk 2) en op aspecten van de groepsdynamica (hoofdstuk 3). In Deel 2 van dit studieboek laten we alles samenkomen in een praktische handleiding om je te helpen van een gidsing een succes te maken.
13
Oefeningen: •
in subgroepjes: brainstormen over de rol van de gids
•
in subgroepjes: brainstormen over de rol van de gids, doch telkens vanuit een ander standpunt: vanuit het standpunt van de bezoeker, vanuit het standpunt van de organisatie (museum, natuurdomein, toeristische dienst, ...), vanuit het standpunt van andere bezoekers (die ook aanwezig zijn, maar niet in de groep zitten), ..
•
in subgroepjes tot een definitie proberen te komen van een ideale gids. Hulpmiddel: schrijf een personeelsadvertentie voor een toeristische dienst of een reisorganisatie die op zoek is naar een goede gids.
14
Hoofdstuk 2: Het communicatieproces Communiceren is een driehoeksgeval. Inhoud (wat)
Communicatie
Procedure (wanneer, met wie, waarom, bewijs…)
Proces (hoe)
Communicatie speelt zich af op verschillende niveaus.
Aan de ene kant heb je het inhoudsniveau: het ‘wat’ er gezegd wordt, de woorden, de inhoud, het bericht. Aan de andere kant heb je het betrekkingsniveau van de communicatie. Dit niveau wijst op de manier waarop de zender zijn relatie met de ontvanger definieert. Het zegt iets over hoe de zender zijn relatie ziet met de ontvanger. Het betrekkingsniveau zit ‘m vaak in de wijze waarop de boodschap gebracht wordt: het proces en de procedure. De meeste mensen zijn gevoeliger voor het betrekkingsniveau dan voor het inhoudsniveau.
Ieder van deze invalshoeken verdient de nodige aandacht en zorg om de communicatie helder en doeltreffend mogelijk te laten verlopen. Laten we eerst het begrip communicatie onderzoeken. Later kunnen we onze inzichten dan toetsen aan concrete situaties waar een gids mee te maken krijgt.
Definitie van communicatie Er zijn talloze definities van ‘communicatie’ Sommige definities zijn erg simplistisch en stellen communicatie voor als een soort doorgeefluik. Of als een pijl die je op doel afschiet. Andere definities zijn complexer. Communicatie is hierin een veel ingewikkelder en meer vertakt proces.
15
Twee voorbeelden:
Definitie 1
‘Communicatie is een proces waarbij een zender, door middel van een kanaal, tekens en signalen, gegevens tracht ter beschikking te stellen van een ontvanger met de intentie deze door hem (de ontvanger) te laten verwerken tot informatie met een door de zender bedoelde betekenis. Als de communicatie geslaagd is, is de inhoud en het doel van de boodschap identiek met het effect op de ontvanger (Fauconnier 1990).
Definitie 2
‘Communiceren is doorschakelen; de zender verbindt zijn kennis en ervaring aan die van de ontvanger; de ontvanger neemt op, koppelt terug en verwerkt.’
Meestal zijn deze definities terug te brengen tot drie basisvisies omtrent interpersoonlijke communicatie: het pijlmodel, het cirkelmodel en het transactionele model.
Het pijlmodel
BOODSCHAP ZENDER (spreker)
medium
ONTVANGER (luisteraar)
Dit is de eenvoudigste voorstelling van communicatie. Iemand (een ‘zender’) deelt iets mee en een ander ontvangt de boodschap. Het lijkt wel op het afschieten van een pijl naar een doel. Het uitgangspunt hier is: effectieve expressie leidt tot effectieve communicatie. De ontvanger is een passieve receptor. In dit model komt communiceren dicht in de buurt van beïnvloeden. Dit is de behavioristische benadering uit de jaren zestig.
16
Het cirkelmodel Communicatie is hier niet zomaar een doorgeefluik maar tweerichtingsverkeer. Dit is een model waarbij o
feedback meer is dan een gewoon antwoord,
o
de relatie tussen de communicatoren afstraalt op de inhoud,
o
connotatie feiten kleurt,
o
begrijpen belangrijker is dan deelnemen.
Het uitgangspunt is hier: begrijpen leidt tot effectieve communicatie. Ook hier worden de zaken misschien al te eenvoudig voorgesteld. Dit model gaat ervan uit dat begrip leidt tot overeenstemming omtrent de doorgegeven informatie.
Het transactiemodel P.G. Clampitt gebruikt hier de dans als een mooie analogie voor communicatie. Partners coördineren hun bewegingen en komen zo tot een gemeenschappelijk besef waarheen de dans hen moet leiden. Er zijn regels en de dansers hebben geoefend, maar ze geven hun bewegingen een eigen wending en behouden hun eigen stijl. Communiceren is hier dus meer dan tweerichtingsverkeer. Het is een ‘transactioneel proces’. Het is een uitwisseling die zowel effect heeft op de ‘zender’ als op de ‘ontvanger’.
In het denken over communiceren verschuift de nadruk van het klassieke transmissiemodel –het doorgeven van informatie van zender naar ontvanger- naar een meer participatieve benadering. Die steunt op een partnerrelatie waarbij criteria gelden als actief luistergedrag, gezamenlijk begrip en dialoog. Wie het over het klassieke transmissiemodel heeft, gebruikt dikwijls woorden als: praten, spreken, verspreiden, meedelen, laten zien, informeren, inlichten, vertellen, samenvatten, uitleggen, overbrengen… In het transmissiedenken komt men meer uit bij werkwoorden als: debatteren, uitwisselen, praten met, overleggen, discussiëren, interageren.
Professor Cees van Woerkum (communicatiemanagement, Wageningen) spreekt in dit verband van het ‘consultatiemodel’. Communicatie is hier een coproductie. En het effect van die communicatie is niet zomaar een sediment van de gestuurde boodschap. Er openbaart zich in de interactie tussen de zender en de ontvanger een nieuwe boodschap die tot stand komt door de creativiteit van zender én ontvanger. Het initiatief zou wel eens niet langer bij de zender liggen maar bij ontvanger, zo stipt Van Woerkum aan.
17
Voor een gids ligt hier een belangrijk inzicht. Wat hij aanreikt aan kennis en visie brengt bij de andere een denkproces op gang dat in het heen en weer van het gesprek mogelijk leidt tot nieuwe kennis en visie . In de Chassidische leer geldt een uitspraak die heel dicht in de buurt komt van dit consultatiemodel: ‘Er zijn drie soorten waarheid. De mijne, de uwe en de echte’… In dit model beseft de gids dat hij de (echte) waarheid niet in pacht heeft, maar dat hij slechts elementen aanreikt die mensen (misschien) mee gaan betrekken bij hun kijken naar, beleven van en denken over dingen die tijdens een rondleiding of een reis aan bod komen.
Informational overload Communiceren kan vanuit verschillende houdingen en behoeften. Je kan informeren, uitleggen, overtuigen of amuseren. Wat informatie betreft stellen onderzoekers vast dat er een soort informatie-moeheid groeit. Mensen wijzen een overdaad aan informatie meer en meer af. Er is zovéél.
Ons hele zendsysteem slaat immers meer en meer op tilt door een exponentieel groeiend aantal kanalen (o.m. internet), zo stelt van Woerkum in dit verband. Eeuwenlang waren we actief om via boekdrukkunst en later elektronische media steeds meer boodschappen steeds sneller te versturen. Maar onze boodschappen werden steeds vaker ‘antwoorden op zoek naar vragen’. We moeten leren vragen te beantwoorden van een steeds actievere gebruiker, zo besluit van Woerkum.
Voor gidsen is dit een behartigenswaardige overweging. De deelnemer aan een bezoek of rondleiding is meer en meer niet zomaar een ontvanger van informatie dan wel een actieve coproducent die vanuit zijn eigen referentiekader (zie verder) op een actieve en creatieve wijze vragen stelt. Het prikkelen van het eigen denkproces bij de leden van de groep en het uitlokken van vragen is iets wat een gids ter harte neemt, zo zien we verder. Ook wanneer we het over ‘groepsgedrag’ zullen hebben, komen we hier nog op terug.
18
Het communicatieproces De ontvanger wordt, via zijn zintuigen, blootgesteld aan signalen, zowel visuele, auditieve, tactiele als smaak- en geursignalen.
Signalen komen niet alleen in massa op een ontvanger af, ze hebben voor hem ook een bepaalde waarde. Vooraleer de ontvanger op stimuli kan reageren, moeten deze opgenomen en verwerkt worden. Dit gebeurt via het geheugen. Niet alle signalen worden echter opgenomen. Er heeft een selectie plaats die gebaseerd is op de hoeveelheid en de kwaliteit van de stimuli. Dit selectieproces noemen we aandacht.
Communicatie is veel meer dan woorden. De signalen die de zender uitzendt, hebben immers geen exclusief verbaal karakter. Zijn boodschap is een mengelmoes van klanken, bewegingen, tekens, woorden en gebaren. Het zijn codes, ze hebben dus een bepaalde betekenis.
Na het ontvangen en decoderen van de verschillende signalen reageert de ontvanger. Dit doet hij op een verbale of een niet-verbale manier.
Het is belangrijk te beseffen dat iedereen altijd communiceert. Men kan niet ‘niet-communiceren’.Ook gedrag is immers communicatie. Vooral de lichaamstaal is dikwijls een hevige vorm van communicatie waarvan de zender zich niet altijd bewust is.
Het communicatieproces zou er dus zo kunnen uitzien:
Coderen Wat wil ik zeggen?
Wat bedoelt hij? Decoderen
Boodschap en Decoderen medium Wat zeg ik? Wat bedoelt ze?
Wat zeg ik?
Wat zal ik zeggen? Boodschap en Coderen medium
19
In deze voorstelling staat er tussen het coderen en decoderen een soort raam. Daar gaat de informatie
doorheen
en
het
is
maar
te
hopen
dat
dit
raam
helder
en
zuiver
is.
Communicatiedrempels Open
communicatie
wordt
dikwijls
(onbewust)
gehinderd,
vertekend
of
ingekleurd
door
communicatiedrempels. De oorzaak hiervoor kan liggen bij een verschillend referentiekader, bij cognitieve dissonantie of ruisfactoren. Er zijn ook ‘communicatieremmers’ die er toe leiden dat mensen waarnemingsfouten maken. Meestal gaat dat onbewust en heeft het te maken met (ver)oordelen, (ver)onderstellen of (ver)mijden.
Enkele typisch menselijke attitudes zijn:
o
mensen zien graag dingen zoals ze die willen zien,
o
mensen horen graag dingen zoals ze die willen horen,
o
mensen zien graag dingen zoals ze gewend zijn die te zien,
o
mensen horen graag dingen zoals ze gewend zijn die te horen
Referentiekader Zender en ontvanger denken ieder binnen een eigen referentiekader. Dit kader is het geheel van kennis en ervaringen van een persoon. Dat geheel kan licht tot heel verregaand verschillen. Het is nooit identiek. Daardoor is het mogelijk dat de ontvanger de aangereikte informatie niet kan linken met zijn kennis of zijn eerdere ervaringen. Of dat de ontvanger de informatie verbindt met een totaal verschillende cluster van kennis en ervaring dan bedoeld of verwacht door de zender. Voor de ene zijn de ‘Middeleeuwen’ somber en dreigend, voor de ander spannend en avontuurlijk. Bij ‘Verlichting’ denkt de ene aan Voltaire, de andere aan voltage.
Soms is er geen enkel haakje waar de ontvanger de nieuwe informatie aan kan ophangen. Een Chinees spreekwoord zegt: ‘Spreek niet over de oceaan met een putkikker, een schepsel uit een andere omgeving. Spreek niet over ijs met een zomerinsect, een schepsel van een ander seizoen.’ (Chuang Tzu)
20
Een gids die bezoekers uit een heel andere cultuur rondleidt, krijgt soms te maken met begrippen die voor de ene zin- en betekenisvol zijn en voor de andere zinledig en zonder betekenis. Kennis en ervaring zijn ook generatiegebonden. Kinderen trekken grote ogen wanneer een gids het heeft over ‘Ersatzkoffie’ en ouderen raken helemaal niet opgewonden wanneer het gaat over ‘dungeons and dragons’.
Wanneer de informatie niet of verkeerd ingepast wordt in het referentiekader van de ontvanger, kan de oorzaak ook liggen bij het overdrachtproces. Meestal is de ontvanger te beleefd (of te veel onder de indruk) om openlijk te zeggen dat de zender:
o
alleen van zichzelf uitgaat
o
veel te snel of te stil praat
o
vaktaal of moeilijke woorden gebruikt
o
veel te veel tegelijk wil overdragen
o
zeurderig of monotoon spreekt
o
niet de kans geeft om met een vraag tussen te komen
o
enz..
Als gevolg hiervan keert de ontvanger zich af.
Cognitieve dissonantie Het effect van een gidsing zouden we kunnen vatten in deze formule:
E=KXA
Het Effect (E) van een gidsing is het product van Kwaliteit (K) en Acceptatie (A). De kwaliteit van de informatie komt ook verder in dit studieboek nog aan bod. En ook de manieren om acceptatie te bevorderen, krijgen nog aandacht. De gids is echter niet de enige die de kwaliteit en de acceptatie bepaalt. Hij speelt er wel een hoofdrol bij. Laten we eens dieper ingaan op de mechanismen van acceptatie.
Onderzoekers zijn het erover eens dat ‘in een communicatieve situatie mensen altijd streven naar een evenwicht, een harmonie’. M.a.w., mensen gaan bereidwillig proberen nieuwe informatie en de gegevens die ze van de zender krijgen in te passen in hun eigen ‘referentiekader’.
Niet alleen heeft ieder mens een eigen referentiekader (kennis en ervaring) maar ook een eigen ingesteldheid, een mindset. Dat is het geheel van waarden en overtuigingen. Wanneer daaraan
21
wordt getornd, ontstaat er een ‘cognitieve dissonantie’ . Er ontstaat spanning tussen wat de zender aanreikt en wat de ontvanger kan (of wil) verwerken.
Ieder mens zal in geval van cognitieve dissonantie op een eigen wijze reageren, maar hij zal hoe dan ook proberen die spanning op te heffen. Daar heeft hij verschillende mogelijkheden voor. Hij kan in discussie gaan. Hij kan de informatie afwijzen. Hij kan ook zijn mening herzien. De weg die hij volgt, hangt van twee factoren af: - zijn relatie tot het onderwerp (is hij een kenner?, een leek?, staat hij welwillend en nieuwsgierig of afwijzend tegenover het onderwerp?) - zijn relatie tot de zender (heeft hij vertrouwen in de spreker, de gids?).
Het is dus van belang dat de relaties tot onderwerp en zender open en niet troebel zijn.
Feedback Een zender weet dat praten of schrijven pas echt geslaagd ‘communiceren’ wordt als de boodschap daadwerkelijk toekomt. Meer zelfs: een goede zender gaat na of de boodschap wel toekwam op de wijze zoals hij ze bedoeld heeft. Soms ontstaan er zoals hierboven beschreven immers ‘communicatiestoornissen’. Om dat na te trekken let de zender op allerlei signalen die de ontvanger teruggeeft. Of de zender lokt expliciet ‘feedback’ uit. Daarmee hanteert hij meteen een van de grote voordelen van mondelinge communicatie. Bij een geschreven tekst is onmiddellijke feedback immers onmogelijk.
Hoe lokt een gids feedback uit? Vooreerst moet hij al van bij aanvang laten blijken dat hij openstaat voor terugkoppeling. De manier waarop een gids op een eerste vraag, opmerking of bedenking ingaat, zet dikwijls meteen de toon. De deelnemers in de groep zullen uit die eerste reactie onmiddellijk opmaken of feedback aangemoedigd of afgewezen wordt. Bij de eerste kennismaking kan de gids ook meteen formeel zeggen dat hij tussenkomsten waardeert. Hij kan er zelf een procedure voor ontwerpen door te zeggen dat hij geregeld een vragenronde zal inlassen.
Let er wel op niet enkel naar vragen te peilen. Deelnemers hebben soms ook opmerkingen of bedenkingen in de aanbieding. Soms komt een uitnodiging tot vragen ook erg schoolmeesterachtig over. ‘Hebt u nog vragen?’ informeert de gids op een toon van ‘was ik dan niet duidelijk genoeg of bent u werkelijk zo aartsdom?’
22
Een gids kan feedback uitlokken door zelf vragen te stellen. Bedenk hierbij: een vraag ‘in de groep gooien’ is niet ‘ondervragen’. Ga beslist niet een vraag deponeren bij één persoon. ‘Kent u daar, mijnheer, het verschil tussen een kerk en een basiliek?’ De groep zal onmiddellijk sympathiseren met de sukkel die deze onverwachte quizvraag over zich heen krijgt en de gids bij de betweters rangschikken..
Een retorische vraag ( een vraag waarop men van niemand in het bijzonder een antwoord verwacht) of een ongerichte vraag ( soms ingeleid als ‘sommigen zullen zich nu afvragen…’ of, ‘misschien denkt u nu dat…) zijn een minder bedreigende wijze om mogelijke vragen indirect aan bod te laten komen.
De gids kan ook feedback uitlokken door de mensen een raadsel aan te reiken, of ze in een denkbeeldige situatie te plaatsen. ‘Stel dat u in dit kasteel zou wonen, hoe zou u dan uw bezoekers ontvangen?’
Communiceren met de groep via vraag en antwoord heeft voordelen en ook enkele nadelen of valkuilen.
Voordeel vragen: •
betrekken deelnemers
•
stimuleren en motiveren
•
deelnemers kunnen begrijpen tonen
•
feedback voor presentator over effect boodschap
•
dwingen gids tot variëren
Nadeel en valkuilen vragen: •
te veel korte ja/nee –vragen
•
tijdrovend
•
niet iedereen wil mee
•
sommigen willen domineren.
Daarom deze tips wanneer een gids door vragen feedback wil uitlokken bij de groep: •
ontwerp vragen vooraf
•
varieer van ‘ja/nee’ naar ‘wat denken jullie er van?’
•
formuleer de vraag zorgvuldig
•
vermijd dubbelzinnigheid
•
hou het kort
•
focus op kernvragen
23
•
stel geen suggestieve vragen
•
kom niet met ‘quizvragen’ of onoplosbare raadsels.
De gids kan ten slotte ook tonen dat hij alert is voor lichaamstaal. ‘ Ik zie dat u de wenkbrauwen fronst’; ‘U kijkt wel heel verbaasd, verwondert dit u?’;, Ik merk dat we toe zijn aan een rustpauze’…
Niet alleen betrekt een gids door dit alles de deelnemers van de groep in zijn verhaal en groeit er interactiviteit. Uit de feedback kan een gids mooi opmaken of de groep mee is en hoe de deelnemers de informatie weten in te passen in hun eigen referentiekader.
Ruisfactoren Het communicatieproces kan gehinderd of beïnvloed worden door allerlei andere factoren. Soms zijn het fysieke factoren (afstand, stoorgeluid, geurhinder, stemdefect, lijnstoring enz.). Soms gaat het om psychische factoren (angst, afkeer, sympathie) of om factoren uit de sociaal-culturele context ( etiquette, usance, status, ritueel).
24
Schematische voorstelling van het communicatieproces:
B
B
K
0
BRON
BOODSCHAP
Communicatieve
Elementen
bekwaamheden
structuur
Horen
Behandeling
Voelen
Inhoud
Ruiken
Code
Proeven
KANAAL
+ Zien
ONTVANGER
Communicatieve bekwaamheden
Houding
Houding
Kennis
Kennis
Soc.Cult.context
Soc.Cult.context
(Communicatiemodel D.K. Berlo)
Visuele en auditieve communicatie Het mooie van een gidsbeurt is dat een gids mensen meeneemt in een multi-sensoriële ervaring. Er valt veel te zien, ruiken, horen en voelen. Verschillende zintuigen worden geprikkeld, de communicatie verloopt via verschillende (zintuiglijke) kanalen.
Richard Mayer toonde met zijn multimedia learning-onderzoek aan dat het verwerken van informatie een actief proces is. Informatie wordt geselecteerd, georganiseerd en geïntegreerd. Het is interessant voor een gids de weg te volgen waarlangs beelden en woorden via de oren en ogen in het geheugen hun plaats zoeken.
Beelden en woorden komen eerst het sensorische geheugen binnen via een apart kanaal. Daar worden ze heel kort vastgehouden om ze vervolgens door te sturen naar het werkgeheugen. Daar
25
wordt de informatie bewerkt tot betekenisvolle eenheden. Dat werkgeheugen kan slechts een beperkte hoeveelheid informatie tegelijkertijd aan. Gidsen die hun publiek dus aan hoge snelheid steeds nieuwe informatie aanreiken, zorgen voor een ‘verkeersopstopping’.
In het werkgeheugen wordt de verbinding gemaakt tussen auditieve en visuele informatie. Voor de gids is dat een belangrijk moment. Zijn auditieve informatie wordt gelinkt met wat de deelnemers waarnemen. Hier heeft de chemie plaats die leidt tot een goed ‘begrijpen’ van de signalen. Hier wordt ook de informatie uit het kortetermijngeheugen gelinkt aan de al bestaande informatie uit het langetermijngeheugen (het referentiekader). In het langetermijngeheugen ( waar wel behoorlijk wat plaats is!) komt alles samen.
Schematisch voorgesteld ziet het model van Mayer er zo uit: presentation
words
sensory memory selecting words ears
working memory
long-term memory
organizing words sounds
verbal model integrating prior knowledge
selecting images pictures
eyes
organizing images images
pictorial model
Cognitive theory of multimedia learning
Heel belangrijk voor een gids is dat hij: •
niet te veel informatie tegelijk aanbiedt
•
tijd laat om zien en horen op elkaar te laten inwerken.
Visuele signalen zijn voor mensen zeer sterk en gelijktijdig. Wie een landschap bekijkt, krijgt in één geut een massa prikkels te verwerken. Wie naar muziek luistert, krijgt de prikkels meer opeenvolgend
26
aangereikt. Visuele communicatie is holistisch en sequentieel, zegt men. Auditieve communicatie verloopt meer lineair.
Het meest dominante zintuig bij de mens is het visuele. Voor gidsen is dit erg belangrijk. Mensen zullen eerst toegetrokken worden naar visuele informatie. Eerst kijken, dan pas luisteren…
Een van de meest geciteerde statistieken uit de communicatie is die uit het onderzoek van professor Albert Mehrabian naar de effectiviteit van gesproken communicatie. Daaruit blijkt dat de woordelijke inhoud van de boodschap de laagste impact heeft. Mensen kijken vooral.
60
7% Betekenis w oorden
50 40 30 20
38% Paralinguistisch (m anier w aarop w oorden w orden uitgesproken) 55% Gezichtsuitdrukking
10 0
Effectiviteit van gesproken communicatie (A. Mehrabian)
Verbale en non-verbale communicatie Met verbale communicatie bedoelen we alle woordelijke boodschappen, zowel geschreven als gesproken. Van verbale communicatie nemen we dikwijls aan dat ze van een leien dakje loopt. Een heel leven lang gaan we immers om met woorden. Spreken lijkt ‘vanzelfsprekend’. Daardoor gaan we dikwijls voorbij aan de zorg die we moeten besteden aan een gesproken boodschap willen we communicatiestoornissen vermijden.
Non-verbale communicatie is iedere boodschap die een betekenis overbrengt in een andere dan een gesproken of geschreven woordelijke vorm . Stem, lichaamstaal, en ook artefacten zoals kleding of juwelen zijn dragers van non-verbale boodschappen. Een ‘uilenbrilletje’ of een penetrant parfum zenden hun eigen non-verbale boodschap.
27
Verbale communicatie
Taal Taal is een van de belangrijkste media in de menselijke communicatie. Taal is ook een uiterst ingewikkelde materie. We beperken ons hier tot enkele aspecten die voor een gids van belang zijn.
Standaardtaal, tussentaal en dialect. De Grote Van Dale definieert standaardtaal als een ‘taalvorm die als norm of model geldt’. Standaardnederlands is volgens hetzelfde woordenboek ‘het Nederlands dat als standaard, norm voor correct taalgebruik wordt aanvaard, zowel wat de uitspraak en de syntaxis, als wat de woorden betreft.’ In die standaardtaal zit stilistische variatie. Woorden als ‘huwen’ en ‘echter’ komen wel voor in de geschreven, maar minder in de gesproken taal. En er zijn ook regionale verschillen. ‘Vast en zeker’, zegt de Vlaming. ‘Zeker en vast’, beaamt de Nederlander.
Over standaardtaal en tussentaal schrijft Ruud Hendrickx, de taaladviseur van de VRT in het ‘taalcharter’ van de openbare omroep:
‘De zogenaamde tussentaal, door Geert Van Istendael ‘Verkavelingsvlaams’ genoemd, is een vrij recent verschijnsel. Ze is kennelijk ontstaan uit de behoefte van de Vlaming om iets anders dan dialect en dan de algemene standaardtaal te spreken. Tussentaal is geen verworven register van de Nederlandse standaardtaal, zoals de Umgangssprache in Duitsland en de informele omgangstaal in Nederland dat wel zijn. De neerlandicus Peter Debrabandere beschrijft in De Standaard tussentaal als ‘een soort veredeld Antwerps, dat maar door een minderheid van Vlamingen gesproken wordt en dat voor West-Vlamingen en Limburgers veel minder herkenbaar is dan Standaardnederlands.’ Hij voegt eraan toe: Tot op een zekere hoogte kan de Franse, Duitse en Engelse omgangstaal vergeleken worden met Verkavelingsvlaams: informele woorden, verkortingen, gereduceerde uitspraakvormen ... Maar die vergelijking is gebrekkig. Verkavelingsvlaams is een onvolkomen taaltje, een taaltje dat alleen steunt op de onwil en het onvermogen van velen om echt Nederlands te spreken, een samenraapsel van Belgisch-Nederlandse afwijkingen: gallicismen, dialectismen, archaïsmen, purismen, schrijftaal ... In Franse, Duitse en Engelse omgangstaal komen geen schrijftaalwoorden en archaïsmen voor.’
28
Verder schrijft Ruud Hendrickx in het taalcharter van de VRT: ‘In de samenleving passen mensen hun taalgebruik aan de situatie aan. Soms spreken ze dialect, bijvoorbeeld als ze met hun ouders praten, als ze met vrienden een avondje gaan stappen of als ze met de buren het laatste dorpsnieuws bespreken. Soms spreken ze tussentaal, een gekuiste taal die het midden houdt tussen dialect en standaardtaal. Ze gebruiken die taal als ze in contact komen met mensen die een ander dialect spreken dan zij, als omgangstaal in het gezin, of als ze geen dialect of standaardtaal willen spreken. Soms spreken ze echte standaardtaal, de taal die een leraar in de klas gebruikt, waarin een politicus een toespraak houdt, waarin een krant zich tot zijn lezers richt. Taalonderzoek heeft uitgewezen dat nagenoeg iedere taalgebruiker de vaardigheid heeft om die soort taal te kiezen die het best bij de situatie past.’
Ook de gids weet dus beslist de taal te kiezen die bij de situatie past. Overigens is het taalcharter van de openbare omroep (www.VRTtaal.net) absoluut aan te raden lectuur voor een gids. De omroep legt de lat voor zichzelf hoog: hij wil in Vlaanderen de norm zijn op taalgebied. Ook een gids moet zich bewust afvragen waar hij de lat wil leggen. Een soepele, verzorgde en voor iedereen in de groep toegankelijke taal lijkt niets te hoog gegrepen.
Taalregister Stadhuistaal, kroegtaal, kindertaal, volkstaal, boekentaal: dit zijn allemaal verschillende taalregisters. Het zijn varianten in de taal waar een spreker uit kan kiezen. Soms kiest hij voor een heel formele taal die heel afstandelijk overkomt, soms voor een informele taal die heel vertrouwelijk klinkt. Voor een gids is het belangrijk dat hij steeds opnieuw het juiste register weet te treffen waar de groep zich het best bij voelt.
Bewegwijzeren, structureren, samenvatten en herhalen Om de ‘leesbaarheid’ van zijn verhaal te vergroten, gaat een gids geregeld ‘metacommuniceren’. Hij gaat communiceren over zijn communicatie. ‘Straks zal ik…maar eerst….’ ‘ Laat ik even samenvatten wat ik tot nu toe gezegd heb…’, ‘Ik rond dit hier af en ga naar het volgende…’ Op deze manier maakt de gids de structuur van zijn verhaal helder. Gidsen die alleen maar spreken in mededelende zinnen, met in iedere zin nieuwe informatie en zonder terug te koppelen of aan te kondigen matten hun publiek geestelijk af. Een gids kan ook de oude onderwijzersregel toepassen: zeg wat je gaat vertellen, vertel het, herhaal wat je verteld hebt. Dat gebeurt in een geschreven tekst ook, met een ‘intro’ in vetjes bovenaan en een ‘slotalinea’.
29
Het komt er dus vooral op aan een verhaal te ordenen en structureren. Het een duidelijk begin, middendeel en slot mee te geven en de overgangen telkens duidelijk aan te geven. Doet een gids dat niet, dan is het alsof hij een emmer met feiten en feitjes over de hoofden van zijn publiek uitkiepert. Iedereen nat, niemand wijzer.
Jargon en vaktaal Jargon is de taal die mensen gebruiken binnen een bepaald vak of binnen een groep. Buitenstaanders hebben moeite om die taal te begrijpen. Een gids die jargon gebruikt moet er dus zeker van zijn dat iedereen in de groep die jargonwoorden begrijpt. Vaktaal is een taal waarmee mensen binnen eenzelfde vakgebied heel snel of accuraat soms ingewikkelde dingen of processen benoemen. Handig, maar voor de leek niet altijd toegankelijk. Acroniemen of letterwoorden komen veel voor in de vaktaal en het jargon. Voor mensen die vertrouwd zijn met stadsvernieuwing is een B.P.A. geen geheim. En voor een oudheidkundige is een palimpsest een vertrouwd begrip. Een gids moet er voortdurend voor waken talig toegankelijk te blijven. Niets verkeerd met een jargonwoord of een term uit de vaktaal. Op voorwaarde dat de gids uitlegt waarop dat woord en die term slaan. Zo heeft de groep meteen een woord bijgeleerd.
Aantrekkelijke taal
Bovenal boeit een gids zijn publiek met een aantrekkelijke taal. Dus weg oubolligheden, nodeloos dure woorden en omslachtige uitdrukkingen. Een gids oefent dag in dag uit om beeldend en met een inventieve woordenschat dingen en ideeën in taal te vatten. Geen bijeengeharkte clichés dus, geen hoogdravende stadhuiswoorden, wel een taal waar de groep zich tegelijk vertrouwd mee voelt en geïnspireerd door wordt.
Enkele taaladviezen:
1.
Spreek de taal van je gesprekspartner.
2.
Let op de betekenis van de gekozen woorden.
3.
Gebruik een geconcentreerde, beeldrijke taal.
4.
Doseer de informatie.
30
5.
Controleer wat is overgekomen.
6.
Wees niet langdradig maar beknopt.
( dat betekent niet kortaf zijn )
Het geschreven en het gesproken woord. Het is een uitdagende vraag: waarom zouden mensen een beroep doen op een gids terwijl er zoveel voortreffelijke brochures zijn? Zo’n brochure heeft trouwens een aantal onmiskenbare voordelen. Je lees ze op je gemak, zittend op een bankje, in je eigen tempo. En zo vallen er nog wel wat voordelen te bedenken. Waarom dus een gids?
Natuurlijk kan een gids van zijn kant interessante voordelen in de etalage plaatsen. Neem alleen al deze: aan een gids kan je vragen stellen waarbij je het antwoord (meestal) onmiddellijk en in begrijpelijke taal teruggeserveerd krijgt. En zo zijn er nog frappante voordelen.
Het is nuttig de voordelen van schriftelijke en mondelinge communicatie eens kritisch naast elkaar te plaatsen. En om vervolgens te zien hoe een gids het maximum kan halen uit de sterke punten van zijn medium: de gesproken informatie. Aan de andere kant moet een gids proberen een alternatief te vinden voor de onmiskenbaar sterke punten van het andere, het geschreven medium, de brochure.
Voordelen schriftelijke communicatie: o
visueel veel structurele informatie (titel, lead, tussentitel, alineëring en witregels, lengte en dus leesduur)
o
leesmoment bepaald door de lezer
o
leestempo bepaald door de lezer
o
traceerbaar
o
blijvend
o
exhaustief
o
gemakkelijk citeerbaar
o
gemakkelijk te memoriseren
o
(soms) goedkoop.
Voordelen mondelinge communicatie: o
onmiddellijke feedback tussen spreker en luisteraar
31
o
verschillende kanalen (verbaal en non-verbaal)
o
sterke impact
o
onmiddellijke controle op de overdracht
o
mogelijkheid om voortdurend te actualiseren naar plaats en tijd
o
variabel spreekregister
o
(soms) gemakkelijker dan lezen.
Het zou dom zijn mocht een gids onvoldoende putten uit de onmiskenbare voordelen van de mondelinge communicatie. Toch gebeurt dat soms. Onervaren mondelinge communicatoren lokken geen feedback uit, spreken hun gehoor niet aan, kijken weg, maken het hun publiek niet echt gemakkelijk door het visuele soepel te integreren in het verhaal dat ze erbij vertellen (en herinner je: mensen kijken eerst en vooral, en gaan pas vervolgens luisteren).
Een gids is dus geen ‘voorlezer’, een gidsbeurt is geen ‘lezing’’. Hij mag dus niet blijven hangen bij de zo vertrouwde regels van de geschreven mededeling. Voorlezers dreunen een tekst af (een tekst die na zovele gidsbeurten onveranderlijk in hun geheugen geprent zit). Terwijl de goede gids net een alternatief zoekt voor de onmiskenbare sterke punten van een goed geschreven brochure. Bepaalt de lezer van zo’n brochure zijn leesmoment en leestempo zelf, rustig zittend op dat bankje of dat terrasje? Dan zorgt de gids voor een waardig alternatief. Hij zoekt een geschikt moment, met een perfect of onverwacht uitzicht. En daar praat hij met de groep in een tempo dat voor de bezoekers gemakkelijk te volgen is en dat soepel beeld en auditieve informatie integreert.
Dat spreken een grotere impact zou hebben dan schrijven is stof voor discussie. Toch is het ongetwijfeld zo dat een tekst – hoe persoonlijk en aansprekend ook geschreven- afstandelijker is. Een spreker brengt immers zijn ‘persoon’ mee. Hij ‘staat’ voor wat hij zegt. Hij straalt passie uit en hij heeft oog en oor voor de reactie van zijn luisteraars. Net hier ligt allicht de finale reden waarom een gids een surplus biedt.
Non-verbale communicatie Het dominante zintuig van de mens is het oog. Sommige onderzoekers zeggen dat de gebarentaal lang voor de spreektaal kwam. We kijken en luisteren ‘paralinguïstisch’ dus naar onze gesprekspartner(s). stemverheffingen,
En
wat
vangen
gelaatsuitdrukkingen,
we
(bewust
lichamelijke
en
onbewust)
varianten
zoals
op?
Blikken,
blozen,
houdingen,
zweten,
bleek
wegtrekken, verkrampte of wijdlopende gestes, vertraagd of versneld bewegen. En uit dat alles trekken we bliksemsnel conclusies.
32
Met non-verbale communicatie wordt elke bewuste of onbewuste boodschap bedoeld die niet in woorden wordt meegedeeld. Een groot deel van onze communicatie gebeurt non-verbaal. Boodschappen bevatten immers niet alleen feitelijke informatie maar ook opinies en emoties. Vooral deze laatste twee worden hoofdzakelijk non-verbaal overgedragen. Ons gevoelsleven is daarenboven zo rijk dat niet alles met woorden kan omschreven worden. Hierin vinden we al de eerste functie van non-verbale communicatie: substitutie. Non-verbale communicatie vervangt soms woorden. Een andere functie is complementariteit of aanvulling. De non-verbale taal gaat de verbale ondersteunen en zelfs aanvullen. Niet alleen wat je zegt is bijvoorbeeld vriendelijk, ook de manier waarop (gebogen hoofd, zachte stem, open blik) is dat. De vriendelijkheid van de boodschap wordt lichaamstalig versterkt.
Ten slotte heeft non-verbale communicatie een regulatieve functie. Die is meestal bewust. Niet alleen woordelijk kunnen we het woord geven aan iemand of een gesprek beëindigen, dit is ook nonverbaal mogelijk. Non-verbaal kunnen we bepaalde accenten leggen in onze boodschap, nuanceringen aanbrengen aan de woordelijke inhoud, enz.
Enkele kenmerken van non-verbale taal: 1. mensen hechten er groot geloof aan 2. ze zit in alle boodschappen 3. ze kan verschillen van betekenis 4. ze wordt beïnvloed door de context 5. soms is ze in tegenspraak met de verbale boodschap 6. ze vertelt iets over de communicator 7. ze is soms bedoeld, soms onbedoeld 8. ze kan positieve of negatieve effecten hebben 9. ze is primair of secundair
Mensen hechten een groter geloof aan de non-verbale boodschap dan aan de verbale omdat we onze lichaamstaal moeilijker onder controle kunnen houden. Ze is minder bewust gestuurd en dus spontaan en authentiek. Het non-verbale ontspruit immers dikwijls uit ons onbewuste. Vandaar dat we soms spreken van ‘non-verbale lekken’. In zo’n geval wordt non-verbaal iets zichtbaar dat we bewust eigenlijk niet wilden doorlaten. Plots heftig blozen bij een compliment, je hebt er die er als de dood voor zijn. En dus…juist: gaan ze onweerstaanbaar nog meer blozen.
33
Lichaamstaal kan contradictorisch zijn of regulerend. Non-verbaal kunnen we onze woordelijke boodschap ondersteunen en aanvullen, maar we kunnen die ook tegenspreken. In dit laatste geval primeert het non-verbale. Een gids die achteloos wegkijkt terwijl hij een groep welkom heet geeft een contradictorisch signaal. De groep zal de welkomstgroet als onecht ervaren.
Mee omdat gedrag ook communicatie is kunnen we zoals eerder gezegd niet niet-communiceren Wat we uitsturen kan echter een verschillende interpretatie krijgen. Zo kan je spreken van ikboodschappen en jij-boodschappen. Wanneer iemand in de haren krabt, kan de ik-boodschap zijn ‘mijn haren jeuken, morgen wassen’, terwijl de jij-boodschap is ‘kijk hem krabben, blijkbaar moet ie even nadenken bij wat ik net zei…’ Handenwrijven: ‘er zin in hebben’ of gewoon koude handen?
We spreken ook van primaire en secundaire betekenissen van lichaamstaal. De ogen lichtjes toeknijpen kan een middel zijn om zich tegen priemend zonlicht te beschermen (primair) maar diezelfde beweging kan ook suggereren dat u diep gaat nadenken (secundair).
Dikwijls gaat men in de lichaamstaal betekenissen hechten aan bepaalde bewegingen. Zo zou ‘de armen kruisen’ aangeven dat iemand zich afsluit of distantieert van de andere. Een politieagent die de armen kruist wanneer je net door het rode verkeerslicht liep straalt echter duidelijk een andere boodschap uit dan de buurman die met gekruiste armen even over de haag komt leunen. Lichaamstaal is dus zeer contextgevoelig.
Daardoor is lichaamstaal ook zeer cultuurgebonden. Sommige bewegingen hebben een heel andere betekenis in de ene en de andere cultuur. Oogcontact is in de ene cultuur een vereiste, in de andere not done. Wenken in de ene cultuur betekent uitwuiven in de andere. In het Midden-Oosten ervaart men 23cm als een normale interpersoonlijke afstand, in Japan is dat 91 cm.
Dragers van non-verbale communicatie
Oogcontact De belangrijkste vorm van lichaamstaal! Tips: •
Kijk naar de persoon, niet naar de grond of naar de verre einder.
•
Vermijd fixeren.
•
Vermijd een ‘lege’ blik.
•
Zorg voor visuele democratie! Kijk iedereen aan en vermijd een preferentiële kijkrichting.
34
Houding en handen •
Sta ‘geankerd’ met uw gewicht op beide benen.
•
Vermijd wiebelen of ijsberen.
•
Ontspan uw schoudergordel ( ook uw stem vaart daar wel bij!).
•
Toon uw handen!
De handen zijn voor de lichaamstaal van groot belang. Niet alleen ondersteun je met hand- en armgebaren je woorden. Door de handen te tonen geef je een bereidheid aan om te communiceren (de handdruk is samen met het oogcontact veelal het begin van een gesprek). Handen achter de rug (korporaalshouding) of in de zakken is een gesloten houding. Nooit handen in de zakken of achter de rug? Nu en dan natuurlijk wel, omdat ook deze bewegingen in een context kunnen plaatsvinden die niet contactafwerend is (losjes even een hand in de zak: een ontspannen, wat afwachtende houding…). Gidsen wijzen met de handen veel aan, dat hoort bij de praktijk van de rondleiding. Daardoor ontstaat er soms een gestuele tic: de geheven vinger, soms onbewust priemend naar mensen in de groep. De praktische primaire betekenis van ‘aanwijzen’ gaat dan over in de secundaire betekenis van ‘waarschuwen, benadrukken, sturen’. Zo ontstaat een schoolmeesterachtig, betweterig beeld dat beter vermeden wordt.
Een goede ‘geaarde’ houding is ook van belang voor een goede ademhaling en (dus) spraak. Met de houding positioneer je jezelf ook in de driehoek van jezelf, de groep en het getoonde. Dit heeft ook een aantal technische aspecten (zichtbaarheid, spreekrichting, licht- en geluidscomfort). Op ieder van die aspecten komen we verder terug.
Gebaren •
Pas de reikwijdte van uw bewegingen aan aan de ruimte en de afstand met uw publiek. Geen brede (bedreigende) bewegingen bij een geringe gespreksafstand. Geen minuscule bewegingen tegenover een grote groep.
•
Let op de richting van uw gebaren. Steeds sturend, wijzend, naar buiten gericht? Of ook zelfbetrokken, binnenwaarts?
•
Varieer uw gebarentaal. Soms ritmerend op het tempo van uw woorden. Soms illustrerend.
35
Afstand In onze cultuur leert onderzoek dat volgende afstanden worden ervaren als -
0-40cm: intiem
-
40-150cm: persoonlijk
-
150cm-4m: sociaal
-
4-8m: publiek.
Positioneer u bewust tegenover de groep. Later komen we in dit verband uiteraard terug op blikveld en kijkcomfort.
Mimiek Wees u bewust van uw mimische variaties. Sommigen hebben een zeer rijke mimische taal. Anderen hebben een meer ‘gemaskerde’ mimiek. Birdwhistelle zegt dat mensen met hun wenkbrauwen 23 standen kunnen innemen om hun woorden te onderstrepen of om tekens te geven.
De spreekstem De stem heeft een akoestisch aspect ( hoe luid klinkt ze?), een organisch aspect (hoe zit het met de kwaliteit van het stemorgaan?) en een gedragsaspect (een ‘bedeesde’ stem, een luide ‘autoritaire’ stem, een ‘zalvende’ stem…) 1
Frank Arnoldi stelt menselijk geluid mooi als volgt voor: ‘Een kolom lucht, die rust op het middenrif en die door luchtpijp en keel naar boven gaat zonder de keelwanden te raken. Zij eindigt tegen het klankbord, dat gevormd wordt door de bovenzijde (hard gehemelte) van de mondholte. Die luchtkolom strijkt langs de stembanden in het strottenhoofd, die in trilling worden gebracht en stem voortbrengen, en verlaat langs het klankbord de mond, waarna het geluid in de lucht vóór ons vibreert in concentrische kringen zoals water dat golft wanneer er een steen is in geworpen. De sterkte van het geluid wordt bepaald door de kracht waarmee lucht langs de stembanden en het klankbord strijkt.’
Technisch gaat het volgens taalkundige Wim Daniëls zo:
1
36
‘Wanneer mensen uitademen stromen er vanuit de longen steeds kleine hoeveelheden lucht door de zich met grote regelmaat openende stemspleet. De passerende lucht brengt de stembanden in trilling. Die trilling van de stembanden gaat over op de uitgeademde lucht zelf, waardoor er trillende lucht ontstaat. Trillende lucht is geluid, in dit geval het basisgeluid. In de keel-, neus- en mondholte wordt de lucht door een bepaalde stand van de tong, de lippen en de kaken omgezet in herkenbare klanken: spraak . Spreken is dus een harmonisch samenwerken van een aantal lichaamsfuncties zoals ademhaling, stemgeving, resonantie, articulatie, expressie, lichaamshouding met als sturend systeem de hersenen.
Er zijn allerlei invloeden die hun stempel drukken op de stem. •
Psychische invloeden (spanning, angst, remming, ongelukkig voelen, verlegenheid, opwinding, euforie)
•
Lichamelijke invloeden zoals langdurig verkeerd staan, verkeerde houding van het hoofd, vermoeidheid.
Enkele aandachtspunten bij het praten .
Adem: Adem is de motor van je stem. Adem jaagt de trillingen van de stembanden aan. En die trillingen vormen de klank van een stem. Je kan die trillingen nog verrijken door ze te laten resoneren in je mondholte, je borstholte en je sinusholtes. Maar het is de adem die de stuwkracht levert.
Je hebt ‘borstademhaling’ en ‘buikademhaling’. De meeste mensen ademen met borstademhaling. Daarbij zet je alleen je borstkas uit. Men noemt dat ‘een hoge ademhaling’ omdat je vooral het bovenste longvolume aanwendt. Wie zenuwachtig is, gaat dikwijls nog hoger ademhalen waardoor er alweer minder zuurstof binnenkomt. Bij ‘buikademhaling’ maakt een spreker niet enkel gebruik van de bovenste longtoppen. Hij ontspant bij ademmomenten de buikspieren zodat het middenrif laag zakt en de longen helemaal vollopen. Vervolgens perst hij die lucht gelijkmatig uit de longen door zijn buikspieren samen te trekken en het middenrif
naar
boven
te
duwen.
Buikademhaling
moet
aangeleerd
worden.
Zangers
en
instrumentalisten kennen er alles van. Omdat voor een gids de stem een belangrijk instrument is, verdient het aanbeveling om buikademhaling in te oefenen. Je krijgt er niet alleen een stevig stemgeluid mee dat verder reikt (akoestische factor). Je krijgt ook een ‘krachtige’ stem. Wanneer je vooraan in de mond spreekt en en de trillingen goed laat resoneren in de mondholte krijgt de stem ook een ‘aangenaam’ timbre (psychologische factoren).
37
Accentueren
Het stemgeluid kan variëren in toonhoogte en luidheid. Hiermee gaat een spreker woorden en zinsdelen accentueren. Met die accenten verhoogt hij de ‘leesbaarheid’ van zijn verhaal. Alsof hij sommige woorden in vetjes zet. Een stiltepauze is overigens ook een zeer sterke manier van accentueren. Zo krijgt een gids…aandacht. Goed accentueren (door variatie in toonhoogte, luidheid of tempo) vergemakkelijkt het begrip van een mededeling. Accenten kunnen de betekenis van een zin veranderen: Voorbeeld: -
Die boom staat hier niet op zijn plaats. (Begrijp: al de andere wel.)
-
Die boom staat hier niet op zijn plaats. (Begrijp: die struik wel.)
-
Die boom staat hier niet op zijn plààts (Begrijp: hij stond beter ergens anders)
Teveel accenten in een zin maken de spreektoon huppelend (zie verder).
Luidheid
Lang en luid praten belast de stem. Uit een onderzoek van het UZ Antwerpen blijkt dat vier op tien leraars in de loop van hun carrière last hebben van stemproblemen. Bij één op de tien gaat het om ernstige stemaandoenigen. Die hadden kunnen voorkomen worden door een juist stemgebruik (Belga 21/01/03).
Voor een groep praat je natuurlijk iets luider. Maar mensen gaan wanneer ze luid spreken ook hoger spreken. Ze gaan kracht zetten vanuit de keel. Ze denken dat hun stem daardoor daardoor duidelijker en krachtiger wordt, maar het tegendeel is waar: ze kunnen net minder volume maken. Door de grote spierspanning slaat hun stem soms zelfs over. Probeer dus lawaai niet te overschreeuwen. Waak er over dat je stemgebruik soepel is zodat je stem helder en ontspannen klinkt. Schreeuw niet over lawaai heen maar dring er doorheen. Als het omgevingslawaai te groot is: begin er dan niet aan en zoek een andere akoestisch vriendelijke plek.
De stem van sommige sprekers sterft uit aan het einde van een zin . Ze beginnen sterk maar eindigen in gemompel zodat het laatste deel van de (lange) zin haast onverstaanbaar wordt. Zoiets heet het ‘nachtkaarseffect’.
Articulatie:
Door te articuleren, zet je geluid om in spraakklanken.
38
We maken een onderscheid tussen enerzijds klanken uitspreken zoals het hoort (dus geen articulatiestoornissen als lispelen of dialectinvloeden) en anderzijds een gezonde articulatie (voldoende mondbewegingen, voldoende spanning in de articulatiespieren). Een gezonde articulatie is open en niet geknepen. De bewegingen van de lippen zijn pittig en veerkrachtig. Articuleren gebeurt ook vooraan in de mond. Een bijkomend belang van een goede articulatie is dat mensen bij het luisteren onbewust liplezen. Daarmee krijgt het auditieve proces visuele ondersteuning. Nog een goede reden voor een gids om het hoofd zo weinig mogelijk af te wenden van zijn publiek.
Toonhoogte en intonatie
De toonhoogte waarmee je spreekt, is het meest biologisch bepaalde aspect van de stem. Hoe groter het strottenhoofd, hoe langer de stembanden, hoe lager de stem. Toch speelt ook hier een gedragsfactor. Wanneer mensen opgewonden zijn, komt het strottenhoofd omhoog en worden de stembanden opgespannen. Hun toon gaat de hoogte in. Deze toonhoogtewissel gebeurt soms onbewust. Denk erom: ontspan je stembanden zodat je stem op haar normale hoogte terugvalt.
Wanneer mensen gewoon converseren is er meestal geen probleem met de intonatie. De zinsmelodie is gevarieerd. Probeer die conversationele toon ook aan te houden wanneer je met een grotere groep praat.
Let er dus op geen stereotiep toontje te ontwikkelen. Klassieke toontjes zijn: •
de glijbaan : hoog beginnen en steeds afdalen naar het einde van de zin
•
sprongetjes: alle accentueerbare woorden in een zin krijgen een accent mee waardoor een huppelende toon ontstaat
•
psalmodiëren: na een stijging voor het eerste zinsaccent blijft de toon hoog zweven tot bij de einddaling
•
dieselen: voor de articulatie van sommige woorden warmt de stem even op ( eude eutoon wordt eudaardoor erg euplechtig en eugedragen).
Spreeksnelheid
Luisteraars moeten decoderen. Ze moeten de aangereikte informatie toetsen en vervolgens afwijzen of plaatsen. Daar hebben ze tijd voor nodig. Stiltes zijn voor een luisteraar van belang.
39
De gemiddelde spreeksnelheid is 120 woorden per minuut. Een goede spreker wisselt het tempo in samenhang met de inhoud van zijn mededeling. Snelle praters hebben al wel eens problemen met hun articulatie. Sprekend voor een groep mag die articulatie net iets nadrukkelijker. Pas dus je spreektempo aan.
Stopwoorden en spreektics
Het is zo dat je stopwoorden of spreektics eigenlijk meestal sowieso niet bij jezelf euh… herkent. Schrap in de vorige zin ‘het is zo’. Dat is een traagmaker en is eigenlijk als constructie helemaal overbodig. ‘Eigenlijk’ en ‘sowieso’ zijn zwerfwoorden die hier niets toevoegen. Niets verkeerd met nu en dan een ‘euh’ (taalkundigen noemen dat de sjwa of de stomme e). Te veel ‘euh’-en wijst echter op een gebrek aan concentratie of een gebrek aan voorbereiding. U hebt moeite om het juiste woord te vinden. Wie zichzelf een hoge spreeksnelheid oplegt heeft daar nog eens extra last van. Daarom: praat rustig en wees niet bang van stiltes.
Omdat men zich dikwijls niet bewust is van spreektics vraag je best feedback. Daar kan je überhaupt zou ik zeggen feitelijk uw voordeel mee doen, nietwaar. (Schrap in de vorige zin alle overbodige woorden).
Houding
Ook de spreekhouding heeft een psychologische component. Je richt je – ook figuurlijk- naar je toehoorder(s). Soms buig je het bovenlichaam licht in hun richting. Je gebaren lopen synchroon met de inhoud van je verhaal. Er is ook een fysische component. Je neemt een alerte houding aan. Je plaatst je in een goede balans zonder overbodige spanningen in knieën, bekken, rug, schouders of nek. Je hoofd staat recht op de hals, de kin in een hoek van 90 graden zodat het strottenhoofd niet klem zit. Om het hele stemapparaat perfect te laten fungeren is een goede houding een vereiste. Die houding berust op een samenwerking tussen gespannen en ontspannen spieren.
Een spreker in een goede houding heeft: •
het hoofd rechtop
•
de nek ontspannen
•
de schouders omlaag
•
de rug recht zonder knik boven het bekken
•
de armen ontspannen
•
de buikspieren licht ingetrokken
•
de benen licht gespreid.
40
Voor de verstaanbaarheid is het belangrijk dat het instrument voor stemgeving – en dat is je hele lichaam met in het bijzonder strottenhoofd, articulatieapparaat en ademspieren- gezond en getraind zijn. De stem is voor een gids een belangrijk instrument. Ze moet dus goed onderhouden worden.
-
Roken tast het slijmvlies op de stembanden aan.
-
Hoesten geselt de stembanden.
-
Een stem verdient rust. Spreken is zilver, zwijgen is zo nu en dan goud.
Oefenen, oefenen, oefenen De beste oefenmeester om de eigen lichaamstaal te leren kennen is niet de spiegel (die heeft geen geheugen en past zich al te vlot aan) maar de camera. Die registreert ongemerkt en geeft later onomwonden terug wat hij zag. Net zoals in de taal bestaan in de lichaamstaal tics: korte hoofdknikjes, hoog opgetrokken wenkbrauwen, handen door het haar, een priemende vinger. De camera vertelt je er alles over. En hij vertelt je ook of je lichaamstaal wel synchroon liep met de inhoud van je woorden. En of je uitzicht samenvalt met je zelfbeeld.
41
Oefeningen: - Laat in groepjes een definitie formuleren van ‘communicatie’. Zet aan tot denken rond inhoud, wijze, richting, resultaat, effect.
- Zoek elementen van communicatieruis: wat zijn mogelijke ruisfactoren bij mondelinge communicatie tijdens een gidsenbeurt. Maak onderscheid tussen bewust, merkbare ruisfactoren en onbewuste of onmerkbare ruisfactoren. Maak onderscheid tussen fysieke en psychische factoren. Zoek uit op welke manieren deze ruis valt op te heffen.
- Toon op een scherm de afbeelding van een ‘bezienswaardigheid’ (gebouw, landschap, voorwerp) Laat iemand proberen bij de groep reacties uit te lokken door vragen te stellen, situaties te schetsen, ervaringen of bedenkingen uit te lokken. Vermijd ondervragen! Maar mik op een goede mix van wederzijdse input. Maak er een interactief gesprek van.
- Vraag een groep de voordelen en nadelen van een geschreven tekst op een flip-over te zetten. Laat een andere groep nadenken over de voor- en nadelen van een gesproken mededeling. Vergelijk. Op welke manier kan de spreker de nadelen van een gesproken tekst ( geen zichtbare structuur, vluchtig, enz.) compenseren? Wat moet hij doen om de sterke kanten van verbale communicatie tot hun recht te laten komen.
- Laat over eenzelfde item spreken in verschillende taalregisters (naar specialisten, kinderen, geïnformeerden, geïnteresseerde leken toe)
- Vraag begrippen (bouwstijl, vergezicht, bewondering, verdwalen) uit te drukken in gebarentaal.
- Houding. Vraag de groep recht te staan, voeten lichtjes uit elkaar (niet meer dan heupbreedte), voetpunten niet binnenwaarts. Ogen gesloten. Vraag de groep zich langer te maken (alsof een touw je aan je kruin omhoogtrekt). Let op een hoek van 90 graden tussen kin en hals. Armen los naast het lichaam. De schouders vervolgens enige keren hoog optrekken, even zo vasthouden en dan laten vallen. Overloop innerlijk het hele lichaam om te zien of er geen overbodige spierspanning is. Tong, schouders en hals, handen, bekken, rug, beenspieren –knieën los- tenen voelen vrij aan. Het hoofd wijst met het kruintje naar boven en het gezicht naar voren. Let op de ademhaling: zetten de longen uit maar bewegen ook de buikspieren?
- Buikademhaling. Leg kruiselings de rechterhand op de linker- en de linkerhand op de rechterschouder. De borstkas is geklemd en je wordt gedwongen te ademen via de buikspieren.
42
Probeer enkele lange zinnen te zeggen in deze houding. Je krijgt aandacht voor de werking van de buikspieren bij de ademhaling. Probeer ook een in losse houding, de armen naast het lichaam, deze buikademhaling aan te houden. - Projecteren. Vraag de groep een korte mededeling (‘De trap is steil) te zeggen tegen een denkbeeldig iemand vlak voor je, op enkele meter afstand en op tien meter afstand. Voor die derde mededeling neem je een goede houding aan, de benen gespreid, rechtop en ontspannen. Je beeldt je de gesprekspartner in op die verre afstand en je ‘projecteert’ je stem tot bij haar.
43
Hoofdstuk 3: Groep en groepsgedrag Als gids krijg je te maken met groepen in alle maten en vormen. Elke groep is weer anders en uniek. Leeftijd, niveau, voorkennis, al of niet in ‘verplicht’ verband (school, bedrijf, ...), deelnemers kennen elkaar al, of helemaal niet, ...
Wanneer van gidsen gevraagd wordt ook rekening te houden met ‘groepsdynamica’ of ‘groepsprocessen’ dan roept dat vaak iets op van ingewikkelde, psychologische of zelfs mysterieuze wetmatigheden die door een gewone sterveling niet kunnen waargenomen worden.
Toch kan zicht krijgen op de onderlinge relaties in een groep en de wijze waarop de groep zich presenteert, een belangrijk hulpmiddel zijn voor de gids om ‘greep’ te krijgen op de groep, om zijn communicatiestijl aan te passen aan de groep.
Gestalt De Gestaltpsychologie zegt: ‘Het geheel is meer en anders dan de som der delen’. Dit gaat ook op voor groepen die zich presenteren voor een rondleiding. Wanneer je met x aantal deelnemers zit, heb je eigenlijk rekening te houden met x + 1 deelnemers. Ook de groep presenteert zich als een ‘individu’, naast de individuele deelnemers. Dat merkt een gids vooral tijdens en na een gidsbeurt. Dan heeft die het over ‘ een leuke groep’ of een ‘lastige groep’ of een ‘geïnteresseerde groep’, ...
Los van de individuele deelnemers heeft de groep een eigen ‘gezicht’, identiteit, dynamiek. Dat kan te maken hebben met zijn voorgeschiedenis (deelnemers kennen elkaar al, het zijn collega’s van het werk, familieleden, schoolgroep, ...), maar ook met wat er op het moment van de rondleiding tussen de groepsleden gebeurt.
Voorbeelden: •
familiereünie: mensen hebben elkaar al jaren niet meer gezien
•
bedrijfsbezoek: collega’s hebben al de hele voormiddag rondleidingen gehad en dit moet er
ook nog even bij, eigenlijk hebben ze honger en dorst, •
toevallige groep: bestaat uit ‘losse’ deelnemers die elkaar niet kennen: mensen staan een
beetje onwennig naar elkaar te kijken...).
44
Als gids is het de kunst om net voor en tijdens de rondleiding de processen en dynamiek van zijn groep te peilen zodat hij daar ook op kan inspelen.
Niveaus Wanneer een gids met een groep op stap gaat, is het goed te weten dat hij op vijf verschillende niveaus met de groep moet werken. De gids moet die niveaus ook allemaal bewaken.
Inhouds- of taak-niveau De gids dient de inhoud en de taken te kiezen, voor te bereiden, te structureren, enz. die aansluiten op het programma dat hijzelf of zijn organisatie vooropstelt voor de rondleiding. Deze inhoud of taken dient hij in te brengen en tijdens de rondleiding te bewaken. •
Waarover gaat deze rondleiding?
•
Wat is de bedoeling van deze rondleiding?
•
Tot welke inzichten moeten de deelnemers komen?
•
Welk verhaal wil het museum, toeristische dienst, bedrijf, natuurgebied hier vertellen?
Als een goede ‘voorzitter’ dient de gids niet alleen de inhoud te bewaken én oor te hebben voor de inhoudelijke opmerkingen en vragen van de deelnemers. Indien nodig dient hij ‘afdwalende inhouden’, niet terzake doende opmerkingen, enz. aan te pakken zodat het gidsverhaal terug bij de vooropgestelde inhoud komt. Dit geldt zeker wanneer het gaat om taken bij scholen of bijvoorbeeld bij interactievere vormen van gidsen. Hier dient de gids er voor te waken dat het om de taken, interacties gaat die ‘op de agenda’ staan. In het beste geval heeft de gids meer kennis in zijn rugzak dan hij tijdens een rondleiding aanreikt, zodat hij – alnaargelang de groep – bepaalde vragen of specifieke interessevelden van de groep kan opvangen en beantwoorden, zonder echter al te veel af te wijken van de vooropgestelde inhoud.
Procedureniveau Dit niveau betreft de wijze waarop de gids de inhoud wil overbrengen. Het gaat om de opbouw van zijn verhaal, het ‘wat vertel ik waar’, de stopplaatsen, de gekozen voorwerpen, de wijze van inleiden
45
en afsluiten, de eventuele opdrachten en vragen die hij wil gebruiken, de timing, het al dan niet gebruiken van hulpmateriaal, de uitwijkmogelijkheden bij slecht weer of onvoorziene omstandigheden, de pauzes, enz. Ook hier kan een groep of een deel van de groep soms ’aanvallen’. De gids wordt dan uitgedaagd om af te wijken van de vooropgestelde procedure. In crisissituaties (bv. extra slecht weer, een stopplaats die onverwacht onbereikbaar is, de groep die te laat is, ...) dient de gids van zijn vooropgestelde procedure af te wijken. Ook wanneer hij merkt dat hij zijn groep anders ingeschat heeft, kan het aangewezen zijn de procedure aan te passen. Zo kan de groep enorme interesse tonen voor een deelaspect van een tentoonstelling. Als gids overweeg je dan om je timing en het aantal stopplaatsen aan te passen.
Interactieniveau of procesniveau Hier gaat het om de onderlinge relaties in de groep, het interne groepsfunctioneren. Hoe gaan de deelnemers met elkaar om, is er een formele leider in de groep (bv. de voorzitter van de vereniging of de leerkracht, of de persoon die de rondleiding besteld heeft, ...), zijn er informele leiders in de groep, hoe reageren de deelnemers op vragen, op het verhaal van de gids, hoe volgen zij, hoe reageren zij op elkaar en op de gids?
Dit niveau komt vooral tot uiting in de non-verbale gedragingen van de groepsleden.
Voorbeelden: •
Er vormen zich subgroepen in de grotere groep.
•
Bepaalde patronen steken geregeld de kop op (bv. er worden over alles grapjes gemaakt).
•
Sommige groepsleden gaan ‘hangen’ en rondkijken naar andere dingen dan hetgeen waar de
gids het over heeft. •
Groepsleden kijken elkaar aan en geven via ogen en gelaatsuitdrukking signalen naar elkaar.
Dit niveau wordt door heel wat gidsen ervaren als een gegeven, waar zij in de korte tijd dat zij met de groep te maken hebben niets of hoogstens heel weinig aan kunnen veranderen of dat ze nauwelijks kunnen beïnvloeden.
46
Bestaansniveau Dit heeft betrekking op die interacties die het individuele proces van één deelnemer stimuleren of bevorderen. Erkenning, zelfbevestiging, identiteit zijn existentiële levensaspecten die mensen zoeken tijdens het samen zijn met anderen. In een groep (hoe kort ook samen) krijg je als individu kansen om je zelfgevoel versterkt of ondermijnd te zien.
Tijdens een rondleiding gaat de gids zich vaak vooral op de groep richten en soms een soort ‘grootste gemene deler’-rondleiding geven. Toch willen mensen in een groep (ook al is dat maar voor een paar uurtjes) erkenning voor de eigen individuele identiteit. Erkenning voor wie je bent als mens is een van de basisbehoeften (naast voedsel, drank, lucht,..). Aansluitend op die basiserkenning, willen mensen als individu ook aardig en sympathiek gevonden worden en waardering krijgen als persoon. Soms zoeken deelnemers die erkenning wanneer ze een rondleiding krijgen, door een vraag te stellen, of een antwoord te geven of een aanvullende uitleg te geven, ... Soms zoeken ze die erkenning non-verbaal op, door oogcontact, een glimlach in hun richting. Gidsen kunnen op dit niveau inwerken door leden uit de groep te betrekken in hun verhaal. Bijvoorbeeld: ‘ Heeft iemand nog een hoefsmid gekend? U? Dan herinnert u zich misschien.’
Contextniveau Kennis is macht wordt wel gezegd. Een goede rondleiding kan inzichten, kennis, aanvoelen, enz. veranderen. Zo kan een rondleiding de context van de groep of individuen in een groep wijzigen.
Ook al zal de gids in de korte tijd dat hij bij de groep is, zich vooral op de eerste twee niveaus (inhoud en procedure) focussen, toch is het belangrijk te weten dat er zich ‘meer’ afspeelt in een groep mensen die samen een rondleiding volgen.
47
De dynamiek van groepen Groepen ontwikkelen zich. Vanaf de eerste keer dat een groep samenkomt tot de groep ophoudt te bestaan, kan een groep verschillende ontwikkelingsfasen doorlopen. De wijze en het tempo waarop groepen zich doorheen verschillende fasen ontwikkelen, heeft niet alleen met tijd te maken. Ook (en vooral) van invloed zijn processen die zich in groepen al dan niet voltrekken. Ten slotte speelt ook de wijze waarop de leiding van die groepen omgaat met de leden en de groep als geheel een rol.
Remmerswaal (1992) onderscheidt drie grote fasen van groepsontwikkeling: o
beginnende groepen (eerste fase)
o
functionerende groepen (tweede fase)
o
autonome groepen (derde fase)
Niet alle groepen doorlopen deze fasen. Het is best mogelijk dat een groep die al een tijd bestaat nog steeds in de eerste fase zit. De derde (autonome) fase is trouwens maar heel weinig groepen gegeven. De meeste groepen die een redelijke levensduur hebben, geraken tot in de tweede fase.
Als gids krijg je te maken met een groep in een bepaalde ontwikkelingsfase en ben je– tijdelijk – leidinggevend over die groep. Door in te spelen op de ontwikkelingsfase van de groep kan een gids zijn gidsbeurt sterker en ingrijpender maken. Gidsen zullen zelden de transitie van één groepsontwikkelingsfase naar de volgende meemaken, vanwege de beperktheid in tijd van de gemiddelde rondleiding. Reisleiders daarentegen – die enkele dagen tot weken met een groep op pad zijn – zullen beginnende groepen (fase 1) soms wel zien evolueren naar functionerende (fase 2) en functionerende groepen soms zelfs tot autonome groepen (fase 3). De aanpak en opstelling van de reisleider zal zelfs meebepalend zijn in dit proces. Hij kan de dynamische ontwikkeling van een groep bespoedigen, stimuleren, maar ook afremmen.
48
Beginnende groepen (eerste fase) Veel groepen die een rondleiding vragen zijn nieuwe of beginnende groepen. De rondleiding richt zich niet tot een bestaande groep maar is een aanbod voor individuele deelnemers. Er vormt zich een ‘beginnende groep’ met als reden van bestaan de rondleiding. Idem dito voor reisgroepen; op heel wat groepsreizen schrijft men als individu in om gedurende een aantal dagen/weken deel uit te gaan maken van een groep waarvan de samenstelling volledig nieuw is en de meeste deelnemers elkaar vooraf niet kennen. Maar ook bestaande groepen kunnen zich aanbieden als ‘beginnende groep’.
Een beginnende groep is gemakkelijk te herkennen aan een zekere onwennigheid tussen de groepsleden. Er is mogelijk wat spanning tussen de deelnemers. Ze zoeken naar houvast en erkenning. Sommigen trachten de onwennigheid te doorbreken met een grapje, door vragen te stellen over woonplaats, en met ‘was u hier al eerder?’-opmerkingen. Anderen kijken de kat uit de boom. De meeste groepsleden zijn in deze fase erg alert, zij kijken rond zich heen, kijken de andere deelnemers aan, komen af en toe wat dichter bij elkaar, maar niet te dicht, af en toe vallen er stiltes. Ook aan de lichaamstaal zie je vaak tekenen van onwennigheid en zenuwachtigheid of zie je hoe leden een wat geforceerde houding aannemen.
Wanneer de gids start, wordt dit meestal als een opluchting ervaren. ‘Oef, iemand neemt de leiding, geeft structuur, ...’. Beginnende groepen hebben een grote behoefte aan duidelijkheid; aan oriëntatie op wat er te gebeuren staat. Vandaar dat dit moment van kennismaking van de gids veel zorg en aandacht vergt. Tijdens die ‘kennismaking’ wordt immers de kiem gelegd voor het succesvol verloop van de gidsing.
Een exponent van de spanning in deze fase is de wat extreme opstelling van sommige deelnemers. Er zijn er die vinden dat ‘anderen’ (dus de gids) maar duidelijkheid en structuur moeten scheppen. En je hebt er die ervan uitgaan dat je enkel zelf duidelijkheid kan scheppen. Die laatsten gaan soms trachten een ‘rol’ te spelen in de nieuwe groep.
De eerste variant (‘anderen moeten het maar oplossen’) neemt aan dat de onduidelijkheid en onwennigheid enkel kan weggenomen worden door iemand die hen een gericht plan aanbiedt. Het heeft volgens hen ook weinig zin eigen wensen en verlangens uit te spreken: alles is toch al geregeld! Dit zijn de deelnemers die op de eerste rij staan en gretig alles beluisteren wat de gids te vertellen heeft. Zij wachten af en gehoorzamen blindelings wat de gids hen vraagt. Vaak gaan deze deelnemers niet of weinig tussenkomen of vragen stellen.
49
Deelnemers die vinden dat het scheppen van duidelijkheid tot hun eigen taak behoort, gaan zich in deze fase net erg poneren. Ze willen immers greep hebben op de situatie en ze gaan die dan ook bevragen. Of ze gaan aangeven dat ze het oneens zijn met de gang van zaken. De gids zal de eersten ervaren als ‘ongeduldige vragenstellers’, de tweede veelal als deelnemers die zich als ‘rivaal’ opstellen. Het is het soort groepslid dat het ‘net even beter weet’, ‘net even vooruitloopt op de gids.
Gidsaanpak 1ste fase Gids-interventies die de groep in deze fase kunnen versterken:
De gids zorgt voor een goede, duidelijke introductie als ‘startschot’ dat leidt naar duidelijkheid en structuur. De groepsleden krijgen een ‘plaats’, een ‘rol’. Wanneer de gids zichzelf en de deelnemers een duidelijke ‘rol’ geeft (door het verwoorden van bedoeling, procedure, enz.) neemt hij de onwennigheid en onzekerheid weg en kan ieder deelnemer zich richten op het geheel. De gids laat ruimte voor kennismaking. Wanneer deelnemers zichzelf voorstellen (bv: naam, woonplaats, reden van bezoek, verwachtingen, enz.) maken ze in de groep hun positie ook wat duidelijk, zowel voor de gids als voor de andere deelnemers (‘ik neem een plaats in’).
Gidsinterventies die veiligheid en vertrouwen bevorderen
Hoewel de gids bij alle groepstypes aandacht dient te hebben voor veiligheid en vertrouwen in de groep, is het toch bijzonder belangrijk bij ‘beginnende groepen’: •
vooraf helder te informeren naar doel, procedure, inhoud van de rondleiding
•
ruim de tijd te nemen om kennis te maken en te starten
•
bij groepsreizen: verwachtingen, ‘fantasieën’ m.b.t. reis checken en indien nodig bijsturen
•
te luisteren naar opmerkingen en te letten op non-verbale signalen van groepsleden en daar al dan niet op in te gaan
•
eventueel ‘regels’ af te spreken voor participatie: wanneer kunnen vragen gesteld worden (altijd, na een deel, op het einde, ...), hoe gaan we het doen, wat wordt van de deelnemers verwacht, wanneer is er een drinkpauze, krijgen de fotografen ‘kiekjestijd...
•
de groep aan te spreken op positieve kwaliteiten of aspecten en niet op wat ze missen (bv: ‘jullie wonen buiten de stad, daar vind je ook soms oude kerken, niet?’ i.p.v. ‘jullie komen van buiten de stad, ik vermoed dat jullie de kathedraal dan nog niet zo goed kennen?’)
•
iedereen van de groep aan te kijken en aan te spreken. Geen ‘favorietjes’! Mensen mogen verschillen.
50
•
grenzen aan te geven (wat gaan we niet doen, waar kunnen we praten, waar niet, ...)
•
verantwoordelijkheid te houden en initiatief te nemen
•
de tijd te bewaken en goed te doseren
•
af en toe te ‘meta-communiceren’ (de gids geeft aan de groep terug waar hij denkt dat de groep op dat moment staat of mee bezig is)
•
momenten van feedback in te bouwen: informeren hoe de groep het vindt, of alles voor ze duidelijk is, of er vragen of bedenkingen zijn, of de groep nog iets wil zien of horen in dit deel
•
alert te zijn voor non-verbale signalen en te checken of je daar iets mee kan
•
de inbreng van ieder groepslid positief te beoordelen
•
bewust te zijn van je eigen uitstraling die een spiegeleffect kan hebben op de groep.
Bij groepsreizen kan deze eerste fase al een flinke duw in de rug krijgen doordat de reisorganisator een kennismakingsmoment of introductiemoment inbouwde voor de eigenlijke reis van start gaat. Door het samenbrengen van de deelnemers ter kennismaking van elkaar, de gids en het reisprogramma, worden de dynamiek van een beginnende groep aangezwengeld, zodat op de reis zelf de groep al wat geëvolueerd is richting fase 2. Op zo’n kennismaking- of introductiemoment kan de gids/reisleider
dan heel duidelijk het
reisprogramma, de te bezoeken streek, de ‘do’s’ en de ‘don’ts’ uitleggen. Zo’n eerste kennismaking kan verrijkt worden door de deelnemers te vragen naar hun verwachtingen en eventueel hun motivatie. Zo krijgen deelnemers al wat ’identiteit’ in de groep. Voor de reisleider is het een moment waarop hij zich als reisleider kan profileren. Hij neemt een duidelijke positie in naar de groep én krijgt ook al zicht krijgt op welk ‘vlees’ hij in de ‘kuip’ heeft: waar zitten hier de volgers, wie zijn de ‘vragenstellers’ en wie de ‘concurrenten’ . Een andere – meer vrijblijvende of aanvullende – methode is het verspreiden van gedetailleerde reisprogramma’s waarin niet enkel informatie over de reis, maar ook over gedragscodes, positie reisleider, enz. vermeld staan. Je kan ook naam, adres- en eventueel andere gegevens
(beroep,
hobby, motivatie,...) van de toekomstige medereizigers doorgeven.
Groepsfunctioneren (tweede fase) Na de ‘beginnende groep’ (fase 1) komen groepen terecht in deze fase van groepsontwikkeling. Het weze nogmaals duidelijk: dit is geen kwestie van tijd alleen. Sommige groepen bereiken deze fase na een uurtje, andere groepen kunnen veel langer in fase 1 blijven hangen. Wanneer de reisleider zijn kennismaking/introductiemoment effectief aangepakt heeft is het mogelijk dat zijn groep bij aanvang van de reis zelf al een functionerende groep is geworden. Hij hoeft zich dus niet te bekommeren om de fase 1-dynamiek.
51
In deze tweede fase zullen de verhoudingen in de groep vriendschappelijker zijn en zullen de interacties ook emotioneler verlopen. De contacten zijn niet langer formeel, maar er heerst vertrouwdheid met elkaar. De groepsleden kennen elkaar wat beter, er worden grapjes gemaakt over situaties die niet hier-ennu zijn (die dus een gezamenlijk, ‘verwerkt’ verleden veronderstellen), men tutoyeert elkaar,... Naast de formele rol die iemand vervult in de groep (collega, leerkracht, neefje, voorzitter, ...) , gaat het nu ook om sympathie en antipathie. De gevoelsfactor is hier duidelijker aanwezig dan in fase 1. Het functioneren in de groep wordt ook (voor een deel) afhankelijk gemaakt van het gedrag en de reacties van andere groepsleden.
Als gids merk je talrijke informele interacties tussen de leden. Er worden grapjes of opmerkingen terzijde gemaakt. Men gaat meer onder elkaar praten en discussiëren, soms in verschillende subgroepjes tegelijk. Wanneer iemand een opmerking naar de gids maakt, zullen anderen hierop inspelen, ze overnemen, vervolledigen, of tegenspreken, betwisten, ...
Je ziet bepaalde groepsleden elkaar opzoeken, anderen elkaar wat meer mijden. Men ‘behoort’ tot een groep, en gaat ook bepaalde codes, gewoonten, stijlen overnemen van de hele groep. Men wil er ook bijhoren. Gevoelens van antipathie wil men mijden vanuit het ‘tot de groep behoren’.
Vaak zie je hier een bezorgdheid opdat iedereen in de groep het goed moet hebben. Het veilige ‘wij’gevoel overheerst. Men identificeert zich met de groep. De leden spreken ook over ‘onze groep’.
Gidsen krijgen te maken met fase-2 groepen wanneer een bestaande groep van hun diensten gebruik maakt: (verenigingen, schoolklassen, familie- of vriendengroepen, bedrijven, ...) Reisleiders maken soms de overgang mee van een beginnende groep naar een functionerende groep. Voor hen is het zeer belangrijk alert te zijn én de signalen te herkennen van deze transitie naar een volgende fase. Zodra hij genoeg kenmerken van een functionerende groep meent te herkennen, kan hij zijn aanpak hierop ook gaan afstemmen en bijsturen, indien hij dit wil stimuleren. Indien een reisleider een groep die aan het evolueren is naar fase 2, toch blijft benaderen als was het een beginnende groep, dan houdt hij groepsontwikkeling tegen. Sommige groepen zijn sterk genoeg om hiertegen op te boksen, maar dan isoleren en distantiëren zij zich vaak van de reisleider. Andere groepen zijn niet sterk genoeg en vallen wat betreft groepsfunctioneren terug op fase 1, met alle kenmerken vandien.
52
Groepsafweer Kenmerkend voor groepen in de tweede fase is een grotere emotionaliteit en dus ook kwetsbaarheid dan een groep in fase 1. Vandaar dat de groep soms ook afweermechanismen vertoont. Deze afweer beschermt de kwetsbaarheid (onzekerheid, irritaties, angsten, enz..) van de groep. Een gids hoort dit te onderkennen als iets dat bij een groepsproces hoort en dat daardoor ook iets zegt over de groep en waar die nu staat. Dit inzicht helpt de gids deze afweerreactie niet helemaal op zichzelf te betrekken, maar ze te ervaren als een –noodzakelijk-moment in het groepsdynamisch proces.
Thoresen onderscheidt zo een aantal groepsafweermechanismen, waarvan enkele relevant kunnen zijn voor gidsen: •
strijd met de leider: een groepslid of enkele groepsleden gaan steeds weer in discussie met de gids, proberen de gids belachelijk te maken, een hak te zetten, zich interessant te maken voor de groep ten koste van de gids
•
cynisme
•
verhoor: een stortvloed van vragen, waar elk antwoord weer een andere vraag lijkt te genereren
•
intellectualiseren: het theoretiseren over wat de groepsleden gehoord hebben of denken gehoord te hebben, zonder veel emotie te tonen of toe te laten
•
generaliseren: lijkt op het voorgaande; men blijft spreken in vage, algemene en onpersoonlijke termen
•
terugtrekken: groep valt stil, toont nog weinig reactie, laat zich vlug afleiden door andere zaken die rondom gebeuren. Mensen gaan wegkijken of praten onder elkaar en met de gids over vroegere gebeurtenissen, zonder bij het hier-en-nu te komen
•
paarvorming: twee of enkele groepsleden vormen een coalitie tegen de gids.
Groepsnormen Elke groep die een tijdlang bestaat, ontwikkelt een aantal onuitgesproken gedragsregels, die voor ieder in de groep gelden. Ze geven aan welk gedrag in de groep ‘normaal’ of gewenst is en welk gedrag niet: ‘wij doen dat zo’. Deze normen vergemakkelijken het samenleven in een groep, het samen functioneren. Ze regelen ook de omgang met elkaar binnen de groep, zodat de groepsleden weten wat ze van de anderen kunnen verwachten en wat die anderen dan weer van hen verwachten.
53
- voorbeelden: •
wij drinken altijd koffie voor een rondleiding
•
dames gaan altijd voor, heren volgen
•
wij stellen geen moeilijke vragen aan gidsen
•
als we niet gelachen hebben, was het geen fijne uitstap
•
we spreken elkaar aan met ‘mijnheer’ en ’mevrouw’
•
we nemen altijd een cadeautje mee voor de gids
Sommige groepsnormen wegen sterker door dan anderen. Als gids dien je te beseffen dat je sterk weerstand uitlokt wanneer je – bewust of onbewust – een groepsnorm in vraag stelt of overtreedt.
Alleen, met twee of in groep? Vaak wordt gedacht dat mensen die zich in groep inschrijven of zich als individu of duo opgeven om deel te nemen aan een rondleiding of reis ook nadrukkelijk kiezen voor het groepsgebeuren. Tendele is dat uiteraard juist. Toch hebben alle mensen ook geregeld behoefte om zich uit het groepsgebeuren terug te trekken. Ze willen soms in kleinere groepjes of met één enkel iemand of helemaal solo iets doen. Vergelijk het met een familie met een hechte band. Het groepsgebeuren is daar intens en toch hebben familieleden soms de behoefte om iets voor of op zichzelf te doen, om daarna weer aan te kunnen sluiten op het groepsgebeuren.
Het is belangrijk dat de gids of reisleider hier aandacht voor heeft. Bij rondleidingen van enkele uren, zal dit fenomeen zich minder voordoen. Toch kan het stimulerend zijn om als gids de groep ‘even’ los te laten door de leden bijvoorbeeld binnen een afgesproken tijdsduur een omgeving zelf te laten ontdekken, zonder leiding. Dit is af te raden bij beginnende groepen (fase 1) die nog erg nood hebben aan structuur en leiding. Hen uitnodigen alleen even op pad te gaan, kan de onveiligheid in de groep doen toenemen en het vertouwen in de gids doen afnemen. Het lukt wel wanneer je ze een opdracht geeft, of een hint hoe ze de individuele tijd kunnen doorbrengen.
Bij groepsreizen is het net héél belangrijk dat de groep geregeld ‘geen gezamenlijk programma’ heeft, zodat de groepsleden hun eigen ‘ding’ kunnen doen. Zo kunnen de groepsleden andere leden gaan opzoeken die hen liggen of waar ze wat meer contact mee willen. Tegelijk kunnen hierdoor de medereizigers die hen minder liggen een tijdje mijden, Of ze kunnen er voor kiezen er helemaal alleen op uit te trekken (of zich even terug te trekken).
54
De groep is dan niet langer een ‘eiland’ maar wordt een soort archipel: er is nog cohesie, maar ze wordt niet als dwingend ervaren.
Aandacht door de reisleider voor individuele vrijheid is vooral belangrijk in de eerste fase. In een derde fase (zie infra) zullen groepsleden die vrijheid zelf mee met de reisleider kunnen bepalen. In de tweede fase moeten deze momenten van individualisatie aangeboden en bewaakt worden door de leidinggevende.
Gidsaanpak tweede fase We zagen hoe een gids bij een groep in de eerste fase vooral duidelijkheid en structuur, de meer taakgerichte of ‘zakelijke’ aspecten dient te benadrukken om veiligheid te creëren en de groep zo verder te helpen. Bij groepen die in de tweede fase zitten is een wat andere focus nodig.
Hier dient de gids vooral oog te hebben en in te spelen op de groepsverbondenheid en de onderlinge relaties in de groep. Zijn optreden dient hier meer te vertrekken vanuit wat hij relationeel van de groep krijgt en merkt. Zijn inhoud en procedure dient hij bij dergelijke groep veel meer flexibel aan te passen vanuit wat er tijdens de rondleiding gebeurt.
De groep zal bereid zijn de gids te volgen naarmate deze zich meer als ‘evenwaardige’ in de relatie met de groepsleden kan plaatsen. De groep dient zich hier ‘toe te vertrouwen’ aan de gids. Dit betekent dat men het gevoel moet hebben dat men de gids kan vertrouwen. Dit vergt een bijzondere sociale vaardigheid van de gids. De groep zal het gevoel hebben de gids te kunnen vertrouwen wanneer men merkt dat hij zich (tendele) kan inleven in de onderlinge relaties binnen de groep. Pas wanneer de groepsleden het gevoel hebben dat de gids voeling en empathie heeft met de relationele groepsdynamiek van die groep, zal hij als stimulerend en waardevol ervaren worden. Een hulpmiddel hier kan zijn peilen naar gevoelens bij de groepsleden en ook af en toe de eigen gevoelens te verwoorden.
Voorbeelden: •
‘vinden jullie het goed om verder te gaan? Ik zou jullie heel graag een ander aspect van deze architect tonen’
•
‘wat is jullie eerste indruk?’
•
‘welk gevoel roept dit bij je op?’
55
•
‘hoe zit het met jullie energie hier? Voor mij gaat het nog, en jullie?’
•
‘ik word altijd een beetje stil bij dit schilderij, hoe is dat voor jullie?’
Om een groep (in de tweede fase) als evenwaardig te benaderen, kan de gids bij aanvang van de rondleiding een voorstel doen van hoe hij het verloop ziet van de rondleiding. Doordat de groep hierdoor een zekere inspraak krijgt én zelfs een akkoord moet geven, geeft de gids te kennen dat hij de groep als evenwaardige gesprekspartner erkent. De gids wordt hierdoor de expert die met gelijkwaardigen een rondleiding ‘onderhandelt’. Dit is heel erg bevestigend en stimulerend voor een groep die zich in de tweede fase van het ontwikkelingsproces bevindt.
Een reisleider kan bij het begin van de reis een fase 1-groep aantreffen en op basis van die vaststelling een duidelijke structuur en houvast introduceren op een wat directieve wijze. Zodra hij merkt dat zijn groep verder aan het evolueren is en kenmerken van fase 2 vertoont, moet hij zijn aanpak aanpassen door de groep bijvoorbeeld minder directief aan te spreken en de leden meer bij het bespreken en bepalen van het verdere programma te betrekken of minstens ze hiertoe uit te nodigen.
Autonome groepen (derde fase) Groepen die de derde fase bereiken in hun groepsontwikkeling, komen relatief zelden voor. De meeste groepen raken in hun bestaan niet verder dan de tweede fase (het groepsfunctioneren). Toch groeien een aantal groepen door tot deze derde fase. In de vorige fase is de groep vooral bezig met ‘groep’ te vormen, het ‘wij’-gevoel te stimuleren ( iedereen moet zich kunnen goed voelen in de groep). Groepen in de derde fase gaan uit van een zeer sterk veiligheidsgevoel en laten het individu ‘opnieuw zichzelf’ zijn. De individuele betrokkenheid van ieder groepslid op de ganse groep is zo groot geworden, dat het individu zich vrij weet om wederom individuele (i.t.t. groeps-) aspiraties na te streven, evenwel binnen de groep.
Rieman vat de zogenaamde ‘tegenstrijdigheden van het leven’ samen in twee grote tegenstellingen: •
tegenstelling zelfstandigheid versus groepsgerichtheid
•
tegenstelling stabiliteit versus verandering
Hij zegt dat alle mensen enerzijds, zelfstandig, zelfbepalend, zichzelf willen zijn, doch tegelijk ook bij een groter geheel willen horen, samen ‘deel willen uitmaken van’. Ook wil iedere mens aan de ene kant verandering, evolutie, vooruitgang, maar tegelijkertijd heeft iedereen ook behoefte aan stabiliteit, gewoonte, duurzaamheid.
56
Groepen in de derde fase staan open voor die paradoxen van het leven en streven hierin naar een evenwicht voor hun leden. In die zin zorgen zulke groepen voor een –bijna- onvoorwaardelijke aanvaarding van hun leden én stimuleren of –minstens- aanvaarden zij dat hun leden een erg individuele richting uitgaan.
Deze groepen worden gekenmerkt door een grote openheid onder elkaar én tegelijk een groot respect voor elkaars grenzen.
Het zijn groepen waar groepsleden zich héél erg gelukkig in weten, vanwege de brede mogelijkheden en kwaliteiten die zo’n groep hen als individu biedt.
Het gebeurt dat groepen – ver gevorderd in fase 2 – af en toe fase 3 bereiken, om dan terug te schakelen naar fase 2. Eens fase 1 voorbij, blijven groepen –indien de samenstelling niet te drastisch verandert – in fase 2. Tussen fase 2 en 3 kunnen er wel verspringingen zijn, zowel van 2 naar 3 als van 3 naar 2.
Bij groepsreizen kan de intensiteit van de gedeelde ervaring zo sterk zijn en de ontwikkeling van de groep hierbij zo snel gaan dat er reisgroepen zijn die – zij het soms heel kort – in deze fase terecht komen. Ook hier geldt voor de reisleider: heb aandacht voor de signalen en schakel over naar een aangepaste aanpak. Groepen die deze fase voor het eerst meemaken tijdens een groepsreis zullen soms de reisleider op handen gaan dragen, omdat ze hem als facilitator zien voor het tot stand komen van die fase.
Gidsaanpak derde fase Bij zulke groepen dient de gids niet meer zoveel te ‘bewaken’. Structuur, procedure, onderlinge relationele aspecten kregen hun plaats in de groep. Hoe non-directiever de gids zich gedraagt, hoe gunstiger dit zal ervaren worden. Non-directiviteit betekent hier niet ‘laisser-faire’. Het is veelal een vorm van begeleiden van de groep, waarbij de gids zich voor een groot deel mee laat leiden door wat de groep in hem oproept. De maturiteit en zelfstandigheid van de groep is van die aard dat de groep tijdens de rondleiding en bij de stopplaatsen zelf zal opkomen voor behoeften en aandachtspunten. De leden zullen zelf het woord nemen. Als gids kan je hier op aansluiten. Zo wordt de rondleiding minder een ‘leiden van’ dan wel een ‘samen op pad gaan met’. De groep reguleert zichzelf binnen het kader dat de gids uitzet.
De reisleider kan hier samen met de groep het programma bespreken en aanpassen. Een reisleider kan zich hier het best profileren als consultant-deskundige die samen met de groep de reis bepaalt.
57
Een reisleider die zich hier erg ‘boven’ als ‘baas’ opstelt, duwt ofwel de groep terug naar een vorige fase of krijgt problemen met een (sterke) groep.
Valkuilen
Te veel gericht op het individu tijdens het gidsen Vooral bij de groepen in eerste en tweede fase kan dit nefast zijn, omdat de groep behoefte heeft aan gezamenlijke structuur én aan inspelen op de interacties tussen de groepsleden. Sommige groepsleden gaan nochtans aandacht uitlokken.
Voorbeelden •
Een deelnemer ‘claimt’ de gids door er steeds net naast te lopen en tussen twee stopplaatsen met de gids te gaan discussiëren of te vertellen wat hij zelf allemaal weet.
•
Een deelnemer knikt steeds bevestigend bij het verhaal van de gids waardoor de gids zich steeds meer naar hem alleen gaat richten.
Verantwoordelijkheid te veel naar zichzelf toetrekken Als gids is het beter ook gebruik te maken van groepsprocessen om de groep en de rondleiding te organiseren, goed te laten verlopen.
Voorbeelden •
Een storend ‘element’ in de groep door de groep zelf laten aanpakken en er niet altijd meteen
zelf iets over zeggen. •
De groep laten beslissen wanneer ze even willen pauzeren.
•
Vragen ook eens aan de groep voorleggen i.p.v. ze zelf te beantwoorden.
Verwarren van inhouds- met betrekkingsniveau Luister als gids niet enkel naar wat men zegt, maar vooral ook naar hoe men het zegt, of wat mogelijk de boodschap achter de boodschap is.
58
Voorbeelden •
Een deelnemer vraagt ‘En hoeveel heeft dat gekost?’, op een manier die doet vermoeden dat hij het er niet mee eens is dat aan zo’n werk overheidsgeld is besteed. Bespreek dan veelal het misnoegen dan enkel inhoudelijk de vraag te beantwoorden door een geldsom te noemen.
•
De voorzitster van de vereniging vraagt je met een zucht: ‘Hoe laat hebben we ongeveer gedaan’. Ga in op de kennelijke vermoeidheid of verzadiging en zeg niet enkel: ‘over een uur’.
Te eenzijdige gerichtheid op één niveau van de groep Als gids dien je zowel de inhoud te bewaken als de relationele processen die zich binnen je groep en tussen de groep en de gids afspelen.
Daarbij moet een gids zijn eigen gevoelens onderkennen en weten te hanteren. Als gids ben je immers niet ongevoelig voor allerlei zaken die zich afspelen binnen de groep of vanuit de groep naar jou toe. Het analyseren van een aantal groepsfenomenen kan de gids helpen de eigen emoties te onderkennen en die constructief in te zetten bij het begeleiden van de groep.
Voorbeelden
- Een groep vrienden heeft elkaar een tijdlang niet meer gezien. De leden hebben heel wat om bij te praten tijdens de rondleiding. Als gids kun je je ergernis non-verbaal tonen of ze aanmanen toch wat meer te luisteren in plaats van te praten. Maar de gids kan op een rustige, vriendelijke manier met een gemeende glimlach zijn begrip tonen en misschien zijn gevoel: ‘goh, als ik jullie zo bezig zie, denk ik: laten we maar vlug koffie gaan drinken en bijpraten’ uiten.
59
Positionering Net zoals men niet niet kan communiceren, kan men ook niet anders dan zich positioneren tegenover anderen, dus ook tegenover een groep. Timothy Leary en –dichter bij huis – Fernand Cuvelier hebben de manieren waarop mensen zich kunnen positioneren, in kaart gebracht, respectievelijk via de zogenaamde Roos van Leary of Axenroos (Cuvelier).
Axenroos volgens Cuvelier
In grote lijnen komt het er in deze ‘Roos van Leary’ er op neer dat mensen zich volgens twee grote assen positioneren. Een is de as ‘boven-onder’ of ‘macht-volgzaamheid’, de ander is de as ‘samentegen’ of ‘afstand-nabijheid’.
As Boven-Onder Synoniemen voor bovenposities: leidinggevend, initiatiefnemend, controle, dominantie, autoritair, richtinggevend, doordrukkend, aanvallend, gevend, ... Synoniemen
voor
onderposities:
volgend,
uitvoerend,
luisterend,
meegaand,
ondergaand,
tegentrekkend, ... Hoe hoger je je op de as ‘boven-onder’ positioneert naar anderen, hoe autoritairder, initiatiefgerichter je je positioneert.
60
Hoe lager je je op die as situeert, hoe volgzamer, ondergaander je je positioneert.
As Samen-Tegen Synoniemen voor samenposities: tegemoetkomend, contactzoekend, uitnodigend, benaderend,... Synoniemen voor tegenposities: verwijderend, tegenstellend, conflicterend, afstandnemend, ... Hoe meer je je op de as ‘samen-tegen’ in de richting van ‘samen’ positioneert, hoe tegemoetkomender, contactzoekender, ... je je positioneert naar anderen toe. Hoe meer je je op de as ‘samen-tegen’ in de richting van ‘tegen’ positioneert, hoe verwijderender, conflicterende, afstandnemender, ... je je positioneert naar anderen toe.
Een gids dient zich zo te positioneren dat hij de leiding neemt tijdens de rondleiding . Tegelijk dient de groep zich én gestuurd én veilig én uitgenodigd én gerespecteerd te weten.
De ‘ideale gids’ plaatst zich in het kwadrant ‘boven-samen’. De ‘ideale groep’ in het kwadrant ‘ondersamen’. Deze ‘ideale’ positionering komt erop neer dat de gids leiding neemt op een manier die uitnodigend, stimulerend, aantrekkelijk, verbindend, enz. is voor de groep en haar leden én dat de groep luistert, volgt, betrokken is, geïnteresseerd, geboeid, bereid, enz. is naar de gids toe.
Leiderschapsstijlen De gids is de –tijdelijke- leider/begeleider van de groep. Een andere manier van kijken naar ‘leiderschap’ (de tijdelijke functie van de gids t.o.v de groep) is die volgens de ‘stijl’ van leidinggeven.
Autoritaire leiderschapsstijl De gids houdt strikte controle door het geven van instructies en informatie. Hij bepaalt eenzijdig hoe de rondleiding verloopt, welke thema’s worden aangesneden, wie wanneer vragen mag stellen, enz. Ook bij het aanbrengen van inhoud zal deze gids zich veelal ‘zo is het en niet anders’ opstellen.
Mogelijke effecten op een groep: •
de groep krijgt zeer sterke structuur en duidelijkheid
•
de groep wordt afhankelijk van de gids
•
de groep wordt passief
•
de groep durft gevoelens of wensen niet te uiten
61
•
groepsleden worden geïntimideerd of afgeremd iets in te brengen in de groep
•
de groep wordt minder spontaan.
Varianten op autoritair leiderschap
Tirannie De gids stelt zich hoog boven wat de groep aankan, wil of verwacht. Zijn programma, doelstelling, aanpak is de enige juiste en goede en dat drukt hij door, eventueel ten koste van het welzijn.
Welwillend despotisme De gids vindt het welzijn van de groep belangrijk, doch heel erg vanuit een boven-positie. Hij wil wat goed is voor de groep, maar hij weet zelf het best, en bepaalt ook zelf, wat dan wel goed is voor de groep.
Patriarchale leiderschapsstijl De gids doet voorstellen, laat reacties en vragen weliswaar toe, maar die reacties uit de groep blijken weinig te veranderen aan de gids zijn verhaal of opstelling. Groepsleden kunnen de indruk krijgen dat deze welwillendheid slechts schijn is en dient om een dictatoriale stijl te maskeren.
Laisser-faire leiderschapsstijl De gids is veelal passief en gedraagt zich verregaand tegemoetkomend en toegeeflijk tegenover de groep. Het lijkt erop dat hij afwacht of zich volledig laat sturen door wat de groep of sommige assertievere groepsleden op dat moment willen of lijken te willen. Aan de ene kant lijkt zo’n stijl heel erg tegemoetkomend en respectvol naar de groep en haar leden toe. De keerzijde is dat ze ook als erg onverschillig, ongeïnteresseerd en onzeker kan ervaren worden en zelfs als minachtend (vanwege het niet echt betrokken raken met de groep of de rondleiding)
Mogelijke effecten op een groep: •
de groep wordt vertwijfeld en onzeker
•
kliekvorming
62
•
losse groep (ieder begint eigen ‘ding’ te doen)
•
onveiligheid, irritatie
Deze stijl zie je soms bij beginnende gidsen die vanuit een eigen onzekerheid een deel van de verantwoordelijkheid voor de inhoud en procedure van de rondleiding bij de groep leggen.
Democratische leiderschapsstijl De gids zoekt een evenwicht tussen de touwtjes in handen houden én de groep en groepsleden zoveel mogelijk zelf laten reageren, initiatief nemen, vragen stellen, enz. Hij neemt het voortouw op al die momenten dat de groep dat niet kan/wil, maar laat binnen die krijtlijnen de groep zelf zoveel mogelijk bepalen, vragen, richten, ... De gids respecteert hierbij elk groepslid als ‘gelijkwaardige partner’ (niet ‘gelijke’, vanuit de positionering als leidinggevende), naar wie geluisterd wordt, waaraan vragen gesteld kunnen worden, wiens mening of visie ertoe doet.
Mogelijke effecten op een groep: •
er groeit een ‘wij’ gevoel (of dat gevoel wordt versterkt)
•
de groep en groepsleden gaan zich medeverantwoordelijk voelen voor het welslagen van de rondleiding
•
de groep geeft grote aandacht (‘er wordt iets verwacht van ons’).
63
Oefeningen •
Situatiespel: deel van de groep stelt zich op als ‘beginnend groep’. Opdracht aan gids: geef
een inleiding aan een ‘beginnende groep’ en tracht zoveel mogelijk veiligheid en vertrouwen te bewerkstelligen in de groep.
Lesgever legt een zeer concrete casus voor: ‘ je organisatie heeft je geboekt voor een groep X, zoveel mensen, die elkaar wel/niet kennen, want.... enz.’ In welke fase meen je dat deze groep zit, waaraan merk je dit én hoe ga je de rondleiding aanpakken?
Observatie: kijk eens naar de eigen lesgroep: in welke fase zit die nu, hoe herken je dat?
Observatie: denk eens aan een groep buiten deze lessituatie, waarvan jij deel uitmaakt. Beschrijf die groep eens vanuit groepsdynamische aspecten •
Leiden, samenwerken. (Per twee, vanaf begin oefening mag er niet meer gepraat worden.)
‘Neem per duo een blanco blad en een pen. Zonder praten tegen elkaar, nemen jullie beiden de ene pen ter hand, zo dat er mee geschreven kan worden op het blad. Vanaf nu mag je de pen ook niet meer loslaten. Teken nu een mannetje en een vrouwtje en een hond op het blad. Tekenen, geen woorden schrijven. Teken vervolgens een score op tien voor de kwaliteit van jullie tekening (steeds met het ene potlood in de hand). Na het tekenen: nabespreking. Wat heb je gemerkt? Hoe kwam de tekening tot stand. (antwoorden gaan in de richting van leiden, laten leiden, samenwerken, tegenwerken, enz..) Van daaruit kan de link gelegd worden naar de positioneringsroos). •
Kort rollenspel: speel eens kort een gids die zich opstelt vanuit één van de verschillende
leiderschapsstijlen. •
Kort rollenspel: speel eens een gids die een inleiding doet vanuit één van de vier
positioneringkwadranten van de roos.
64
Deel 1: Slot In het eerste deel van dit studieboek gingen we na wat het beeld is van een gids, welke de verwachtingen en vereisten zijn. Daaruit bleek dat een gids onder meer een getalenteerd communicator moet zijn die oog heeft voor groepsprocessen. We analyseerden het begrip communicatie in al zijn aspecten en gingen vervolgens dieper in op groepsprocessen.
Deze theoretische achtergrond is een noodzakelijke basis om jezelf als gids te kunnen positioneren in dit ‘vak’. Maar een gids is iemand die de stap weet te zetten van theoretische communicatie- en groepsmodellen naar de dagelijkse praktijk.
Een gids moet dus veel in zijn mars hebben. •
Hij is gemotiveerd om te communiceren.
•
Hij weet wat hij wil ‘mee-delen’.
•
Hij neemt snel de resultaten van zijn mededeling waar en trekt er gevolgen uit.
•
Hij is gevoelig voor context.
En er is nog een vijfde en zelfs zesde kwaliteit. Die zul je overigens niet vermeld zien in wetenschappelijke handboeken over communicatie of leiderschapsstijlen.
Kwam je ooit zelf onder de indruk van een succesvolle gids? Haal haar of hem eens terug voor de geest. Dan herinner je je beslist dat hij ook nog deze twee aanstekelijke talenten in huis had:
Hij was gepassioneerd door zijn onderwerp (immers, als hij het niet is, waarom zou het publiek het dan zijn?). Hij had er plezier in. De Montherlant wist het al: l’art de la conversation, c’est s’amuser en amusant les autres.
65
Bibliografie deel 1 •
Quintilianus, ‘De opleiding tot redenaar. Vertaald, ingeleid en van aantekeningen voorzien door Piet Gerbrandy’, Historische Uitgeverij, Groningen 764 blz. ISBN 9065544232
•
Bruskin R.H. Ass. Bij F.R. Oomkes, Communicatieleer, 1986, 231
•
Grice, Paul 1989 ‘Studies in the way of word’s Harvard University Press
•
Friedrich G. and Goos B., ‘Systematic Desensitization’ in Daly J.A en McCroskey (eds.), ‘Avoiding Communication: Shyness, Reticence and Communication Apprehension (Beverly Hills, Calif.:Sage, 1984) pp.173-187
•
Perelman, Chaim, ‘The New Rhetoric and the Rhetoricians. Remembrances and Comments.’ Quarterly Journal of Speech Vol.70 (1984) 188-196
•
Armstrong David F. e.a., ‘Gesture and the Nature of Language.’ Cambridge University Press 1995 ISBN 0521467721
•
Hilger, F. & Vriens, J. (1998) ‘’-Professioneel presenteren’ Schoonhoven: Academic Service. Vierde oplage.
•
Van Der Meiden A, ‘Over spreken gesproken. Aspecten van de moderne Retorica’, Vandermeiden Consultancy, 1989
•
Buzan, Tony, ‘Use Your Head.’ BBC Books, London 1974 ISBN 0563208120
•
Klaassen Wouter ‘ De spraakmakers.’ in ‘Onze Taal’, ‘Themanummer over stem en spraak’ jaargang 1993/62/10 216- 218.
•
Mehrabian, A. (1972). « Nonverbal communication. » Aldine-Atherton, Chicago, Illinois.
•
Korswagen C.J.J., ‘Mondelinge Communicatie 2’ Wolters-Noordhoff ISBN 90 01 494218
•
Sas P, De Clercq C., « Als je veel moet praten. » Garant, Leuven 1991 ISBN 9053505229
•
Shulman A, Penman R, « Non-Verbal Communication’ Contact : Human Communication and his history » (57-69) Ed. Williams R. Thames and Hudson, 1981
•
Armstrong D. e.a. ‘Gesture a
nd the nature of language’ Cambridge University Press,
Cambridge 1995 ISBN 052 14 67721 •
Clampitt,P.G. Communicating for Managerial Effectiveness, Newbury Park, CA:Sage 1991)
•
De Groof B. ‘ Spreken voor een volle zaal’ Garant, Antwerpen Apeldoorn 2003 ISBN 90 441 1478 6
•
(Van der auweraert A. Van Woerkum C.(2006) Postmoderne wetenschapscommunicatie: zijn wetenschappers er klaar voor?)
•
Leary, T., ‘Interpersonal diagnosis of personality’, Ronald Press, New York, 1957.
•
Remmerswaal, Jan, ‘Begeleiden van Groepen. Groepsdynamica in de praktijk’, Bohn Stafleu Van Loghum, Houten/Zaventem 1992
66
•
Thoresen, P., ‘Defense Mechanisms in groups’, in ‘The 1972 Annual Handbook for Group Facilitators’, University Associates, San Diego, CA, USA, 1972.
•
Rieman, F., ‘Psychologie van de angst’, Vuga, ’s-Gravenhage, 1980.
•
Watzlawick, P., J.H. Beavin en D.D. Jackson, ‘De pragmatische aspecten van de menselijke communicatie’, Van Loghum Slaterus, Deventer, 1970.
•
Minnebo, K., ‘Gidsen en hun rollen’ in ‘Volgt de gids? Nieuwe perspectieven voor educatie en gidsing in kunstmusea, Koning Boudewijnstichting, Brussel, 2001.
•
Prummel, J, e.a. ‘Een andere kijk op gidsen. Reader’, VMV, 2002.
•
Burgoon ,Judee ‘Nonverbal Signals’ in Mark L.Knapp & Gerald R.Miller (Eds) Handbook of Interpersonal Communication. Beverly Hills, Sage
•
Davenport T., ‘ The attention economy’,Harvard Business School Press, 2001 ISBN 1-57851441-X
•
Galli J. , ‘Intercultural communication’ Elton-Wolf Publishing ISBN 1-58619-023-7
•
Birdwhistell, R. , ‘Kinetics and context: essays on body motion communication.’ University of Pennsylvania Press, Pennsylvania 1970
•
Arnoldi, F., ‘Wat, waarom en hoe toneelspelen.’ Heijnis, 1970
•
Daniëls, W., e.a. ‘De stem van…’ SDU uitgeverij, Den Haag 1993
•
Soet,M.I., ‘De stem, handleiding voor een goed gebruik’, Kosmos Amsterdam Antwerpen, ISBN 90 215 0982 2
•
Mayer, R., ‘Multimedia Learning’, Cambridge University Press 2001
67
