warmteopslag in de praktijk

Koude/warmteopslag in de praktijk Meetgegevens van 67 projecten

Opdrachtgever

SenterNovem Postbus 8242 3503 RE UTRECHT T 030 - 239 34 93 F 030 - 231 64 91 E [email protected] Contactpersoon: dhr. L. Bosselaar

Adviseur

IF Technology bv Frombergstraat 1 Postbus 605 6800 AP ARNHEM T 026 - 44 31 541 F 026 - 44 60 153 E [email protected] Contactpersonen: dhr. M.J.B. Koenders dhr. B. de Zwart

2/56280/MaK 9 mei 2007

Samenvatting In het kader van de actualisatie van het Protocol Monitoring Duurzame Energie door SenterNovem zijn 67 koude-/warmteopslagprojecten geëvalueerd. Het onderzoek bleek naast besparingskentallen een schat aan praktijkinformatie op te leveren. SenterNovem wil deze informatie graag voor een breed publiek toegankelijk maken en heeft daarom IF Technology gevraagd om de actualisatie uit te breiden. In dit onderzoek zijn meetgegevens van 67 koude-/warmteopslagprojecten betrokken. Dit is circa 12,5% van alle systemen in Nederland. Het langstlopend project is uit 1994. In totaal zijn gegevens van 233 meetjaren onderzocht. De grootste waterverplaatsing van de onderzochte projecten vindt plaats in de utiliteitsbouw (78% van de totale waterverplaatsing), gevolgd door de industrie (18%). De resterende 4% vindt plaats in de agrarische sector en de woningbouw. In 1998 deed de warmtepomp zijn intrede bij de onderzochte projecten. Op dit moment is het aandeel waterverplaatsing van de onderzochte projecten met warmtepomp al 35%. Omdat de meeste nieuwe projecten worden gerealiseerd met een warmtepomp, is de verwachting dat dit percentage verder gaat toenemen. In 44% van alle meetjaren vindt een overschrijding van de ontwerpwaterhoeveelheden plaats. Opgemerkt dient te worden dat dit niet hoeft te betekenen dat de vergunde waterhoeveelheid wordt overschreden. De belangrijkste reden voor de geconstateerde wateroverschrijdingen is het geringe temperatuurverschil tussen de bronnen. In de praktijk wordt gemiddeld maar de helft van het temperatuurverschil gehaald: 3,8 °C in werkelijkheid tijdens koudelevering, tegenover 7,3 °C tijdens het ontwerp. Het temperatuurverschil tijdens de warmtelevering verschilt ook ten opzichte van het ontwerp: 4,3 °C in werkelijkheid, tegenover 7,4 °C tijdens het ontwerp. Het werkelijk rendement van de koude-/warmteopslag wordt weergegeven door de Seasonal Performance Factor (SPF). Deze kan worden vergeleken met het ontwerprendement (COP). Uit de meetgegevens blijkt dat de SPF tijdens koudelevering gemiddeld 42 bedraagt, en tijdens de warmtelevering gemiddeld 49. De reden dat toch een grotere SPF wordt bereikt is dat de systemen gedurende het seizoen in werkelijkheid vaak op deellast draaien, waardoor de elektrische energie benodigd voor de bronpompen flink vermindert. De hoeveelheid koude die door alle projecten tezamen in de bodem wordt geïnjecteerd wijkt 10% af van de hoeveelheid warmte dat in de bodem wordt gebracht. Dit betekent dat alle projecten tezamen - landelijk gezien - een vrijwel sluitende energiebalans creëren. Op projectbasis is dit niet het geval. Integendeel, een grote meerderheid van de projecten (respectievelijk 76 en 67%) kan niet voldoen aan het voorschrift om een onbalans kleiner dan 10 of 15% te verwezenlijken.

2/56280/MaK

9 mei 2007

2

Er worden twee besparingskentallen voor koude-/warmteopslag onderscheiden, te weten de besparing van primaire energie en de CO2-emissiereductie. De besparing en reductie worden berekend per m³ verplaatst grondwater. Dit is praktisch haalbaar omdat de provincies de werkelijk verplaatste hoeveelheid grondwater van alle vergunde systemen jaarlijks registreert. De kentallen worden berekend ten opzichte van een referentiesituatie: een gasgestookte ketel voor de warmtelevering, en een compressiekoelmachine voor de koudelevering. Uit analyse van alle meetgegevens volgt dat de primaire energiebesparing 6,9 MJ/m³ bedraagt, en de CO2-emissiereductie 0,46 kg/m³. Hierbij dient opgemerkt te worden dat de besparing op de warmtelevering door de warmtepomp buiten beschouwing is gelaten omdat deze wordt toegerekend aan het onderdeel warmtepompen. Vanwege het geringe aantal meetgegevens voor projecten in de woningbouw, de agrarische sector en de industrie, kunnen geen besparingskentallen per gebruiksdoel worden onderscheiden. Om de installatie beter te laten functioneren en het beheer te optimaliseren, is het van belang dat de energieopslag ten opzichte van andere aanwezige opwekkingsinstallaties voldoende energie levert. Ook dient een zo groot mogelijk temperatuurverschil tussen de bronnen worden bewerkstelligd. Daarnaast dient tijdig energie in de bodem te worden opgeslagen om de gewenste vermogens te kunnen halen. Tevens dient geanticipeerd te kunnen worden op een ander energieverbruik dan in het ontwerp was aangenomen, en op een afwijkend klimaat. Tenslotte moet tijdens de exploitatie rekening worden gehouden met de vergunningsvoorschriften.

2/56280/MaK

9 mei 2007

3

Inhoudsopgave 1

Inleiding ....................................................................................................................... 5

2

Meetdata van projecten............................................................................................... 6 2.1 Projectparameters ............................................................................................. 6 2.2 Verdeling per gebruiksdoel ................................................................................ 7 2.3 Verdeling per systeemconcept .......................................................................... 8

3

Analyse van de gegevens ......................................................................................... 10 3.1 Verplaatste waterhoeveelheden ...................................................................... 10 3.2 Temperatuurverschillen tussen de bronnen .................................................... 11 3.3 Seasonal Performance Factor SPF................................................................. 13 3.4 Energiebalans .................................................................................................. 13 3.5 Energiebesparing............................................................................................. 16

4

Functioneren in de praktijk ........................................................................................ 21 4.1 Omvang van de energielevering...................................................................... 21 4.2 Kwaliteit van de opgeslagen energie............................................................... 23 4.3 Opslaan van energie........................................................................................ 24 4.4 Afwijkend energie-afnamepatroon................................................................... 25 4.5 Vergunningsverplichtingen .............................................................................. 26 4.6 Optimalisering van processen ......................................................................... 27

5

Conclusies en aanbevelingen ................................................................................... 29 5.1 Conclusies ....................................................................................................... 29 5.2 Aanbevelingen ................................................................................................. 30

Bijlagen: 1. Factsheet koude-/warmteopslag 2006. 2. Belangrijkste gegevens en meetresultaten onderzochte projecten.

2/56280/MaK

9 mei 2007

4

1

Inleiding In het kader van de actualisatie van het Protocol Monitoring Duurzame Energie door SenterNovem zijn 67 koude-/warmteopslagprojecten geëvalueerd 1 . Het doel van deze actualisatie was om de bestaande set van besparingskentallen voor koude-/ warmteopslag uit het Protocol Monitoring Duurzame Energie van 2004 te herzien. De actualisatie heeft één set kentallen voor alle typen koude-/ warmteopslagsystemen opgeleverd. Daarnaast is een onderbouwde systematiek ontwikkeld waarmee de kentallen op eenvoudige wijze kunnen worden bepaald en jaarlijks geactualiseerd. Het onderzoek heeft de volgende twee kentallen opgeleverd: vermeden CO2-emissie per m³ verplaatst grondwater per jaar (kg/m³), en de vermeden primaire energie per m³ verplaatst grondwater per jaar (MJ/m³). In bijlage 1 is het voorgestelde factsheet opgenomen met daarin de besparingskentallen. Het onderzoek bleek naast deze kentallen een schat aan praktijkinformatie op te leveren. SenterNovem wil deze informatie graag voor een breed publiek toegankelijk maken. Zij heeft daarom IF Technology gevraagd om de actualisatie uit te breiden. Het doel van dit rapport is om de praktijkresultaten van de 67 projecten te presenteren en te vergelijken met eerdere verwachtingen en bevindingen. Daarnaast is het doel om op basis van de meetresultaten aanbevelingen te kunnen doen met betrekking tot de werking van de systemen. De doelgroep van dit onderzoek bestaat uit potentiële toepassers van koude-/ warmteopslag, het overleg platform bouwregelgeving (in het kader van de aanscherping van de EPC in de utiliteitsbouw), installatieadviseurs en gebruikers van het Protocol Monitoring Duurzame Energie. Tevens kan de rapportage als input dienen voor andere publicaties (bijvoorbeeld ISSO) en eventueel voor cursussen.

1

Besparingskentallen koude-/warmteopslag - Herziening factsheet 2006 (IF Technology, referentie 1/56280/MaK, december 2006).

2/56280/MaK

9 mei 2007

5

2

Meetdata van projecten In dit onderzoek zijn meetgegevens van 67 koude-/warmteopslagprojecten betrokken. Dit is circa 12,5% van alle systemen in Nederland 2 . Het langstlopend project is uit 1994. In totaal zijn gegevens van 233 meetjaren onderzocht. Gemiddeld bedraagt het aantal meetjaren per project derhalve 3,5. In tabel 2.1 zijn per provincie het aantal projecten weergegeven. In bijlage 2 zijn de belangrijkste gegevens en meetresultaten van de onderzochte projecten weergegeven. Tabel 2.1

Onderzochte projecten per provincie

provincie Groningen Friesland Drenthe Flevoland Overijssel Gelderland Utrecht Noord-Holland Zuid-Holland Zeeland Noord-Brabant Limburg totaal

2.1

aantal projecten 3 0 2 1 1 4 4 8 26 0 17 1 67

Projectparameters Per project zijn onderstaande (meet)gegevens verzameld ten behoeve van de bepaling van de besparingskentallen. Gegevens 1 t/m 7 zijn afkomstig uit de provinciale registers. Deze informatie is gebaseerd op verleende vergunningen. Gegevens 8 t/m 12 zijn door IF verzameld. Deze informatie is gebaseerd op ontwerp-, vergunnings-, monitorings- of beheergegevens. Om een vergelijk met de ontwerpgegevens mogelijk te maken is ook ontwerpinformatie per project verzameld. 1. Naam project. 2. Plaats project. 3. Jaar van monitoring. 4. Waterverplaatsing voor warmtelevering. 5. Waterverplaatsing voor koudelevering. 6. Energieverplaatsing voor warmtelevering. 2

Op 1 januari 2006 waren 537 koude-/warmteopslagsystemen in bedrijf (bron: Duurzame Energie in Nederland 2005, CBS).

2/56280/MaK

9 mei 2007

6

7. 8. 9. 10. 11. 12.

2.2

Energieverplaatsing voor koudelevering. Gebruiksdoel. Systeemconcept. Ontwerp uurdebieten. Ontwerp waterhoeveelheden. Ontwerp temperatuurverschillen tussen de bronnen.

Ad. 8

Als gebruiksdoel worden utiliteit, woningbouw, agrarisch en industrie onderscheiden. De volgende subgebruiksdoelen vallen hieronder: - utiliteit: kantoor, musea, theater, beurzen, scholen, universiteiten, ziekenhuizen, zorginstellingen, verpleeghuizen, bedrijventerrein; - woningbouw: huizen, flats en appartementen; - agrarisch: tuinbouw, glastuinbouw, champignonkwekers, varkenshouderijen; - industrie: proceskoeling.

Ad. 9

Als systeemconcept worden naast koudelevering ook warmtelevering met en warmtelevering zonder warmtepomp onderscheiden.

Verdeling per gebruiksdoel In tabel 2.2 is per gebruiksdoel het aantal projecten en de verplaatste hoeveelheid grondwater weergegeven. Tabel 2.2

Gegevens per gebruiksdoel

parameter aantal projecten aantal meetjaren verplaatst grondwater % grondwater t.o.v. totaal

agrarisch 1 6 849.632 1%

industrie 5 14 11.401.761 18%

utiliteit 56 200 50.831.014 78%

woningbouw 5 12 1.765.727 3%

totaal 67 233 64.848.134 100%

Bovenstaande verdeling van gebruiksdoelen is representatief voor de situatie in heel Nederland. Opgemerkt dient te worden dat het aantal agrarische projecten op dit moment fors toeneemt, voornamelijk doordat koude-/warmteopslag veel wordt toegepast in de glastuinbouw. Het gaat doorgaans om relatief grote projecten. Ook neemt het aantal nieuwbouwwoningprojecten de laatste jaren flink toe. In figuur 2.1 is de verdeling van waterverplaatsing per gebruiksdoel inzichtelijk gemaakt. De grote waterverplaatsing in de industrie is te verklaren uit het feit dat het hier om proceskoeling gaat, die nagenoeg het hele jaar draait.

2/56280/MaK

9 mei 2007

7

agrarisch woningbouw 1% 3%

industrie 18%

utiliteit 78%

Figuur 2.1

2.3

Verdeling waterverplaatsing per gebruiksdoel van onderzochte projecten

Verdeling per systeemconcept In tabel 2.3 is per systeemconcept het aantal projecten en de verplaatste hoeveelheid grondwater weergegeven. Tabel 2.3

Gegevens per systeemconcept

parameter aantal projecten aantal meetjaren verplaatst grondwater % grondwater t.o.v. totaal

zonder warmtepomp 39 161 52.409.894 81%

met warmtepomp 28 72 12.438.240 19%

totaal 67 233 64.848.134 100%

Bovenstaande gegevens zijn gebaseerd op totale waterhoeveelheden gedurende de periode 1994 t/m 2005. Omdat het aantal warmtepompprojecten toeneemt verschuift de verhouding tussen projecten met en projecten zonder warmtepomp. Om dit inzichtelijk te maken is de waterverplaatsing gedurende 1994 t/m 2005 grafisch weergegeven (figuur 2.2).

2/56280/MaK

9 mei 2007

8

16

waterverplaatsing [x miljoen m 3]

14

12

10

8

6

4

2

0 1994

1995

1996

1997

1998

1999

2000

zonder warmtepomp

Figuur 2.2

2001

2002

2003

2004

2005

met warmtepomp

Verdeling waterhoeveelheid per systeemconcept van de onderzochte projecten

Binnen de onderzochte projecten deden de eerste warmtepompprojecten in 1998 hun intrede. Vanaf dat moment is de waterverplaatsing van projecten met een warmtepomp alleen maar toegenomen. In 2005 was het aandeel waterverplaatsing bij de onderzochte projecten met een warmtepomp al 35%. Omdat de meeste nieuwe projecten worden gerealiseerd met een warmtepomp, is de verwachting dat dit percentage in de toekomst verder gaat toenemen.

2/56280/MaK

9 mei 2007

9

3

Analyse van de gegevens

3.1

Verplaatste waterhoeveelheden In tabel 3.1 zijn de waterhoeveelheden opgenomen die in de ontwerpfase zijn aangehouden. Ook zijn hierbij de werkelijk verplaatste grondwaterhoeveelheden weergegeven. In figuur 3.1 zijn de waterhoeveelheden per gebruiksdoel grafisch weergegeven. Tabel 3.1 Verplaatste waterhoeveelheden parameter totaal aantal meetjaren aantal meetjaren met overschrijding % meetjaren met overschrijding

eenheid %

waterverplaatsing (ontwerp) waterverplaatsing (werkelijk) % waterverplaatsing meer/minder

m³/jaar m³/jaar %

agrarisch 6 5 83%

industrie 14 2 14%

utiliteit 192 87 45%

woningbouw 13 4 31%

696.000 27.284.000 79.452.700 1.771.000 109.203.700 873.831 11.401.761 50.831.014 1.765.727 64.872.333 26% -58% -36% 0% -41%

Belangrijk is te vermelden dat de ontwerphoeveelheid niet hetzelfde is als de vergunde waterhoeveelheid. De vergunde hoeveelheid is circa 50% hoger dan de ontwerphoeveelheid. Hiermee kan worden geanticipeerd op klimatologisch extreme jaren. Dat een overschrijding van de ontwerpwaterhoeveelheid plaatsvindt wil dus niet zeggen dat daarmee niet wordt voldaan aan de vergunning.

2/56280/MaK

9 mei 2007

totaal 225 98 44%

10

Miljoenen

Waterverplaatsing: ontwerp vs werkelijk 90 80

verplaatst grondwater [m3]

70 60 50 40 30 20 10 0 agrarisch

industrie

utiliteit

waterverplaatsing (ontwerp)

Figuur 3.1

woningbouw

waterverplaatsing (werkelijk)

Ontwerp- en werkelijk verplaatste waterhoeveelheid

Uit tabel 3.1 en figuur 3.1 blijkt dat 44% van alle meetjaren een overschrijding kennen van de ontwerpwaterverplaatsing. Dit komt omdat het temperatuurverschil tussen de bronnen te laag is (zie volgende paragraaf).

3.2

Temperatuurverschillen tussen de bronnen Uit bijlage 2 blijkt dat de gemiddelde temperatuur tussen de bronnen ten behoeve van de koudelevering 7,3 °C bedroeg in de ontwerpfase. Uit de meetgegevens blijkt dat in werkelijkheid dit temperatuurverschil niet wordt gehaald: 3,8 °C. De gemiddelde temperatuur tussen de bronnen ten behoeve van de warmtelevering bedroeg 7,4 °C in de ontwerpfase. Uit de meetgegevens blijkt dat dit in werkelijkheid 4,3 °C bedraagt. In figuren 3.2 en 3.3 is het aantal meetjaren weergegeven met daarbij het temperatuurverschil tussen de bronnen. Geconcludeerd wordt dat het temperatuurverschil bijna de helft is van hetgeen in de ontwerpfase is aangenomen. Dit geldt zowel voor de koude- als de warmtelevering. Dit is tevens de reden dat een groot aantal projecten een overschrijding van de waterhoeveelheid kent. Mede door deze ervaringen wordt tegenwoordig een kleiner temperatuurverschil (5 à 6 °C) door ontwerpers aangenomen. Manieren om een zo hoog mogelijk temperatuurverschil te creëren worden in hoofdstuk 4 behandeld. Belangrijk te vermelden is dat het nadelige effect van een kleiner temperatuurverschil op de duurzaamheid zeer beperkt is (zie paragraaf 3.3).

2/56280/MaK

9 mei 2007

11

Temperatuurverschil bronnen bij koudelevering 50 45 40

aantal meetjaren

35 30 25 20 15 10 5 0 <1

1-2

2-3

3-4

4-5

5-6

6-7

7-8

>8

temperatuurverschil [ºC]

Figuur 3.2

Gemiddeld temperatuurverschil tussen de bronnen (koudelevering)

Temperatuurverschil bronnen bij warmtelevering 70

60

aantal meetjaren

50

40

30

20

10

0 1

2

3

4

5

6

7

8

9

temperatuurverschil [ºC]

Figuur 3.3

2/56280/MaK

Gemiddeld temperatuurverschil tussen de bronnen (warmtelevering)

9 mei 2007

12

3.3

Seasonal Performance Factor SPF De Seasonal Performance Factor wordt gedefinieerd als de werkelijke hoeveelheid elektrische energie die nodig is om een bepaalde hoeveelheid thermische energie aan de bodem te onttrekken. De SPF kan worden vergeleken met de COP (Coëfficient of Performance), met dit verschil dat de SPF wordt gemeten, en wel over een langere periode, namelijk een heel seizoen. Daarbij worden alle werkelijke verliezen en rendementen meegenomen. De COP wordt gebruikt voor ontwerpcondities. Het werkelijke rendement noemt men de SPF. Voor zover bekend zijn geen getallen voorhanden met betrekking tot de SPF van koude/warmteopslagsystemen. Wel wordt als COP over het algemeen tijdens het ontwerp een factor 40 aangehouden. Deze factor is gebaseerd op de volgende aannamen: - totale pomprendement ηp = 0,53 ; - opvoerhoogte = 400 kPa ; - ontwerptemperatuurverschil tussen de bronnen = 7 à 8 °C. Uit de metingen blijkt dat de gemiddelde SPF van de koudelevering 42 bedraagt. De SPF van de warmtelevering bedraagt gemiddeld 49. Geconcludeerd wordt dat de gemeten waarden (SPF) hoger is dan de ontwerpwaarden (COP). Gezien de lagere gemiddelde temperatuurverschillen tussen de bronnen lijkt dit onlogisch. Echter, gedurende het seizoen draait het systeem niet op vollast, maar ook op deellast. Omdat de leidingweerstand in het systeem kwadratisch toeneemt met het debiet, is het elektriciteitsverbruik tijdens deellastbedrijf veel lager dan tijdens vollastbedrijf. Hiermee wordt rekening gehouden door toepassing van een deellastfactor. Hierdoor neemt de SPF toe. In deze studie wordt de SPF van het grondwatersysteem berekend. Zoals aangegeven zijn hierover tot nu toe geen cijfers gepubliceerd. Wel zijn in de literatuur getallen voorhanden met betrekking tot het rendement van het totale koude-/warmteopslagsysteem (bodem- en gebouwzijdig). Zo wordt in de bepalingmethode voor de EPN een COP van 11 à 12 aangehouden voor het totale koude/warmteopslagsysteem 3 . Om deze COP in de praktijk te kunnen staven dient naast het functioneren van het grondwatersysteem ook het functioneren van het gebouwzijdige deel van de installatie te worden betrokken.

3.4

Energiebalans De energetische balans geeft het procentuele verschil aan tussen de hoeveelheid warmte en koude dat in de bodem wordt geïnjecteerd gedurende een bepaalde periode. Over het algemeen wordt hiervoor de volgende formule gehanteerd:

Balans =

3

E kou − E warm E kou + E warm

[%]

Energieprestatie van utiliteitsgebouwen – Bepalingsmethode (NEN 2916), pagina 108.

2/56280/MaK

9 mei 2007

13

Waarin: = de hoeveelheid koude die uit de bodem wordt gehaald Ekou Ewarm = de hoeveelheid warmte die uit de bodem wordt gehaald Bij een balans van 0% wordt evenveel warmte als koude in de bodem geïnjecteerd. Bij een positieve balans (> 0%) is sprake van een warmteoverschot in de bodem, en bij een negatieve balans is er sprake van een koudeoverschot in de bodem. De meeste provincies hebben een energetische balans als voorschrift in de vergunning Grondwaterwet opgenomen. De provincie Noord-Brabant omschrijft dit voorschrift als volgt: “De energiebalans dient zo sluitend mogelijk worden gehouden. In verband met de klimatologische omstandigheden mag het systeem over een periode van vijf jaar een energiebalans hebben die maximaal 15% mag afwijken van de in deze periode verplaatste hoeveelheid energie. Over een periode van 10 jaar mag deze afwijking van de energiebalans niet meer dan 10% bedragen.” In tabel 3.2 zijn de meetresultaten met betrekking tot de energetische balans weergegeven. Tabel 3.2

Energiebalans

gebruiksdoel

aantal projecten

agrarisch industrie utiliteit woningbouw totaal

1 5 56 5 67

warmtelevering (koude in de bodem) [MWht] 2.176 5.424 122.530 5.090 135.219

koudelevering (warmte in de bodem) [MWht] 1.637 25.604 135.372 2.514 165.127

energiebalans [%] -14% +65% +5% -34% +10%

Uit de gegevens blijkt dat de totale hoeveelheid warmte ongeveer evenveel is als de totale hoeveelheid koude die in de bodem wordt geïnjecteerd (een afwijking van 10%). De kleinste onbalans heeft de utiliteit (+5%). De woningbouw kent een koudeoverschot van 34%. Dit is logisch omdat de warmtevraag van woningen groter is dan de koudevraag. Ook het grote warmteoverschot van de industrie (+65%) is te verklaren omdat in deze bedrijfstak over het algemeen een grote koelvraag aanwezig is. Het vergunningvoorschrift over de energiebalans geldt echter niet voor alle projecten tezamen, maar geldt voor individuele projecten. Daarom is ook de energiebalans per project berekend. In tabel 3.3 zijn het aantal cumulatieve projecten weergegeven die een onbalans hebben van respectievelijk 10, 15, 25 en 50%. Tabel 3.3

Aantal projecten met een bepaalde onbalans

onbalans* aantal cumulatieve projecten cumulatief % van het aantal projecten < 10% 16 24% < 15% 22 33% < 25% 37 55% < 50% 50 75% * Onbalans kan zowel een warmte- of koudeoverschot betekenen.

2/56280/MaK

9 mei 2007

14

In figuur 3.4 zijn de gegevens van tabel 3.3 grafisch weergegeven.

Energetische balans 100% 90%

% van het aantal projecten

80%

75%

70% 60%

55%

50% 40% 30%

33% 24%

20% 10% 0% <10%

<15%

<25%

<50%

energetische onbalans [%]

Figuur 3.4

Cumulatief percentage projecten met een onbalans kleiner dan 10, 15, 25 en 50%

Uit de gegevens blijkt dat slechts 24% van de projecten een onbalans van minder dan 10% heeft. Dit betekent dat 76% van de projecten een onbalans groter dan 10% heeft en derhalve niet zouden voldoen aan het meetschrift van de provincies. Om te bepalen of meer meetjaren een (positieve) invloed heeft op de energiebalans, is tabel 3.4 opgenomen. Tabel 3.4 projecten met

Onbalans kleiner dan 10% afhankelijk van het aantal meetjaren aantal projecten

1 meetjaar 2 meetjaren 3 meetjaren 4 meetjaren 5 meetjaren > 5 meetjaren totaal

14 15 11 7 6 14 67

aantal projecten met onbalans <10% 1 2 3 2 1 7 16

% van aantal projecten met onbalans <10% 7% 13% 27% 29% 17% 50% 24%

Uit tabel 3.4 blijkt dat hoe meer jaren een project in bedrijf is, hoe gunstiger de cumulatieve energiebalans. Een negatieve uitzondering hierop vormen de projecten met 5 meetjaren. De reden hiervan is niet bekend. Van de projecten met meer dan 5 meetjaren heeft zelfs de helft een energieonbalans van 10% of minder.

2/56280/MaK

9 mei 2007

15

Geconcludeerd kan worden dat alle projecten tezamen een vrijwel sluitende energiebalans creëren. Op projectbasis is dit niet het geval. Integendeel, een grote meerderheid van de projecten kan niet voldoen aan het voorschrift om een onbalans kleiner dan 10 of 15% te verwezenlijken. In hoofdstuk 4 worden methoden beschreven om een langjarige energiebalans te kunnen verwezenlijken.

3.5

Energiebesparing Er worden twee besparingskentallen voor koude-/warmteopslag onderscheiden, te weten de besparing van primaire energie en de CO2-emissiereductie. De besparing en reductie worden berekend per m³ verplaatst grondwater. Dit is praktisch haalbaar omdat de provincies de werkelijk verplaatste hoeveelheid grondwater van alle vergunde systemen jaarlijks registreert. In het algemeen geldt:

ε kental =

E kental =

ε netto V E prim V

=

=

ε ref − ε kwo

[kg CO2/m³]

V E ref − E kwo V

[MJ/m³]

Waarin: εkental = kental CO2-emissiereductie per m³ grondwater = vermeden CO2-emissie εnetto = CO2-emissie in de referentiesituatie εref = CO2-emissie van de koude-/warmteopslag εkwo Ekental = kental besparing primaire energie per m³ grondwater = besparing op primaire energie Eprim = energieverbruik in de referentiesituatie Eref Ekwo = energieverbruik van de koude-/warmteopslag V = verplaatst grondwater

[kg CO2/m³] [kg CO2] [kg CO2] [kg CO2] [MJ/m³] [MJ/m³] [MJ] [MJ] [m³]

In tabel 3.5 zijn de berekeningsparameters weergegeven op basis waarvan de besparingskentallen zijn bepaald. Voor een uitgebreide beschrijving van de berekeningssystematiek wordt verwezen naar het rapport “Besparingskentallen koude/warmteopslag Herziening factsheet koude-/warmteopslag 2006” van IF Technology in opdracht van SenterNovem (1/56280/MaK).

2/56280/MaK

9 mei 2007

16

Tabel 3.5

Berekeningsparameters

parameter emissiefactor CO2 bij elektriciteitsopwekking, geleverd bij gebruiker emissiefactor CO2 bij gasverbranding COP compressiekoelmachine gemiddelde opvoerhoogte bij maximaal debiet totaal pomprendement rendement elektriciteitsproductie, geleverd bij gebruiker onderste verbrandingswaarde aardgas deellastfactor rendement verbrandingsketel op onderwaarde benuttingsfactoren

afkorting eelekCO2 eaardgCO2 COPckm Δh ηp η ovw α ηk β

eenheid kg/kWhe kg/m³ kPa MJ/m³ -

waarde 0,616 1,798 4,0 400 53% 41,4% 31,65 0,55 90% 0,0-1,0

Emissiefactor CO2 bij elektriciteitsopwekking eelekCO2 Deze factor is afkomstig van het Protocol Monitoring Duurzame Energie, concept update 2006 en bedraagt 0,616 kg/kWhe. Emissiefactor CO2 bij gasverbranding eaardgCO2 Deze factor is afkomstig van het Protocol Monitoring Duurzame Energie, concept update 2006 en bedraagt 1,798 kg/m³. COP compressiekoelmachine COPckm Er wordt een waarde aangenomen van 4,0 (bron: NEN 2916 - Energieprestatie van utiliteitsgebouwen – Bepalingsmethode, december 2004). Betrouwbare praktijkinformatie ontbreekt echter. Daarom wordt deze parameter in hoofdstuk 6 onderworpen aan een gevoeligheidsanalyse. Gemiddelde opvoerhoogte Δh De opvoerhoogte Δh is de druk die de bronpomp moet leveren om het statische en dynamische drukverlies in een koude-/warmteopslaginstallatie te overbruggen. De gemiddelde opvoerhoogte bedraagt 400 kPa bij ontwerpdebiet. Totale pomprendement ηp Het totale pomprendement is bepaald aan de hand van gemiddelden van pomprendementen, rendementen van elektramotoren en van frequentieregelaars. Het totale pomprendement bedraagt 53%. In figuur 3.5 wordt dit verduidelijkt.

2/56280/MaK

9 mei 2007

17

Pnet [kWe]

Pelek [kWe]

Pas [kWm]

Ppomp [kWm]

Frequentieregelaar

Elektra motor

Pomp

η = 95%

η = 75%

η = 75%

ηp totaal = 53%

Figuur 3.5

Berekening totaal pomprendement

Rendement elektriciteitsproductie, geleverd bij gebruiker η Deze factor is afkomstig van het Protocol Monitoring Duurzame Energie, concept update 2006 en bedraagt 41,4%. Onderste verbrandingswaarde aardgas ovw Deze factor is afkomstig van het Protocol Monitoring Duurzame Energie uit 2004 (pagina 61) en bedraagt 31,65 MJ/m³. Deellastfactor α Koude-/warmteopslagsystemen draaien vrijwel nooit 100% op vollast (= vol debiet), maar draaien een groot deel van de tijd op deellast. Omdat de leidingweerstand in een systeem kwadratisch toeneemt met het debiet, is het elektriciteitsverbruik tijdens deellastbedrijf veel lager dan tijdens vollastbedrijf. De deellastfactor α is een correctiefactor voor dit verminderde elektriciteitsverbruik. Bij een deellastfactor van 1 draait het systeem tijdens het in bedrijf zijn continue op vol debiet. Gemiddeld kan voor koude-/ warmteopslagsystemen een waarde van 0,55 worden gebruikt. Rendement verwarmingsketel ηk Deze factor is afkomstig van het Protocol Monitoring Duurzame Energie, concept update 2006 en bedraagt 90% op onderwaarde. Benuttingsfactor koude β De benutting van warmte en koude uit de bodem is bepalend voor de omvang van de energiebesparing en de CO2-emissiereductie. Indien zowel de warmte als de koude voor 100% worden benut is de energiebesparing ten opzichte van een gasgestookte ketel en een koelmachine maximaal. Vaak is deze situatie niet aanwezig, en wordt alleen de warmte (of koude) voor 100% benut. Het “restproduct” bij warmtelevering is koude en bij koudelevering is dat warmte. Deze restproducten worden ofwel ten dele benut, ofwel aangewend om te regenereren teneinde een energiebalans te bereiken.

2/56280/MaK

9 mei 2007

18

In het laatste geval is er zelfs sprake van een negatieve energiebesparing omdat de beschikbare warmte of koude dan niet nuttig worden ingezet. Om een aanname te kunnen doen van de hoeveelheid energie die nuttig wordt ingezet, zijn op basis van ervaringen met de inzet van koude-/warmteopslag per gebruiksdoel en per concept benuttingsfactoren vastgesteld. In tabel 3.6 zijn de ingeschatte benuttingsfactoren voor warmte en koude weergegeven. Tabel 3.6

Benuttingsfactoren (β) warmte- en koudelevering

concept met warmtepomp zonder warmtepomp

energielevering koudelevering warmtelevering koudelevering warmtelevering

agrarisch 1,0 1,0 1,0 0,5

industrie 1,0 0,0

utiliteit woningbouw 0,8 0,3 1,0 1,0 1,0 0,3 -

Opgemerkt dient te worden dat bovenstaande benuttingsfactoren inschattingen zijn. Uit de praktijk blijkt namelijk dat deze factoren kunnen variëren per gebruiksdoel, per project en zelfs per jaar. Om de benuttingsfactoren voor een koude-/warmteopslagsysteem exact vast te stellen zijn veel metingen nodig met gecompliceerde rekenslagen. Besparingskentallen per gebruiksdoel Tabel 3.7 Kentallen per gebruiksdoel 4 kental CO2-emissiereductie [kg/m³] primaire energiebesparing [MJ/m³]

agrarisch

industrie

utiliteit

0,52 8,3

0,27 3,9

0,51 7,7

woningbouw 0,08 1,2

alle doelen 0,46 6,9

Uit tabel 3.7 blijkt dat er grote verschillen bestaan per gebruiksdoel. Omdat slechts één agrarisch project is betrokken, en slechts vijf industriële- en vijf woningbouwprojecten, mogen de kentallen van deze gebruiksdoelen niet als representatief worden beschouwd. Alleen het kental voor utiliteit is gezien de hoeveelheid data representatief. Besparingskentallen per systeemconcept Tabel 3.8 Kentallen per systeemconcept 5 kental

afkorting

CO2-emissiereductie [kg/m³] primaire energiebesparing [MJ/m³]

4

5

εkental Ekental

zonder warmtepomp 0,47 7,1

met warmtepomp 0,40 5,6

alle concepten 0,46 6,9

Exclusief de CO2-emissiereductie en primaire energiebesparing ten gevolge van de warmtelevering door warmtepompen. Deze reductie en besparing is in het protocol bij het onderdeel warmtepompen ondergebracht. Exclusief de CO2-emissiereductie en primaire energiebesparing ten gevolge van de warmtelevering door warmtepompen. Deze reductie en besparing is in het protocol bij het onderdeel warmtepompen ondergebracht.

2/56280/MaK

9 mei 2007

19

Bovenstaande kentallen zijn gezien de hoeveelheid beschikbare data voldoende representatief. Uit tabel 3.8 blijkt dat de kentallen van de systemen zonder warmtepomp hoger zijn dan de kentallen van de systemen met warmtepomp. Dit komt omdat de levering van koude dominant is in de systeemconcepten zonder warmtepomp. Op dit type levering kunnen de grootste besparingen worden behaald. Voor de kentallen van zowel de gebruiksdoelen als de systeemconcepten geldt dat de besparing door toepassing van een warmtepomp niet is meegerekend. Hierdoor is de besparing in de woningbouw relatief klein, omdat juist bij dit gebruiksdoel de besparing met een warmtepomp van belang is.

2/56280/MaK

9 mei 2007

20

4

Functioneren in de praktijk Uit de analyse van de gegevens uit hoofdstuk 3 blijkt dat de temperatuurverschillen tussen de bronnen bijna twee keer zo klein zijn dan in het ontwerp was aangenomen. Hierdoor moest aanzienlijk meer water worden verpompt om toch aan de energievraag te kunnen voldoen. Opvallend is wel dat dit verschijnsel nauwelijks invloed heeft op de duurzaamheid (SPF) van het bronnensysteem. In dit hoofdstuk wordt ingegaan op de achterliggende oorzaken van het niet optimaal functioneren van installaties. Tevens wordt aangegeven op welke wijze de installatie kan worden verbeterd. Energieopslag in de bodem is één van de weinige vormen waarbij energie “gespaard” moet worden voor later gebruik. Net als bij een voorraadkast kun je niet onbeperkt energie afnemen, je zult de voorraad ook geregeld moeten aanvullen en deze voorraadkast moet beheerd worden. Een ketel of koelmachine kan altijd putten uit een schijnbaar “onuitputtelijke” bron van energie: gas of elektriciteit. Bij energieopslag werkt dit anders: voorraadbeheer is essentieel voor de energielevering. Dit vergt dus extra aandacht zowel tijdens het ontwerpen de realisatiefase als ook in de exploitatiefase. Met name in deze fase moet er voor gewaakt worden dat de duurzame installaties ook duurzaam functioneren. Door allerlei invloeden kan de duurzame bedrijfsvoering verstoord worden. Bijvoorbeeld door veranderingen in energieafname, ongewenste verstellingen, optredende storingen tot en met veranderingen in het klimaat. Hierop zal moet worden geanticipeerd en waar nodig geoptimaliseerd. In dit artikel wordt ingegaan op de meest voorkomende optimalisatie mogelijkheden tijdens de exploitatie van ondergrondse energieopslag. Om de gewenste energiebesparing te garanderen, zijn er in de praktijk nog punten welke verbeteringen behoeven. Hieronder volgt een kort overzicht van aandachtspunten met betrekking tot de toepassing van energieopslag. Hierbij is de focus gelegd op het energieopslagsysteem zelf en wordt niet ingegaan op de efficiëntie van de energiehuishouding bij de gebruiker van de energie.

4.1

Omvang van de energielevering In deze paragraaf worden veelvoorkomende oorzaken van een (te) lage energiebesparing behandeld (zie paragraaf 3.5). In veel installatie wordt energieopslag gecombineerd met niet-duurzame installaties zoals ketels en koelmachines. De duurzame installaties behoren daarbij het grootste deel van de totale levering voor hun rekening te nemen, niet duurzame installaties vangen slechts de pieken in de vermogensvraag op. Zo kan voor warmtelevering bijvoorbeeld gebruik gemaakt worden van een combinatie van energieopslag, warmtepomp en ketels. Voor koudelevering wordt koude rechtstreeks door de energieopslag geleverd en kan dezelfde warmtepomp dan dienst doen als koelmachine.

2/56280/MaK

9 mei 2007

21

De inzet van energieopslag kan echter te gering zijn doordat het aandeel van niet duurzame opwekkingsinstallaties te groot is. Hierdoor wordt er minder energie en CO2 bespaard dan mogelijk is. Ook vindt er te weinig opslag van energie plaats wat tot tekorten kan leiden in het volgende seizoen. Het belangrijkste aandachtspunt voor deze combinaties is de juiste inzet van de opwekkingsinstallaties. Door verschillende oorzaken kunnen de niet duurzame installaties de duurzame installaties van hun plek verdringen: a. Door verhoging van de aanvoertemperatuur naar afnemende installaties, kan een warmtepomp buiten spel komen te staan aangezien deze niet met hoge temperaturen kan werken. Het zelfde geldt voor te lage aanvoer temperaturen voor koeling (figuur 4.1).

hoge aanvoertemperatuur naar de warmtepomp

Figuur 4.1

Te hoge aanvoertemperatuur naar de warmtepomp tijdens warmtelevering, waardoor de inbreng van de warmtepomp minimaal is (= niet duurzaam)

b. Bij koudelevering met energieopslag, zou bij zeer hoge buiten temperaturen een koelmachine ingezet kunnen worden voor aanvullende levering. De machine mag echter pas inschakelen als blijkt dat de levering vanuit de energieopslag ontoereikend is. In de praktijk blijkt echter vaak dat koelmachines al inschakelen voordat er een maximale vraag is en eenmaal in bedrijf ook niet op tijd uitschakelen.

2/56280/MaK

9 mei 2007

22

4.2

Kwaliteit van de opgeslagen energie In deze paragraaf worden de mogelijke oorzaken van te lage temperatuurverschillen tussen de bronnen weergegeven (zie paragraaf 3.2). Bij de levering van energie is het verkrijgen van een goed binnenklimaat het doel. Wanneer dit doel bereikt wordt, betekent dit nog niet dat de energieopslag goed functioneert. Het restproduct van de levering wordt opgeslagen in de bodem en bewaard voor een volgend seizoen. Zo is warmte het restproduct van de koudelevering, en gelijktijdig de benodigde energievorm voor het koude seizoen. De hoeveelheid en het temperatuurniveau (de kwaliteit van de opgeslagen energie) moet echter wel zodanig zijn dat deze bruikbaar is om ook in het daarop volgende seizoen weer het gewenste binnenklimaat te creëren (figuur 4.2). Een niet goed geladen bron in het ene seizoen kan een vermogenstekort in het andere seizoen tot gevolg hebben.

laag temperatuurverschil! tuurverschil

Figuur 4.2

Te laag temperatuurverschil tussen de koude en de warme bron (2,4 °C), en een te hoge infiltratietemperatuur in de koude bron (10,4 °C), waardoor het te leveren vermogen vanuit de energieopslag beperkt wordt

Door verschillende oorzaken worden de gewenste brontemperaturen niet altijd gehaald: a. Door kortsluitingen in aanvoer- en retourleidingen in gebouwcircuits worden koude bronnen geladen met een te hoge temperatuur en warme bronnen met een te lage temperatuur. b. Door ongewenste setpoint instellingen wordt de energie uit de bronnen te weinig uitgenut waardoor een beperkt temperatuurverschil tussen warme en koude bronnen ontstaat. Setpoints worden in de praktijk (te) makkelijk versteld als gevolg van bijvoorbeeld een storing of een klacht. Bij verstelling van setpoints is kennis van de optimale werking van de installatie vereist maar bij de uitvoerenden niet altijd aanwezig.

2/56280/MaK

9 mei 2007

23

4.3

Opslaan van energie In deze paragraaf wordt nader ingegaan op o.a. het creëren van een energiebalans (zie paragraaf 3.4). Bij veel installaties wordt de bodem geforceerd geladen. Dat wil zeggen dat niet alleen het restproduct van het ene seizoen benut wordt in het andere, maar dat met aanvullende installaties koude of warmte geforceerd in de bodem wordt gebracht. Te denken valt hierbij aan: laden van koude door middel van koeltorens en droge koelers of het laden van warmte met oppervlakte water en asfaltcollectoren. Aangezien deze vorm van energieopslag niet in relatie staat met de directe levering van energie voor het klimatiseren, wordt de noodzaak hiervan makkelijk onderschat. Door het gebrek aan met name het laden van koude kunnen prestaties in de zomer niet waar gemaakt worden. Globaal zijn er een aantal oorzaken aan te wijzen die maken dat de aanwezige voorzieningen voor het laden van extra koude niet altijd goed ingezet worden: a. De noodzaak van extra koude laden met behulp van droge koelers, koeltorens of speciaal hiervoor aangepaste luchtbehandelingskasten (met bypass voorziening) wordt niet ingezien. Inzet hiervan wordt gezien als energieverspilling terwijl het juist leidt tot energiebesparing. b. Koeltorens presteren ondermaats met name door vervuiling van leidingen en appendages in het koeltorencircuit. Doordat dit niet direct leidt tot problemen in de energievoorziening wordt dit niet opgemerkt. c. Luchtbehandelingskasten met bypass voorziening worden buiten kantoortijden niet ingezet voor het koude laden doordat kloktijden van de kasten zodanig zijn ingesteld dat deze alleen binnen kantoortijden operationeel zijn (figuur 4.3).

2/56280/MaK

9 mei 2007

24

Figuur 4.3

4.4

Door niet juiste ingestelde klokprogramma’s wordt er alleen op werkdagen van 06:00 uur tot 18:00 uur koude geladen. Er wordt dus geen gebruik gemaakt van de koude buitentemperatuur gedurende de nachten en in het weekend.

Afwijkend energie-afnamepatroon Voorafgaand aan de realisatie van een energieopslag wordt berekend wat het verwachte energieverbruik is. Één en ander afhankelijk van het gebruik van het pand en de bouwkundige aspecten. Daaruit voortvloeiend zullen ook de mogelijke aanvullende laadvoorzieningen zoals koeltorens gedimensioneerd worden. Wanneer gebouw en energieopslag eenmaal in bedrijf genomen zijn, kan de werkelijke energieafname afwijken van wat er van te voren berekend is. Hierdoor kan de energiebalans in de bodem in gevaar komen. De opbouw van voorraad in het ene seizoen is onvoldoende waardoor de energievraag in het andere seizoen onvoldoende afgedekt is. De oorzaak hiervan kan heel divers zijn: a. Het gebruik van het pand wijkt af doordat er sprake is van bijvoorbeeld een afwijkend benutting van het pand met een daaraan gerelateerde andere energievraag. b. De opbouw van energievoorraad met de aanvullende laadvoorzieningen levert minder op door afwijking van het werkelijk optredende klimaat. Zo kan een optimistische inschatting ontstaan wanneer deze is doorgerekend met klimaatgegevens van De Bilt 1964/65 terwijl de koeltoren in een stedelijke omgeving aan de kust in het jaar 2007 deze verwachtingen niet waar kan maken (figuur 4.4).

2/56280/MaK

9 mei 2007

25

temperatuurverschil van 2 °C

ni ju

e ve r m de ber ce m be r ja nu a fe ri br ua ri m aa rt ap ril m ei

to b

be

ok

no

se

pt

em

ju

gu au

r

20 18 16 14 12 10 8 6 4 2 0

li st us

Temperatuur °C

Gemiddelde maandtemperaturen 1964 - 1965

jaar 1964-65 De Bilt

jaar 1964-65 Vlissingen

temperatuurverschil van 2 °C

au

ju ni

19 17 15 13 11 9 7 5 3 1

ju li gu s t se us pt em be ok r to no ber ve m de ber ce m be r ja nu ar i fe br ua ri m aa rt ap ril m ei

Temperatuur °C

Gemiddelde maandtemperaturen de Bilt

jaar 1964-65

Figuur 4.4

4.5

gemiddelde 1997-2003

Gemiddelde temperaturen afhankelijk van plaats en tijd

Vergunningsverplichtingen Veel energieopslagsystemen zijn vergunningplichtig in het kader van de Grondwaterwet. Met de afgegeven vergunning worden de belangen van de eigenaar van de energieopslag beschermd. In de vergunning zijn ook voorschriften en randvoorwaarden opgenomen zoals het registreren van opgepompte grondwaterhoeveelheden, afgegeven energiehoeveelheden, geïnfiltreerde temperaturen, het bemonsteren en analyseren van het grondwater ter bepaling van de kwaliteit ervan of het meten van grondwaterstanden (figuur 4.5). Het niet voldoen aan de in de vergunning gestelde voorwaarden of het niet nakomen van de vergunningvoorschriften kan leiden tot aanmaningen van de provincie (het bevoegde gezag in dezen) en bestuurs- of strafrechtelijke maatregelen zoals dwangsommen, boetes en het stopzetten van de installatie.

2/56280/MaK

9 mei 2007

26

Om een aantal redenen wil de vergunning nogal eens in de vergetelheid raken, een aantal oorzaken zijn hiervoor aan te geven: a. Er is geen directe relatie zichtbaar (of voelbaar) met de energielevering. b. Er is geen bekendheid met de afgegeven vergunning en voorschriften, of de verantwoordelijkheid voor het opvolgen hiervan is onduidelijk. c. De noodzaak van het nakomen van de vergunning wordt onderschat. Hetzelfde geldt ook voor de bescherming die de vergunning geeft en de rechten die eraan ontleent kunnen worden d. Er is geen goede registratie van gegevens in de gebouwautomatisering waardoor de door de provincie gevraagde gegevens niet overlegd kunnen worden. Onderstaande figuur geeft een voorbeeld van een registratie module die wel aan de eisen van de provincies voldoet.

Figuur 4.5

4.6

Voorbeeld registratiemodule die aan de eisen van de provincies voldoet

Optimalisering van processen Om systemen met energieopslag op duurzame wijze in te zetten zijn enkele optimalisaties van belang. Dit zijn voornamelijk: - het bewerkstelligen van eenvoud in ontwerp en realisatie; - het realiseren van flexibiliteit; - rekening houden met het BOA-principe.

2/56280/MaK

9 mei 2007

27

Eenvoud De grote uitdaging voor ontwerpers is om duurzame installaties zodanig te ontwerpen dat deze in de exploitatiefase te begrijpen en te beheren is. Dat wil zeggen: logisch, inzichtelijk en eenvoudig. Er is dus een intensieve interactie nodig tussen het team van ontwerpers, bouwers en beheerders om te komen tot het gewenste eindresultaat: een betrouwbare installatie die het gewenste comfort tegen een zo laag mogelijk energieverbruik kan leveren gedurende lange tijd. Flexibiliteit Het toekomstig gebruik van een gebouw is niet altijd te voorspellen, evenals de mogelijke invloed van klimaatveranderingen. Het blijft dus zaak om in energieopslaginstallaties vrijheden in te bouwen die het mogelijk maken om in te spelen op een veranderende energiehuishouding. Warmtepompen in de basislast geven een zekere mate van onafhankelijkheid van het klimaat, aanvullende laadvoorzieningen maken het mogelijk extra koude of warmte in de bodem te brengen, een niet al te krap aangevraagde vergunning geeft spelingsruimte ten aanzien van een afwijkende energievraag, een combinatie van opwekkingsinstallaties zoals koelmachines, koelers, warmtepompen, ketels en energieopslag maakt het mogelijk om in te spelen op deze veranderingen. Zo kan een robuust concept gerealiseerd worden dat tevens de beloofde besparing waar maakt. BOA Om in de exploitatiefase de juiste beslissingen te kunnen nemen in het beheer van energieopslag is kennis van de gehele installatie en de bedoeling ervan onontbeerlijk. Inzicht in de gewenste werking behelst de volgende drie fasen: - het bronsysteem (B); - het opwekkings/omzettingssysteem (O); - het afgiftesysteem (A).

2/56280/MaK

9 mei 2007

28

5

Conclusies en aanbevelingen

5.1

Conclusies Koude-/warmteopslag is duurzaam en robuust De gemiddelde SPF (Seasonal Performance Factor) van de koudelevering bedraagt 42. De SPF van de warmtelevering bedraagt gemiddeld 49. Geconcludeerd kan daarom worden dat de gemeten waarden hoger zijn dan de ontwerpwaarden (= een COP van circa 40). Gezien de lagere temperatuurverschillen zou dit niet te verwachten zijn. De reden dat toch een grotere SPF wordt bereikt is dat de systemen gedurende het seizoen in werkelijkheid vaak op deellast draaien, waardoor de elektrische energie benodigd voor de bronpompen flink vermindert. Meer waterverplaatsing dan verwacht 44% van alle meetjaren kent een overschrijding van de waterverplaatsing die in het ontwerp was aangenomen. De reden hiervan is dat het temperatuurverschil tussen de bronnen circa twee keer lager is dan in het ontwerp was aangenomen. Temperatuurverschillen tussen de bronnen is lager De gemiddelde temperatuur tussen de bronnen ten behoeve van de koudelevering bedroeg 7,3 °C in de ontwerpfase. In werkelijkheid is dit gemiddeld 3,8 °C. De gemiddelde temperatuur tussen de bronnen ten behoeve van de warmtelevering bedroeg 7,4 °C in de ontwerpfase. In werkelijkheid is dit 4,3 °C. De temperatuurverschillen zijn dus ongeveer twee keer lager dan was aangenomen. Energiebalans is moeilijk te creëren De hoeveelheid koude dat door alle projecten tezamen in de bodem wordt geïnjecteerd wijkt 10% af van de hoeveelheid warmte dat in de bodem wordt gebracht. Dit betekent dat alle projecten tezamen - landelijk gezien - een vrijwel sluitende energiebalans creëren. Op projectbasis is dit niet het geval. Integendeel, een grote meerderheid van de projecten (respectievelijk 76 en 67%) kan niet voldoen aan het voorschrift om een onbalans kleiner dan 10 of 15% te verwezenlijken. CO2-emissiereductie en energiebesparing De gemiddelde CO2-emissiereductie en primaire energiebesparing bedragen respectievelijk 0,46 kg en 6,9 MJ per m³ verplaatst grondwater. Deze kentallen zijn berekend ten opzichte van een referentiesituatie met een cv-ketel voor warmtelevering, en een compressie koelmachine voor de koudelevering.

2/56280/MaK

9 mei 2007

29

5.2

Aanbevelingen Gebruik de juiste ontwerptemperaturen Op basis van de meetgegevens zou tijdens het ontwerp rekening moeten worden gehouden met een lager temperatuurverschil dan de 8 °C die nu wordt aangenomen. Dit is niet zozeer van belang voor het rendement (SPF) van de installatie, maar voor de hoeveelheid te verplaatsen grondwater. Door lagere temperatuurverschillen neemt de onttrokken hoeveelheid grondwater toe waardoor het risico bestaat dat niet wordt voldaan aan de vergunningvoorschriften. Aanbevolen wordt daarom om de verplaatste grondwaterhoeveelheid te baseren op een gemiddeld temperatuurverschil van circa 4 °C. Hierbij wordt opgemerkt dat door een goed beheer van de installatie het temperatuurverschil tot het gewenste ontwerpniveau kan worden verhoogd. Tevens dient in de berekening van de verplaatste grondwaterhoeveelheid rekening te worden gehouden met klimatologisch extreme jaren waarbij incidenteel meer water wordt verpompt. Verbeter het functioneren van de installatie Uit de meetgegevens van de onderzochte projecten blijkt dat door een te klein temperatuurverschil er teveel water wordt verpompt. Ook is in de meeste gevallen geen sprake van een (langjarige) energiebalans. Om deze aspecten en de werking van de energieopslag te verbeteren worden daarom de volgende vijf aanbevelingen gedaan: - laat de bodem voldoende energie leveren ten opzichte van andere aanwezige opwekkingsinstallaties (zoals bijvoorbeeld een gasgestookte ketel); - bewaak de kwaliteit van de opgeslagen energie; - sla op tijd energie op in de bodem; - controleer op een afwijkend energie-afnamepatroon; - houdt rekening met verplichtingen in de afgegeven vergunning. Optimaliseer de processen Op de eerste plaats dient de ontwerper eenvoud in ontwerp en realisatie aan te brengen voor een optimaal functionerend systeem. Een installatie moet na oplevering te begrijpen en te beheren zijn. Met andere woorden, de installatie moet logisch, inzichtelijk en eenvoudig zijn. Op de tweede plaats is het toekomstig gebruik van een gebouw niet altijd te voorspellen, evenals de mogelijke invloed van klimaatveranderingen. Het is dus belangrijk voor de ontwerper om in energieopslaginstallaties flexibiliteit in te bouwen die het mogelijk maken om in te spelen op een veranderende energiehuishouding. Op de derde plaats is kennis van de gehele installatie (BOA), en de werking ervan, van essentieel belangrijk. Dit is van belang voor de beheerder van het gebouw en de installatie. Onderzoek het verband tussen gebruiksdoel en besparing In dit onderzoek kon geen nauwkeurig verband worden gelegd tussen gebruiksdoel en optredende energiebesparing. Omdat per gebruiksdoel een verschillend concept wordt gehanteerd is dit verband er zeer waarschijnlijk wel. Aanbevolen wordt derhalve om meer meetgegevens van agrarische, industriële en woningbouwprojecten te verzamelen en te analyseren.

2/56280/MaK

9 mei 2007

30

Evalueer de kentallen regelmatig Door de toename van het aantal projecten met een warmtepomp zullen ook de kentallen wijzigen. Daarnaast vindt er een grote groei plaats van koude-/warmteopslag in de glastuinbouw en in de woningbouw. Evalueer daarom regelmatig de kentallen, bij voorkeur jaarlijks.

2/56280/MaK

9 mei 2007

31

Bijlage 1 Factsheet koude-/warmteopslag 2006 Bron: Protocol Monitoring Duurzame Energie 2006 (SenterNovem)

2/56280/MaK

9 mei 2007

koude-/warmteopslag

afkorting

eenheden en formules meting (monitoring) [m³]

totaal verplaatst grondwater Vtotaal t.b.v. koude- en warmtelevering systeem zonder warmteεkental,-wp = 0,47 kg/m³ o.b.v. monitoringsgegevens pomp Ekental,-wp = 7,1 MJ/m³ o.b.v. monitoringsgegevens vermeden CO2-emissie: [kg CO2] εnetto,-wp = εkental,-wp * Vtotaal besparing primaire energie: [MJ] Eprim,-wp = Ekental,-wp * Vtotaal systeem met warmtepomp εkental,koeling,+wp = 0,40 kg/m³ o.b.v. monitoringsgegevens Ekental,koeling,+wp = 5,6 MJ/m³ o.b.v. monitoringsgegevens fractie grondwater ten behoeve van gemiddelde gemeten waarde (1) koeling θkoeling = 0,50 gedurende 1998 t/m 2005 [-] vermeden CO2-emissie: [kg CO2] εnetto,+wp = εkental,koeling,+wp * Vtotaal * θkoeling besparing primaire energie: [MJ] Eprim,+wp = Ekental,koeling,+wp * Vtotaal * θkoeling Voorbeeld 1: systeem zonder warmtepomp verplaatst grondwater Vtotaal 100.000 m³ vermeden CO2-emissie εnetto,-wp = 0,47 * 100.000 47 ton CO2 besparing primaire energie Eprim,-wp = 7,1 * 100.000 710 GJ Voorbeeld 2: systeem met warmtepomp verplaatst grondwater Vtotaal 100.000 m³ vermeden CO2-emissie εnetto,+wp = 0,40 * 100.000 * 0,50 20 ton CO2 besparing primaire energie Eprim,+wp = 5,6 * 100.000 * 0,50 280 GJ (1) In de systematiek van het protocol wordt bij systemen met een warmtepomp alleen de energiebesparing en de CO2-emissiereductie van de koudelevering meegerekend. De besparing door de warmtelevering telt in de systematiek van het protocol mee bij het onderdeel warmtepompen. Om dit te verrekenen is de fractie grondwater ten behoeve van koeling θkoeling ingevoerd die gebaseerd is op werkelijke meetgegevens tussen 1998 en 2005. Uit de meetgegevens blijkt dat over deze periode voor koudelevering 6,3 miljoen m³ water is gebruikt. Voor de warmtelevering is dit 6,1 miljoen m³. Dit betekent dat 51% van het water wordt gebruikt voor koudelevering. In het factsheet wordt daarom een fractie grondwater ten behoeve van koeling (θkoeling) van 0,50 aangehouden. Deze fractie kan veranderen in de tijd. Aanbevolen wordt daarom om deze fractie over maximaal drie jaar opnieuw vast te stellen.

2/56280/MaK

9 mei 2007

Toelichting op het voorgestelde factsheet koude-/warmteopslag 2006 Basisgegevens: - het aantal projecten; - de locatie; - systeemconcept (wel of geen warmtepomp); - gebruiksdoel (utiliteit, woningbouw, agrarisch of industrie); - het jaar van ingebruikname; - verplaatste (ontwerp)grondwaterhoeveelheid. Referentietechnologie: - energiebesparing (op aardgas en/of elektriciteit); Opmerkingen: - Om de kentallen te bepalen zijn meetgegevens van 67 representatieve projecten verwerkt die gezamenlijk 233 meetjaren tellen. De oudste meetgegevens zijn uit 1994. Het betreft circa 12% van het totaal aantal gerealiseerde projecten. - De verdeling van het aantal onderzochte projecten en de totale waterverplaatsing per gebruiksdoel is: o 56 projecten utiliteit (50,8 miljoen m³); o 5 projecten woningbouw (1,8 miljoen m³); o 1 project agrarisch (0,85 miljoen m³); o 5 projecten industrie (11,4 miljoen m³). Gezien het geringe aantal projecten in de woningbouw, de agrarische sector en de industrie kunnen vooralsnog geen betrouwbare kentallen per gebruiksdoel worden vastgesteld. - De verdeling van het aantal onderzochte projecten en de totale waterverplaatsing per systeemconcept is: o 28 projecten met warmtepomp (12,4 miljoen m³); o 39 projecten zonder warmtepomp (52,4 miljoen m³). Het aantal gegevens is voldoende betrouwbaar om de kentallen uit te splitsen voor systemen met en systemen zonder warmtepomp. - Voor projecten met een warmtepomp wordt alleen de besparing door de koudelevering meegeteld. De besparing door de warmtelevering telt in de systematiek van het protocol mee bij het onderdeel warmtepompen. Om dit te verrekenen is een fractie grondwater ten behoeve van koeling bepaald die gebaseerd is op werkelijke meetgegevens. - De kentallen zijn bepaald per m³ verplaatst grondwater. - Voor systemen zonder warmtepomp geldt: o εkental,-wp = 0,47 kg/m³; o Ekental,-wp = 7,1 MJ/m³. - Voor systemen met warmtepomp geldt: o εkental,kou,+wp = 0,40 kg/m³; o Ekental,kou,+wp = 5,6 MJ/m³. Fractie water t.b.v. koudelevering = 0,50. Dit wil zeggen: de helft van het water wordt gebruikt voor warmtelevering, en de helft voor koudelevering (op basis van meetgegevens 1998-2005).

2/56280/MaK

9 mei 2007

Bijlage 2 Belangrijkste gegevens en meetresultaten van de onderzochte projecten

2/56280/MaK

9 mei 2007

Toelichting op de tabel kolom nr

eenheid -

betekenis projectnummer (willekeurig)

jaar van monitoring

-

meetgegevens gedurende het betreffende jaar

gebruiksdoel

-

a = agrarisch, i = industrie; u = utiliteit; w = woningbouw

systeemconcept

-

1 = met warmtepomp; 2 = zonder warmtepomp

uurdebiet winter

m³/h

maximaal pompvermogen in de winter

uurdebiet zomer

m³/h

maximaal pompvermogen in de zomer

V ontwerp warmtelevering

m³/jaar

verpompt grondwater in de winter aangenomen tijdens ontwerp

V ontwerp koudelevering

m³/jaar

verpompt grondwater in de zomer aangenomen tijdens ontwerp

V ontwerp totaal

m³/jaar

verpompt grondwater zomer en winter aangenomen tijdens ontwerp

V werkelijk warmtelevering

m³/jaar

verpompt grondwater in de winter in werkelijkheid

V werkelijk koudelevering

m³/jaar

verpompt grondwater in de zomer in werkelijkheid

V werkelijk totaal

m³/jaar

verpompt grondwater in de winter en zomer in werkelijkheid

energie warmtelevering

MWht

energielevering uit de bodem tijdens de winter in werkelijkheid

energie koudelevering

MWht

energielevering uit de bodem tijdens de zomer in werkelijkheid

energie totaal

MWht

energielevering uit de bodem tijdens de winter en zomer in werkelijkheid

Delta T ontwerp warmtelevering

°C

temperatuurverschil tussen de bronnen in de winter aangenomen tijdens ontwerp

Delta T ontwerp koudelevering

°C

temperatuurverschil tussen de bronnen in de zomer aangenomen tijdens ontwerp

Delta T werkelijk warmtelevering

°C

temperatuurverschil tussen de bronnen in de winter in werkelijkheid

Delta T werkelijk koudelevering

°C

temperatuurverschil tussen de bronnen in de zomer in werkelijkheid

2/56280/MaK

9 mei 2007

kolom benuttingsfactor koude

eenheid -

betekenis zie tabel hieronder

benuttingsfactor warmte

-

zie tabel hieronder

SPF

-

Seasonal Performance Factor

energiebesparing

GJ

totale energiebesparing dat in het meetjaar heeft plaatsgevonden

CO2 emissiereductie

ton

totale CO2 emissiereductie dat in het meetjaar heeft plaatsgevonden

kental E-besparing

MJ/m³

energiebesparing per m³ verplaatst grondwater

kental CO2

kg/m³

CO2 emissiereductie per m³ verplaatst grondwater

Benuttingsfactoren met wp koude warmte zonder wp koude warmte

agrarisch 1,0 1,0 1,0 0,5

Kleur van de getallen Rood ontwerpgegevens Zwart gemeten waarden Blauw berekende waarden

2/56280/MaK

9 mei 2007

industrie x x 1,0 0,0

utiliteit 0,8 1,0 1,0 0,3

woning 0,3 1,0 x x

jaar van monitoring

1996 1997 2002 2003 2004 2005

14 15

13

12

11

10

9

8

7

Utiliteit

6

3 4 5

2

2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 1 1 1 1 1 2 2 2 2 2 2 1 1 2 2 2 2 2 2 1 2 2

2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2

2 2 2 2 2 2

systeemconcept

m3/h

uurdebiet ontwerp warmtelevering

110 110 110 110 110 110 110 110 110 110 215 215 415 415 415 440 440 440 440 440 440 20 20 70 70 70 70 70 70 35 45 45

90 90 45 125 50 50 200 200 200 200 200 200 200 200

110 110 110 110 110 110 110 110 110 110 215 215 415 415 415 550 550 550 550 550 550 20 20 70 70 70 70 70 70 35 45 45

90 90 45 125 50 50 200 200 200 200 200 200 200 200

34.000 34.000 34.000 34.000 116.000 116.000 116.000 116.000 116.000 116.000 410.000 410.000 440.000 440.000 440.000 600.000 600.000 600.000 600.000 600.000 600.000 21.600 21.600 60.000 60.000 60.000 60.000 60.000 60.000 12.200 20.000 20.000

360.000 360.000 20.000 100.000 0 0 1.600.000 1.600.000 1.600.000 1.600.000 1.600.000 1.600.000 1.600.000 1.600.000

m3/h

uurdebiet ontwerp koudelevering

21.000 21.000 21.000 21.000 98.000 98.000 98.000 98.000 98.000 98.000 410.000 410.000 440.000 440.000 440.000 570.000 570.000 570.000 570.000 570.000 570.000 14.400 14.400 40.000 40.000 40.000 40.000 40.000 40.000 11.500 20.000 20.000

162.000 162.000 20.000 100.000 200.000 200.000 1.600.000 1.600.000 1.600.000 1.600.000 1.600.000 1.600.000 1.600.000 1.600.000

18.099 38.337 44.347 36.204 56.093 61.706 28.781 57.950 30.353 61.858 354.495 278.518 268.440 262.000 178.700 133.010 76.670 131.630 165.670 429.960 290.670 12.210 10.960 33.064 24.026 38.165 19.290 8.450 25.030 53.100 3.110 8.160

170.900 130.000 20.510 59.169 0 0 214.813 850.355 694.482 816.855 676.755 45.669 532.366 565.000 4.776.874

75.726 64.798 46.311 46.569 54.804 30.564 65.934 61.260 83.127 92.295 203.676 276.821 350.010 256.200 191.500 197.140 55.300 303.200 416.213 352.510 335.680 44.080 29.680 214.977 30.610 61.239 97.600 105.350 79.000 26.800 26.250 40.080

185.940 255.000 48.250 222.326 197.650 167.351 214.813 848.178 670.885 780.479 619.214 709.537 835.915 869.350 6.624.888

93.825 103.135 90.658 82.773 110.897 92.270 94.715 119.210 113.480 154.153 558.171 555.339 618.450 518.200 370.200 330.150 131.970 434.830 581.883 782.470 626.350 56.290 40.640 248.041 54.636 99.404 116.890 113.800 104.030 79.900 29.360 48.240

356.840 385.000 68.760 281.495 197.650 167.351 429.625 1.698.533 1.365.367 1.597.334 1.295.969 755.206 1.368.281 1.434.350 11.401.761

58 183 341 277 390 223 202 399 221 302 2.455 2.123 380 1.493 1.053 747 448 781 1.034 2.720 1.654 38 61 102 93 195 89 29 99 105 24 69

1.043 439 132 277 0 0 63 110 296 540 622 401 884 617 5.424

202 280 236 309 292 149 343 350 421 315 1.397 1.908 1.161 1.056 1.044 748 695 1.353 1.534 1.035 1.284 129 126 1.292 137 513 390 333 332 186 101 117

992 1.152 182 402 2.410 2.080 513 2.619 2.669 2.848 2.486 2.107 2.324 2.820 25.604

260 463 577 586 682 372 545 749 642 617 3.852 4.031 1.541 2.549 2.097 1.495 1.143 2.134 2.568 3.755 2.938 167 187 1.393 230 708 478 361 431 291 125 186

2.035 1.591 314 679 2.410 2.080 576 2.729 2.965 3.388 3.108 2.508 3.208 3.437 31.028

-8,0 -8,0 -8,0 -8,0 -5,5 -5,5 -5,5 -5,5 -5,5 -5,5 -8,5 -8,5 -8,0 -8,0 -8,0 -5,5 -5,5 -5,5 -5,5 -5,5 -5,5 -4,0 -4,0 -11,0 -11,0 -11,0 -11,0 -11,0 -11,0 -8,0 -8,0 -8,0

-6,0 -6,0 -8,0 -8,0 -5,0 -5,0 -5,0 -5,0 -5,0 -5,0 -5,0 -5,0 -5,7

1 van 4

6,2 6,2 6,2 6,2 6,2 6,2 6,2 6,2 6,2 6,2 8,5 8,5 8,0 8,0 8,0 5,5 5,5 5,5 5,5 5,5 5,5 6,0 6,0 10,5 10,5 10,5 10,5 10,5 10,5 8,5 8,0 8,0

2,7 2,7 8,0 10,0 3,0 3,0 3,0 3,0 3,0 3,0 3,0 3,0 4,0

-2,8 -4,1 -6,6 -6,6 -6,0 -3,1 -6,0 -5,9 -6,3 -4,2 -6,0 -6,6 -1,2 -4,9 -5,1 -4,8 -5,0 -5,1 -5,4 -5,4 -4,9 -2,7 -4,8 -2,6 -3,3 -4,4 -4,0 -2,9 -3,4 -1,7 -6,6 -7,3

-5,3 -2,9 -5,5 -4,0 0,0 0,0 -0,3 -0,1 -0,4 -0,6 -0,8 -7,6 -1,4 -0,9 -1,0

2,3 3,7 4,4 5,7 4,6 4,2 4,5 4,9 4,4 2,9 5,9 5,9 2,9 3,5 4,7 3,3 10,8 3,8 3,2 2,5 3,3 2,5 3,7 5,2 3,8 7,2 3,4 2,7 3,6 6,0 3,3 2,5

4,6 3,9 3,2 1,6 10,5 10,7 2,1 2,7 3,4 3,1 3,5 2,6 2,4 2,8 3,3

13,2 3,3 6,1 4,5 5,3 5,9 6,2

m3


-4,9 -4,7 -3,5 -2,6 -2,1 -1,9 -3,0

m3


6,0 6,0 6,0 6,0 6,0 6,0 6,0

m3


6,0 6,0 6,0 6,0 6,0 6,0 6,0

m3


975 454 689 655 531 509 3.813

m3 V werkelijk totaal

395 70 479 292 205 196 1.637

MWht energie warmtelevering 580 384 210 363 326 313 2.176

MWht energie koudelevering

127.476 89.150 119.384 178.476 164.301 170.845 849.632

MWht energie totaal

25.801 18.342 67.085 56.179 33.115 28.649 229.171

ºC Delta T ontwerp warmtelevering

101.675 70.808 52.299 122.297 131.186 142.196 620.461

ºC Delta T ontwerp koudelevering

88.000 88.000 130.000 130.000 130.000 130.000

ºC Delta T werkelijk warmtelevering

50 50 60 60 60 60

ºC Delta T werkelijk koudelevering

50 50 60 60 60 60

IF Technology

2002 2003 2004 2005 1998 1999 2000 2001 2002 2005 2004 2005 2003 2004 2005 1999 2001 2002 2003 2004 2005 2004 2005 1995 1996 1997 2001 2002 2003 2005 1999 2000

2004 2005 2005 2005 2001 2002 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2005

Industrie

1

Agrarisch

nr.

benuttingsfactor koude 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 0,8 0,8 0,8 0,8 0,8 1 1 1 1 1 1 0,8 0,8 1 1 1 1 1 1 0,8 1 1

1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1

1 1 1 1 1 1

benuttingsfactor warmte 0,3 0,3 0,3 0,3 0,3 0,3 0,3 0,3 0,3 0,3 1 1 1 1 1 0,3 0,3 0,3 0,3 0,3 0,3 1 1 0,3 0,3 0,3 0,3 0,3 0,3 1 0,3 0,3

0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

0,5 0,5 0,5 0,5 0,5 0,5

SPF 23 37 44 58 46 42 45 50 44 30 59 60 29 36 47 33 109 39 32 25 33 25 37 52 39 73 35 27 36 60 33 25

46 39 33 16 106 108 21 27 35 32 35 26 24 28 41

69 33 62 45 54 59 54

GJ Energiebesparing 363 544 467 625 580 293 680 699 832 592 2.225 3.041 1.668 1.580 1.624 1.428 1.455 2.637 2.917 1.897 2.455 179 189 2.592 266 1.054 749 617 643 297 193 214

1.970 2.249 347 651 5.042 4.353 900 4.843 5.130 5.409 4.783 3.869 4.214 5.259 49.019

26 39 33 44 41 21 48 50 59 42 158 215 118 112 115 101 103 187 207 134 174 13 13 184 19 75 53 44 46 21 14 15

4,80 8,39 10,08 13,42 10,58 9,60 10,31 11,42 10,01 6,42 10,93 10,98 4,77 6,17 8,48 7,25 26,32 8,70 7,01 5,38 7,31 4,07 6,38 12,06 8,71 17,21 7,67 5,86 8,13 11,07 7,36 5,34

140 10,60 159 8,82 25 7,20 46 2,93 357 25,51 308 26,01 64 4,19 343 5,71 363 7,65 383 6,93 339 7,73 274 5,45 299 5,04 373 6,05 3.472 7,4

0,34 0,59 0,71 0,95 0,75 0,68 0,73 0,81 0,71 0,45 0,77 0,78 0,34 0,44 0,60 0,51 1,86 0,62 0,50 0,38 0,52 0,29 0,45 0,85 0,62 1,22 0,54 0,42 0,58 0,78 0,52 0,38

0,75 0,62 0,51 0,21 1,81 1,84 0,30 0,40 0,54 0,49 0,55 0,39 0,36 0,43 0,52

2,29 0,52 1,03 0,73 0,88 0,98 1,03

ton CO2 emissiereductie 32,28 7,29 14,52 10,30 12,46 13,87 14,5

MJ/m3 Kental energiebesparing

59 9 69 41 29 28 236

kg/m3 Kental CO2 emissiereductie

833 134 974 578 412 397 3.329

SPF 28 41 67 66 60 31 61 60 63 42 60 66 12 49 51 49 51 51 54 55 49 27 48 27 34 44 40 29 34 17 67 73

53 29 56 41 3 1 4 6 8 76 14 9 25

49 47 35 26 22 19 33

51 181 365 296 412 206 214 421 235 300 0 0 0 0 0 763 461 805 1.075 2.833 1.693 0 0 89 87 196 87 26 93 0 26 75

-171 -130 -21 -59 0 0 -215 -853 -696 -819 -679 -46 -534 -566 -4.790

3 10 20 16 23 11 12 23 13 16 0 0 0 0 0 41 25 44 59 155 92 0 0 5 5 11 5 1 5 0 1 4

-12 -9 -1 -4 0 0 -15 -60 -49 -58 -48 -3 -38 -40 -339

8,3 9,1

2,7 3,6 5,1 4,5 3,1 3,7

5,7 6,0 6,1 6,5 6,6 5,8

415 725 831 921 992 499 893 1.120 1.067 893 2.225 3.041 1.668 1.580 1.624 2.191 1.916 3.443 3.992 4.729 4.148 179 189 2.681 354 1.250 836 643 736 297 219 289

1.799 2.118 327 592 5.042 4.353 684 3.990 4.433 4.590 4.105 3.823 3.680 4.692 44.229

1.891 831 1.342 1.182 933 881 7.059

28 48 53 61 64 32 60 73 72 58 158 215 118 112 115 143 128 231 265 289 266 13 13 188 24 85 58 45 50 21 15 19

127 150 23 42 357 308 48 283 314 325 291 271 261 332 3.133

118 48 89 74 57 54 439

4,4 7,0 9,2 11,1 8,9 5,4 9,4 9,4 9,4 5,8 10,9 11,0 4,8 6,2 8,5 6,6 14,5 7,9 6,9 6,0 6,6 4,1 6,4 10,8 6,5 12,6 7,1 5,7 7,1 11,1 7,5 6,0

5,0 5,5 4,8 2,1 25,5 26,0 1,6 2,3 3,2 2,9 3,2 5,1 2,7 3,3 3,9

14,8 9,3 11,2 6,6 5,7 5,2 8,3

Bijlage rapport praktijkgegevens 67 projecten.xls 11-4-2007

0,46 0,51

0,14 0,19 0,28 0,24 0,16 0,20

0,31 0,33 0,33 0,35 0,36 0,32

0,15 0,25 0,45 0,45 0,40 0,18 0,41 0,40 0,43 0,26

-0,07 -0,07 -0,07 -0,07 -0,07 -0,07 -0,07 -0,07 -0,07

-1,0 -1,0 -1,0 -1,0 -1,0 -1,0 -1,0 -1,0 -1,0

2,8 4,7 8,2 8,2 7,3 3,3 7,4 7,3 7,7 4,9

-0,07 -0,07 -0,07 -0,07

0,58 0,55 0,39 0,27 0,21 0,18 0,33

-1,0 -1,0 -1,0 -1,0

10,4 9,8 7,0 4,9 4,0 3,4 6,0

0,30 0,47 0,59 0,73 0,57 0,34 0,63 0,61 0,63 0,38 0,77 0,78 0,34 0,44 0,60 0,43 0,97 0,53 0,46 0,37 0,42 0,29 0,45 0,76 0,43 0,86 0,49 0,40 0,49 0,78 0,51 0,40

0,36 0,39 0,34 0,15 1,81 1,84 0,11 0,17 0,23 0,20 0,22 0,36 0,19 0,23 0,27

0,92 0,54 0,75 0,41 0,35 0,31 0,52

GJ Energiebesparing

59 39 20 33 28 25 203

ton CO2 emissiereductie

1.058 697 368 603 520 483 3.730


Resultaten totaal (warm en koud) kg/m3 Kental CO2 emissiereductie

Resultaten warmtelevering GJ Energiebesparing

Resultaten koudelevering ton CO2 emissiereductie

x MJ/m3 Kental energiebesparing

0,5 0,3


33

32

31

30

29

28

25 26 27

24

23

22

21

20

19

18

17

16

nr.

2 2 2 2 1 1 1 1 1 1 1 1 1 2 2 2 2 2 2 2 2 1 1 1 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 1 1 1 1 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 1

jaar van monitoring

m3/h


2 van 4

2,7 2,7 1,0 2,6 2,0 4,7 0,7 1,6 7,8 8,7 9,5 6,1 9,2 6,2 3,9 5,0 5,5 6,9 7,0 9,3 8,2 1,6 1,6 1,1 5,8 5,2 5,2 2,7 1,6 1,7 2,1 5,2 5,7 4,1 5,5 4,4 4,5 6,4 1,4 1,1 6,6 7,6 5,9 4,3 7,5 7,5 6,0 5,5 7,7 4,7 4,2 2,7 2,9 5,3 6,5 4,1 3,9 1,0 2,8 3,4 4,0 3,2 2,1 3,9 6,5

m3/h


-6,9 -6,4 -5,1 -6,2 -1,5 -7,1 -3,4 -2,7 -2,2 -5,8 -1,7 -5,3 -5,7 -5,7 -7,8 -5,8 -6,1 -6,4 -7,0 -7,4 -6,3 -3,7 -4,0 -9,5 -6,6 -6,9 -7,0 -4,9 -3,8 -4,4 -5,1 -3,5 -6,6 -6,8 -6,7 -5,0 -4,7 -6,4 -0,8 -1,0 -9,7 -8,3 -8,9 -4,3 -5,8 -5,7 -2,7 -2,4 -3,7 -1,9 -2,5 -3,9 -8,4 -8,5 -6,0 -8,4 -8,8 -6,7 -4,4 -5,1 -4,9 -5,3 -4,8 -5,0 0,0

m3


8,0 8,0 8,0 8,0 9,5 9,5 9,0 9,0 10,0 10,0 10,0 10,0 10,0 7,0 7,0 7,0 7,0 7,0 7,0 7,0 7,0 6,0 6,0 6,0 8,5 8,5 8,5 8,5 8,5 8,5 8,5 8,0 8,0 8,0 8,0 8,0 9,3 9,0 2,6 2,6 14,0 14,0 14,0 9,0 9,0 9,0 8,0 8,0 8,0 8,0 8,0 8,0 8,0 9,0 9,0 9,0 9,0 9,0 8,0 8,0 8,0 8,0 8,0 8,0 8,0

m3


-8,0 -8,0 -8,0 -8,0 -9,0 -9,0 -9,0 -9,0 -14,0 -14,0 -14,0 -14,0 -14,0 -7,5 -7,5 -7,5 -7,5 -7,5 -7,5 -7,5 -7,5 -5,5 -5,5 -5,5 -8,5 -8,5 -8,5 -9,3 -9,3 -9,3 -9,3 -8,5 -8,5 -9,7 -9,7 -9,7 -9,5 -9,0 -5,0 -5,0 -9,0 -9,0 -9,0 -8,0 -8,0 -8,0 -7,5 -7,5 -7,5 -7,5 -7,5 -7,5 -7,5 -9,0 -9,0 -9,0 -9,0 -9,0 -7,0 -7,0 -7,0 -7,0 -7,0 -7,0 -9,0

m3


268 240 204 503 455 150 490 393 239 270 393 283 218 494 722 1.585 1.710 1.192 1.138 943 429 614 580 310 682 483 426 448 357 432 389 786 2.028 645 799 747 880 1.032 60 99 576 1.602 902 1.201 1.467 1.728 339 457 1.078 221 421 695 1.426 1.268 595 1.146 995 641 2.009 2.039 2.083 2.054 1.960 2.342 411

m3


147 165 84 154 331 41 94 111 238 257 387 220 125 445 429 970 710 446 237 296 385 430 567 181 422 264 269 167 102 110 109 525 914 496 503 502 462 586 45 50 294 1.189 451 423 536 711 249 193 806 63 266 377 413 852 324 784 677 529 715 969 858 831 537 1.009 411


121 75 120 349 124 109 396 282 1 13 6 63 93 49 293 615 1.000 746 901 647 44 184 13 129 259 219 157 281 255 322 280 261 1.114 149 296 245 418 446 15 49 282 413 451 778 931 1.017 90 264 272 158 155 318 1.013 416 271 362 318 112 1.294 1.070 1.225 1.223 1.423 1.333 0

MWht energie warmtelevering

62.440 63.150 95.300 98.750 213.434 20.740 208.550 149.310 26.674 27.237 38.217 41.100 25.727 68.964 126.637 256.575 251.819 156.243 139.586 103.321 46.280 276.464 311.229 159.233 96.599 70.589 64.195 102.569 110.820 119.375 90.778 150.321 282.734 123.530 116.318 139.566 165.690 139.260 43.220 83.460 63.029 178.133 109.303 239.880 199.530 236.760 64.320 124.950 152.625 83.870 107.220 192.550 227.590 181.531 82.042 203.069 180.472 449.420 477.500 426.100 402.380 422.030 473.560 454.500 54.160


47.260 53.010 75.120 50.630 144.269 7.440 109.700 58.760 26.239 25.269 35.049 30.800 11.634 61.557 94.120 165.776 110.650 55.410 29.190 27.530 40.260 233.889 308.406 147.560 62.909 43.258 44.858 53.053 53.416 56.972 43.952 86.877 138.336 104.611 78.283 97.382 88.300 78.860 26.753 40.313 38.076 135.476 65.843 84.750 61.750 82.160 35.690 30.120 89.705 11.650 54.560 122.350 124.340 139.507 42.900 165.778 149.396 435.059 223.590 246.530 186.110 221.990 217.400 225.220 54.160

MWht energie totaal

15.180 10.140 20.180 48.120 69.165 13.300 98.850 90.550 435 1.968 3.168 10.300 14.093 7.407 32.517 90.799 141.169 100.833 110.396 75.791 6.020 42.575 2.823 11.673 33.690 27.331 19.337 49.516 57.404 62.403 46.826 63.444 144.398 18.919 38.035 42.184 77.390 60.400 16.467 43.147 24.953 42.657 43.460 155.130 137.780 154.600 28.630 94.830 62.920 72.220 52.660 70.200 103.250 42.024 39.142 37.291 31.076 14.361 253.910 179.570 216.270 200.040 256.160 229.280 0


20.000 20.000 20.000 20.000 27.000 27.000 51.000 51.000 12.000 12.000 12.000 12.000 12.000 50.000 50.000 50.000 50.000 50.000 50.000 50.000 50.000 36.600 36.600 36.600 33.000 33.000 33.000 53.000 53.000 53.000 53.000 115.000 115.000 40.900 40.900 40.900 105.000 55.000 17.000 17.000 80.000 80.000 80.000 80.000 80.000 80.000 60.000 60.000 60.000 60.000 60.000 60.000 60.000 220.000 220.000 220.000 220.000 220.000 180.000 180.000 180.000 180.000 180.000 180.000 14.000


20.000 20.000 20.000 20.000 40.000 40.000 51.000 51.000 17.000 17.000 17.000 17.000 17.000 65.000 65.000 65.000 65.000 65.000 65.000 65.000 65.000 40.000 40.000 40.000 47.000 47.000 47.000 53.000 53.000 53.000 53.000 140.000 140.000 60.000 60.000 60.000 125.000 55.000 33.000 33.000 100.000 100.000 100.000 112.000 112.000 112.000 60.000 60.000 60.000 60.000 60.000 60.000 60.000 250.000 250.000 250.000 250.000 250.000 215.000 215.000 215.000 215.000 215.000 215.000 14.000


45 45 45 45 50 50 70 70 30 30 30 30 30 150 150 150 150 150 150 150 150 60 60 60 60 60 60 60 60 60 60 50 50 90 90 90 105 110 10 10 125 125 125 115 115 115 200 200 200 200 200 200 200 330 330 330 330 330 200 200 200 200 200 200 20


45 45 45 45 50 50 70 70 30 30 30 30 30 150 150 150 150 150 150 150 150 20 20 20 60 60 60 60 60 60 60 50 50 90 90 90 60 45 10 10 100 100 100 115 115 115 100 100 100 100 100 100 100 230 230 230 230 230 200 200 200 200 200 200 20

IF Technology

systeemconcept

2001 2002 2003 2004 2001 2004 2004 2005 2001 2002 2003 2004 2005 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2005 2002 2003 2005 1997 1998 2000 2001 2002 2003 2004 1994 1996 2003 2004 2005 2004/2005 2005 2004 2005 1996 1997 1998 2003 2004 2005 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2005 1999 2002 2003 2004 2005 1998 1999 2000 2001 2004 2005 2001

benuttingsfactor koude 1 1 1 1 0,8 0,8 0,8 0,8 0,8 0,8 0,8 0,8 0,8 1 1 1 1 1 1 1 1 0,8 0,8 0,8 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 0,8 0,8 0,8 0,8 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 0,8

benuttingsfactor warmte 0,3 0,3 0,3 0,3 1 1 1 1 1 1 1 1 1 0,3 0,3 0,3 0,3 0,3 0,3 0,3 0,3 1 1 1 0,3 0,3 0,3 0,3 0,3 0,3 0,3 0,3 0,3 0,3 0,3 0,3 1 1 1 1 0,3 0,3 0,3 0,3 0,3 0,3 0,3 0,3 0,3 0,3 0,3 0,3 0,3 0,3 0,3 0,3 0,3 0,3 0,3 0,3 0,3 0,3 0,3 0,3 1

SPF 27 27 10 26 20 48 7 16 79 88 96 62 93 63 40 51 56 70 70 93 83 16 16 11 58 53 52 27 17 17 22 52 57 41 56 45 45 64 14 11 67 76 59 43 75 75 61 56 78 47 42 27 29 53 66 41 39 11 28 34 40 32 21 39 66

GJ Energiebesparing

0,41 0,41 0,10 0,40 0,21 0,61 0,03 0,16 1,05 1,18 1,29 0,81 1,25 1,04 0,63 0,83 0,92 1,17 1,18 1,58 1,40 0,16 0,16 0,08 0,96 0,87 0,85 0,41 0,22 0,23 0,31 0,86 0,95 0,66 0,92 0,72 0,57 0,84 0,13 0,08 1,12 1,28 0,98 0,70 1,27 1,26 1,00 0,92 1,31 0,76 0,68 0,40 0,44 0,87 1,09 0,66 0,63 0,12 0,42 0,53 0,64 0,51 0,31 0,62 0,86

ton CO2 emissiereductie 5,76 5,76 1,43 5,61 2,99 8,58 0,49 2,28 14,77 16,65 18,18 11,39 17,65 14,71 8,91 11,72 12,95 16,50 16,65 22,37 19,79 2,19 2,19 1,13 13,59 12,25 12,06 5,84 3,15 3,19 4,39 12,13 13,36 9,30 12,97 10,20 8,10 11,92 1,89 1,17 15,78 18,08 13,89 9,85 17,87 17,81 14,16 12,93 18,53 10,75 9,60 5,70 6,22 12,27 15,44 9,28 8,85 1,64 5,95 7,54 9,02 7,14 4,37 8,74 12,19


19 22 8 20 31 5 4 10 27 30 45 25 15 64 59 138 101 65 34 44 56 36 48 12 61 38 38 22 12 13 14 75 131 69 72 70 51 67 4 3 43 173 65 59 78 104 36 28 118 9 37 49 55 121 47 109 94 51 94 132 119 112 67 139 47


272 306 107 284 431 64 53 134 387 421 637 351 205 906 838 1.942 1.433 914 486 616 797 513 677 167 855 530 541 310 168 182 193 1.054 1.848 973 1.015 994 715 940 51 47 601 2.449 914 835 1.103 1.463 506 389 1.662 125 524 697 773 1.712 662 1.538 1.322 714 1.330 1.859 1.679 1.584 949 1.968 660

SPF 69 64 52 63 15 71 35 27 22 59 17 53 57 57 78 59 61 64 71 74 63 37 40 96 67 69 70 49 39 45 52 36 67 68 67 50 47 64 8 10 98 84 90 43 59 57 27 24 37 19 26 39 85 86 60 84 89 68 44 52 49 53 48 50 12,6 10,6 11,5 5,0 7,1 6,9 2,8 2,3 4,2 1,6 2,5 4,4 10,8 10,9 7,3 10,6 11,3 8,4 5,1 6,1 5,8 6,3 5,7 6,0

8,2 8,6 8,7 5,8 4,3 5,2 6,2 3,9 8,3 8,4 8,3 6,0

6,9 9,8 7,1 7,5 7,9 8,8 9,2 7,8

8,6 7,9 6,1 7,7

402 385 231 655 431 64 53 134 387 421 637 351 205 957 1.157 2.589 2.491 1.708 1.456 1.316 843 513 677 167 1.132 765 710 597 417 506 482 1.304 3.040 1.133 1.332 1.245 715 940 51 47 914 2.902 1.412 1.613 2.082 2.529 585 611 1.926 242 657 1.008 1.885 2.169 948 1.935 1.672 834 2.628 2.963 2.932 2.851 2.400 3.337 660

26 26 14 40 31 5 4 10 27 30 45 25 15 67 77 173 160 108 88 82 59 36 48 12 76 51 48 38 25 30 29 88 197 78 89 84 51 67 4 3 60 199 92 101 132 162 40 39 132 15 44 66 116 147 63 131 113 57 164 192 187 181 146 214 47

6,4 6,1 2,4 6,6 3,0 8,6 0,5 2,3 14,8 16,7 18,2 11,4 17,7 13,9 9,1 10,1 9,9 10,9 10,4 12,7 18,2 2,2 2,2 1,1 11,7 10,8 11,1 5,8 3,8 4,2 5,3 8,7 10,8 9,2 11,5 8,9 8,1 11,9 1,9 1,2 14,5 16,3 12,9 6,7 10,4 10,7 9,1 4,9 12,6 2,9 6,1 5,2 8,3 12,0 11,6 9,5 9,3 1,9 5,5 7,0 7,3 6,8 5,1 7,3 12,2


0,70 0,59 0,64 0,27 0,39 0,38 0,14 0,12 0,22 0,08 0,13 0,24 0,60 0,60 0,40 0,59 0,63 0,46 0,28 0,34 0,32 0,35 0,31 0,33

0,45 0,47 0,48 0,32 0,23 0,28 0,34 0,21 0,45 0,47 0,46 0,32

0,38 0,54 0,39 0,41 0,43 0,49 0,51 0,43

0,47 0,43 0,33 0,42

0,42 0,41 0,15 0,41 0,21 0,61 0,03 0,16 1,05 1,18 1,29 0,81 1,25 0,97 0,61 0,67 0,63 0,69 0,63 0,80 1,27 0,16 0,16 0,08 0,79 0,72 0,74 0,37 0,23 0,25 0,32 0,59 0,70 0,63 0,77 0,60 0,57 0,84 0,13 0,08 0,95 1,11 0,85 0,42 0,66 0,68 0,62 0,31 0,86 0,17 0,41 0,34 0,51 0,81 0,76 0,65 0,63 0,13 0,34 0,45 0,46 0,43 0,31 0,47 0,86

GJ Energiebesparing

7 4 7 20 0 0 0 0 0 0 0 0 0 3 18 35 58 44 54 39 3 0 0 0 15 13 9 16 13 18 16 13 66 9 17 14 0 0 0 0 17 25 28 42 54 58 4 11 14 6 7 17 62 25 16 22 19 7 70 60 68 69 79 75 0


130 80 124 371 0 0 0 0 0 0 0 0 0 51 319 647 1.058 794 971 700 47 0 0 0 278 235 169 288 248 324 289 250 1.192 160 317 252 0 0 0 0 313 453 498 778 979 1.065 79 222 263 117 133 311 1.112 457 286 397 350 120 1.298 1.104 1.253 1.267 1.451 1.370 0






0,5 0,3 kg/m3 Kental CO2 emissiereductie

53

51 52

50

49

48

47

46

45

43 44

42

41

40

39

37 38

36

35

34

nr.

1 1 1 1 2 2 2 2 2 2 2 2 2 1 2 2 2 1 1 1 1 2 2 1 1 2 2 2 2 2 2 2 1 2 2 2 2 2 2 2 2 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 2 2 2 2 1 1 1 1 2 2 2 1

jaar van monitoring

m3


m3


m3


m3


m3/h


m3/h


3 van 4

9,0 8,2 9,7 7,7 3,1 1,5 4,3 3,6 3,3 2,9 0,8 1,9 2,7 1,4 5,9 4,2 8,1 1,4 2,5 4,0 4,8 3,1 2,9 2,2 4,1 3,5 3,5 2,8 2,9 3,0 2,5 1,9 2,5 3,8 5,3 4,4 6,7 4,6 6,5 3,8 6,0 2,8 1,4 1,3 0,9 1,1 0,5 0,7 19,5 5,6 7,9 7,1 6,0 3,2 3,2 4,8 2,6 2,6 1,2 2,6 8,9 4,0 4,9 4,6 0,0


0,0 -2,6 -6,5 -5,7 -2,4 -3,5 -6,2 -5,5 -5,7 -5,6 -3,7 -5,2 -6,7 -1,9 -5,8 -5,2 -5,4 -3,3 -4,7 -6,2 -5,8 -4,6 -3,6 -3,7 -5,1 -4,8 -6,4 -3,0 -3,9 -3,2 -3,3 -2,8 -3,7 -2,7 -5,4 -6,2 -6,2 -3,2 -5,5 -3,5 -6,0 -6,4 -5,2 -4,4 -5,4 -5,2 -5,9 -6,0 -7,1 -2,9 -3,7 -3,9 -5,7 -1,3 -3,1 -5,9 -4,1 -6,6 -6,6 -6,2 -4,4 -5,7 -5,7 -6,7 -3,4


473 -9,0 8,0 653 -9,0 8,0 700 -9,0 8,0 410 -9,0 9,0 973 -6,0 6,0 1.493 -6,0 6,0 505 -9,0 9,0 583 -9,0 9,0 555 -9,0 9,0 525 -9,0 9,0 461 -9,0 14,0 572 -9,0 14,0 1.053 -9,0 14,0 144 -4,5 5,5 2.257 onbekend onbekend 2.754 onbekend onbekend 3.014 onbekend onbekend 80 -10,0 10,0 2.063 -10,0 10,0 3.523 -10,0 10,0 3.466 -10,0 10,0 245 -8,0 8,0 261 -8,0 8,0 1.357 -6,5 6,7 2.533 -6,5 6,7 1.391 -9,0 9,0 1.147 -9,0 9,0 465 -9,0 9,0 463 -9,0 9,0 281 -9,0 9,0 599 -9,0 9,0 394 -9,0 9,0 1.282 -10,0 9,0 332 440 339 414 216 373 202 268 177 -7,1 4,6 248 -7,1 4,6 175 -7,1 4,6 183 -7,1 4,6 189 -7,1 4,6 99 -7,1 4,6 97 -7,1 4,6 1.061 565 485 168 233 179 -6,0 7,0 265 -6,0 7,0 663 -7,5 8,0 630 -7,5 8,0 551 -9,0 9,0 410 -9,0 9,0 1.164 -9,0 9,0 84 -7,0 7,0 14.319 -8,6 8,1 15.882 -8,6 8,1 17.563 -8,6 8,1 2.759 -9,2 9,2

MWht energie koudelevering 473 648 537 222 42 144 334 385 302 323 199 276 487 18 1.787 1.697 1.807 23 1.546 1.460 1.399 185 218 339 787 931 572 256 193 140 153 92 322 219 294 141 216 159 282 92 136 117 91 95 124 147 97 77 716 373 343 54 158 102 129 353 441 365 283 455 31 8.668 8.407 9.988 0

MWht energie totaal

0 5 163 188 931 1.349 171 198 253 202 262 296 566 126 470 1.057 1.207 57 517 2.063 2.067 60 43 1.018 1.746 460 575 208 271 141 446 302 960 113 146 198 199 57 91 110 132 60 157 80 59 42 2 20 345 192 142 114 75 77 136 310 189 186 127 709 53 5.651 7.475 7.575 2.759


45.310 69.970 69.310 53.081 344.793 412.789 90.740 122.110 117.020 125.860 263.522 177.608 227.920 68.830 331.500 525.170 383.750 29.151 627.340 605.218 557.736 62.636 75.582 370.534 462.204 308.301 217.055 138.937 116.859 78.382 167.081 135.135 336.222 85.189 71.351 55.435 55.556 45.035 51.574 47.960 38.622 43.580 82.250 80.320 126.110 122.010 183.770 101.920 73.104 113.706 69.854 31.460 33.993 79.373 72.906 108.169 184.585 146.500 226.000 246.400 13.248 2.710.120 2.601.197 2.849.204 691.230


45.300 68.330 47.620 24.781 11.609 80.751 66.870 91.270 79.000 94.730 202.175 128.314 155.151 11.067 261.680 350.420 192.410 14.243 532.149 316.832 253.291 51.375 65.368 130.842 167.002 226.629 139.500 79.379 56.874 40.586 52.064 41.953 111.810 49.533 47.969 27.889 27.896 29.504 37.354 20.900 19.680 35.510 56.460 64.760 116.760 115.000 183.480 99.040 31.557 56.853 37.196 6.529 22.707 27.753 34.804 63.130 145.117 122.300 209.500 148.200 2.982 1.862.255 1.479.312 1.881.448 0


10 1.640 21.690 28.300 333.184 332.038 23.870 30.840 38.020 31.130 61.347 49.294 72.769 57.763 69.820 174.750 191.340 14.908 95.191 288.386 304.445 11.261 10.214 239.692 295.202 81.672 77.555 59.558 59.985 37.796 115.017 93.182 224.412 35.656 23.382 27.546 27.660 15.531 14.220 27.060 18.942 8.070 25.790 15.560 9.350 7.010 290 2.880 41.547 56.853 32.658 24.931 11.286 51.620 38.102 45.039 39.468 24.200 16.500 98.200 10.266 847.865 1.121.885 967.756 691.230


20 20 14.000 14.000 20 20 14.000 14.000 20 20 14.000 14.000 20 20 60.000 60.000 340 340 204.000 182.000 340 340 204.000 182.000 60 75 70.000 60.000 60 75 70.000 60.000 60 75 70.000 60.000 60 75 70.000 60.000 100 125 100.000 80.000 100 125 100.000 80.000 100 125 100.000 80.000 25 25 36.000 21.000 500 500 560.000 560.000 500 500 560.000 560.000 500 500 560.000 560.000 330 330 510.000 460.000 330 330 510.000 460.000 330 330 510.000 460.000 330 330 510.000 460.000 120 150 60.000 58.000 120 150 60.000 58.000 490 750 1.280.000 1.330.000 490 750 1.280.000 1.330.000 80 140 125.000 105.000 80 140 125.000 105.000 80 140 125.000 105.000 80 140 125.000 105.000 80 140 125.000 105.000 80 140 125.000 105.000 80 140 125.000 105.000 330 330 400.000 365.000 125 125 125 125 125 125 125 125 22 22 22 22 22 22 22 22 16 45 78.000 17.900 16 45 78.000 17.900 16 45 78.000 17.900 16 45 78.000 17.900 16 45 78.000 17.900 16 45 78.000 17.900 16 45 78.000 17.900 16 19 15.500 12.000 21 21 21.000 21.000 21 21 21.000 21.000 16 19 15.500 12.000 21 21 21.000 21.000 40 40 25.000 19.000 40 40 25.000 19.000 170 170 245.000 215.000 170 170 245.000 215.000 260 260 300.000 300.000 260 260 300.000 300.000 260 260 300.000 300.000 25 25 22.000 14.000 3.000 3.000 3.500.000 3.000.000 3.000 3.000 3.500.000 3.000.000 3.000 3.000 3.500.000 3.000.000 230 230 465.000 390.000

IF Technology

systeemconcept

2002 2003 2004 2005 2004 2005 2002 2003 2004 2005 2003 2004 2005 2005 2003 2004 2005 2002 2003 2004 2005 2004 2005 2004 2005 1997 1998 2000 2001 2002 2003 2004 2004 2002 2003 2004 2005 2002 2003 2004 2005 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2001 2003 2004 2004 2005 2004 2005 2001 2004 2003 2004 2005 2005 2003 2004 2005 2005

benuttingsfactor koude 0,8 0,8 0,8 0,8 1 1 1 1 1 1 1 1 1 0,8 1 1 1 0,8 0,8 0,8 0,8 1 1 0,8 0,8 1 1 1 1 1 1 1 0,8 1 1 1 1 1 1 1 1 0,8 0,8 0,8 0,8 0,8 0,8 0,8 0,8 0,8 0,8 0,8 0,8 1 1 1 1 0,8 0,8 0,8 0,8 1 1 1 0,8

benuttingsfactor warmte 1 1 1 1 0,3 0,3 0,3 0,3 0,3 0,3 0,3 0,3 0,3 1 0,3 0,3 0,3 1 1 1 1 0,3 0,3 1 1 0,3 0,3 0,3 0,3 0,3 0,3 0,3 1 0,3 0,3 0,3 0,3 0,3 0,3 0,3 0,3 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 0,3 0,3 0,3 0,3 1 1 1 1 0,3 0,3 0,3 1

SPF 91 82 98 78 31 15 43 37 33 30 9 19 27 14 59 42 81 14 25 40 48 31 29 22 41 36 36 28 29 30 25 19 25 38 53 44 67 47 65 38 60 29 14 13 9 11 5 7 197 57 80 72 60 32 32 48 26 26 12 27 89 40 49 46 -

GJ Energiebesparing

1,22 1,10 1,32 1,03 0,49 0,20 0,70 0,58 0,52 0,45 0,08 0,26 0,41 0,13 0,98 0,67 1,38 0,13 0,29 0,50 0,61 0,48 0,44 0,25 0,51 0,56 0,56 0,43 0,45 0,46 0,38 0,27 0,28 0,61 0,87 0,71 1,12 0,76 1,09 0,61 0,99 0,33 0,13 0,11 0,06 0,09 -0,01 0,02 2,72 0,74 1,07 0,95 0,79 0,50 0,50 0,79 0,40 0,30 0,10 0,31 1,20 0,65 0,80 0,75 0,00

ton CO2 emissiereductie 17,16 15,49 18,61 14,58 6,86 2,87 9,86 8,17 7,31 6,41 1,14 3,67 5,82 1,83 13,84 9,53 19,41 1,81 4,05 7,01 8,60 6,83 6,25 3,50 7,19 7,93 7,91 6,02 6,36 6,50 5,39 3,76 4,01 8,59 12,33 10,00 15,82 10,71 15,41 8,57 14,02 4,73 1,80 1,54 0,84 1,22 -0,08 0,35 38,46 10,41 15,03 13,35 11,10 7,02 7,05 11,15 5,60 4,19 1,35 4,34 16,90 9,12 11,35 10,54 0,00


55 75 63 26 6 16 47 53 41 43 16 33 64 1 257 236 265 2 153 157 154 25 29 32 85 127 78 34 26 19 20 11 32 30 42 20 31 22 41 13 20 12 7 7 7 10 -1 2 86 42 40 6 18 14 17 50 58 36 20 46 4 1.203 1.190 1.405 0


777 1.058 886 361 80 232 659 745 577 607 230 471 903 20 3.622 3.338 3.735 26 2.155 2.221 2.179 351 408 458 1.201 1.797 1.104 478 362 264 280 158 448 426 591 279 441 316 576 179 276 168 102 100 99 140 -15 35 1.214 592 559 87 252 195 246 704 813 512 282 643 50 16.976 16.793 19.827 0

SPF 0 26 65 58 24 35 62 56 58 56 37 52 67 19 58 52 55 33 47 62 59 46 37 37 51 49 64 30 39 32 34 28 37 27 54 62 62 32 56 35 60 64 53 45 55 52 60 60 72 29 38 40 58 13 31 60 42 67 67 63 45 58 58 68 35 7,0 7,0 8,4

0,8 3,3 7,3 4,7

2,8 6,5 7,6 7,6 3,4 6,7 3,9 7,4

5,8 7,9 3,2 4,4 3,5 3,7 2,9

5,4 4,0

7,1 6,3 6,6

2,4 3,9 7,6 6,7 7,0 6,8 4,1 6,2 8,3

55 75 63 26 45 85 57 64 55 55 30 50 97 1 284 296 333 2 153 157 154 28 31 32 85 153 112 44 40 26 42 25 32 35 50 31 43 25 46 18 27 12 7 7 7 10 -1 2 86 42 40 6 18 15 24 68 68 36 20 46 4 1.528 1.619 1.852 0

17,2 15,5 18,6 14,6 2,5 3,7 9,3 7,8 7,2 6,5 1,8 4,4 6,6 1,8 12,4 8,4 13,0 1,8 4,0 7,0 8,6 6,6 6,0 3,5 7,2 7,4 7,9 4,8 5,4 5,0 4,2 3,2 4,0 6,2 10,4 8,8 11,7 8,2 13,0 5,9 10,8 4,7 1,8 1,5 0,8 1,2 -0,1 0,3 38,5 10,4 15,0 13,4 11,1 3,0 5,1 9,5 5,4 4,2 1,3 4,3 16,9 8,5 9,5 9,8


0,38 0,38 0,46

0,03 0,17 0,40 0,26

0,15 0,35 0,42 0,42 0,18 0,37 0,21 0,40

0,31 0,43 0,17 0,24 0,18 0,19 0,15

0,29 0,22

0,39 0,34 0,36

0,12 0,21 0,42 0,37 0,38 0,37 0,22 0,34 0,46

777 1.058 886 361 863 1.518 840 952 843 818 483 777 1.509 20 4.116 4.431 4.992 26 2.155 2.221 2.179 411 450 458 1.201 2.267 1.716 668 626 395 700 427 448 525 743 489 652 369 671 284 415 168 102 100 99 140 -15 35 1.214 592 559 87 252 235 371 1.031 1.000 512 282 643 50 22.907 24.638 27.946 0

1,22 1,10 1,32 1,03 0,13 0,21 0,62 0,53 0,47 0,43 0,11 0,28 0,43 0,13 0,86 0,56 0,87 0,13 0,29 0,50 0,61 0,45 0,41 0,25 0,51 0,50 0,52 0,32 0,34 0,33 0,25 0,19 0,28 0,41 0,70 0,56 0,77 0,56 0,89 0,38 0,70 0,33 0,13 0,11 0,06 0,09 -0,01 0,02 2,72 0,74 1,07 0,95 0,79 0,19 0,33 0,63 0,37 0,30 0,10 0,31 1,20 0,56 0,62 0,65

GJ Energiebesparing

0 0 0 0 40 68 10 11 15 12 14 17 33 0 27 60 69 0 0 0 0 3 2 0 0 26 34 10 14 7 22 14 0 5 8 12 12 3 5 6 8 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 2 7 18 10 0 0 0 0 325 430 448 0


0 0 0 0 783 1.286 181 207 265 211 253 306 606 0 494 1.093 1.257 0 0 0 0 61 41 0 0 470 612 190 265 131 420 269 0 100 152 210 211 53 95 105 139 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 40 125 327 187 0 0 0 0 5.931 7.845 8.120 0







systeemconcept

2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 1 1 1 1 1

jaar van monitoring

2001 2002 2003 2004 2005 2005 2001 2005 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2002 2001 2003 2000 2004 2005 1998 1999 2000 2001 2002 2000 2001 2002 2005 2002 2003 2004 2005

2005 2005 2005 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2004 2005

1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1

m3/h


110 110 188 25 25 25 25 25 25 25 25 25 25

80 110 188 25 25 25 25 25 25 25 25 25 25

100.000 230.000 310.000 69.000 69.000 69.000 69.000 69.000 69.000 69.000 69.000 57.000 57.000

125.000 170.000 170.000 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

42.180 181.240 130.410 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 353.830

27.374.169 37.473.965

190.300 346.160 218.060 15.142 34.301 45.510 214.156 58.696 20.945 111.076 66.681 41.300 49.570 1.411.897

64.848.134

232.480 527.400 348.470 15.142 34.301 45.510 214.156 58.696 20.945 111.076 66.681 41.300 49.570 1.765.727

135.219

362 1.110 1.294 36 97 116 839 120 92 502 120 239 163 5.090

165.127

0 801 1.713 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 2.514

300.347

-7,4

-1,6 -2,8 -5,1 -2,0 -2,4 -2,2 -3,4 -1,8 -3,8 -3,9 -1,5 -5,0 -2,8 -3,1

-4,3

4 van 4

7,3

362 onbekend onbekend 1.911 -10,0 10,0 3.007 -4,5 4,5 36 -6,0 0,0 97 -6,0 0,0 116 -6,0 0,0 839 -6,0 0,0 120 -6,0 0,0 92 -6,0 0,0 502 -6,0 0,0 120 -6,0 0,0 239 -5,0 0,0 163 -5,0 0,0 7.604 -6,0 1,2

3,8

0,0 3,8 11,3 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 6,1

1,8 2,8 6,4 1,0 1,3 2,5 7,5 0,6 1,4 1,4 3,8 3,5 3,9 2,7 2,5 1,7 3,5 2,3 2,6 3,7 3,4 4,4 2,6 4,5 2,9 3,3 4,4 3,8 4,2 3,9 5,5 6,6 6,2 0,0 2,7 2,5 5,2 6,8 3,9

m3/h


-3,3 -3,6 -6,5 -2,0 -1,7 -1,5 -7,5 -1,3 -3,8 -3,8 -5,3 -6,4 -6,2 -5,9 -5,4 -6,3 -7,6 -7,5 -7,2 -6,6 -6,8 -7,5 -5,0 -5,8 -5,1 -5,1 -5,1 -5,3 -5,8 -5,7 -5,8 -6,7 -6,8 -0,5 -2,8 -3,5 -7,6 -8,4 -5,1

m3


10,0 10,0 10,0 10,0 10,0 6,2 11,1 11,1 7,5 7,5 7,5 7,5 7,5 7,5 7,5 7,5 7,5 7,5 7,5 7,0 7,0 7,0 7,0 7,0 7,0 5,0 5,0 5,0 5,0 5,0 6,7 6,7 6,7 4,7 9,5 9,5 9,5 9,5 8,0

m3


-9,0 -9,0 -9,0 -9,0 -9,0 -8,5 -10,2 -10,2 -7,5 -7,5 -7,5 -7,5 -7,5 -7,5 -7,5 -7,5 -7,5 -7,5 -7,5 -6,0 -6,0 -6,0 -6,0 -6,0 -6,0 -6,2 -6,2 -6,2 -6,2 -6,2 -6,1 -6,1 -6,1 -5,2 -8,0 -8,0 -8,0 -8,0 -8,0

m3


746 1.517 2.303 531 386 655 893 24 215 461 660 636 763 641 520 583 1.078 1.235 1.583 495 501 720 350 609 83 4.688 8.254 6.374 9.309 6.900 4.439 4.821 4.638 4 240 240 178 298 257.902

m3


334 1.175 1.442 370 60 562 747 24 171 240 377 321 457 384 377 250 572 802 1.018 293 252 400 195 311 37 2.066 4.180 3.425 3.957 3.422 2.487 2.696 2.892 0 150 140 58 71 135.372

m3 V werkelijk totaal 412 342 861 161 326 93 146 0 44 221 283 315 306 257 143 333 506 433 565 202 249 320 155 298 46 2.622 4.074 2.949 5.352 3.478 1.952 2.125 1.746 4 90 100 120 227 122.530


264.887 448.783 309.968 401.577 207.957 243.811 102.647 33.182 115.000 200.608 130.112 120.722 144.007 158.033 154.834 173.428 197.278 354.371 409.526 95.230 96.050 115.600 90.420 104.330 18.667 986.331 1.502.008 1.261.980 1.603.584 1.282.986 679.243 623.435 622.887 6.957 75.720 73.200 23.160 32.220 50.831.014


157.204 367.384 195.315 331.556 39.099 191.190 85.844 33.157 105.000 150.502 84.413 78.267 101.479 120.440 132.051 128.098 139.701 304.539 342.082 68.880 64.560 78.810 63.910 59.750 10.825 545.858 813.765 785.701 807.481 758.934 389.522 351.517 402.064 0 48.480 48.370 9.550 8.950 30.266.076

MWht energie totaal

107.683 81.399 114.653 70.021 168.858 52.621 16.803 25 10.000 50.106 45.699 42.455 42.528 37.593 22.783 45.330 57.577 49.832 67.444 26.350 31.490 36.790 26.510 44.580 7.842 440.473 688.243 476.279 796.103 524.052 289.721 271.918 220.823 6.957 27.240 24.830 13.610 23.270 20.564.938


135.000 135.000 135.000 135.000 135.000 51.700 48.000 48.000 110.000 110.000 110.000 110.000 110.000 110.000 110.000 110.000 110.000 110.000 110.000 44.500 44.500 44.500 44.500 44.500 44.500 765.500 765.500 765.500 765.500 765.500 226.000 226.000 226.000 45.000 14.000 14.000 14.000 14.000


146.000 146.000 146.000 146.000 146.000 71.800 62.000 62.000 110.000 110.000 110.000 110.000 110.000 110.000 110.000 110.000 110.000 110.000 110.000 43.700 43.700 43.700 43.700 43.700 43.700 800.000 800.000 800.000 800.000 800.000 270.000 270.000 270.000 50.000 20.000 20.000 20.000 20.000


216 216 216 216 216 80 80 80 180 180 180 180 180 180 180 180 180 180 180 70 70 70 70 70 70 300 300 300 300 300 260 260 260 40 21 21 21 21


216 216 216 216 216 80 80 80 90 90 90 90 90 90 90 90 90 90 90 70 70 70 70 70 70 300 300 300 300 300 260 260 260 40 21 21 21 21

IF Technology

Alle gebruiksdoelen

67

63 64 65 66

Woningbouw

61 62

60

59

58

57

55 56

nr. 54

benuttingsfactor koude 0,3 0,3 0,3 0,3 0,3 0,3 0,3 0,3 0,3 0,3 0,3 0,3 0,3

1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 0,8 0,8 0,8 0,8 0,8

benuttingsfactor warmte 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1

0,3 0,3 0,3 0,3 0,3 0,3 0,3 0,3 0,3 0,3 0,3 0,3 0,3 0,3 0,3 0,3 0,3 0,3 0,3 0,3 0,3 0,3 0,3 0,3 0,3 0,3 0,3 0,3 0,3 0,3 0,3 0,3 0,3 1 1 1 1 1

SPF -58 341 986 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1.269

21.779

-4 24 70 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 90

8,2

-1,38 1,88 7,56 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 3,6

0,58

-0,10 0,13 0,54 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,25

0,26 0,42 1,07 0,10 0,17 0,38 1,27 0,04 0,18 0,17 0,62 0,56 0,62 0,42 0,37 0,23 0,56 0,33 0,39 0,58 0,53 0,71 0,40 0,73 0,46 0,51 0,72 0,60 0,68 0,62 0,91 1,11 1,04 0,00 0,31 0,29 0,68 0,91 0,59

GJ Energiebesparing

3,62 5,95 15,05 1,42 2,33 5,39 17,91 0,58 2,54 2,46 8,71 7,91 8,79 5,93 5,20 3,24 7,90 4,72 5,47 8,24 7,48 10,03 5,63 10,31 6,43 7,23 10,16 8,47 9,65 8,80 12,88 15,67 14,63 0,00 4,38 4,03 9,56 12,79 8,4

ton CO2 emissiereductie 40 155 208 33 6 73 109 1 19 26 52 44 63 51 49 29 78 102 132 40 34 56 25 44 5 279 586 472 552 473 355 390 417 0 15 14 6 8 17.981


568 2.186 2.939 472 91 1.030 1.538 19 266 371 735 619 892 714 687 415 1.103 1.438 1.870 568 483 791 360 616 70 3.944 8.271 6.658 7.793 6.678 5.016 5.508 5.884 0 212 195 91 115 253.828


42 307.445

0 14 114 43

18 28 64 10 13 25 75 6 14 14 39 36 39 28 25 17 36 23 26 37 34 44 26 45 30 33 45 38 43 39 55 67 62 27 25 53 69 42

SPF

49

16 28 51 21 25 22 34 18 38 39 16 50 29 30

33 36 65 20 17 15 75 13 38 38 54 64 62 59 54 64 76 75 73 66 69 75 51 58 51 52 51 54 58 58 58 68 69 5 29 35 76 85 51

100.540

0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

5.413

0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

4,7

0,0

6,4

3,6 4,0 8,0 1,8 1,3 1,1 9,4 0,8 4,3 4,3 6,4 7,9 7,6 7,2 6,5 7,8 9,5 9,4 9,1 8,2 8,5 9,4 6,0 7,0 6,0 6,1 6,1 6,4 7,1 7,0 7,1 8,4 8,5

407.986

-58 341 986 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1.269

955 2.515 3.857 595 313 1.089 1.696 19 309 586 1.029 955 1.216 985 836 769 1.653 1.908 2.480 784 750 1.138 519 929 117 6.649 12.470 9.719 13.417 10.326 7.068 7.786 7.758 0 212 195 91 115 355.428

27.192

-4 24 70 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 90

61 172 259 39 17 76 118 1 21 38 68 62 81 65 57 49 109 128 166 52 49 75 34 61 8 427 815 639 860 673 468 516 520 0 15 14 6 8 23.530

6,9

3,6

-1,4 1,9 7,6

4,4 4,0 9,6 12,8 7,7

3,6 5,6 12,4 1,5 1,5 4,5 16,5 0,6 2,7 2,9 7,9 7,9 8,4 6,2 5,4 4,4 8,4 5,4 6,1 8,2 7,8 9,8 5,7 8,9 6,3 6,7 8,3 7,7 8,4 8,0 10,4 12,5 12,5


0,25

0,00

0,35

0,19 0,22 0,44 0,09 0,06 0,05 0,52 0,03 0,23 0,23 0,35 0,43 0,42 0,40 0,36 0,43 0,53 0,52 0,50 0,45 0,47 0,52 0,33 0,38 0,33 0,33 0,33 0,35 0,39 0,38 0,39 0,46 0,47

0,46

0,25

-0,10 0,13 0,54

0,31 0,29 0,68 0,91 0,51

0,23 0,38 0,83 0,10 0,08 0,31 1,15 0,04 0,18 0,19 0,52 0,52 0,56 0,41 0,37 0,28 0,55 0,36 0,41 0,55 0,51 0,65 0,38 0,58 0,40 0,43 0,54 0,51 0,54 0,52 0,69 0,83 0,84

GJ Energiebesparing 20 18 51 6 10 3 9 0 2 12 16 18 18 15 8 19 30 26 34 12 15 19 9 17 3 147 229 167 308 200 112 126 103 0 0 0 0 0 5.549


386 329 918 123 222 59 158 0 43 215 294 335 325 271 149 354 549 470 610 216 267 347 159 313 47 2.705 4.199 3.061 5.624 3.648 2.052 2.277 1.874 0 0 0 0 0 101.600







warmteopslag in de praktijk

Recommend Documents