rivieren23 magazine Harm Edens bij zijn favoriete IJssel Drie Gelderse gedeputeerden over rivierontwikkeling Fort Vuren kan straks weer lang mee

Harm Edens bij zijn favoriete IJssel Drie Gelderse gedeputeerden over rivierontwikkeling Fort Vuren kan straks weer lang mee Beroepsbinnenvisser als levenswijze

23

magazine

rivieren zomer 2010

inhoud Rivierenmagazine is een gezamenlijke uitgave van Provincie Gelderland, Dienst Landelijk Gebied en Rijkswaterstaat Directie OostNederland teksten Ria Dubbeldam ([email protected]) & Annemiek Simons (Grafisch Atelier Wageningen) redactie Ria Dubbeldam, Wilma de Goede (DLG), Jack Broeksteeg (Rijkswaterstaat), Kees Pieters, Roy Hendriks, Margot Elbertsen (Provincie Gelderland) redactieadres Provincie Gelderland Ine Koenen-Wijers Postbus 9090, 6800 GX Arnhem t 026 3598028 e [email protected]

4

13

Rijnstrangen straks weer betere plek voor moerasvogels De provincie stelt 1,5 miljoen beschikbaar voor rietherstel in het Rijnstrangengebied. Ook komt er ruim 100 hectare rietmoeras bij. Bijzondere broedvogels zoals roerdomp, grote karekiet en zwarte stern profiteren hiervan.

De Natuurderij verbindt natuur, landbouw, waterberging en recreatie Annette Harberink over haar nieuwe boerderij in de uiterwaarden bij Diepenveen: ‘Dit is het mooiste project van Nederland. De landbouw staat geheel in dienst van de natuur.’

18 vormgeving Jeroen Brugman, Jelle de Gruyter (Grafisch Atelier Wageningen) 2 druk Moderndruk b.v., Bennekom oplage 8500 ISSN 1388 - 1418 Het Rivierenmagazine verschijnt twee keer per jaar. De uitgave is voor mensen die in het Gelderse Rivierengebied wonen en/of werken. U kunt een gratis abonnement aanvragen bij het redactieadres.

6 Beroepsbinnenvisser als levenswijze Voor vader en zoon Komen is vissen een levenswijze, en dat merk je aan alles. Sinds 1975 vist Frans senior met een authentieke IJsselmeerkotter. Frans junior ging als kleine jongen in de weekenden al mee.

8 ‘Rivierverruiming biedt uiteenlopende kansen voor de regio’ Provincie Gelderland ziet in de maatregelen voor rivierverruiming kansen voor versterking van de economie en natuur. Drie gedeputeerden – Harry Keereweer, Co Verdaas en Theo Peters – aan het woord.

‘Langs de IJsseldijk kom je de meest beeldschone dingen tegen’ Harm Edens vindt het beklagenswaardig wat er rondom Zutphen en Kampen in het kader van Ruimte voor de Rivier gaat gebeuren. Met zijn scherpe tong spaart hij niemand, vooral beleidsmakers moeten het ontgelden. En verder 10 Rondom Maas en Waal 16 Rondom Rijn en IJssel 18 Mijn mooiste plek 20 Ruimte voor de Rivier in de regio 24 Fort Vuren kan straks weer lang mee 26 Rivierennieuws 29 Column 30 Het bezoeken waard 32 Werk in uitvoering 34 Rivierenboeken 35 Websites 36 Waargenomen

foto Wim van Hof/bvBeeld

van de redactie

3

Biodiversiteit langs de rivieren Extra aandacht voor onze natuurlijke rijkdom is nodig, daarom hebben de Verenigde Naties 2010 uitgeroepen tot Internationaal Jaar van de Biodiversiteit. Ondanks goede voornemens loopt de biodiversiteit wereldwijd terug, ook in Nederland. Toch is het niet een en al treurnis. Natuurontwikkeling langs rivieren en moerassen bijvoorbeeld levert zichtbare resultaten op. Ooievaars en grote zilverreigers zijn al geen zeldzaamheid meer. Minder zichtbaar, maar zeker bijzonder is de terugkeer van de bever. Sinds de bever eind jaren tachtig is uitgezet, verspreidt het dier zich succesvol langs de rivieren. Nederland telt nu ongeveer 450 bevers, met dank aan de ontwikkeling van riviernatuur. Het resultaat van ruim twintig jaar natuurontwikkeling is al goed te zien langs de Maas. Tal van (bijna) verdwenen plantenen diersoorten zijn terug, bleek in het project Maas in Beeld. Planten als wilde marjolein, rode ogentroost en kruisbladwalstro en vogelsoorten als roodborsttapuit en zwarte wouw maken een opmars. Door klimaatverandering trekken soorten uit warmere streken, zoals de zuidelijke keizerlibel, boomkrekel en de koninginnenpage langs de rivieren naar het noorden. In de uiterwaarden van de Rijntakken loopt nu ook een grootschalige inventarisatie. Bijzondere ontdekkingen zijn al gedaan, zoals grote hoeveelheden brede ereprijs op de Ewijkse Plaat langs de Waal, duizenden poleiplanten in de Klompenwaard

op het splitsingspunt van Neder-Rijn en Waal en vele moerassprinkhanen in de Duursche Waarden langs de IJssel. Het is wachten op de definitieve resultaten van het onderzoek. Ondertussen gaat het werk aan versterking van leefgebieden van zeldzame planten en dieren onverminderd door. In het Rijnstrangengebied wordt rietmoeras hersteld, dat door verwaarlozing in slechte staat is geraakt. De bedoeling is dat het weer nat wordt in het gebied, waardoor het er voor moerasvogels zoals roerdomp, grote karekiet en zwarte stern weer een stuk aantrekkelijker zal zijn. Een opmerkelijk initiatief is De Natuurderij. Dit nieuwe bedrijf in de IJsseluiterwaarden bij Diepenveen, gaat via agrarisch natuurbeheer bewust de biodiversiteit versterken. Er komen bloemrijke graslanden waar dagvlinders, bijen en hommels op afkomen, akkers met klaproos, korenbloem en bolderik en meidoorn- en sleedoornstruwelen waar zangvogels graag vertoeven. Veel gebieden zijn pas recent in ontwikkeling, dus de komende jaren zijn veel meer mooie waarnemingen te verwachten. Voorlopig vormt het Nederlandse rivierengebied een inspirerend voorbeeld van biodiversiteitsontwikkeling. Namens de redactie, Ria Dubbeldam

4

Rijnstrangen straks weer betere plek voor moerasvogels

Het rietmoeras in het Rijnstrangengebied trekt kwetsbare broedvogels aan, zoals de roerdomp en grote

karekiet, maar ook de zilverreiger, blauwborst en zwarte stern. Groot onderhoud is nodig, maar er komt ook ruim 100 hectare

‘Voor 1930 was er nog een open verbinding met de Rijn, waardoor het water in de strangen tot 14 meter kon stijgen’, vertelt Teun Spek, terwijl hij vanaf OudZevenaar het Rijnstrangengebied inrijdt. ‘Toen was er nog geen moeras. In de jaren zestig van de vorige eeuw is het gemaal Kandia gebouwd. Sindsdien is de waterstand in de Rijnstrangen te beheersen. De rivierinvloed nam af en daarmee ook de dynamiek van sterke overstroming, waardoor rietmoeras kon ontstaan. Het rietmoeras is er echter slecht aan toe. Als het niet wordt onderhouden, verlandt het. Spek legt uit: ‘Eerst is er waterriet, dat ontwikkelt zich tot moeraslandriet, dan ontstaan er wilgenbosjes en uit-

rietmoeras bij. ‘Het wordt weer een betere plek voor de broedvogels’, zegt Teun Spek van provincie Gelderland.

eindelijk krijg je droog land. Het wordt dus vanzelf steeds droger, alleen door ingrijpen kun je verlanding tegengaan.’

Grote schaal De provincie heeft 1,5 miljoen beschikbaar gesteld om het riet te herstellen. Dienst Landelijk Gebied adviseert de eigenaren van het rietmoeras, Staatsbosbeheer en Stichting Twickel, in de aanpak van het herstel. ‘Dit is de eerste keer dat rietherstel op zo’n grote schaal plaatsvindt in de Rijnstrangen. Er is nu 70 à 90 hectare riet. Hiervan willen we 40 tot 60 hectare aanpakken. We beginnen met kleine proefstukken. Van de oever tot enkele meters het water in

leggen we de waterbodem op een kleine helling. Het riet vindt dan zelf de beste plek om te groeien. Naast het rietherstel nemen we maatregelen om het gebied te vernatten. Maar er komt ook nieuwe natuur, met rietmoeras, natte graslanden, droge graslanden en bos, bijvoorbeeld in de Kleine Gelderse Waard en langs beide strangen. Het gaat hier in totaal om een gebied van circa 700 hectare. Als alles is uitgevoerd, zal er in de toekomst tussen de 250 en 300 hectare rietmoeras zijn.

Papegaaizwam Spek stapt uit in de Rosandse polder, waar de Oude Rijnstrang doorheen meandert. ‘Hier gaan we proberen

Op de achtergrond werkzaamheden voor de aanleg van nieuw rietmoeras.

grondwater in de strang te krijgen. Dit kan bijvoorbeeld door het plaatsen van een terugslagklep die voorkomt dat er rivierwater in de strang komt. Bijzondere planten als fontijnkruid en krabbescheer kunnen minder goed tegen rivierwater. Door een mix van regen- en grondwater zal een uitstekende waterkwaliteit ontstaan. Voor mensen wordt het gebied aantrekkelijk gemaakt door nieuwe struinpaden langs de strangen. Wat opvalt is dat landbouw en natuur hier heel goed naast elkaar kunnen bestaan. ‘Er is voldoende grond tussen het moerasgebied en het boerenland. Dat fungeert als buffer voor de uitspoeling van meststoffen. De boeren willen helaas niet aan agrarisch natuurbeheer doen, en dat betekent dat er geen bloemrijke graslanden zullen komen.’ Wel heeft Staatsbosbeheer hier 15 hectare grasland in maaibeheer. Daar schieten dan ook direct zeldzame paddenstoelen uit de grond, zoals de papegaaizwam.

Beheervariant Het rietherstel is een aanzet voor de vele volgende maatregelen. Het Rijnstrangengebied is onlangs aangewezen als Natura 2000-gebied. En vanaf 2004 lagen er al natuurdoelstellingen via het project Gewenst Grond- en Oppervlaktewaterregime (GGOR). Spek: ‘Dat GGOR-project is nog niet uitgevoerd en de beheerplannen van Natura 2000 zijn in voorbereiding. Uiteindelijk is het de bedoeling dat er een nieuw evenwicht komt tussen de landbouw en natuur. Optimaal voor een rietmoeras is als het water niet te snel

zakt, dus lang vastgehouden wordt. Maar vernatting is nadelig voor de landbouw. Ze kunnen minder goed het land op en de opbrengsten liggen lager. Dus zijn we op zoek naar goede oplossingen zoals grondruil en agrarisch natuurbeheer. Daarvoor zijn we in gesprek met boeren, veelal melkveehouders met akkerbouw.’ Spek rijdt verder. Over de Ooysedijk richting het westen. Via de Berghoofdseweg buigt hij af naar het zuiden. Bij de Hoofdstrang stapt hij uit. Hier ligt een trekpontje, het Berghoofdse Veer. Spek haalt het pontje naar zijn kant en leunend over de reling, vertelt hij: ‘Hier is al zes weken geen rivierwater ingestroomd. Het water is nu heel helder.’ Dit is het kerngebied van het rietmoeras. Hier ziet het er ongeveer uit zoals het in de rest van het gebied moet worden. Toch zijn er nog iets te veel tekenen van verlanding: rietpollen, lisdodde en wilgen. ‘We gaan daarom houtopslag van wilgen verwijderen, riet maaien en dood plantenmateriaal verwijderen en afvoeren. Hiermee willen we de omstandigheden voor waterriet weer herstellen. Het moeras kan straks weer twintig jaar vooruit.’

Duitse buren De tocht vervolgt door Pannerden, over de Bijlandse weg langs de Boven-Rijn. Spek passeert zandwinplas de Bijland, komt langs de Spijkse polder, steekt de Duitse grens over en komt bij Hoch Elten aan. In het stroompje Die Wild ligt een Nederlandse stuw, die het peil regelt van het water dat vanuit Die Wild naar de

Hoofdstrang stroomt. Om de juiste aanvoer van water en de gewenste waterkwaliteit te krijgen, is samenwerking met de buren nodig. Enkele kilometers verderop is een waterverdeelwerk. Daar kun je water naar de Rijnstrangen of naar een kanaal sturen. Het verdeelwerk is al oud en moet nodig vernieuwd. ‘We hebben de Duitsers gevraagd om in het nieuwe ontwerp voor het verdeelwerk mee te nemen dat er meer water naar de Rijnstrangen kan. Meer water betekent meer stroming door de Wild en kortere verblijftijden van water in de strangen en dus meer verversing. Dat is goed voor de waterkwaliteit. Als laatste stapt Spek uit bij de Erfkamerlingschap in de gemeente Rijnwaarden, waar Staatsbosbeheer natuur ontwikkelt en 20 hectare rietmoeras heeft aangelegd. Spek: Hier wordt op verschillende manieren rietmoeras gemaakt om te kijken wat het beste werkt. Pas over vijf tot tien jaar zijn de resultaten zichtbaar en kan Staatsbosbeheer er iets over zeggen.’ Spek pakt ondertussen zijn camera en fotografeert bijzondere sleutelbloemen in het veld. ‘Het is heel apart’, zegt Spek. ‘Sleutelbloemen houden van kwelgronden, maar hier is helemaal geen kwel. De kalkrijke klei zou een verklaring kunnen zijn voor de aanwezigheid van deze bloem.’ Meer informatie: Teun Spek, provincie Gelderland, t 026 3598824, e [email protected] of Karel Morssink, Dienst Landelijk Gebied, e [email protected]

5

wonen & werken Het is een uitstervend beroep, de riviervisserij. Maar met visserijbedrijf Frans Komen & Zn

gaat het goed. Door keihard te werken en slimme keuzes te maken, blijft het bedrijf gezond.

foto’s: bvbeeld

Frans Komen: ‘Ik zou nooit meer iets anders willen doen!’

Beroepsbinnenvisser als levenswijze

6

‘Het wordt nu wel weer eens tijd voor een snoekbaars’, merkt beroepsvisser Frans Komen wat ongedurig op, terwijl hij samen met zijn zoon Frans de visnetten uit het water trekt. Ze halen de een na de andere brasem uit de netten, een karperachtige vis, met zilverkleurige flanken die later meer bronskleurig worden. ‘Brasem is eigenlijk bijvangst’, legt vader Komen uit. ‘Want deze grootmazige netten zijn speciaal gemaakt om snoekbaars te vangen. Snoekbaars kan wel zo’n 14 euro per kilo opleveren, 14 maal de opbrengst van een kilo brasem.’

Een half woord Voor vader en zoon Komen is vissen een levenswijze, en dat merk je aan alles. Sinds 1975 vist Frans senior (56) in het stroomgebied van de Rijn, met de authentieke IJsselmeerkotter DV1 uit 1947. Frans junior (28) ging als kleine jongen in de weekenden al mee met zijn vader en tien jaar geleden stapte hij fulltime in het bedrijf. Vader en zoon zijn op elkaar ingespeeld, aan een half woord hebben ze genoeg. Ruzie maken doen ze niet, wel zijn er vaak discussies. Steeds vaker vertelt Frans junior zijn vader wat hij moet doen, maar daar lijkt vader geen

moeite mee te hebben. Maar wat vooral opvalt, is het plezier dat ze hebben in hun werk.

Leven op de boot In het vooronder van de kotter, met een bord kippensoep en krentenbollen op het kleine uitklaptafeltje, vertellen vader en zoon over dit vissersleven. Frans senior: ‘We vissen het hele jaar. In de zomermaanden vangen we vooral paling. We ankeren dan tussen de kribben, en bevissen het omliggende gebied met fuiken en een elektro-visaggregaat. De paling gaat naar rokerijen. Dit jaar mag vanaf september niet meer gevist worden op paling, vanwege de verminderde aalstand. In de wintermaanden vangen we schubvis, vooral snoekbaars, voorn en brasem. De brasem gaat naar Rusland en andere Oostbloklanden; ze zijn er daar dol op. De snoekbaars, een duurdere consumptievis, gaat veelal naar Frankrijk.’ Het volle jaar leven de mannen vijf dagen per week op de boot, om in het weekend terug te keren naar hun gezinnen in Terwolde en Deventer. Zomer en winter speelt een groot deel van hun leven zich af op de kleine oppervlakte van de boot:

geen douche of toilet, wel een knus vooronder met een petroleumkachel, kleine kooien om in te slapen, een boekenkast met naslagwerken en een voorraadkast met genoeg voedsel om de dagen mee door te komen. In de kombuis maakt Frans junior iedere dag een goed bord eten klaar op een gasstel. Ook moeten vader en zoon het hebben van de contacten op het vaste land. Bijvoorbeeld als de melk op is. Na een werkweek vissen, varen de mannen terug naar het beginpunt en laden daar hun pick-up in met de in ijs bewaarde vis. Op naar de visafslag in Urk, waar ze een goede prijs proberen te krijgen voor de vis.

Visrechten Frans Komen & Zn onderscheidt zich niet alleen door de authentieke kotter van andere beroepsbinnenvissers; ook is het visserijbedrijf eigenzinnig vanwege de ecologische wijze van vissen. Dat gebeurt namelijk met voor iedere vissoort speciaal gemaakte vistuigen en gespreid over een groot gebied. Naast de consumptievis, vangt Frans Komen & Zn ook allerlei andere soorten vis, die als pootvis verkocht wordt aan bijvoorbeeld België. Daar wordt veel vis uitgezet in hengelwater. Ten slotte

7 Frans Komen junior houdt tevreden een gevangen snoekbaars vast. Die kan wel 14 euro per kilo opleveren.

voert Frans Komen & Zn visonderzoek uit. Ze monitoren bijvoorbeeld de visstand en verzamelen andere ecologische gegevens in opdracht van IMARES, het visserijinstituut van Wageningen UR. In Nederland mag je niet zomaar ergens een hengel uitwerpen of een visnet neerlaten. Daar heb je visrechten voor nodig. Frans Komen & Zn beschikt op de IJssel en de Twentekanalen over de benodigde aalvisrechten om in de zomer op paling te mogen vissen. Daarnaast heeft het bedrijf sinds 2000 zogenaamde ‘heerlijke visrechten’ in bezit. Dat zijn visrechten op de Rijn en de Waal, vanaf

het punt waar de Rijn Nederland binnenstroomt tot aan Bemmel, waardoor het bedrijf naast de aalvisserij ook in de wintermaanden kan vissen op schubvis. ‘De heerlijke visrechten stammen nog uit de middeleeuwen’, vertelt Frans senior. ‘Machtige adellijke grootgrondbezitters waren de eigenaren van een heerlijkheid met de daarbij horende visrechten. Het zijn rechten om met uitsluiting van anderen te mogen vissen op andermans gronden.’ Komen verduidelijkt: ‘De ondergrond van de rivier is van de Staat, maar wij zijn de eigenaren van het volledig visrecht.’ Frans senior heeft de vorige eigenaren van de heerlijke visrechten opgespoord, en in totaal vijf van deze oude zakelijke rechten kunnen bemachtigen. Daar hangt een flink prijskaartje aan, maar stelt wel het voortbestaan van Frans Komen & Zn zeker.

Uitstervend beroep De heerlijke visrechten zijn inderdaad de redding geweest voor het bedrijf, benadrukt Frans senior. ‘Veel beroepsbinnen-

vissers hebben slechts aalrechten en kunnen dus thans vijf maanden in de zomer vissen. Er zijn nog ongeveer 120 beroepsbinnenvissers in Nederland, en de komende jaren zal dat alleen nog maar minder worden, het is echt een uitstervend beroep. Terwijl wij toch van belang zijn voor de economie, we genereren met onze visvangst werkgelegenheid. Urk leeft van bedrijfjes zoals de onze!’ Maar het wordt steeds moeilijker, ook door alle regelgeving in Nederland, zegt Frans senior. ‘We hebben te maken met Natura 2000, Kaderrichtlijn Water, kribverlaging voor Ruimte voor de Rivier en ga zo maar door. En dit jaar mag er ook nog eens drie maanden niet gevist worden op paling. Maar het probleem van de teruglopende palingstanden ligt vooral bij de landen waar ze de glasaal, de jonge paling, massaal wegvangen. Aal is heel belangrijk voor de beroepsvisserij. ’t Is heel tragisch en vergelijkbaar met de boeren in Nederland die noodgedwongen moeten stoppen. Maar wij willen niets anders dan vissen, en gaan er zeker mee door!’

Het rijksprogramma Ruimte voor de Rivier legt de nadruk op een veilig en aantrekkelijk stroomgebied van de Rijn en

een klein stukje Maas. Provincie Gelderland met 300 kilometer aan rivieren ziet gelijkertijd kansen voor versterking van

de economie en natuur. Drie gedeputeerden – Harry Keereweer, Co Verdaas en Theo Peters – aan het woord.

‘Rivierverruiming biedt veel kansen voor de regio’ Na enige jaren voorbereiding was het zover: de Planologische Kernbeslissing (PKB) Ruimte voor de Rivier kwam begin 2007 door het parlement. De planvorming kon beginnen voor 39 maatregelen langs de Neder-Rijn/Lek, Waal, IJssel en het stukje Maas (stroomafwaarts van Hedikhuizen, nabij Den Bosch). In 2015 moeten alle maatregelen klaar zijn. De veiligheid van 4 miljoen mensen is dan gewaarborgd en langs de rivieren moet het dan mooier en aantrekkelijker zijn.

8

Tijd dringt

foto Wim van Hof / bvBeeld

Hoe staat het 3,5 jaar na het PKB-besluit ervoor met een twintigtal maatregelen in Gelderland? Gedeputeerde landelijk gebied en water Harry Keereweer: ‘Alleen het project Hondsbroeksche Pleij in Westervoort liep al en is bijna klaar. Een groot aantal projecten komen over niet al te lange tijd in uitvoering. De tijd

gaat dringen, maar ik ga er vanuit dat in 2015 een aantal projecten helemaal klaar is en de rest in uitvoering. Met name de grote projecten kosten tijd. Bij Veessen-Wapenveld (IJssel), IJsselsprong bij Zutphen en Veur-Lent (Waal bij Nijmegen) bijvoorbeeld is een zorgvuldige voorbereiding nodig. Deze projecten hebben grote consequenties.’ Er kwam en komt dan ook de nodige weerstand vanuit deze gebieden. Keereweer: ‘Aanvankelijk was heel Nijmegen en Lent tegen de dijkteruglegging en aanleg van een nevengeul bij de flessenhals in de Waal. Er moeten vijftig woningen en enkele bedrijven voor wijken. De gemeente had ook bezwaren, maar toen ze de kansen voor gebiedsontwikkeling zag, heeft ze het project helemaal omarmd. De gemeente is nu zelfs projectleider.’ Keereweer heeft Veessen-Wapenveld onder zijn hoede, waar in een meander

van de IJssel een groene geul moet komen die gemiddeld eens in een mensenleven zal volstromen. ‘Het is een grote ingreep. Daarom is het heel belangrijk iets terug te doen. We willen het gebied een impuls geven. De landbouw moet zijn bestaansrecht houden, er komt natuur en nieuwe kansen voor recreatie en recreatiegerelateerde bedrijvigheid.’

IJsselsprong Keereweers collega Theo Peters van wonen en regionale samenwerking gaat over de IJsselsprong bij Zutphen. Ruimte voor de Rivier heeft hier twee dijkterugleggingen gepland (ten noorden en zuiden van Zutphen) en een reservering voor een ingrijpende bypass. Het plan is ontstaan om de dijkterugleggingen te combineren met een extra geul in de uiterwaarden bij Zutphen, natuurontwikkeling, aanpak van de verkeersproblemen

foto provincie Gelderland

Nieuwe deltacommissaris Wim Kuijken (rechts) op werkbezoek bij provincie Gelderland. Midden op de foto: gedeputeerde Harry Keereweer.

en woningbouw. Het “blauwe” deel van de IJsselsprong financiert het Rijk en aan het groene, grijze en rode deel betaalt de provincie 68 miljoen mee. De riviermaatregelen moeten in 2015 klaar zijn. Peters denkt dat dit haalbaar is. ‘Er is geen enkele aanleiding om te denken dat het niet lukt. Het geld is er en Waterschap Veluwe voert het uit.’ De andere ontwikkelingen hebben minder haast. De wegen aan de westoever van de IJssel kunnen eventueel later worden aangepakt en dat geldt nog meer voor de woningbouw. Peters: ‘Maximaal 3000 woningen zijn er gepland voor rond 2018-2020. We moeten nog zien hoeveel woningen er daadwerkelijk nodig zijn in deze periode van economische recessie. We moeten niet bouwen voor leegstand. Maar het is wel een reuze interessante plek om te bouwen. Je krijgt een uniek woonmilieu aan het water met veel recreatieve voorzieningen. Zonder die woningen krijgt het totale plan onvoldoende ruimtelijke kwaliteit.’

voorlopig niet nog eens op de schop. Dat biedt zekerheid voor boeren, bedrijven en bewoners. En het bespaart de maatschappij veel geld. Iedereen heeft er baat bij.’ Gedeputeerde ruimtelijke ordening en ontgrondingen Co Verdaas, die WaalWeelde met circa vijftig projecten langs de Waal in zijn portefeuille heeft, geeft een voorbeeld. ‘We kennen een grind- en sierstenenbedrijf in een uiterwaard die kan blijven als er een dure brug op palen wordt gebouwd naar het terrein op de terp. Maar je weet dat er op de lange termijn nog meer water komt en dat het bedrijf dan wel weg moet. Dus waarom zou je nu investeren in een dure brug? Het is weggegooid geld. Het is beter om in overleg met het bedrijf nu al een nieuwe locatie te zoeken, waar het bedrijf bovendien ook groeikansen krijgt.’

Bezoek deltacommissaris Gelderland werkt dus toekomstgericht aan hoogwaterveiligheid. De deltacommissaris Wim Kuijken – een nieuwe

functie sinds februari 2010 – heeft in maart Gelderland bezocht om te kijken hoe de provincie te werk gaat. De deltacommisaris haalde uit WaalWeelde veel inspiratie. ‘Hij is enthousiast over hoe we bezig zijn’, zegt Verdaas. ‘WaalWeelde loopt voorop. Hiermee is nu al zichtbaar te maken wat de bedoeling is van het Deltaprogramma. WaalWeelde zal zeker leiden tot twee, drie voorbeeldprojecten, om te laten zien hoe we ons kunnen voorbereiden op klimaatverandering.’ WaalWeelde valt niet onder Ruimte voor de Rivier: het initiatief is in de regio ontstaan om meer met de Waal te doen dan een waterstandsdaling realiseren. De regio ziet ruimte voor de ontwikkeling van natuur, economische bedrijvigheid, toerisme en cultuurhistorie. ‘WaalWeelde gaat tientallen jaren lopen. De bekendheid begint te komen’, zegt Verdaas, ‘niet in de laatste plaats door initiatieven waar commotie over is. Op enkele plaatsen loopt de emotie al flink op, bijvoorbeeld over waar verspreid liggende, watergebonden bedrijvigheid geclusterd kan worden.’ De gedeputeerde wijst op de tien WaalWeelde-projecten die voorrang krijgen. Als het aan Verdaas ligt, gaat nog dit jaar de schop in de grond van de Hurwenensche Uiterwaarden en Heesseltsche Waarden (zie pag 10). Dat zal WaalWeelde tastbaarder maken. ‘Uiteindelijk gaat het erom, dat de Waal weer van de mensen wordt. Nu is het vooral een afvoerkanaal van water en een verkeersweg voor scheepvaart. Mijn droom is dat je letterlijk overal bij de rivier kunt komen en vier dagen lang door wilde natuur van de uiterwaarden kunt struinen. Onze riviernatuur is heel bijzonder. Die moeten we koesteren en beleefbaar maken.’

Klimaatsbestendig Een werkbezoek van gedeputeerde Co Verdaas (rechts) aan de Drutensche Waarden. foto provincie Gelderland

De riviermaatregelen van de IJsselsprong, Veessen-Wapenveld en diverse andere projecten zoals Rijnglorie van gemeente Culemborg en WaalWeelde gaan verder dan de doelstelling van Ruimte voor de Rivier. De PKB gaat uit van een veilige situatie van 2015 tot 2050. Provincie Gelderland kijkt bij grotere projecten nu al naar veiligheid rond 2100. Keereweer: ‘Daarmee zijn we straks in één keer klaar voor het nationale Deltaprogramma, waarmee Nederland zich voorbereidt op de klimaatverandering in deze eeuw. Als we de rivieren nu al klimaatbestendig krijgen voor 2100, dan hoeven de gebieden

9

rondom maas en waal Handreiking verbetert plan Heesseltsche Waarden Het project Heesseltsche Waarden moet gaan zorgen voor waterstanddaling, gecombineerd met een flinke portie nieuwe natuur. Om daarvoor een zo goed mogelijk plan te maken is de Handreiking ruimtelijke kwaliteit voor de Waal toegepast. Met succes. In een eerdere fase was een lange geul bedacht, maar een kortere geul is eigenlijk beter. van Ruimte voor de Rivier. Toen eenmaal in 2008 duidelijk was dat het er buiten zou vallen, heeft Rijkswaterstaat het project weer opgepakt en een MER-studie gestart. Het project valt nu onder Nadere Uitwerking Rivierengebied (NURG), waarbij het in eerste instantie draait om natuurontwikkeling. De vaart zit er inmiddels weer in en er ligt nu een nieuw voorkeursalternatief, waarin de kwaliteiten van de uiterwaard beter tot hun recht komen. De provincie heeft het project ook in de toptien van WaalWeelde-projecten (zie pag. 20) opgenomen.

Subtielere ingrepen Het voorkeursalternatief is in samenspraak met bewoners opgesteld. Bekeken is waar en hoe de ruimtelijke kwaliteit van het Compromisplan kon worden verbeterd. ‘De handreiking bleek een mooi middel om met bewoners in contact te komen’, zegt Van Winden. ‘Over een tech-

Het voorkeursalternatief voor de Heesseltsche Waarden met een kortere geul. illustratie Bureau Stroming

10

Bij uiterwaardprojecten wordt steeds vaker met een handreiking ruimtelijke kwaliteit gewerkt. Het zijn hulpmiddelen bij het maken van inrichtingsplannen. Zowel voor de Rijn, de Waal als de IJssel is er een handreiking, waarin de karakteristieken en kwaliteiten van die rivier zijn vastgelegd. Alphons van der Winden van Bureau Stroming vertelt hoe zo’n handreiking voor het project Heesseltsche Waarden heeft uitgepakt. ‘We zijn een van de bureaus die aan de handreiking voor de Waal heeft gewerkt. Omdat we ook het ontwerpbureau voor de Heesseltsche Waarden zijn, konden we hem gelijk toepassen. Het uitgangspunt voor de planstudie die we nu uitvoeren, was het Compromisplan uit 2004, die zoals de naam al aangeeft met veel moeite tot stand is gekomen. Dit plan is indertijd niet verder uitgewerkt, omdat onduidelijk was of het gebied onderdeel zou worden

nische maatregel als waterstanddaling ben je snel uitgepraat. Over de inrichting van een uiterwaard heeft iedereen wat te zeggen. De toepassing van de handreiking heeft uiteindelijk tot een flink aantal aanpassingen geleid. De belangrijkste is het inkorten en beter inpassen van de lange geul. Die geul lag moeilijk in de omgeving, maar bleek bovendien negatief voor de ruimtelijke kwaliteit. Een korte geul bleek goed mogelijk en zelfs zo dat het nog gunstiger uitpakt voor waterstanddaling. Ook de verplaatsing van de zomerkade bleek, tot opluchting van bewoners, niet nodig. De rivierverruiming kan op een mooiere manier worden gerealiseerd. We kunnen nu voor de rivierverruiming met veel subtielere ingrepen aan de slag gaan en tegelijkertijd de kwaliteit van het gebied sterk verbeteren.’ De handreiking ruimtelijke kwaliteit heeft zo aan haar doelstelling voldaan: het geven van inspiratie voor passende ingrepen in de uiterwaarden. Meer informatie: Alphons van der Winden, Bureau Stroming, t 024 3512152, e [email protected]

foto DLG

Militair complex Alverne wordt teruggegeven aan de natuur `

Met verkoop van het 20 hectare groot complex komt er een einde aan een bijna drie jaar durende zoektocht om een nieuwe bestemming te vinden. Sinds het begin van de Koude Oorlog was een van de vele in Nederland verspreid liggende opslagplaatsen. Deze voorzagen in geval van oorlogsdreiging  in snelle levering van voertuigen, goederen, geschut, persoonlijke bewapening en handmunitie voor de te mobiliseren eenheden. Met de val van de Berlijnse Muur en de beëindiging van de Koude Oorlog heeft Defensie veel complexen afgestoten.

Cultuurhistorie Om het complex grotendeels terug te geven aan de natuur worden bijna alle 33 opslagloodsen gesloopt en de bijbehorende militaire wegen verwijderd. ‘Drie munitieloodsen blijven behouden’, zegt Michel Ronden van Dienst Landelijk Gebied. ‘Daarmee blijft de cultuurhistorie zichtbaar.’ In ruil voor de sloopwerkzaamheden mogen de twee ontwikkelaars circa dertig wooneenheden bouwen. De voorwaarde is dat ze passen in het groene karakter. ‘De woningen komen in een hoek van het terrein en krijgen een militaire stijl’, zegt Ronden. ‘Bewust is ervoor gekozen geen grote villa’s te bouwen, maar bescheiden woningen die wat op loodsen lijken.’ Ronden is te spreken over de verkoop. ‘Probeer in deze tijd maar eens kopers te vinden voor zo’n bijzonder project.’ Over maximal drie jaar zijn de ondernemers klaar met de inrichting van

Bijna alle militaire gebouwen en wegen op mobilisatiecomplex Alverne zullen worden gesloopt.

het terrein. Dan dragen zij meer dan 80 procent over aan Staatsbosbeheer, die het gebied gaat beheren. De drie munitieloodsen gaan naar de gemeente. Het natuurdeel wordt ná de herinrichting

volledig openbaar toegankelijk voor wandelaars en fietsers. Meer informatie: Michel Ronden, Dienst Landelijk Gebied, t 026 3781523 of i www.ontwikkelingmilitaireterreinen.nl

Bezoekerscentrum zet heerlijkheden in het zonnetje

11

Geldersch Landschap & Geldersche Kasteelen heeft een nieuw bezoekerscentrum in het Land van Maas en Waal geopend. Het is gevestigd in de Vlaamse schuur van Heerlijkheid Leur. Binnen trekt een grote projectiewand en een lange tafel gelijk de aandacht. Ze vertellen het verhaal van de elf heerlijkheden van het Land van Maas en Waal. Heerlijkheden ontstonden in de vroege middeleeuwen. Grondbezitters en kerkelijke leiders verwierven economische, politieke en juridische macht over stukken land. Zij noemden zich ‘heer’ en het gebied waarover zij gezag uitoefenden een ‘heerlijkheid’. De heerlijkheden hebben een grote invloed op het landschap van het Land van Maas en Waal gehad, in de vorm van landgoederen, kastelen, kerken, boerderijen, dorpsuitbreidingen, infrastructuur en waterbeheersing. Het bezoekerscentrum is een uitstekend beginpunt voor wandelingen en fietstochten. Het vormt de uitvalsbasis voor een bezoek aan het Land van Maas en Waal. Meer informatie: Bezoekerscentrum Land van de Heerlijkheden, Leur, t 024 6451558, e [email protected] foto Bezoekerscentrum Land van de Heerlijkheden

Mobilisatiecomplex Alverna op het Rivierduin in Wijchen is verkocht aan twee plaatselijke ondernemers. De acte is 1 juni ondertekend. De ondernemers mogen er beperkt woningen bouwen, onder de voorwaarde dat er grootschalig natuurherstel komt op dit voormalige militaire complex. Alverna ligt in een fraaie landschappelijke omgeving met hoge cultuurhistorische en ecologische kwaliteiten.

Vaargeul voor recreatievaart bij Nijmegen Tot november is er een speciale vaargeul voor de recreatievaart op de Waal, bij de bocht van Nijmegen. Door de beroepsvaart en recreatievaart van elkaar te scheiden moet het er veiliger worden. ‘Bij ons zijn weliswaar geen ongelukken bekend’, zegt Roel Harbers van het Watersportverbond, ‘maar het wordt wel steeds drukker op de Waal.’ De Watersportbond maakt zich al jaren hard voor een oplossing in de bocht van de Waal. Uiteindelijk is na intensief overleg tussen Watersportverbond, Koninklijke Schuttevaer (vereniging van de beroepsvaart) en Rijkswaterstaat een oplossing gevonden. Onder de naam “Samen door de bocht” is een proef van start gegaan. Met een betonde vaargeul is een veilige noord-zuidverbinding gemaakt voor recreatievaarders die van de Maas naar de IJssel willen en omgekeerd.

Harbers: ‘De situatie voor de recreatievaarders komend vanuit het MaasWaalkanaal is het lastigst. Ze gaan de Waal op en een stuk verderop het Pannerdensch Kanaal in richting de IJssel. Recreatievaarders staken meestal al op eigen initiatief de drukke Waal over. Ze horen eigenlijk stuurboord te blijven, aan de “Nijmeegse wal”. Maar oversteken wordt gedoogd, omdat dat veiliger is en de stroomsnelheid in de buitenbocht van de rivier groot is. Kleinere recreatieboten kunnen hierdoor in de problemen raken.’

houdt de situatie ook goed in de gaten. Als er een onveilige situatie ontstaat, kan ze de beroepsvaart waarschuwen en ook de recreatievaarders die een marifoon kunnen uitluisteren.’ Na afloop van het recreatieseizoen bekijken de partijen hoe de geul gefunctioneerd heeft. Dan valt het besluit of er volgend jaar opnieuw een recreatiegeul komt. Meer informatie: Roel Harbers, Watersportverbond, t 030 7513753, e [email protected]

Tekens en boeien De geul is herkenbaar door verkeerstekens en recreatieboeien. Aan de zuidzijde van de hoofdvaarweg zijn er rode boeien en aan de noordzijde rood-wit gestreepte boeien. ‘De verkeerspost van Rijkswaterstaat bij het Maas-Waalkanaal

Route van de vaargeul voor de recreatievaart. Aan de zuidzijde van de hoofdvaarweg is de route herkenbaar aan de rode boeien en aan de noordzijde aan de rood-wit gestreepte boeien.

illustratie: Watersportverbond

12

Grond ruilen voor natuur in Bommelerwaard Met de aankoop van een 43 hectare groot melkveebedrijf in Zuilichem door Dienst Landelijk Gebied zijn er nieuwe mogelijkheden ontstaan voor de aanleg van nieuwe natuur in de Bommelerwaard. Via een ruilconstructie neemt een andere agrariër uit de omgeving een gedeelte van het aangekochte bedrijf over. Hij laat daarbij 23 hectare grond achter, die bestemd is voor de Ecologische Hoofdstructuur. Daarnaast kunnen Rijkswaterstaat en Waterschap Rivierenland een gedeelte van het aangekochte bedrijf gebruiken voor de aanleg van nieuwe natuur. Rijkswaterstaat wil in de Bommelerwaard namelijk met natuurcompensatie de gevolgen van de verbreding van de snelweg A2 compenseren. Waterschap Rivierenland gaat in het gebied natuurvriendelijke oevers langs de Capreton aanleggen. De aanleg van de natuurvriendelijke oevers en de natuurcompensatie zullen dit najaar van start gaan. De boer met wie de ruilovereenkomst is gesloten, zal rond januari 2011 naar zijn nieuwe stek verhuizen. De vertrekkende biologische boer heeft begin 2010 zijn activiteiten al hervat in Groningen. Meer informatie: Bert Polman, Dienst Landelijk gebied, t 026 3781315 e [email protected]

foto’s Wim van Hof/bvBeeld

De Natuurderij verbindt natuur, landbouw, waterberging en recreatie In de Keizers- en Stobbenwaarden bij Diepenveen komt De Natuurderij. Een bedrijf dat helemaal in dienst staat van de natuur. Daarvoor verenigt het natuurbeheer met

‘Daar, bij die bijzondere boom’, wijst Annette Harberink. ‘Daar moet de terp met het nieuwe erf ongeveer komen. Omdat De Natuurderij er rekening mee moet houden dat het gebied onder water kan lopen, is de plek van de toekomstige boerderij erg belangrijk. De terp moet wat lager liggen dan de dijk, want met Rijkswaterstaat is afgesproken dat een deel van het erf moet kunnen overstromen bij uitzonderlijk hoge waterstanden, wat ongeveer eens in de vijftig jaar voorkomt.

biologisch landbouw en waterberging maar ook met recreatie, zodat het bedrijf zichzelf kan bedruipen. Annette Harberink is aangewezen als boerin van het bedrijf van 200 hectare.

De boerin staat op de oeverwal van de IJssel ter hoogte van Diepenveen en kijkt uit over “haar” land. ‘Dit is het mooiste project van Nederland’, zegt ze vol overtuiging. ‘Er is geen project waarbij zoveel doelen in een bedrijf verenigd zijn en waar landbouw geheel in dienst staat van de natuur.’ Ondertussen is ze met tomeloze energie in de weer: paaltjes in de grond slaan voor afrasteringen, bielzen verslepen en aanwijzingen geven aan een vriend en een loonwerker die een greppeltje uitgraven.

Harberink is bezig om de uiterwaardengrond om te vormen van de huidige gangbare landbouw naar agrarisch natuurbeheer met biologische landbouw. De Natuurderij werkt straks met de beschikbare rijkdom van moeder natuur en zal daarmee de biodiversiteit ter plaatse versterken en zichzelf kunnen bedruipen. Er komen akkers, graasweides met koeien en hooivelden. ‘Tijdelijk leen ik zo’n honderd melkkoeien van andere boeren, totdat mijn eigen jongvee, MaasRijnIJssel vee (MRIJ), volwassen is.

13

Er moet nog veel gebeuren voordat Harberink daadwerkelijk kan gaan boeren in de uiterwaarden van de IJssel.

natuur en landbouw in Nederland zo uit elkaar gedreven zijn. Ik zie het met lede ogen aan dat het op het boerenland erg stil begint te worden en de natuur helemaal naar de randen van de boerenbedrijven is verschoven.’ Toen Starkenburg eens op excursie ging naar de Loire in Frankrijk, zag hij dat landbouw en natuur, juist heel goed samen kunnen gaan en de mooiste bloemrijke graslanden en prachtige struwelen opleveren. ‘De landgoederen met kastelen strekken zich uit tot aan de rivier. Dus waarom zou dit niet in de Keizers- en Stobbenwaarden kunnen? Uiteindelijk is het idee gerijpt om natuur, landbouw, waterberging, recreatie en cultuur samen te brengen in één biologisch beheerbedrijf.’

Onder water

14

De melk en het vlees van het vee, moeten zich in kwaliteit gaan onderscheiden, zodat het bedrijf zichzelf kan bedruipen. Die goede kwaliteit wil ik krijgen door de koeien veel in de kruidenrijke graslanden te laten grazen en in de winter kruidenrijk hooi te voeren, in plaats van kuilvoer. De producten worden direct afgezet aan de consument, via winkeliers in de regio.’

“Boerenwees” Harberink, 32 jaar, heeft volop ervaring met biologisch boeren. Na de biologische landbouwschool De Warmonderhof werkte ze op het grote biologischdynamische bedrijf De Zonnehoeve in Flevoland. Drie jaar geleden besloot ze dat het tijd was voor een eigen boerderij. Ze schreef een brief naar Stichting IJssellandschap, die diverse boerenbedrijven verpacht. Jaap Starkenburg, directeur van de stichting, gebruikt voor haar de term boerenwees: iemand die boer wil worden, maar niet geboren is als boerenzoon of –dochter en dus geen vermogen heeft van de ouders – grond, quotum, een bedrijf. Voor deze mensen is het vaak heel moeilijk om hun droom te verwezenlijken. Voor Starkenburg kwam de brief als geroepen. Want voor hem was de vraag: wie wordt de ondernemer die de Natuurderij gaat bestieren? Starkenbrug vertelt: ‘Het moest een ondernemer zijn die meer wil doen dan gewassen telen en vee houden, maar vooral ook natuur wil beheren en daar enthousiast over kan vertellen tijdens rondleidingen. Een maatschappelijk ondernemer dus, ideëel van

instelling, maar wel met een goed zakelijk verstand. Die ondernemer hebben we helemaal gevonden in Annette.’

Verbinden met landgoederen De Natuurderij is een initiatief van Stichting IJssellandschap, die in de regio veel oude landgoederen in eigendom heeft. De stichting wil het land in de uiterwaard Keizers- en Stobbenwaarden bij de huidige landgoederenzone van Diepenveen gaan trekken. Grenzend aan de Keizersen Stobbenwaarden liggen de landgoederen Oud, Smets en Nieuw Rande. De Natuurderij moet een hedendaags, nieuw landgoed worden, die een verbinding krijgt met nabijgelegen Nieuwe Rande. Hoe is het idee van De Natuurderij eigenlijk ontstaan? Starkenburg: ‘Als boerenzoon en bioloog vind ik het jammer dat

De Natuurderij komt te liggen in een gebied waarvoor de Ruimte voor de Rivierplannen al klaar liggen. Er komt een stelsel van brede geulen over de hele lengte van de uiterwaarden aan beide zijden van de IJssel, vanaf het zuiden van Deventer tot net ten zuiden van Olst. Lage delen van de uiterwaard worden verder afgegraven. De hogere delen blijven geschikt voor de hooi- en graasweiden. Stichting IJssellandschap praat over die plannen mee in de projectorganisatie. Starkenburg: ‘De Natuurderij komt ter hoogte van de flessenhals ten noorden van Deventer, waar de waterstand met 10 centimeter gedaald moet zijn voor 2015, zodat de stad in de toekomst droog blijft. Samen met het project aan de westkant wordt circa 26 centimeter waterstanddaling bereikt bij hoge waterstanden.’

Harberink: ‘Het beheer is hier gericht op het kort houden van de begroeiing, waardoor de rivier zo min mogelijk gehinderd wordt, vertelt Harberink. Er komt geen hoogwatervluchtplaats voor het vee, dus met hoogwater worden de koeien op stal gezet. De hoge uiterwaard zal hoogstens eens per jaar overstromen, gedurende een korte periode. De graasweides, akkers en goede hooiweides liggen allemaal op deze hoge uiterwaarden. De lage uiterwaarden met de hanken – doodlopende geulen – en strangen zal meerdere keren per jaar overstromen.’

Manier van leven ‘Voor mij is het de uitdaging om het natuurbeheer samen te laten gaan met mijn financieel belang om uit de boerderij een inkomen te halen voor mij en misschien twee of drie mensen in vaste dienst’, benadrukt Harberink. ‘Die belangen moeten dus geen vijanden zijn van elkaar.’ Het zal zeker hard werken worden, zeggen beiden. ‘Het is geen 8 tot 5 baan, het is echt een manier van leven.’ Starkenburg vertelt wat agrarisch natuurbeheer voor De Natuurderij zal betekenen. ‘Doordat op sommige plekken meer en op andere plekken minder bemest zal worden, ontstaan er voedselrijke gronden en meer schralere, voedselarme gronden. Dit zal zorgen voor bloemrijke graslanden met veel dagvlinders, bijen, hommels en bijvoorbeeld zangvogels in de meidoornen sleedoornstruwelen. Ook blijft een akker jaar in jaar uit een akker – met klaproos, korenbloem en bolderik – en een graasweide een graasweide. Deze voorspelbaarheid in het beheer is heel goed voor kwetsbare plantensoorten. Doordat het gebruik van het land niet verandert, kunnen ze gemakkelijker een plekje vasthouden. Dat geldt bijvoorbeeld voor stroomdalsoorten zoals veldsalie. Dit plantje houdt van drogere zandgronden. Wanneer je gaat bemesten of ploegen, raak je het direct kwijt.’

15

Vegetatiekaart van de uiterwaarden Keizersen Stobbenwaarden, waar de Natuurderij een plek heeft gekregen.

Stichting IJssellandschap is een particuliere beheerder van landgoederen en landerijen in de omgeving van Deventer. De stichting beheert al sinds de dertiende eeuw land, landgoederen, boerderijen en huizen rondom Deventer. Zo is de stichting ook eigenaar van de Bolwerksweide, de Ossenwaard en het overgrote deel van de Keizers- en Stobbenwaarden, waar ook Ruimte voor de Rivier-projecten lopen. Ook in de toekomst wil Stichting IJssellandschap een voorname rol blijven spelen in het beheer van de gebieden.

Design boerderij De bouw van de boerderij, die eigenlijk meer als een landhuis zal ogen dan als een boerderij, start naar verwachting begin 2012. Belangrijk is dat het een verbinding legt met het landgoed aan de andere kant van de dijk. Nu kan er al gewandeld worden, en als de boerderij in 2013 af is, kunnen mensen een kijkje

nemen op het erf en in de stallen. Er zal een ontvangstruimte komen, maar geen horeca. Die komt misschien wel elders in het gebied. ‘Het is leuk om op je boerenbedrijf allerlei activiteiten te hebben’, zegt Harberink. ‘Er kan van alles en er gebeurt van alles. Het hele gebied wordt hier mooier en aantrekkelijker, voor plan-

ten en dieren, maar ook voor recreanten. Je kunt hier nu al geweldig wandelen en fietsen, en het zal alleen nog maar mooier worden.’ Harberink kan niet wachten totdat De Natuurderij er is. ‘Ik zie mezelf al staan op het dak van mijn design boerderij, uitkijkend over dit mooie gebied!’

foto harry Pelgrim

rondom rijn en ijssel Beelddocument van de Rijn Iedereen kent de Rijn. Maar wie kan zich echt een compleet beeld vormen van deze rivier? Fotograaf Harry Pelgrim uit Heerewaarden ging de uitdaging aan. Acht jaar lang verkende hij het volledige stroomgebied van de Rijn. Vanaf de brongebieden tot aan de monding in de Noordzee maakte hij om de kilometer twee foto’s. Zijn tocht voerde langs rivieren door negen landen die uiteindelijk de NederRijn en Lek vormen. Zo’n 6500 kilometer aan rivieren, kanalen en meren kreeg hij voor de lens, wat een rijk geschakeerd beeld heeft opleverd. Uit de foto’s is de dvd-video ‘Het stroomgebied van de Rijn’ samengesteld. Het beelddocument is ook

www.pelgrimages.com of t 0487 571973 of tijdens de expositie te koop bij het Bezoekerscentrum De Grote Rivieren, Heerewaarden. Prijs: € 12,50 ex. verzendkosten.

tot 1 november te zien in een expositie in het Bezoekerscentrum De Grote Rivieren in Heerewaarden. Meer informatie: dvd-video Het stroomgebied van de Rijn is te bestellen via

IJsselvallei moet zich aanpassen aan klimaatverandering 16

Het project staat op de Nationale Adaptatieagenda Ruimte en Klimaat, met als doel Nederland ruimtelijk klaar te stomen voor de gevolgen van klimaatverandering.

Britta Verboom van de provincie Gelderland vertelt: ‘Het project Klimaatbestendige IJsselvallei zit nu in een verkennende fase. We kijken welke onderwerpen we mee moeten nemen. Er is bijvoorbeeld al heel veel aandacht voor hoogwaterveiligheid, maar nog nauwelijks voor droogte en water tekorten. Terwijl dat door klimaatverandering steeds vaker zal voorkomen. Goed werkende beeksystefoto provincie Gelderland

In het project Klimaatbestendige IJsselvallei onderzoeken de provincies Gelderland en Overijssel de gevolgen van klimaatverandering voor de IJsselvallei en hoe de regio zich hierop kan voorbereiden.

men spelen zowel bij wateroverlast als bij watertekort een grote rol.’ Ook blijkt uit onderzoek van Alterra dat de IJssel een belangrijke rol speelt als verplaatsingsroute voor planten en dieren, die vanwege het warmer wordende klimaat steeds verder naar het noorden trekken. ‘Dus hoe kunnen we de IJssel geschikt maken voor deze migrerende dier- en plantsoorten? En hoe kunnen we beter omgaan met hittegolven en zware buien die in de steden voor wateroverlast zorgen?’ Projectleider Dick Corpel vult aan: ‘Een adviesbureau gaat nu verkennen welke gevolgen de klimaatveranderingen hebben voor de IJsselvallei over 30 à 40 jaar. Het inventariseert ook de projecten die al lopen of gaan lopen rondom klimaatbestendig maken van het gebied en wat die projecten opleveren. Dan kunnen we uiterlijk in november de balans opmaken van wat er nog moet gebeuren en welke rol de provincies daarin kunnen spelen.’ Meer informatie: Dick Corpel, projectleider provincie Gelderland, t 026 3598838, e [email protected]

[De vergunningen om acht woningen in de voormalige steenoven van De Plasserwaard bij Rhenen te bouwen zijn binnen. Met de inkomsten uit de woningverkoop kan de eigenaar het rijksmonument instandhouden. Hij hoopt de fabriek na de bouwvak in de steigers te hebben en te beginnen met de restauratie. Henri de Jonge heeft lang moeten knokken voor het behoud van de steenoven en is erg blij mee dat het eindelijk resultaat oplevert. Met beperkte middelen heeft hij de fabriek jaren zo goed en kwaad als het ging opgelapt. Hij klom zelf het dak op om dakpannen te vervangen. ‘Maar op den duur behoud je dit fantastische erfgoed er niet mee’, zegt hij.

Zware dobber Zijn geschiedenis met de steenfabriek begon ruim twintig jaar geleden, in 1987, toen het al zeven jaar leeg stond. Een groepje vrienden – kwajongens noemt De Jonge ze –zag zoveel kansen om er mooie dingen mee te doen, dat ze de fabriek kochten. ‘Overal in het Rivierengebied verdwenen steenfabrieken uit het landschap. We wilden in ieder geval De Plasserwaard behouden als cultureel erfgoed. Er was toen nog weinig oog voor.. Maar om de fabriek overeind te houden hadden we wel inkomsten nodig. Het bestemmingsplan was gelijk een zware dobber. Het uitgangspunt was dat elke activiteit een verslech-

tering betekende voor de omliggende uiterwaardennatuur.’ Enkele jaren later kwam er een bescheiden aanpassing van het bestemmingsplan, die wonen en kleinschalige bedrijvigheid mogelijk maakte. Zijn vrienden konden er onvoldoende mee uit de voeten en trokken zich terug. De Jonge bleef knokken voor het behoud van de steenoven.

artist impression De Velde Architecten

Toekomst steenfabriek Plasserwaard veiliggesteld

Het ontwerp van het infocentrum verwijst naar de steenovens die in dit gebied stonden

Waardevolle natuur De hoogwaters van ’93 en ’95 gooiden roet in de plannen om enkele woningen in de fabriek te maken. Nieuwe activiteiten in uiterwaarden konden ineens niet meer. Staatssecretaris Schulz zag na enige jaren in dat de beleidslijn Ruimte voor de Rivier wel erg rigide was en wees in 2006 vijftien EMAB-locaties aan, waar onder strenge voorwaarden wel gebouwd mag worden. De Plasserwaard is er één van. De Jonge: ‘Maar ik heb hier ook te maken met prachtige, waardevolle natuur die onder verschillende beleidsregels vallen. We hebben hier een biotoop voor kerkuilen en ringslangen. Fantastisch, maar de stapeling van regelgeving voor natuur maakte het heel lastig om alle “groene vergunningen” te verkrijgen. Die zijn er eindelijk. De restauratie en de woningbouw kunnen beginnen. ‘De woningen zullen op een mooie manier ingepast worden’, verzekert De Jonge. ‘De cultuurhistorie en de natuur staan voorop.’ Meer informatie: i www.plasserwaard.nl

illustratie Plasserwaard

Impressie van de inpassing van de toekomstige woningen in de steenfabriek.

Nieuw infocentrum langs de IJssel De bouw van het Infocentrum IJssel Den Nul in Olst-Wijhe gaat naar verwachting binnenkort van start. In de zomer van 2011 kunnen de deuren open voor publiek. Het centrum wordt een ontmoetingsplaats voor mensen die willen genieten van de natuur en de cultuurhistorie van het gebied. Staatsbosbeheer, de beheerder van het gebied, presenteert in het gebouw allerlei informatie over de natuur langs de rivier. Er komen tentoonstellingen over het historische erfgoed in de omgeving, verzorgd door de Historische Vereniging ’t Olster Erfgoed. In de omgeving en vanaf het centrum lopen allerlei mooie wandelroutes de natuur van de Duursche Waarden in. Dienst Landelijk Gebied is bezig het gebied rondom het centrum in te richten. Er komt plas-dras-natuur, een trekpontje over de kolk en wandelpaden. Het gebouw heeft een opmerkelijk ontwerp, dat doet denken aan de steenovens die in dit gebied stonden. Meer informatie: Matthijs Logtenberg, Dienst Landelijk Gebied, t 038 4271239, e [email protected]

17

mijn mooiste plek

18

‘Langs de IJsseldijk kom je de me Harm Edens zoekt een “mooi bochtje” in de IJssel bij Zutphen. Een binnenvaartschip vaart langs, een grutto staat op de krib, rechts ligt de Hanzestad met de Walburgiskerk en de spoorbrug, waar net een trein overheen dendert. ‘Hier word ik helemaal gelukkig van’, zegt de presentator, programmamaker en tekstschrijver, onder meer bekend van het satirische tv-programma Dit was het nieuws. Aan de overkant van de rivier ligt de oude wijk De Mars. ‘Vroeger was er zelfs een voetbalstadionnetje. De gemeente wil het romantische wijkje wegbulldozeren voor nieuwbouw.

Misschien is het ook te slecht om te bewaren maar het is eeuwig zonde.’ Links van de wijk staan drie windmolens. ‘Ineens waren ze er. Ze mogen van mij weg. Inlands geplaatste molens hebben geen rendement. Op zee is gewoon beter.’ Dit is Edens ten voeten uit. Met zijn scherpe tong spaart hij niemand, vooral beleidsmakers moeten het ontgelden. ‘Ik merk bij beleidsmakers een gebrek aan liefde voor de streek.’ Hij vindt het beklagenswaardig wat er rondom Zutphen en Kampen in het kader van Ruimte voor de Rivier gaat gebeuren. ‘Elfde-eeuws landschap!’, beklemtoont hij, ‘wordt hier aangetast. En het is nergens voor nodig. Je kunt het geld veel beter stoppen in een

foto’s Hans Dijkstra/bvBeeld

19

eest beeldschone dingen tegen’ schadefonds. Als dan eens in de honderd jaar de rivier overstroomt – wat ik eerst nog moet zien – kun je daar de boeren en burgers schadeloos mee stellen.’ Edens maakt zich echt druk. ‘Tineke Huizinga heeft 380 miljoen toegekend voor een bypass bij Kampen en dus verwoesting van het landschap. En waarom moet er nog meer woningbouw komen aan de overkant van Zutphen. Dat is een historisch misverstand. Kenmerkend van Hanzesteden is dat ze aan één kant van de rivier liggen. Een Zutphense hooggeplaatstheid zei ook al eens tegen me dat er voor deze stad betere oplossingen

zijn, maar die waren politiek niet haalbaar. Dat is toch vreselijk! Projectontwikkelaars staan te trappelen om te ontwikkelen. Laat ik erover ophouden. Ik word er chagrijnig van.’ Inmiddels woont Edens zeven jaar in Zutphen. Geregeld fietst of wandelt hij over de westelijke IJsseldijk van Zutphen naar Deventer. ‘Wandelend een tocht van dik drie uur en dan weer met de trein terug. Onderweg kom je de meest fantastische, beeldschone dingen tegen. Een kastje langs de weg waar honing in staat. Ik koop geregeld een pot. Een hippe uitspanning waar je ook nog een collectie antieke landbouwvoertuigen kunt zien. Ooievaars. Fantastisch.’

ruimte

voor de

rivier

Aan de slag met tien projecten langs de Waal

WaalWeelde omvat in totaal circa vijftig projecten die het landschap, de veiligheid tegen overstromingen, natuur, economie en ‘het genieten’ rondom de Waal een impuls moeten geven. Voor de uitvoering is een periode tot 2100 uitgetrokken. Dat is een enorm lange tijd. Om WaalWeelde zichtbaar te maken voor bewoners, bedrijven en organisaties is een toptien vastgesteld (zie kader), waar dit jaar de

foto Wim van Hof/bvBeeld

Het programma WaalWeelde heeft een toptien samengesteld van projecten die relatief snel van start kunnen gaan. Het gaat om projecten waarvoor draagvlak is en projecten waarmee niet veel langer gewacht kan worden. Bato’s erf is het paradepaardje.

Het project Heesseltsche Waarden is één van de uiterwaarden die voorrang verdient.

schouders onder worden gezet. Niet dat overal de schop in de grond gaat, maar het zal wel een stuk dichterbij komen.

Toptien WaalWeelde projecten

Een deel van de projecten is al eens in Rivierenmagazine aan bod gekomen of komt elders in dit nummer aan bod (Heesseltsche Waarden, pag. 10 en Bato’s Erf, pag. 21).

De toptien is samengesteld door de vijftien gemeenten langs de Waal, provincie Gelderland, Waterschap Rivierenland, Rijkswaterstaat Oost-Nederland en de ministeries VROM, LNV en V&W. 1. Hurwenensche Uiterwaarden: herstel bestaande natuur en ontwikkeling riviernatuur,

20

verlagen waterstanden door aanleg geul, toegankelijkheid voor omwonenden. 2. Heesseltsche Waarden: herinirichting voor natuurontwikkeling en waterstanddaling, behoud steenfabriekterrein en behoud van de zeventiende-eeuwse zomerkade met ontwateringsluisje. 3. Beuningse uiterwaarden: natuurontwikkeling en rivierverruiming, verwijderen van (een deel van) bedrijventerrein (6,5-13 ha) inclusief hoogwatervrije toegangsweg, aanleg geul voor ruimte voor de rivier, woningbouw op de Bunswaard (herbestemming steenfabrieksgebouwen). 4. Oosterhoutse Waarden: aanleg logische verbinding met nevengeul Veur-Lent, natuurontwikkeling, herinrichting van twee diepe zandwinplassen, toekomstig uitloopgebied voor burgers van de Waalsprong. 5. Stadswaard/ Buiten Ooij: Stadswaard wordt entree naar de Gelderse Poort; natuur in Buiten Ooij. Plan voor “Natuurcentrum rivieren” in verlengde van de Waalkade Nijmegen. 6. Bato’s Erf: opschonen terrein en (her)bestemming als educatie- en recreatietrekker, natuurontwikkeling op deel van voormalig steenfabriekterrein en oevers, waterstandverlaging. Proeftuin voor waterenergie en duurzame ontwikkeling. 7. Integale gebiedsontwikkeling haven-kanaalzone Tiel: verkenning mogelijkheden klimaatdijk. Doelen: vermindering kweldruk binnendijks, woningbouw (binnendijks), groen uitloopgebied voor de stad en betere verbinding stad met rivier. 8. WaalWeelde West (Varik-Loevestein): plan van consortium van acht bedrijven: circa 25 km rivier met 19 deelprojecten: natuurprojecten, aanleg nevengeulen (rivierverruiming), dijkverleggingen en mogelijk bypasses, bedrijventerrein ontwikkeling, woningbouw. 9. Enveloppe 4: zes projecten in gemeenten Neder-Betuwe, Druten en West Maas en Waal. Noordoever: Hiensche waard/ dijkverlegging Rietkamer, dijkverlegging de Snor en dijkverlegging Loenen (A50)-Dodewaard. Zuidoever: Afferdensche en Deestsche waarden, Drutensche waarden en Waalfront Beneden-Leeuwen (de Doorbraak). 10. Functieveranderingslocaties: in hele WaalWeeldetraject zijn circa tien hoogwatervrije terreinen, waar plannen danwel wensen voor zijn om de functie te veranderen. Verkenning richt zich op afweging: Ruimte voor de Rivier, natuurontwikkeling en/of herontwikkeling met rode functie.

Financiering en vergunningen WaalWeelde heeft geïnventariseerd wat er nog moet gebeuren om deze projecten te laten beginnen. Meestal hangt het op een niet-sluitende financiering en op het rondkrijgen van de benodigde vergunningen. Daarom kijkt WaalWeelde naar mogelijkheden om geldstromen vanuit de verschillende overheden en het bedrijfsleven aan elkaar te koppelen. Alles bij elkaar kan dit ervoor zorgen dat het financiële probleem is op te lossen. Ruimte in de vergunningverlening wordt gevonden door projecten in samenhang te bekijken, door de wetgeving op zogenaamde ‘enveloppen’ toe te passen. Dat betekent meer projecten tegelijk aan weerszijden van de rivier. Wanneer het ene project ruimte aan de rivier biedt en een volgende natuurontwikkeling realiseert, kunnen ze samen aan beide randvoorwaarden van WaalWeelde en wettelijke eisen voldoen. Daarnaast wordt beleidsruimte gezocht, onder andere via de Crisis- en herstelwet. Meer informatie: Projectbureau WaalWeelde, Suzanne Kersbergen, provincie Gelderland, t 026 3598138, e [email protected], www.waalweelde.nl

in

de

regio

Bato’s Erf: proeftuin voor duurzaamheid Het project Bato’s Erf bij Heerewaarden is omarmd door WaalWeelde. Die wil er graag een “proeftuin voor duurzaamheid” van maken. De ideeën moeten nog verder worden uitgewerkt, rijpen, met de omgeving worden besproken en op haalbaarheid worden getoetst. Het terrein van de voormalige steenfabriek Bato’s Erf aan de Waal is een puist in een mooie omgeving: een betonvlakte met enkele asfaltbergen. Ruim tien jaar geleden heeft Dienst Landelijk Gebied het gekocht voor de Staat. De bedoeling was om er natuur van te maken en de rivier ruimte te geven. In 2000 zijn weliswaar de gebouwen gesloopt, maar sindsdien is het 10 hectare gote terrein aan zijn lot over gelaten. ‘Tot ergernis van de omgeving’, zegt Jos Vermeulen van Stichting Symbiose tussen Veiligheid en Natuur. ‘Als burgerinitiatief zijn we met bewoners gaan praten. In 2007 leidde dat tot een eerste schets.

Het Fundament noemden we dat plan, omdat we aangeven hoe we het terrein willen opschonen en nieuwe functies willen geven.’ Tijdens de planvorming werd ontdekt dat het terrein plaatselijk is vervuild en dat er veel cultuurhistorie is. ‘Hier is helemaal geen sprake van aangelegde terp waarop de fabriek is gebouwd’, zegt Vermeulen, ‘het is een natuurlijke hoogte. Hier lag een vooruitgeschoven schans – uitkijkpost – van Fort Nassau midden in de Waal en op de kop van het eiland de Voorne een landgoed. Dit terrein moet je dus niet afgraven om de rivier meer ruimte te geven, zoals DLG had voorgenomen. Ons plan is om alleen de halve meter dikke betonlaag van het terrein te verwijderen en het puin te gebruiken op de plaats van de schans, zodat deze weer zichtbaar wordt.’

Wellicht dat daarvoor het nabijgelegen bezoekerscentrum De Grote Rivieren er naartoe kan verhuizen. Een waterstandsverlaging van 6 centimeter is haalbaar door kades in de uiterwaard te verlagen en een nevengeul te graven. In de loop van de jaren is er spontaan natuur ontstaan. Deze kan verder ontwikkeld worden op een deel van het voormalige steenfabrieksterrein en de oevers (hardhoutooibos, natuurlijke oevers en op termijn stroomdalgraslanden).

Duurzaamheid

Educatie Op het voormalige fabriekstrerrein, dat deels gesaneerd moet worden, wil de stichting graag de ontstaansgeschiedenis en cultuurhistorie van dit gebied laten zien, en ook natuureducatie verzorgen.

foto Wim van Hof/bvBeeld

De voormalige steenfabriek Bato’s Erf aan de Waal. Een ontdekking is dat deze niet op een kunstmatig aangelegde terp ligt. Het is een natuurlijke hoogte op een voormalig eilandje in de Waal.

Diverse overheden zagen de interessante ideeën van de stichting. Rijkswaterstaat, Staatbosbeheer en Natuurmonumenten daagde hen uit tot innovaties. WaalWeelde wil van Bato’s Erf nu een proeftuin voor duurzaamheid maken en erin investeren. Rademakers: ‘In een werkgroep met allerlei organisaties, waaronder onze stichting, hebben we allerlei “wilde” ideeën bedacht. Die gaan we uitwerken en presenteren. We willen ook graag bewoners bij de werkgroep betrekken.’ Het opvallendste idee is winning van schone, duurzame energie uit het twee meter peilverschil tussen de Waal en Maas. Daarvoor moet een verbinding tussen de rivieren worden hersteld, die in de negentiende eeuw is dichtgemaakt. Bato’s Erf wordt met zo’n ingreep weer een eiland. Ook zijn er plannen voor ecotoerisme – camperplaatsen en nevengeul voor recreatievaart –, natuureducatie, duurzaam bouwen en kunst aan het water. Zo’n twee jaar geleden is een prijsvraag “Bakens aan het water” geweest voor riviergerelateerde kunst. Mogelijk kan hier het eerste kunstwerk worden gerealiseerd. Tijdens de Dag van de Dijk op 19 september (pag. 26) kunnen mensen de “wilde” plannen bekijken. Meer informatie: Stichting Symbiose tussen Veiligheid en Natuur, Jos Rademakers, t 06 2244 7461, e [email protected]

21

ruimte

voor de

rivier

fotos: Wim van Hof / bvBeeld

Brede geul Veessen-Wapenveld gaat definitief door Demissionair minister Eurlings van Verkeer en Waterstaat heeft eind mei ingestemd met het voorkeursalternatief voor de hoogwatergeul bij Veessen-Wapenveld. Dit betekent dat de plannen verder uitgewerkt kunnen worden. Het streven is om deze in september te presenteren. ‘Dan weten we dus precies waar en hoe de dijken komen te liggen en dan gaan we naar de mensen toe’, zegt projectleider Gert-Jan de Fijter.

22

De minister gaf wel aan dat het project – geraamd op 195 miljoen euro – goedkoper moet kunnen in deze tijd van bezuinigingen. ‘Waarschijnlijk kan dat ook’, zegt De Fijter. ‘In het plan staan twee heel robuuste, 8 kilometerlange dijken ingetekend. Wellicht kunnen die dijken wat lager dan 4 meter. Een onderzoek zal dat uitwijzen. Behalve de hoogte is het ook heel belangrijk om te weten of de dijk 40 of 50 meter breed kan worden. Ook dat zoeken we uit.’ Op de aanlegkosten is te besparen door grond te gebruiken die elders in het gebied wordt afgegraven. Een andere besparing is de terpen binnendijks aan te leggen in plaats van buitendijks. Door de nieuwe westelijke dijk zo weinig mogelijk over de Groote Wetering te laten gaan,

Het land waar in de toekomst de hoogwatergeul komt te liggen. Het is een zogenoemde groene geul, omdat er alleen water in komt te staan bij een hoogwatergolf. De verwachting is dat dit eens in de honderd jaar voorkomt.

kan verlegging van de watergang achterwege blijven. 

Grote impact Vijf van de acht landbouwbedrijven die plaats maken voor de hoogwatergeul, zijn inmiddels aangekocht. Eén boerenfamilie is al naar Groningen vertrokken. Ook is overeenstemming met een bewoner van één van de vier woningen die opgekocht zullen worden. ‘Het project vordert stapje voor stapje’, zegt omgevingsmanager Ronald Löhr. Hij ziet het als zijn taak alle partijen rondom het complexe project te ver-

binden. ‘Geen enkel project van Ruimte voor de Rivier heeft zoveel impact voor bewoners en boeren’, zegt hij. ‘Het komt erop aan alle partijen op het goede moment een podium te bieden.’ Bij de agrariërs in het gebied is dat minder gelukt. Op een gegeven moment zijn ze uit het overleg gestapt. Ze vonden dat niet goed naar hun belangen werd geluisterd. Löhr: ‘Gelukkig is er weer toenadering. We hebben een inhoudelijk gesprek gevoerd over hoe de nieuwe hoofdwaterlopen het beste kunnen lopen. Er is niemand die dat beter weet dan de boeren.’

Deelgebiedsplannen In de dorpen Veessen, Vorchten en Werven zijn afgelopen tijd bijeenkomsten geweest om per deelgebied samen over de plannen na te denken. ‘We hebben goede sessies gehad’, zegt Löhr. ‘Per deelgebied zijn verschillende ideeën bedacht. In Veessen blijft de ruimte tussen het dorp en de dijk zoveel mogelijk in agrarisch gebruik en zal het landschap open blijven. Bij Vorchten, waar meer burgerhuizen aan de dijk grenzen, komt een beplanting van bomen en hagen langs de dijk. Meer informatie: projectkantoor, t 0578 631113 of Jan Melenhorst, t 0578 699420, e [email protected] of i www.veessen-wapenveld.nl

in

de

regio

Cultuurhistorie langs de Waal beter zichtbaar maken WaalWeelde heeft een nieuwe loot: versterken en beleefbaar maken van de cultuurhistorie langs de Waal. Landschapshistoricus Ferdinand van Hemmen heeft daarvoor een cultuurhistorische verwachtingskaart gemaakt. Die geeft aan waar kansen liggen voor recreatie en toerisme en een mooier landschap. De kaart is liefst vier meter lang. ‘In zijn totale omvang alleen al een sensatie’, vindt Van Hemmen. ‘Je ziet de rivier in zijn totale lengte, de uiterwaarden die in de negentiende eeuw zijn gevormd en de dijken met het omliggende land waar wielen op oude dijkdoorbraken duiden en waar plekken met verdronken dorpen zijn.’

Hotspots De kaart is opgedeeld in negen gebieden met elk een “hotspot” ofwel belangrijke cultuurhistorie. Westelijk ligt bijvoorbeeld “hotspot” Diefdijk: de oude waterkering tussen Gelderland en Holland die ervoor moest zorgen dat als in Gelre een dijk doorbrak, de Hollanders de voeten droog konden houden. Later werd de Diefdijk ingelijfd in het verdedigingswerk Nieuwe Hollandse Waterlinie. Helemaal aan de andere kant ligt het moerassige Rijnstrangengebied met voormalige rivierlopen van de Neder-Rijn. Door de aanleg van het Pannerdensch Kanaal ruim driehonderd jaar geleden, werd de Neder-Rijn hier afgesloten en kreeg de scheepvaart een betere verbinding richting de IJssel. Interessant is ook het gebied bij Heerewaarden, zegt Van Hemmen, waar de

Fragment van de cultuurhistorische verwachtingskaart WaalWeelde. Afgebeeld is het oostelijke deelgebied met het splitsingspunt van Neder-Rijn, Pannerdensch Kanaal en Waal. Op de kop van de splitsing staat Fort Pannerden dat vroeger de toevoer van water naar de nationale verdedigingslinies, waaronder de Nieuwe Hollandse Waterlinie, moest bewaken.

Waal en Maas elkaar van nature bijna raken. Nog in de achttiende eeuw stonden beide rivieren via drie wateren met elkaar in verbinding. De Maas raakte hierdoor soms overstelpt met Waalwater. Zelfs in de contreien van Den Bosch kregen mensen natte voeten. Een verbinding tussen Maas en Waal is er nog steeds, maar deze wordt gereguleerd met de sluis St. Andries.

Spannende plekken ‘Bij het zien van de kaart voel je dat we negen spannende plekken hebben’, zegt Van Hemmen. ‘Daar kun je prachtige dingen mee doen. Bijvoorbeeld elk gebied een thema geven en daaromheen bij-

voorbeeld fietsrondjes opzetten. Van het hele gebied kun je meerdaagse arrangementen maken. Ik ga er vanuit dat de cultuurhistorie mee gaat doen in projecten rondom ontwikkeling van bedrijventerreinen, woningbouw, natuur en Kaderrichtlijn Water. Zo kun je ruimtelijke kwaliteit pas echt behouden of verbeteren. Dat is ontzettend belangrijk. Er is immers een verband tussen een authentieke, mooie woonomgeving, een thuisgevoel, gastvrijheid en vriendelijkheid. WaalWeelde kan laten zien dat het werkt.’ Meer informatie: e [email protected], i www.waalweelde.nl

foto Wim van Hf/bvBeeld

Fort Pannerden op het kruispunt van Neder-Rijn, Waal en Pannerdensch Kanaal

23

foto’s Wim van Hof/bvBeeld

De komende vier jaar krijgt Fort Vuren een flinke opknapbeurt. Begonnen is met het dichten van lekkages in het dak van de toren en het talud, ofwel de contrescarp.

Gids Cor Borg vertelt er alles over. Maar ook over de geheimzinnige geschiedenis van het fort aan de Waal. Beetje bij beetje zoekt hij de ontbrekende puzzelstukjes bij elkaar. Maar er blijven vragen.

Fort Vuren kan straks weer lang mee

24

‘Dit maak je nooit meer mee’, zegt Cor Borg, terwijl hij de bouwtrap oploopt die leidt naar het dak van het fort. Want in plaats van de dikke laag aarde met groene grasmat waarmee de toren normaal bedekt is, tref je nu een ronde kom van baksteen. Het heeft wel iets weg van een leeg zwembad. ‘Vijfduizend kuub zand is hier afgegraven, zodat de aannemer de lekkages in het dak kan dichten’, vertelt Borg. Het fort kampt al jaren met grote vochtproblemen. Het vele regenwater dat op het dak terechtkomt, stroomt weg via de vele ingemetselde putjes, maar sijpelde ook steeds meer door de steenlaag van het gebouw. Het dak zal opnieuw betegeld worden. Om het lekken in de toekomst tegen te gaan, komt er een speciale folielaag tussen de stenen en de aarde, waardoor het regenwater weer volledig via de putjes in het dak weg kan stromen. ‘Het gaat nog vele jaren duren voordat al het vocht uit het gebouw is verdwenen.

Gezien de vochtigheidsgraad en de constante temperatuur is het fort erg geschikt als overwinteringplaats voor vleermuizen. We gaan de vleermuizen de komende jaren goed in de gaten houden.’

Kruisvuur Cor Borg verzorgt samen met de andere gids rondleidingen en duikt met enige regelmaat de archieven in om meer te weten te komen over Fort Vuren. Hij vertelt: ‘Het fort is in 1844 gebouwd aan de Waaldijk in Vuren, als onderdeel van de Nieuwe Hollandse Waterlinie en bedoeld om de strategische driehoek Gorinchem-Woudrichem-Loevestein te versterken. Het moest de sluizen achter het fort én Gorinchem beschermen. Samen met Slot Loevestein, dat ook deel uit maakte van de Nieuwe Hollandse Waterlinie, kon men een kruisvuur openen om vijandige schepen op de Waal te stoppen.’ Er verrees een torenfort met drie ver-

Vijfduizend kuub zand is afgegraven van Fort Vuren, zodat het dak gerestaureerd kan worden.

diepingen met een gracht eromheen. In 1878 is de bovenste verdieping afgebroken, omdat de toren te veel opviel voor de vijand. In het noordelijke deel van het fort werd nog een bomvrije kazerne bijgebouwd. ‘De verticale gleuven in de toren waren bedoeld om doorheen te kijken en te schieten. Maar er is nooit een schot gelost’, zegt Borg nuchter. ‘De waterlinie met zijn forten en inundatievelden was eigenlijk alweer achterhaald voordat deze goed en wel af was.’ De techniek liep steeds een stapje vooruit op de linie. Borg: ‘Als extra verweer tegen de brisantgranaat werd in 1878 om de toren een contrescarp aangelegd, en werden er later extra bomen geplant om het fort beter uit het zicht van de vliegtuigen te houden.’ Het fort diende na de Tweede Wereldoorlog tijdelijk als gevangenis. Borg: ‘Hier zaten allerhande mensen zoals zwarthandelaren, maar ook NSB’ers kwamen hier terecht. Ze moesten mee-

Rechts: Cor Borg vertelt bezoekers over de geschiedenis van Fort Vuren.

helpen met de boeren in de omgeving.’ Borg is uit nieuwsgierigheid een speurtocht begonnen naar overlevenden die in het fort vast hebben gezeten. ‘We kwamen op het spoor van een kampbewaarder en een gevangene, beiden woonden nog in de nabije omgeving van het fort.’

Afluisterapparatuur Eind jaren zeventig is het fort overgedragen aan Staatsbosbeheer, die het een tijd ongebruikt liet tot de jaren tachtig. Borg: ‘Lange tijd was het ook strikt verboden om hier te komen. Bijna niemand wist iets over de forten in Nederland, het was allemaal staatsgeheim.’ Die geheim-

zinnigheid straalt het fort nog altijd uit en zelfs Borg kan niet alle vragen over het fort beantwoorden. Hij wijst de plek aan waar vroeger een houten loods heeft gestaan. ‘Het verhaal gaat dat net na de Tweede Wereldoorlog de geheime dienst hier met afluisterapparatuur zat om radiogolven af te luisteren, maar het fijne weet ik er ook niet van.’ Ook nu nog ontdekt Borg nieuwe dingen: ‘Twee maanden geleden kwam ik erachter dat dit gebouwtje aan de gracht vroeger een pomphuisje was, zodat de manschappen beschikten over schoon drinkwater.’ Even leek het erop dat het markante gebouwtje gesloopt zou worden, ‘maar dat is gelukkig van de baan’, zegt Borg.

‘Min twee sterren’ De restauraties en verbouwingen zijn mogelijk, doordat de provincie Gelderland en de rijksoverheid ruim 4 miljoen euro hebben uitgetrokken voor Fort Vuren. Het provinciale deel komt uit een potje dat bedoeld is om versneld projecten in gang te zetten om de recessie te lijf te gaan. Borg: ‘Hierdoor kunnen in restauratie gespecialiseerde bedrijven betaald worden en blijft dit deel van de Nieuwe Hollandse Waterlinie behouden. En daarbij wordt het aantrekkelijker gemaakt voor recreanten, zonder dat het zijn authenticiteit verliest. Nu al kunnen wandelaars of andere passanten eten en drinken in de Fortwachterij of op het terras dat wel iets weg heeft van een

Frans dorpspleintje. De herberg in de contrescarp ademt de sfeer van de jaren vijftig, en is aangekleed met handgemaakt meubilair. De toren is in de winter gesloten vanwege de vleermuizen, maar biedt in de zomer ruimte aan sfeervolle feesten of culturele manifestaties, geschikt voor ruim driehonderd personen. Ook kunnen groepen tot elf personen overnachten in het fort, maar mensen moeten dan wel hun eigen slaapzak meenemen en niet bang zijn voor spinnen. Of zoals Borg het omschrijft: ‘Het is een min twee sterren hotel.’ Leuk voor degene die wel van een beetje avontuur houden. De mensen die gesteld zijn op iets meer luxe, moeten nog een paar jaar wachten. Dan is de oude kazerne aan de noordzijde van het fort verbouwd tot een erfgoedlogies, met twee comfortabele appartementen voorzien van keuken, badkamer en terrasje. Wilt u meer weten over de Nieuwe Hollandse Waterlinie en met name Fort Vuren, dan kunt u altijd met een gids rondwandelen. Bel voor meer informatie: t 0183 660950 of kijk op i www.wff.nl, www.hollandsewaterlinie.nl.

25

foto provincie Gelderland

Tijdens de Dag van de Dijk 2009 voer er eenmalig een pontje tussen Beuningen en Overbetuwe om de gebieden aan elkaar te verbinden. Het pontje was zó populair dat de wachttijd ruim 45 minuten bedroeg.

Beleef de Waal op Dag van de Dijk

Op Landgoed Hemmen bij Zetten lopen diverse projecten om het landschap, de cultuurhistorie en de recreatie nog aantrekkelijker te maken. Het wandelpadennetwerk is al uitgebreid en opgenomen in een NS-dagtocht van Rhenen naar Zetten. Momenteel wordt gewerkt aan een bezoekers- annex cultuur-, ,natuur- en milieu-educatiecentrum. Die komt in de voormalige fruitschuur ’t Pakhuis. ‘We beginnen binnenkort met de inrichting van de schuur’, zegt Frans van Lynden, rentmeester van het Lijndensche Fonds voor Kerk en Zending, de eigenaar van het landgoed. Andere projecten volgen later zoals de restauratie van het kasteelpark en het uitbaggeren van de vijvers. Het mechaniek van de monumentale dorpspomp zal worden gerepareerd, zodat voorbijgangers zich hier kunnen verfrissen. Het voormalige washuisje van het kasteel en een knechtenwoning krijgen een opknapbeurt en zullen worden verbouwd tot erfgoedlogies.

Landgoed Hemmen is een mooi voorbeeld van hoe gewerkt kan worden aan het Nationaal Landschap Rivierenland. De provincie Gelderland ondersteunt de activiteiten daarom met bijna 700.000 euro subsidie. Eind 2013 moet alles klaar zijn. Meer informatie: Theo Dhont, t 026 3599584, e [email protected]

‘Het nieuwe varen’ is in opmars Naast “Het nieuwe rijden” voor automobilisten is er nu ook “Het nieuwe varen” voor de binnenvaart. Door slimmer te varen, is er minder brandstof nodig en neemt de CO2-uitstoot af. De doelstelling van het ministerie van Vrom is om in 2010 een brandstofbesparing van 5 procent te bereiken. Om de binnenvaart te motiveren daaraan te werken is er sinds 2007 een landelijke wedstrijd Binnenvaart Brandstof CO2mpetitie. In de laatste editie kwam Rijkswaterstaat Oost-Nederland, met vier vaartuigen waarvan twee moderne en twee oudere,

De voormalige fruitschuur op Landgoed Hemmen wordt gerestaureerd en omgebouwd tot een bezoekerscentrum. foto Lijndensche Fonds voor Kerk en Zending

26

De Dag van de Dijk komt er weer aan. En wel op zondag 19 september tijdens de autoloze zondag. Het centrale punt is het terrein van de voormalige steenfabriek Bato’s Erf bij Heerewaarden (gemeente Maasdriel). Dit keer staat de dag in het teken van de duurzame toekomst van de Waal en zijn omgeving. Geniet van de rivier vanaf een speciale elektrische boot, ga in debat over de toekomst van úw uiterwaard en zie hoe de Waal ons ‘blauwe’ energie levert! Proef het heerlijke locale eten, bouw een wilgentakkenhut of bak uw baksteen... of kom lekker kijken naar de anderen: kuierend over de markt, verbazend over alle informatie die u daar vindt. De ‘Dag van de Dijk’ is een jaarlijks evenement over water in ons landschap. Water biedt ruimte voor recreatie en sport en inspiratie voor kunst. Maar water zorgt ook voor overstromingen. Dat vraagt om veiligheidsmaatregelen en verstandig beheer. Welke ervaringen en technieken zorgen ervoor dat we kunnen zwemmen omdat we willen, en niet omdat we moeten? De ‘Dag van de Dijk’ brengt deze twee werelden - water beleven en waterbeheer - bij elkaar. Meer informatie vindt u vanaf enkele weken voor het evenement op: www.dagvandedijk.nl.

Landgoed Hemmen nog aantrekkelijker

nieuws

rivieren

foto Rijkswaterstaat

rivieren nieuws

Bijscholing leraren aardrijkskunde over Rivierengebied Tijdens de nascholing van aardrijkskundedocenten uit de regio is veel aandacht besteed aan het Rivierengebied. De nascholing in april voor docenten in het voortgezet onderwijs, bestond uit een lezing en een workshop. Daarna maakten

de docenten een tocht langs de Waal. De route liep van Neerijnen via Tiel en Dreumel naar Zaltbommel. Onderweg was het belangrijkste onderwerp Ruimte voor de Rivier, maar er was ook aandacht voor spekdammen, rivierduinen, schaardijken, inundatiekanalen en kwelbos. Allemaal interessante onderwerpen voor aardrijkskundelessen. Uit onderzoek blijkt dat veel leerlingen aardrijkskunde een boeiend vak vinden, zeker als ze aan de hand van foto’s en kaarten zicht krijgen op hun eigen land. De leraren blijken daarom regelmatig gebruik te maken van dit tijdschrift Rivierenmagazine Meer informatieKees Pieters, Regiobureau Rivierengebied, t 026 3598027, e [email protected]

Twee glastuinbouwbedrijven naar Bergerden

Campagne informeert over risico hoogwater In maart lag er in bijna elke gemeente van Regio Midden Gelderland ineens een vlot met een vlag en een bordje met de tekst www.hoevlotbenjijweg.nl. ‘Het was een ludieke actie om aandacht te vestigen op wat je moet doen bij een hoogwater’, zegt Jos Meeuwsen van Hulpverlening Midden Gelderland. foto Hulpverlening Gelderland Midden

als tweede in het dienstenklassement uit de bus. Gemiddeld is in de wedstrijd ruim 12 procent besparing gerealiseerd. De vier deelnemende boten van Rijkswaterstaat haalden 9 procent besparing. Onder meer door gezagvoerders goed te informeren en op te leiden en ervoor te zorgen dat de vaartuigen technisch optimaal functioneren. Wat districthoofd Jan Hendrik Beks van district Boven-Rijn en Waal goed is bijgebleven is hoeveel verschil een halve kilometer per uur langzamer varen kan maken. ‘We hadden digitale brandstofverbruiksmeters geplaatst, zodat je constant kunt zien wat het brandstofverbruik is. Ik zag zelf hoeveel minder brandstof een vaartuig verbruikt bij een snelheid van 20,5 km/uur in plaats van 21 km/uur. Voor de bedrijfsvoering maakt die halve kilometer langzamer niets uit.’ De wedstrijd was een mooie eyopener voor Rijkswaterstaat Oost-Nederland. Het komt nu aan op een verdere bewustwording en gedragsverandering. Ook in 2010 wordt er weer een Binnenvaart Brandstof CO2mpetitie georganiseerd. Meer informatie: Jan Hendrik Beks, Rijkswaterstaat, e [email protected]

‘De actie hoort bij de campagne “Denk vooruit …weet wat je doet in nood”.’ De mensen die op de website www.hoevlotbenjijweg.nl kijken, komen automatisch terecht bij de website www.mijnrisico.nl. Daarop kan elke inwoner van Regio Midden Gelderland precies zien welke risico’s in zijn woonomgeving zijn en wat je kunt doen bij een overstroming. Enkele gemeenten zoals Overbetuwe hebben alle inwoners een kaart gestuurd met informatie over de campagne. Ook in huis-aan-huisbladen is er aandacht aan besteed. ‘Het gaat erom burgers, bedrijven en organisaties te informeren over alle mogelijke rampen en ongevallen’, zegt Meeuwsen, bijvoorbeeld ook explosiegevaar bij een LPG-tankstation of gevaarlijke transporten. Er is vraag naar dit soort informatie. Uit een grote enquête is gebleken dat inwoners meer willen weten over risico’s die zij lopen in hun woonomgeving. De inwoners van Gelderland Midden gaven ook aan dat ze willen weten wat ze moeten doen bij hoogwater.’ De campagne gaat drie jaar duren. De komende jaren zal er geregeld aandacht zijn voor risico’s die burgers bij calamiteiten kunnen lopen. Meer informatie: Jos Meeuwsen, Hulpverlening Gelderland Midden, t 026 3556283 of e [email protected]

Met een subsidie van 800.000 euro van de provincie Gelderland kunnen twee glastuinbouwbedrijven uit Poederoyen in de Bommelerwaard verhuizen. De bedrijven gaan naar het nieuwe concentratiegebied voor glastuinbouw in Bergerden. De verplaatsing vindt plaats in het kader van de herstructurering van de glastuinbouw in de Bommelerwaard. De bedoeling is dat verspreid liggende glastuinbouwbedrijven zich concentreren op acht aangewezen locaties in dit gebied of dat ze zich elders in een concentratiegebied gaan vestigen. Op deze manier wil de provincie tevens de verrommeling van het landschap aanpakken. De twee glastuinbouwbedrijven behoren tot de eersten die verplaatsen. Glastuinbouwproject Bergerden is oorspronkelijk door de landelijke overheid aangewezen als één van de tien lande-

27

illustratie provincie Gelderland

rivieren nieuws lijke locaties in Nederland voor grootschalige glastuinbouwontwikkeling. Het gebied omvat in totaal 335 hectare. Begin 2010 is circa 120 hectare uitgegeven. Meer informatie:Bernadette Janssen, t 026 3598149, e [email protected]

Rivierenmagazine digitaal

Brug over de IJssel ingevaren

28

In het eerste weekend van mei is de nieuwe spoorburg over de IJssel bij Hattem geplaatst. Er moet nog veel gebeuren voordat de eerste trein er overheen kan. In september begint de aanleg van de spoorbanen. Pasen volgend jaar is de brug helemaal klaar. De opvallend rode, stalen brug vervangt dan de 146 jaar oude spoorbrug en wordt eind 2012 een onderdeel van de nieuwe spoorverbinding tussen Lelystad en Zwolle, de Hanzelijn. De brug krijgt ook een spectaculair fietspad met prachtig uitzicht over de rivier. Het plaatsen van de nieuwe overspanning over de IJssel heeft twee dagen in beslag genomen. Zo’n 5500 bezoekers bekeken deze megaklus en duizenden belangstellenden in het land keken naar de webcam. Het middenstuk van de brug

is zo’n 135 meter lang en 2500 ton zwaar. Hij wordt ongeveer net zo lang als de Moerdijkbrug.

Grondaankoop voor natuur kan weer starten De Provinciale Staten van Gelderland hebben besloten de aankooppauze in delen van veertien gebieden op te heffen. In het najaar is de grondaankoop voor natuurontwikkeling ten behoeve van de ecologische hoofdstructuur tijdelijk stopgezet. Aanleiding was een gebrek aan financiële middelen. Veel aangekochte gronden waren duurder dan begroot en het ruilen van gronden verliep minder goed dan verwacht. In het Rivierengebied kan langs de IJssel weer grond worden gekocht in de Beekbergse Poort (onder andere Empense en Tondense Heide), Soerense Poort (onder andere Cortenoever, IJsselsprong) en Baakse Beek (onder andere tussen land-

foto Prorail

Wilt u eens een oude Rivierenmagazine opslaan, maar u kunt hem niet meer vinden? Geen nood. Op de website van de provincie worden sinds kort oudere uitgaven geplaatst. Te beginnen met nummer 20. U kunt pdf’s vinden op www.gelderland.nl. In de linkerbalk gaat u naar landelijk gebied. Kies dan voor Vitaal platteland en vervolgens Rivierengebied. De pdf ziet u rechts op uw scherm.

goederen en IJssel). Verder langs de Rijn en Waal: het Rijnstrangengebied, delen in de Nieuwe Hollandse Waterlinie en in het gebied van de Hatertse en Overasseltse Vennen. In acht gebieden blijft de pauze van kracht. Daaronder vallen het Nationaal Landschap Rivierenland, de Bommelerwaard, de Renkumse Poort (deelgebied Uiterwaarden, Doorwertsche Waarden) en langs de IJssel de Hattemerpoort. In twee Gelderse gebieden wordt een ABC-constructie toegepast. Daarbij wordt grond aangekocht en gelijk doorverkocht aan de uiteindelijke beheerder Dit geldt onder meer voor de Havikerpoort, die een schakel moet worden van Oostvaardersplassen via de Veluwe naar Duitsland (Reichswald). De provincie stimuleert particulieren – landgoederen Middachten en Twickel en betrokken pachters – om de ecologische hoofdstructuur te realiseren. Meer informatie:Martin Kaal, provincie Gelderland, t 0314 625000

Gedeputeerde Keereweer bepleit opheffing waterschappen Waterschappen kunnen we maar beter opheffen en onderdeel laten worden van de provincie, vindt gedeputeerde Harry Keereweer. Dit bespaart de maatschappij veel geld. Aparte waterschappen zijn ook niet meer van deze tijd. Keereweer licht toe: ‘Water is een integraal onderdeel van gebiedsontwikkeling geworden. Meestal liggen er rondom water ook andere opgaven zoals natuurontwikkeling, recreatie, woningbouw en/

foto Geldersch Landschap & Geldersche Kasteelen

of bedrijvigheid. Voor dit soort complexe opdrachten is de provincie de aangewezen organisatie. Je ziet nu dat er overlap is tussen het werk van waterschappen en provincies. Wanneer we de huidige 26 waterschappen bij de 12 provincies onderbrengen, kunnen we met veel minder bestuurders en ambtenaren toe. Dat bespaart de maatschappij 5 tot 10 procent beleids- en uitvoeringskosten op watertaken: een belastingbesparing van 300 tot 400 miljoen euro voor de burger. Ook gaan burgers dan een keer minder naar de stembus.’

Fruitcorso 50 jaar In september vindt de 50e editie van het Fruitcorso in Tiel plaats. Een feestje waard. Ook voor corsovereniging Zoelen die alle jaren heeft meegedaan. Rondom het corso zijn drie speciale activiteiten gepland. Op 3 september begint in het Flipje- en Streekmuseum in Tiel een overzichtstentoonstelling van 50 jaar Fruitcorso. De vrolijke tentoonstelling is tot 24 oktober te bezoeken. Op 10 september is er een speciaal internationaal congres “Fruit on the move”, waarvoor experts uit de fruitteelt en landbouwattachés uit vijftig landen worden uitgenodigd. Het laat zien dat de Betuwe niet alleen nationaal een belangrijk fruitteeltgebied is, maar dat dit wereldwijd geldt. Het Fruitcorso is en blijft een groot publieksevenement, dat elk jaar maar mooier lijkt te worden. Na afloop van het corso op zaterdag 11 september zullen de corsowagens nog tot en met 13 september te bewonderen zijn in het centrum van Tiel. Ook is er dan een expositie van kunste-

naars uit de regio die zich hebben laten inspireren door het Betuwse fruit. Meer informatie: i www.fruitcorso.nl

Kasteel Ammersoyen krijgt opknapbeurt De watergangen rondom Kasteel Ammersoyen in Ammerzoden (Bommelerwaard) zijn afgelopen winter en voorjaar opgeknapt. De volgende stap is verfraaiing van de omgeving. ‘We zijn in oktober begonnen met de watergangen’, zegt projetleider Gerrit Pleijter van Geldersch Landschap & Geldersche Kasteelen. ‘Eerst hebben we de vissen uit de gracht en de waterloop daaromheen gehaald. Vervolgens zijn de watergangen drooggelegd en is de bagger verwijderd. Ook is er een nieuwe beschoeiing aangebracht. De hele klus heeft door de strenge winter best lang geduurd.’ Pleijter hoopt dat binnenkort de gemeente Zaltbommel de vergunning verleend voor de andere werkzaamheden. ‘We willen het wandelpad om het kasteel opknappen en de verharding in en rondom het kasteel grotendeels opnieuw leggen, de bestaande parkeerplaats iets uitbreiden en de bestaande overloopparkeerplaats verbeteren voor momenten dat het heel druk is. Op het kasteel vinden steeds vaker huwelijksvoltrekkingen en feesten plaats.’ Kasteel Ammersoyen ligt in een oude Maasbedding, die al vóór 1354 van de Maas moet zijn afgesneden. De oude

Maasarm is nog goed zichtbaar in het landschap. Het kasteel is één van de best bewaarde voorbeelden in ons land van een gesloten middeleeuwse burcht met ronde hoektorens en een voorburcht. De oorspronkelijke opzet van omstreeks 1350 is goed behouden, ondanks verbouwingen in de 17de eeuw. Het kasteel is te bezoeken. Meer informatie: t 073 5995506 of i www.mooigelderland.nl

Toeristische uitjes met mobiele telefoon Het Gelders Overijssels Bureau voor Toerisme presenteert op 24 juni vier toeristische internetapplicaties voor op de mobiele telefoon. Vanaf dat moment kunnen mensen op onverwachte wijze kennismaken met onder meer het verleden van de Hanzesteden langs de IJssel en de historie van Nijmegen. Bezitters van smartphones kunnen de nieuwe ‘layers’ gratis installeren op hun toestel. Gerbuikers van de iPhone kunnen de layers opladen via de app-store en gebruikers van htc en samsung smartphones via market. De layer legt een digitale laag over het camerabeeld van een mobiele telefoon. Een gebruiker die rondkijkt door de lens, krijgt informatie over het historische gebouw dat hij ziet, en wat er in de buurt nog meer te doen is. Nog niet bekend met layer? Kijk dan eens op youtube.

29

het bezoeken waard

foto’s Wim van Hof/bvBeeld

Eerst fietsen en dan uitwaaien op de pont 30

Heerlijk om op een veerpont uit te waaien. Je verzeilt ineens in een onthaaste wereld waar je geniet van het water, het omringende

landschap en prachtige luchten. En altijd leuk, het praatje met de veerman. Vindt u dat nou ook, dan is een van de fietstochten van

De mensen van de landelijke vereniging Vrienden van de voetveren doen er alles aan om veren in de vaart te houden of nieuwe erbij te krijgen. ‘We zijn zo’n dertig jaar geleden opgericht, vooral vanuit milieuoogpunt’, zegt Leny Schuitemaker, Fiets-/voetveer Varik-Heerewaarden. Neptunus 1 (motorveerpont, type koplader) brengt u naar de andere kant van de Waal. Alleen in het toeristische seizoen, tussen mei en september, is de pont in de vaart. En alleen in juli en augustus dagelijks. De andere maanden alleen in het weekend. Kijk op de website van recreatieorganisatie Uit@erwaarde (www.uiterwaarde.nl) voor het vaarschema of bel 0344 681644. Autoveer Alem-Maren. Amalia, een kabelveerpont met motor, is het gehele jaar in de vaart op de Maas. Kijk voor de precieze dienstregeling op de website van Stichting

voorzitter van de vereniging. ‘We vinden fiets- en voetveren onmisbare schakels tussen fietspaden en wandelwegen. Ze zijn belangrijk, omdat veel mensen door pontjes met de fiets of te voet naar school of werk kunnen en de auto kunnen laten staan.’ de Maasveren (www.maasveren.nl) of bel 0412 481568. Autoveer Lith. Deze kabelveerpont met motor vaart ook het hele jaar. Dit keer geen inspirerende naam. Hij heet gewoon Lith. Kijk voor de exacte dienstregeling op www.maasveren.nl of bel 0412 481568. Fiets-voetveer Tiel-Wamel. De zeker vijftig jaar oude Hendrikus is een belangrijke verbinding voor scholieren en mensen die op de fiets naar hun werk gaan. De gemeente Tiel zorgt ervoor dat de pont het hele jaar in de vaart is. Bel voor vaartijden: 06 55358688.

de “Vereniging vrienden van de voetveren” echt een aanrader. Neem bijvoorbeeld de fietsroute rondom Tiel.

De vereniging ziet dan ook met grote tevredenheid hoe al jaren het aantal pontjes toeneemt. ‘Wel varen diverse pontjes niet het hele jaar door, maar alleen in het zomerseizoen, erkent Schuitemaker. ‘Zoals vroeger kan het ook niet meer. De kleinere veren kunnen niet het hele jaar pontbazen betalen. Er moet veelal geld bij van de gemeente, het waterschap of een stichting. Een aantal ponten werkt in het fiets- en wandelseizoen zelfs geheel met vrijwilligers.’

Meeste ponten in Gelderland Met de website www.voetveren.nl en het boekje “Overzetveren in Nederland en België” geeft de vereniging een compleet overzicht van alle veren in Nederland en België. In Nederland zijn er 42 voetveren, 138 voet-/fietsveren en 62 autoveren. Met uitzondering van Drenthe heeft elke

31 provincie wel pontjes. De meeste bevinden zich in Gelderland: 47 veren. Schuitemaker vindt dat de provincie Gelderland het financieel gezien het beste doet. ‘Vroeger had het Rijk een apart subsidiepotje voor veerponten, maar die is overgeheveld naar de provincies. Lang niet alle provincies hebben het pontgeld geoormerkt, waardoor er eigenlijk geen apart potje meer bestaat. Gelderland heeft dat wel. Vanuit een speciaal fonds kunnen allerlei bijzondere uitgaven worden gefinancierd, zoals een opknapbeurt voor een pont of een nieuwe loopplank.’

Rondje Tiel Om het recreatieve gebruik van veerponten te stimuleren, heeft de vereniging veertien fietstochten in Nederland uitgezet. ‘Voel u vrij om de tekst af te drukken en mee te nemen op uw fietstochten’, nodigt de vereniging uit. Er zijn fietstochten rondom bijvoorbeeld Zwolle, Deventer, Dieren, Zevenaar, Tiel en Gorinchem. De route om Tiel is een stevige 42 kilometerlange tocht met als begin- en eindpunt het station Tiel. In deze tocht komt u vier overvaarten tegen over twee rivieren:

de drukke Waal met stoere scheepvaart en de verstilde Maas (zie kader). Bestudeer altijd voor vertrek de vaartijden om onaangename verrassingen te voorkomen. Zo is bijvoorbeeld de vaartijd van autoveer Alem-Maren onlangs verkort. De Stichting de Maasveren betreurt dit, maar kan niet anders. Het is de enige manier om de exploitatie rond te krijgen. Deze stichting zet zich al ruim 25 jaar in voor vijf veren om goede verbindingen te verzorgen voor met name inwoners van de Gelderse en Brabantse gemeenten als Lith, Maasdriel, Megen en West Maas en Waal.

Landschap en cultuurhistorie Naast de leuke overtochten met de ponten heeft deze route ook landschappelijk en cultuurhistorisch veel te bieden. Allereerst de vestingstad Tiel met het Flipje Museum, maar ook andere prachtige vestingstadjes zoals Rossum en Alem met zijn maasheggen. Neem dus voldoende tijd voor deze tocht. Natuurlijk fietst u veel over dijkweggetjes met mooi uitzicht over het water

en uiterwaardennatuur. U kunt ook het bezoekerscentrum De Grote Rivieren in Heerewaarden aandoen, middenin het natuurontwikkelingsgebied Fort Sint Andries. Daar krijgt u veel informatie over de natuur en cultuur in het Rivierengebied. Bekijk in Lith de prachtige beltmolen Zeldenrust. Als er een blauwe wimpel uithangt, kunt u de molen ook van binnen bekijken. De vereniging “Vrienden van de voetveren” telt inmiddels zo’n tweeduizend leden. Voor 5 euro per jaar bent u lid en kunt u bijdragen aan het behoud en terugkeer van de zo typisch Nederlandse pontveren. Het handzame boekje “Overzetveren in Nederland en België” kunt u bestellen door 10 euro over te maken op giro 5265803 t.n.v. Vrienden van de Voetveren te Bilthoven, onder vermelding van de code VB. U krijgt het dan thuisgestuurd. Kijk op www.voetveren.nl voor alle informatie, ook over de pontjespoëziewedstrijd.

Groepsschuilplaats wordt doorgezaagd

32

Langs de Nieuwe Hollandse Waterlinie staan talloze ‘groepsschuilplaatsen’. Dat zijn vooruitgeschoven posten van zwaar gewapend beton voor zo’n tien soldaten. Om de constructie ook van binnen te kunnen laten zien, wordt er bij de Diefdijk één doorgezaagd. Het doorzagen is een van de vele activiteiten in het gebied Molenkade om de cultuurhistorie van dit deel van de waterlinie weer herkenbaar en beleefbaar te maken. Molenkade ligt tussen de snelweg A2, de Diefdijk en de Culemborgse Vliet. Eerder is in de noordpunt van het gebied een waterplas gegraven. Ook is een struinpad aangelegd. De plas van 5 hectare fungeert als waterberging in tijden van hoge afvoer van water vanuit Culemborg naar de Linge en sluit aan bij de historische landschapsstructuur. Aan de zuidoostelijke zijde van de waterplas is grasland met een greppelstructuur aangelegd, dat in de wintermaanden af en toe onder water zal lopen (inunderen). Een steiger loopt de plas in, tot aan het inundatieveld. De topjes van de steigerpalen blijven bij hoog water net boven

het water uitsteken en verwijzen daarmee naar de maximale inundatiehoogte van vroeger. Meer informatie: Jelle Sipkema, Dienst Landelijk Gebied, e [email protected]

Bemmelse Waard flink op de schop De herinrichting van de Bemmelse Waard is in december gestart. Sindsdien is er

in uitvoering

werk

foto Dekker van de Kamp

foto DLG

Een kazemat bij de Diefdijk wordt doorgezaaid, zodat wandelaars er straks doorheen kunnen lopen.

veel gebeurd om meer ruimte voor water, natuur en recreatie te krijgen. Twee bestaande waterplassen worden uitgebreid en met elkaar verbonden door een geul. De bovengrond en kleilaag die bij het graafwerk vrijkomen, gebruikt Dekker Van de Kamp, die in het gebied delfstoffen wint en natuur ontwikkelt, deels in de uiterwaard. Bijvoorbeeld om de dam bij de recreatieplas te verstevigen. ‘Straks stroomt bij hoogwater de geul vol. Hierdoor komt er meer druk op de dam te staan. Om doorbraak te voorkomen wordt deze dam verstevigd.’, zegt Hans Hooijer van Dekker Van de Kamp. ‘Ook is met uiterwaardengrond het terrein van de steenfabriek Wienerberger verhoogd en wordt er binnenkort een hoogwatervluchtplaats aangelegd. Dat is voor het vee van Staatsbosbeheer dat het gebied zal gaan begrazen.’ Momenteel wordt er een nieuwe haven gegraven. Transporten van de steenfabriek en van Dekker Van de Kamp gaan straks niet meer over land, wat zowel voor deze bedrijven als voor de bewoners erg prettig is. Naar verwachting is in het voorjaar 2011 de hele klus geklaard. Meer informatie: Frans van Os, Dienst Landelijk Gebied, e [email protected]

foto Nederzand

telkens zo’n graafwand beschikbaar is die stijl en diep genoeg is. De plevieren en kluten hebben juist baat bij een kaal en zanderig terrein.’ Tijdens het broedseizoen legt de aannemer de werkzaamheden plaatselijk stil als de oeverzwaluwen een wand in de afgraving innemen. Om zo goed mogelijk met deze bijzondere vogels om te gaan, werkt Stichting Twickel en de aannemer nauw samen met vogelvereniging Sovon. Vrijwilligers lopen rond en zetten stokken op plekken waar vogels broeden. De aannemer kan dan om de vogels heen werken. De klei die vrijkomt gaat naar de baksteenindustrie. Meer informatie: Wilke Schoemaker, Stichting Twickel, t 0313 422992 e [email protected]

Met de zandzuiger wordt een ‘startgat’ aangelegd.

Klei afgraven voor herstel oude rijnstrangen

In de uiterwaarden Over de Maas en Moleneindsche Waard wordt na jaren van voorbereiding flink gegraven. Het project Over de Maas in de gemeente West Maas en Waal omvat een combinatie van zandwinning, natuurontwikkeling en rivierverruiming. In januari arriveerden de eerste graafmachines, bulldozers en vrachtauto’s om de kleilaag te verwijderen. In totaal zal er ruim 3,7 miljoen kubieke meter klei worden verzet. Een deel wordt verkocht, de rest komt weer van pas bij de herinrichting. Ook is in de oever van de Maas een invaart gemaakt van ruim 100 meter breed, waar straks de zandschepen in en uit kunnen varen. Direct hierachter gaat de aannemer de komende tijd een ‘startgat’ maken, door 250.000 kubieke meter zand weg te zuigen met een zandzuiger en via een persleiding te verplaatsen richting een al bestaand plasje. Het startgat is nodig om een drijvende zandverwerkingsinstallatie zijn positie in te laten nemen. Rond september zal de eerste zandverwerkingsinstallatie arriveren en de winning van industriezand beginnen. In acht jaar zal 17 miljoen ton industriezand gewonnen worden. Na de herinrichting bestaat het gebied voor 200 hectare uit natuur en voor 75 hectare uit diep water, waardoor de rivier meer de ruimte heeft. Mensen kunnen er dan volop wandelen en fietsen. Meer informatie: Herman van der Linde, projectleider Nederzand Projectmanagement BV, t 024 6790215, e [email protected]

De Kleine Gelders Waard is een bijzonder natuurgebied in het Rijnstrangengebied. Eigenaar Stichting Twickel wil hier het oorspronkelijke reliëf van de oude rijnstrangen en het oorspronkelijke rietmoeras terugbrengen. Daarvoor wordt in vijftien jaar alle klei afgegraven. De werkzaamheden zijn zeven jaar geleden begonnen. Sindsdien is er 25 hectare opgeleverd. ‘Het afgraven doen we langzaam, zo’n 7 à 8 hectare per jaar, zodat bijzondere vogels als plevieren, kluten en oeverzwaluwen in dit gebied kunnen blijven’, legt Wilke Schoemaker van Stichting Twickel uit. ‘De oeverzwaluw zit namelijk het liefst bij de zanderige graafwanden, afgescheiden door water, zodat vossen niet bij ze kunnen komen. We zorgen ervoor dat er

Damwand herstellen in Arnhem

foto Stichting Twickel

Zandwinning Over de Maas van start

De lage Rijnkade in Arnhem verkeert in een dusdanig slechte staat, dat de gemeente deze zo snel mogelijk wil renoveren. De herstelwerkzaamheden zijn inmiddels in volle gang. Hoofdopzichter Wilfred Bakker: ‘Er vielen steeds vaker metersdiepe gaten in de kade, waardoor de gemeente in oktober besloot een deel van de 1300 meter lange kade voor alle verkeer te sluiten. Na duikinspecties bleek dat de constructie van de kademuren in heel slechte conditie is. Zand spoelt uit de muren de rivier in, waardoor gaten in de weg vallen.’ Om dit tegen te gaan komt er een nieuwe damwand aan de rivierzijde, zo’n 1,5 meter van de huidige wand af. De tussenruimte wordt opgevuld met zand en afgewerkt met bestrating, waardoor de kade ook breder wordt. ‘De kademuur kan dan weer honderd jaar vooruit’, aldus Bakker. Voor de opknapbeurt is 8,4 miljoen euro beschikbaar gesteld door de gemeente en provincie, waarvan 3,2 miljoen uit het provinciale potje om de recessie te bestrijden. Bakker: ‘Het recessiegeld hebben we gekregen op voorwaarde dat we dit jaar beginnen. Vanwege de slechte staat van de kade heeft dit ook echt prioriteit. In december is naar verwachting de lage Rijnkade klaar en weer begaanbaar voor alle verkeer.’ Meer informatie: Wilfred Bakker, gemeente Arnhem, t 026 3774453, e [email protected]

33

Verhalen vanaf Het Olsterveer Dagelijks nemen zo’n achthonderd mensen de pont tussen Olst en Welsum. Mensen die boodschappen doen, voor hun werk aan de overkant van de rivier moeten zijn of gewoon willen genieten van het fraaie IJssellandschap. Al die passagiers hebben één ding gemeen: een verhaal! Wekelijks is één klant van het Olsterveer in tekst en beeld vastgelegd. Het boek geeft een mooi beeld van het leven in de IJsselstreek. Een pont vol Auteur: Steffie Schoemans Uitgave: Diepenmaat Uitgeverij & Ontwerpbureau Verkrijgbaar bij: Stichting IJsselhoeven, www.ijsselhoeven.nl of boekhandel Korten in Olst Prijs: € 19,95 exclusief verzendkosten

Rondgang over Fort Asperen

Wandelgids van de Koude Oorlog Auteur: Steven van Schuppen e.a Uitgave: Willems Adventure ISBN: 9789075437393, prijs: € 14,95

De bezoekersgids geeft een overzicht van de geschiedenis en het huidige functioneren van Kunstfort Asperen. In woord en beeld komen de ligging, de functie in de Nieuwe Hollandse Waterlinie, de militaire bouwgeschiedenis en de mobilisaties tot leven. Een rondgang over het terrein en door de bomvrije toren geven inzicht in het geïsoleerde leven op het fort. Ook is er aandacht voor het natuurschoon van het omringende Lingegebied. Er is ook een boekje over Fort Altena verschenen in de Hollandse Waterlinie Erfgoedreeks. Andere bezoekersgidsen volgen. Bezoekersgids Fort bij Asperen Uitgeverij: Stokerkade Bestellen: www.stokerkade.nl of 020 3208178 Prijs: € 7,50 exclusief verzendkosten

Pluk de dag in Rivierenland

35

Sporen van de Koude Oorlog De val van de Berlijnse Muur luidde het einde van de Koude Oorlog in. Na ruim vier decennia vragen we ons af wat we met het culturele erfgoed en het militaire landschap moeten doen. Dit boek beschouwt de IJssellinie, die nog in de jaren vijftig werd gebouwd tegen het ‘Rode Gevaar’, en de Veluwe, waar zich de grootste concentratie militaire complexen bevinden. De bijbehorende wandelgids brengt je op het spoor van onverwachte en verrassende plekken. Atlas Landschap van de Koude Oorlog – Veluwe en IJssel Auteur: Arjan Nienhuis e.a. Uitgave: Willems Adventure ISBN: 9789075437409, prijs: € 35,–.

Met de zomer in aantocht is het tijd om naar buiten te gaan. Lekker fietsen, een terrasje pakken, kuieren door een oude vestingstad of een spannend kasteel of fort bezoeken. In het Rivierenland is van alles te doen. Het glossy magazine RVRNLND staat boordevol praktische informatie en tips voor een dagje uit in de Betuwe, Het Land van Maas en Waal en Bommelerwaard. RVRNLND Uitgave: Regionaal Bureau voor Toerisme (RBT) Rivierenland, Verkrijgbaar via: webwinkel www.rivierenland.nl of bellen met t 0900 6363888 (bijzonder gesprekstarief) Prijs: gratis

Beter naar vogels kijken Vogels kijken wordt leuker als je ze door de seizoenen heen kunt volgen en begrijpt waarom ze op een bepaald moment op een bepaalde plek zitten. Als je het gedrag van vogels beter kent, zie je meer en kijk je gerichter. Met korte reportages en praktische informatie, inclusief routebeschrijvingen en kaartjes, worden vijftig vogelparadijzen ontsloten, bijvoorbeeld De Gelderse Poort. Een boek voor zowel de beginnende als de gevor-

boeken

rivieren

derde kijker! Alle tips verschenen eerder in het tijdschrift Vogels. Vogels op de kaart Auteur: Monica Wesseling Uitgeverij: Tirion Natuur ISBN: 9789052108056 Prijs: € 16,95

Cultureel wandelen en fietsen Een leuk boekje met verschillende wandel- en fietsroutes in de gemeente Druten (Deest, Afferden, Horssen, Puiflijk en Druten). Het zijn geen gewone routes. Ze laten u de kunstwerken en monumenten van de gemeente ontdekken, zoals het theekoepeltje, monumentale boerderijen en het dijkhuis, langs de rivier en het kunstwerk De Uitbouw midden in het lamndschap. De routes staan uitgebreid beschreven met tekst en uitleg over de monumenten die u passeert. Ik zie Druten Uitgave: gemeente Druten Verkrijgbaar: o.a. gemeentehuis Druten en via www.rivierenland.nl of t 0900 6363888 (bijzonder gesprekstarief) Prijs: € 2,50

www.hemmensland.nl Hemmen, een Betuws kerkdorpje met een goed bewaard cultuurlandschap, biedt een thuis aan biologische bedrijven en een biologische winkel. Kom proeven van gezonde en eerlijke producten, van het unieke landschap en de sfeer . Stichting Hemmens Land organiseert ook leuke, leerzame en vooral lekkere activiteiten. Voor kinderen is Hemmen een spannende plek om te ontdekken.  www.landschapsveiling.nl De website biedt landschapselementen “te koop” aan. Zo kan iedereen bijdragen aan het behoud en beheer van natuur en landschap in Nederland. Kopers worden niet letterlijk “eigenaar” maar participant. De donaties garanderen dat de landschaps- 35 elementen de komende jaren beheerd en beschermd worden.

Leren over je eigen omgeving De huidige gemeente Buren dateert van 1999 en omvat dertien kerkdorpen en het stadje Buren. Het boek geeft een kijkje in de cultuurhistorie van alle kernen. Een echt blader- en leesboek. De plattegronden van de kerken, oude foto’s en tekeningen, oude verhalen geven details van elk kerkdorp: van Lienden, Ommeren, Ingen, Eck en Wiel, Maurik, Rijswijk, Ravenswaay, Beusichem, Zoelmond, Asch, Buren, Erichem, KerkAvezaath tot Zoelen. Oud Buren in beeld Auteur: A. Houtkop en F. Grendell Uitgeverij: De Vorl Verkrijgbaar via de boekhandel of bij De Vorl, Antwoordnummer 11201, 4012 SX Kerk-Avezaath Prijs: € 4,20

www.netwerkplatteland.nl Netwerk Platteland zet zich in voor een sterk en aantrekkelijk platteland. Ze brengt organisaties met elkaar en met overheden in contact. Daarnaast signaleert het netwerk nieuwe, kansrijke initiatieven voor landbouw en dorpsontwikkeling, voor natuur en sociale samenhang, voor leefbaarheid en zeggenschap.

Paden van de jeugd De hoofdpersoon in deze dichtbundel gaat op zoek naar wat nog rest van de streek waarin hij is opgegroeid. De auteur laat hem keer op keer de paden uit zijn jeugd volgen. Gaandeweg echter merkt de hoofdpersoon dat naarmate hij meer zoekt, de paden steeds minder vaak leiden naar waar hij hoopt uit te komen. Een vergeefse tocht? Toch niet. Iedere zoektocht levert immers altijd iets van waarde op, ook al is het niet datgene waar aanvankelijk naar werd gezocht. Rivierklei Auteur: Ed Bruinvis Uitgever: Kontrast ISBN: 9789078215509 Prijs: € 12,50

www.vvvarnhemnijmegen.nl Regio Arnhem Nijmegen bestaat uit zeven prachtige gebieden met ieder een eigen gezicht: Arnhem, Rijk van Nijmegen, Veluwezoom, De Gelderse Poort, De Liemers, De Betuwe, Land van Maas en Waal en Veluwe. Maak kennis met de regio en de vele bezienswaardigheden. www.anv-lingestreek.nl Agrarische natuurvereniging ANV Lingestreek initieert samen met bewoners, gemeenten en andere partijen in het Rivierengebied natuur- en landschapsprojecten. Ze voert die ook zelf uit. Denk aan wilgen knotten, erfbeplanting, beheer van ganzen en weidevogels en aanleg van hoogstamboomgaarden. Ook adviseert en ondersteunt de vereniging particulieren en agrariërs bij de uitvoering van natuuren landschapsbeheer en helpt bij subsidieaanvragen.

websites

www

Winterkoning (foto en tekst Koos Dansen)

Informatiecentra Bezoekerscentrum De Grote Rivieren Heerewaarden, t 0487 572831, i www.bcdegroterivieren.nl/ Bezoekerscentrum Land van de Heerlijkheden Leur, t 024 6451558, i www.mooigelderland.nl De Panoven Zevenaar, t 0316 523520, i www.panoven.nl Dijkmagazijn Bemmel Bemmel, t 0481 434857, i www.lingewaardnatuurlijk.nl/dijkmagazijn Dijkmagazijn Beuningen Beuningen, t 024 6777000, i www.hetdijkmagazijn.nl Huis Aerdt Herwen, t 0316 246505, i www.mooigelderland.nl Natuurinformatiecentrum de Gelderse Poort Millingen aan de Rijn, t 0481 434176, i www.staatsbosbeheer.nl Natuurmuseum Nijmegen Nijmegen, t 024 3297070, i www.natuurmuseum.nl

36

Centrum De Zwerfkei Tiel, t 0344 634542, i www.duurzaamrivierenland.nl Eeuwenlang vonden winterkoningen een thuis in de dichte meidoorn- en sleedoornstruiken in onze uiterwaarden, óók in de zomer. Buitendijks bij Neerijnen en Waardenburg vinden we nog zo’n historisch prikhagenlandschap. Maar de meeste uiterwaarden zijn door de intensieve landbouw te open en kaal geworden voor het vogeltje. Gelukkig zijn we alweer een fase verder: in steeds meer uiterwaarden krijgen waterberging, doorstroming, natuur en recreatie de ruimte. In Meinerswijk midden in Arnhem bijvoorbeeld. Konikpaarden en Gallowaykoeien zorgen daar voor openheid en structuurvariatie. Spontaan schieten meidoorn, sleedoorn, wilde roos, appel en braam op. Overal horen en zien we zangvogels als grasmus, braamsluiper, bosrietzanger, rietgors en kneu. En natuurlijk de koekoek, die stiekem zijn eieren en kroost aan hun zorgen toevertrouwt. De winterkoning op de foto woont in een voor grotere dieren ondoordringbare wildernis rond een door ouderdom gevelde wilg. Daar zingt hij, knalhard en schetterend, met vibrerende trillers. Hij bouwt er vier of vijf nesten. Het vrouwtje kiest een van de nesten, stoffeert het en legt er vijf tot acht eitjes in, één per dag. Intussen flirt hij met andere jongedames en is hij niet te beroerd om, als het zo uitkomt, meerdere gezinnen tegelijk te onderhouden.

genomen

waar

Stoomgemaal De Tuut Appeltern, t 0487-541156, i www.de-tuut.nl Infozentrum Keken “De Gelderse Poort” Kleve, Duitsland, t +49 (0)2821 896879, i http://baeumen.de/gelderse-poort/ besuchernetzwerk/iz-keeken/keeken.html Besucherzentrum “De Geldersche Poort Kranenburg, Duitsland, t +49 (0) 2826 92094, i www.besucherzentrum-kranenburg.de