cultuurbericht Panorama Mesdag kan weer heel lang mee Prins Bernhard Cultuurfonds geeft cultuur de kans

cultuurbericht najaar 2013

Uitgave voor donateurs en relaties van het Prins Bernhard Cultuurfonds

Panorama Mesdag kan weer heel lang mee

Belangwekkende biografieën van Willem I, II en III Misschien voor het laatst: groots Malevich-overzicht in het Stedelijk

Prins Bernhard Cultuurfonds geeft cultuur de kans

voorwoord

inhoud

Monnikenwerk

Traditiegetrouw is het najaar voor het Cultuurfonds een druk ‘evenementenseizoen’. Zowel landelijk als regionaal organiseren we in de laatste maanden van het jaar veel prijsuitreikingen, om jonge en gevestigde talenten aan te moedigen en te eren. Talent verdient immers een podium. Dit najaar komt daar een heel bijzonder feestje bij. Geen prijsuitreiking maar de presentatie, eind november, van drie nieuwe biografieën van de koningen Willem I, II en III. Een groot samenwerkingsproject met de Universiteit Utrecht en Uitgeverij Boom, waar ik enorm trots op ben. Voor de schrijvers van de biografieën neem ik mijn petje af; zij hebben werkelijk monnikenwerk verricht. Uiteraard leest u er meer over in dit nummer van Cultuurbericht.

p.12

4 Ze moesten er komen* 8 Malevich en de Russische avant-garde* 10 Zeeland in beeld 11 Conversations with my mother* 12 Omdat het nog altijd nodig is 14 Eindelijk* 16 Meisje van Verkade 18 Absinthe* 19 Kunstenaars, vormgevers, glas, zeebeesten...* 20 Een parel in Bolsward Cultuurfonds financierde biografieën van Willem I, II en III

Formidabele tentoonstelling in Stedelijk Museum Amsterdam Nieuw documentairefonds voor regionale producties

Muziektheater over de relatie tussen moeder en zoon

Achter de schermen werken we hard aan nieuwe communicatiemiddelen om u nog beter op de hoogte te houden van de projecten waaraan we bijdragen, de initiatieven die we nemen en de mogelijkheden om het Cultuurfonds te steunen. Eind dit jaar lanceren wij onze nieuwe website, dus hou www.cultuurfonds.nl in de gaten.

Het Josine de Bruyn Kops Fonds steunt vrouwelijke kunstenaars Panorama Mesdag weer als nieuw Wat doet ze in de gracht?

Donateurs treffen in de bijgevoegde envelop hun Cultuurpas voor 2014 aan. Nieuwe donateurs zijn vanzelfsprekend altijd welkom. Wij zijn blij met alle giften – groot en klein - die we ontvangen. Wellicht een tip voor ondernemende lezers: denk rond Sinterklaas en kerst ook eens aan het Prins Bernhard Cultuurfonds. Een prachtig cadeau voor de cultuur en natuur in Nederland!

Arthur Japin schreef toneelstuk over de muze van de Tachtigers ... en waar dit toe leidt in het Leerdamse Glasmuseum Bijzonder winkel-woonhuis gerestaureerd

Met vriendelijke groet,

Adriana Esmeijer directeur Prins Bernhard Cultuurfonds

PS Wist u al dat periodieke schenkingen vanaf 2014 ook fiscaal aftrekbaar zijn bij een onderhandse schenkingsover eenkomst? Tot nu toe was dit alleen mogelijk via een notariële akte. Lees er meer over op www.cultuurfonds.nl/schenken

najaar 2013

p.4

p.8

p.19 p.14

22 24 25 26 27

rubrieken

fondsnieuws donateursprofiel Sylvie Jonkers project in beeld De Pluut beursbericht Stefan Hut donateursaanbiedingen*

* aanbiedingen exclusief voor donateurs van het Prins Bernhard Cultuurfonds

Dit magazine is verrijkt met digitale content, die via Layar te bekijken is

Hoe werkt Layar? - Download de Layar app in de App Store of in de Android Market - Open de Layar app - Houd uw smartphone boven een pagina in Cultuurbericht met het Layar-icoontje - Klik op de scanknop onder in het scherm - De digitale content opent zich vanzelf

Het Prins Bernhard Cultuurfonds is beneficiant van de BankGiro Loterij en De Lotto. doelstelling en middelen Het Prins Bernhard Cultuurfonds stimuleert cultuur en natuurbehoud in Nederland - op grote en op kleine schaal. Bijzondere initiatieven, bevlogenheid en talent moedigen wij aan met financiële bijdragen, opdrachten, prijzen en beurzen. Door actieve fondsenwerving en inkomsten uit loterijen kunnen wij jaarlijks ruim 3500 projecten en personen ondersteunen. Dat maakt ons, met een landelijk fonds en twaalf provinciale afdelingen, een van de grootste particuliere cultuurfondsen van Nederland. Het Prins Bernhard Cultuurfonds geeft cultuur de kans.

colofon Cultuurbericht is een uitgave van het Prins Bernhard Cultuurfonds en verschijnt drie maal per jaar. ISSN 1872-1265 Hoofdredacteur Liesbeth Blijenberg Eindredactie Anneke van Huisseling Redactiecommissie Johan van Beem, Jelga Biesheuvel, Susanne van Heemskerck, Martijn Kahlman, Maaike Nillesen, Liesbeth Struving Aan dit nummer werkten mee Yvonne Jansen, Liesbeth Maas, Vera Ros, Ellen Segeren, Stan Verhaag, Annemarie Vestering Ontwerp & vormgeving Loes Koomen Druk Ando/Calff & Meischke bv Aanbiedingen en excursies Susanne van Heemskerck, ma t/m do 09.00-13.00 uur telefoon (020) 520 6130 email [email protected] Adres Postbus 19750 1000 GT Amsterdam telefoon (020) 520 6130 fax (020) 623 8499 e-mail [email protected] internet www.cultuurfonds.nl IBAN NL32 INGB 0000 3333 18 Copyright Gehele of gedeeltelijke vermenigvuldiging of overname van artikelen, op welke wijze dan ook, is uitsluitend toegestaan met bronvermelding na toestemming van de hoofdredactie. Uitspraken van geïnterviewden geven niet noodzakelijk het standpunt van het Prins Bernhard Cultuurfonds weer.

Kruip in de huid van I, II en III Biografieën van de eerste Oranjekoningen Jeroen van Zanten

Willem I was een onverbeterlijke optimist. Willem II had een groot hart. Willem III vertoonde behalve veel agressie ook goedhartige trekken. De biografieën van de Oranjekoningen, waaraan jaren is gewerkt, geven een indringend beeld van hun leven. Ze zien het licht op 29 november, aan de vooravond van 200 jaar Oranjemonarchie. De vierde Willem staat al in de startblokken om ze in ontvangst te nemen.

4 cultuurbericht najaar 2013

Jeroen Koch

Bijdrage Cultuurfonds € 680.000 aan de drie biografieën

Bijdrage Cultuurfonds € 77.500 aan de documentaire

Foto: Paul Kramer

‘I

k vond het vreemd. Van de eerste Oranjekoningen, die zo’n belangrijk stempel op onze monarchie en ons land hebben gedrukt, bestond geen goede wetenschappelijke biografie.’ De initiatiefnemer van het biografieënproject, Joost Dankers van het Onderzoeksinstituut voor Geschiedenis en Kunstgeschiedenis van de Universiteit Utrecht, stuitte op dit hiaat tijdens zijn zoektocht naar materiaal voor een boek. Hij dacht: waarom geen plan gemaakt om die leemte te vullen? Uitgeverij Boom was enthousiast. Het Cultuurfonds eveneens. ‘Ik had gevraagd om hulp bij fondsenwerving, want voor jarenlang onderzoek is behoorlijk wat geld nodig. In 2008 schreven we een aantal banken aan - ABN AMRO en Fortis, waarvan de voorgangers zijn opgericht door Willem I, plus De Nederlandsche Bank, waarvoor hetzelfde geldt. Kort daarna kwamen de commerciële banken in de problemen en wezen ze ons verzoek af. Toen zei het Cultuurfonds: het is zo’n belangrijk project, dat financieren we

Dik van der Meulen

Drie auteurs aan het werk.

‘Willem I was moeilijk en stug’

‘Willem II was openhartig en gul’

‘Willem III was opvliegend en agressief’

zomer 2013 cultuurbericht 5

helemaal zelf. Ongelofelijk genereus.’ Adriana Esmeijer, directeur van het Cultuurfonds, legt uit: ‘Bij een biografie kruip je als lezer niet alleen in de huid van de hoofdpersoon maar stap je in zijn tijd. Dat is het waardevolle van de biografie als manier van geschiedschrijving: die brengt een complexe samenleving terug tot de menselijke maat. In Nederland is lange tijd amper aandacht geweest voor biografieën, maar vanaf de jaren tachtig heeft het Cultuurfonds de biografie flink gestimuleerd, onder meer met het initiatief voor de biografieënserie "Sleutelfiguren". En nu opnieuw met deze reeks.’

924 strekkende meter

Het Cultuurfonds heeft niet alleen de biografieën gefinancierd maar maakt ook mede mogelijk dat heel Nederland kan kennismaken met Willem I, II en II: Omroep Max zendt een documentaireserie uit van Inge le Cointre en Paul Kramer, waarin ook de biografen vertellen over ‘hun’ koning. Paul Rem, conservator van Paleis Het Loo en kenner van de geschiedenis van het koningshuis, presenteert de programma’s, die worden uitgezonden op 29 november en 6 en 13 december op Nederland 2.


Lezing voor donateurs

Willem II is bijna een open boek, zegt Jeroen van Zanten: ‘Hij schreef buitengewoon openhartige brieven. Ook tijdgenoten schreven veel over hem, zoals docenten, officieren die met hem tegen Napoleon vochten en ministers. Zo kon ik inzoomen op de mens Willem II en daarna weer uitzoomen op zijn familie, zijn kunstverzameling, zijn land, zijn koningschap en zijn tijd.’ Vele voorbeelden getuigen van zijn grote hart. ‘Zijn dochter Sophie ging in Weimar bevallen. Hij stuurde haar een briefje met ingevouwen een klavertjevier dat hij in de tuin was gaan zoeken. Typisch Willem II. Hij smeet met geld, gaf dure cadeaus en ondersteunde duizenden armen. Zijn ruimhartigheid trok soms verkeerde mensen aan. Opvallend is dat hij in een tijd waarin dat niet kon van vrouwen én mannen hield. Maar wat me vooral verraste, is dat hij eigenlijk een gematigd liberaal was. Hij had kritiek op het autoritaire koningschap van zijn vader en dacht na over mensenrechten. Ook vond hij dat een koning zich niet moest bemoeien met onderwijs en religie. Op het slagveld was hij zeer moedig en na Waterloo werd hij terecht als held gezien.’

Projectleider Joost Dankers met auteurs Jeroen Koch en Jeroen van Zanten.

Koning Gorilla

Jeroen Koch met conservator Paul Rem. Foto: Paul Kramer

De Oranjekoningen op tv

Biografen werden gevonden in historici met een indrukwekkende staat van dienst. Jeroen Koch (Willem I) is biograaf van onder anderen Abraham Kuyper; Jeroen van Zanten (Willem II) schreef een proefschrift over de negentiende-eeuwse politieke cultuur in de Noordelijke Nederlanden; Dik van der Meulen (Willem III) boekstaafde het leven van Multatuli. In 2009 gingen ze aan de slag. Jeroen Koch vertelt over ‘zijn’ koning: ‘In het Nationaal Archief staat 924 strekkende meter aan documenten. Daar ben je wel even zoet mee. Het bewijst hoe hard de man werkte. De grootste verrassing bewaar ik voor de lezer, maar ik kan wel vertellen dat hij moeilijk en stug was, en een buitengewoon slecht militair. Hij durfde niet als officier voor de manschappen uit het vijandelijk vuur in te lopen. Dat is hem lang nagedragen.’ Willem I moderniseerde de economie, bouwde scholen en reorganiseerde de godsdienstuitoefening. Niet omdat hij sociaal was, zegt Koch, maar omdat het paste in het top-down

regeren. ‘Inspraak van de Staten-Generaal duldde hij niet, kritische pers werd strafrechtelijk vervolgd. De Grondwet draaide hij in 1818 de nek om, zodat hij kon gaan regeren per Koninklijk Besluit. Daar is hij lang mee weggekomen; pas in 1830 kwamen de Zuidelijke Nederlanden in opstand.’ Tegenstand deerde hem nauwelijks. ‘Zijn zus gaf hem de bijnaam Dokter Pangloss, de onverbeterlijke optimist uit Voltaires Candide. Tegen beter weten in hield hij vol dat het goed ging.’

Het beeld van Willem III is minder positief, zegt Dik van der Meulen. ‘Hij was opvliegend en agressief, zijn tegenstanders noemden hem niet voor niets Koning Gorilla. Maar een biograaf wil niet alleen maar donkere dingen noteren en daarom was ik blij dat hij bij vlagen ook goedhartig was. Dat kwam tot uiting in zijn onbeholpen manieren om uitschieters goed te maken. Opvallend is dat hij moeizaam omging met mensen uit de hogere kringen; hij kon het beter vinden met boeren en buitenlui.’ Om nu te zeggen dat Van der Meulen van zijn hoofdpersoon is gaan houden, nee. Maar, vertelt hij: ‘Ik vind gecompliceerde karakters wel boeiend. Al jaren loop ik rond met het idee van een biografie van iemand waar ik maar niet aan kan beginnen omdat die zo ongelofelijk aardig was.’ De biografen doken ook in het Koninklijk Huisarchief. Projectleider Joost Dankers: ‘Niemand bemoeide zich met de inhoud; het Koninklijk Huis heeft alleen annotaties gecontroleerd. Ook in het Nationaal Archief zit veel materiaal, brieven van adjudanten bijvoorbeeld. De biografen hebben die mensen sprekend kunnen opvoeren, het is heel levendig om te lezen.’ Hoe verschillend de koningen en hun tijd ook zijn, in de biografieën zit wel een eenheid, zegt Dankers. ‘Vijf thema’s vormen de rode draad: het persoonlijk leven, de bijdrage

aan de monarchie, de manier waarop er tegen de koning werd aangekeken, de hofcultuur en de internationale context. Het zijn wetenschappelijke werken, maar heel toegankelijk. En al zijn ze los te lezen, het is handig om met Willem I te beginnen, omdat dat boek de internationale en politieke context beschrijft waarin ook zijn opvolgers zijn doorgegaan. Het zijn best dikke pillen, maar ze lezen als spannende jongensboeken.’

Op donderdag 23 januari 2014 zullen de auteurs van de koningsbiografieën een lezing houden in de Gotische Zaal van de Raad van State in Den Haag. Deze zaal werd in opdracht van koning Willem II gebouwd. U bent vanaf 14.00 uur welkom voor koffie/thee met wat lekkers. De lezing is van 14.30 tot 16.00 uur. U kunt zich opgeven door vóór vrijdag 29 november 2013 € 7,50 per persoon over te maken op rekening 500900 t.n.v. Prins Bernhard Cultuurfonds te Amsterdam, onder vermelding van ‘lezing drie koningen’ en uw postcode met huisnummer. Maximaal twee personen per aanmelding. Na afloop van de lezing heeft u de mogelijkheid de boeken met de korting van € 9,90 aan te schaffen.

Meer weten? Kijk op www.cultuurfonds.nl/ koningsbiografieen of scan deze pagina met Layar voor een filmpje over dit project.

Zwaar afscheid Adriana Esmeijer is gelukkig met de biografieën. ‘We luiden er 200 jaar Oranjemonarchie mee in. In de aanloop hebben we trouwens wel wat teweeggebracht: de brieven naar de banken waren nog niet onderweg of die vielen om, en we hadden prins WillemAlexander nog niet gevraagd de biografieën in ontvangst te nemen of hij werd koning! Maar serieus, we zijn trots dat we hem op 29 november in de Nieuwe Kerk de eerste exemplaren mogen overhandigen. Dit onderstreept onze binding met het Koninklijk Huis en het belang van de boeken.’ Het valt de mannen zwaar om afscheid te nemen van het project. Dankers: ‘Na bijna vijf jaar werken doen we dat met weemoed. Het was fantastisch. Het onderzoek, het spitten in archieven, de reizen naar plekken waar de voetstappen van de koningen liggen en waar je de geschiedenis voelt leven. Bijna tastbaar. We hopen dat de lezers dat ook zullen ervaren.’ Ellen Segeren

Speciale korting voor donateurs Als donateur van het Cultuurfonds betaalt u voor de set van drie boeken slechts € 90 in plaats van € 99,90. (Losse delen kosten € 39,90.) Binnen Nederland betaalt u daarnaast geen verzendkosten. Zie de bon achter in dit blad.

Bijdrage Cultuurfonds € 50.000

Het Stedelijk Museum toont een magistraal en misschien wel laatste overzicht van Kazimir Malevich. Op naar Amsterdam dus.

Bijdrage Blockbusterfonds € 116.666

ruim vijfhonderd werken Baadsters op de rug gezien, 1908-1909.

Malevich in het groot

G

enoten van de vroege Russische avant-garde in het Bonnefantenmuseum? Bezoek dan vooral het Stedelijk Museum, dat een bijzondere band heeft met een van de kopstukken, Kazimir Malevich (1878-1935). Het bezit de grootste Malevich-collectie buiten Rusland en wijdt nu een overzicht aan de schilder, die met zogeheten suprematistische werken als Zwart Vierkant (1915) de kunst radicaal vernieuwde. ‘Interessant aan Malevich is dat hij artistiek bleef doorgroeien, anders dan Russische kunstenaars die naar Europa vertrokken,’ vertelt conservator Bart Rutten. ‘We tonen vroeg en laat werk, zijn betekenis als kunsttheoreticus en zetten hem af tegen tijdgenoten als Goncharova, El Lissitzky, Rozanova en Klyun.’ Het museum toont ook twee bijzondere collecties van Russische verzamelaars, die van Nicolai Khardzhiev (in beheer bij het Stedelijk) en George Costakis (in bezit van een Grieks museum). ‘Kostakis biedt een encyclopedische staalkaart van de Russische avantgarde, terwijl de collectie-Khardzhiev een eigenzinniger, persoonlijker selectie bevat.’

Bedrog? Weinig bekend is dat Malevich later weer figuratief ging werken. Rutten toont een realistisch geschilderd vrouwenportret uit 1932 dat nog abstracte trekjes heeft. ‘De zwarte jurk is eigen8 cultuurbericht najaar 2013

lijk een hoekig vlak en het rode tasje heeft een suprematistisch motief. Opmerkelijk is trouwens de aristocratische uitstraling van de vrouw, gezien de periode waarin het werk is gemaakt.’ Sommige figuratieve schilderijen heeft Malevich veel eerder gedateerd. ‘Onze laatste Malevich-expositie in 1989 bevatte een portret van twee zusters uit 1910, in impressionistische stijl. Later bleek het uit 1930 te zijn.’ Hield Malevich zijn publiek voor de gek? ‘In zekere zin wel, maar hij wilde schilderkunstige ontwikkelingen tonen. Als geen ander begreep hij dat de waarde van kunst moet worden afgewogen aan een oeuvre, niet aan individuele werken.’ Het suprematisme wordt wél het hoogtepunt van de tentoonstelling. ‘We brengen de vier wit-op-witschilderijen weer bijeen. Inclusief het witte vierkant uit het MoMA in New York, dat zelden wordt uitgeleend. Ook de kubofuturische Messenslijper uit 1912-13 verlaat eigenlijk nooit zijn plek in de Yale University Art Gallery.’

Briefje Het is misschien de laatste keer dat al die werken in deze samenstelling getoond kunnen worden. ‘De transporten verzekeringskosten van bruiklenen zijn ongelooflijk hoog. Waarschijnlijk zijn deze kroonjuwelen aan ons gegund vanwege onze rol in de ontsluiting van Malevich toen veel werk nog achter het IJzeren Gordijn verborgen zat. Wij zijn

het Cultuurfonds zeer dankbaar voor zijn bijdrage, die is voor ons enorm belangrijk.’ Het Cultuurfonds leverde eerder een bijdrage aan de herinrichting van dit grootste museum voor moderne en hedendaagse kunst in Nederland, dat in september 2012 na een ingrijpende vernieuwing door koningin Beatrix werd heropend. Eind maart stond de teller al op een half miljoen bezoekers, een record. Met ruim vijfhonderd werken belooft de tentoonstelling een blockbuster te worden. ‘Je kunt Malevich op de expositie steeds in een andere context bestuderen,’ zegt Rutten. ‘Ik raakte vooral gegrepen door zijn gedrevenheid en radicaliteit. Malevich geloofde echt in verandering, op een positieve manier. Dat zoeken naar iets nieuws zie je ook in deze tijd. Dat maakt hem opnieuw actueel.’ Aan zelfvertrouwen ontbrak het Malevich trouwens niet. ‘Ik ben de apostel van de kunst,’ stond uitdagend op het briefje dat hij op zijn jas droeg tijdens een opening van zijn artistieke tegenhanger Vladimir Tatlin in 1916. Het ingelijste briefje is nu ook in Amsterdam te zien. Vera Ros

Kazimir Malevich en de Russische avant-garde. Stedelijk Museum Amsterdam, 19 oktober t/m 2 februari 2014. In samenwerking met Tate Modern, Londen, en Bundeskunsthalle, Bonn, en daar volgend jaar te zien.

Aanbieding voor donateurs Mystiek suprematisme (rood kruis op zwarte cirkel), 1920-1922.

Tijdens de duur van de tentoonstelling krijgt u, op vertoon van de bon achter in dit blad, 10 procent korting op de speciale Kazimir Malevich tas in de Stedelijk Museum Shop (zolang de voorraad strekt).

Bijdrage Cultuurfonds Zeeland 3 x € 40.000 (in 2013, 2014 en 2015) uit het Documentairefonds

De bijbel van Baster, de Dikke Van Dale, prachtige boerenschuren en Nescio's Brieven uit Veere


foto: Joop Span

Vier Zeeuwse docu’s

Foto: Stichting Submarines

Brieven uit Veere.

De schoolmeester van Sluis.

De verhuizende schuur.


Foto: Mighty Impulse Media

Foto: Rebecca van Wittene

De Bijbel van Baster.

‘H

ij was altijd aan het werk, op het neurotische af. Het maken van een woordenboek is eigenlijk een vreemde bezigheid. Een klus die nooit afkomt. Dat fascineert mij.’ Aldus programmamaker Rebecca van Wittene over Johan Hendrik van Dale. Hij werkte in Sluis als hoofdonderwijzer, stadsarchivaris en schoolboekenschrijver voordat hij zich stortte op zijn levenswerk, het Groot Woordenboek der Nederlandse Taal. Van Wittene maakt een documentaire over deze markante Zeeuw, met ondersteuning van het nieuwe Documentairefonds van het Prins Bernhard Cultuurfonds Zeeland. Ze pleitte al jaren voor zo’n regionaal fonds: ‘Nog zoveel verhalen zijn niet opgetekend. Heel jammer als die zouden verdwijnen omdat er geen financiële ondersteuning is voor kleinschalige, streekgebonden producties.’ Het nieuwe fonds richt zich op films over thema’s uit de Zeeuwse geschiedenis, geschikt voor een breed publiek en te zien in musea, onderwijsprogramma's en op de regionale televisie. Behalve de documentaire over Van Dale ondersteunde het al drie andere films. Één toont het verhaal van Job Baster, arts in Zierikzee, die in de achttiende eeuw pionierswerk ver-

richtte met zijn beschrijving van het onderwaterleven. Met deze ‘bijbel van Baster’ maakte hij naam als wetenschapper, maar in Nederland is hij nauwelijks bekend. Nummer twee gaat over de achttiendeeeuwse boerenschuren die helaas dreigen te verdwijnen uit het Zeeuws-Vlaamse landschap. De derde schetst de Zeeuwse episode in het leven van de schrijver Nescio. Hij voelde zich in de provincie zeer thuis, blijkens zijn Brieven uit Veere. Van Wittene maakte eerder met steun van het Cultuurfonds een documentaire over joods leven in Zeeland, die op het film- en literauurfestival Film by the Sea in première ging. Ze hoopt dat meer filmmakers de weg naar het nieuwe Documentairefonds vinden. ‘Dan ontstaat een aanbod van filmproducties die ertoe doen en die in samenhang een eigen historische betekenis krijgen. De contacten met het Cultuurfonds zijn prettig en zo'n regionale afdeling heeft de kennis in huis om een goede selectie te maken. Ik hoop ook op meer kruisbestuiving tussen organisaties. Zo is mijn film een initiatief van de Stichting J.H. van Dale en vanaf oktober te zien in het vernieuwde Belfort van Sluis, waar een historisch museum komt.’ Vera Ros

‘Dag mam, met mij…’ muziektheaterproductie Conversations with my mother gaat over de relatie tussen moeder en zoon. Voor het libretto schreven zeven mannelijke schrijvers een fictief telefoongesprek met hun moeder.

‘H

et idee voor de voorstelling ontstond toen ik voor repetities regelmatig met acteur Bart Klever in de auto zat. Hij belde steeds zijn moeder; ze was ziek en hij maakte zich zorgen. Maar er viel me iets op. De man van middelbare leeftijd, met een grote staat van dienst, transformeerde tijdens de gesprekken steeds weer in Bartje Klever, zoon van zijn moeder. Dat zette me aan het denken: verandert er dan niets in de relatie met je moeder naarmate je ouder wordt?’ Aan het woord is regisseur Matthias Mooij. Samen met componist Benedict Weisser maakt hij de muziektheaterproductie Conversations with my mother. De voorstelling, over de relatie tussen moeder en zoon, bestaat uit telefoongesprekken vanaf het moment dat de taalontwikkeling van de zoon begint tot en met het afbrokkelen van de taalvaardigheid van de oude moeder. Zeven jonge en ervaren schrijvers (Jibbe Willems, Marcel Lenssen, Omar Dahmani, Tom-

my Wieringa, Abdelkader Benali, Oscar van den Boogaard en Herman Brusselmans) schreven de teksten die ten grondslag liggen aan het libretto. Matthias Mooij: ‘Het onderwerp is zo universeel dat we van elk een ander verhaal terugkregen.’ Mooij en Weisser maken de voorstelling in opdracht van de Diamantfabriek, een productiekern gericht op de ontwikkeling van excellentie binnen muziektheater, kleinschalige opera en nieuwe hedendaagse muziek. Voor Conversa tions with my mother werkt de Diamantfabriek samen met Nieuw Amsterdams Peil, een spelerscollectief dat bestaat uit specialisten in de uitvoeringspraktijk van nieuwe muziek. Bart Klever speelt de zoon, terwijl sopranen Young Hee Kim en Keren Motseri twee van de drie moederrollen vervullen. Matthias Mooij: ‘We diepen met getalenteerde mensen uit verschillende disciplines een onderwerp uit. Dat leidt tot vuurwerk. Ik heb echt het gevoel dat we een universeel kunstwerk maken.’ Annemarie Vestering

Co mp os iti E be ne Di ct w eis se r RE giE matt hi as mo oi j

C o nve rsa t i w it h m y moth

Di am an tfab ri ek en ni eu w am st er Da ms Pe il mu zie kth ea ter over de on do org ron de lijke rel ati e tus se n

‘E lk e g e d a c h te o m b e ll e n o n d e rd ru (A . Be nA li)

Dia ma nt fa br iek - pr od uc tie ke rn vo or he de nd aa gs

Foto: Carel van Hees; ontwerp Yvo

Zijlstra, Antenna-men

Aanbieding voor donateurs Op vertoon van uw Cultuurpas bij de theaterkassa krijgt u € 2,50 korting op een exclusief programmaboek waarin het libretto is opgenomen.

Kijk voor de speellijst op www.diamantfabriek.nl

najaar 2013 cultuurbericht 11

‘Vrouwtje, dat kún jij toch helemaal niet?’

Het gaat om kwaliteit Na tien jaar directeurschap werd Josine ziek en in 1987 overleed ze. Wies: ‘Haar gedachtegoed mocht niet verloren gaan, dus richtten vooraanstaande vrienden uit de kunstwereld – Dick Couvée, Liesbeth Brandt Corstius en Carry van Lakerveld – de Stichting Josine de Bruyn Kops op. Daar werd ik later bij gevraagd als bestuurslid.’ Suus stapte na haar pensionering in het bestuur. ‘Er was toen al veel gedaan. De eerste tien jaar lagen onze ambities hoog: werken aankopen, subsidies verstrekken, tentoonstellingen organiseren, publicaties maken. Later hebben we onze doelstelling 12 cultuurbericht najaar 2013

De noodzaak van het Josine de Bruyn Kops Fonds Museumdirecteur Josine de Bruyn Kops streed voor de emancipatie van vrouwen in de beeldende kunst. Na haar dood wilden haar vrienden haar idealen laten voortleven en richtten een stichting op met haar naam. Vijftien jaar later droegen de bestuursleden de stichting over aan het Cultuurfonds. ‘Een stichting runnen is hard werken, en zo’n ervaren organisatie kan de continuïteit goed waarborgen.’

aangepast tot het geven van subsidies aan vrouwelijke beeldend kunstenaars. Dat is nog steeds nodig. Maar het gaat natuurlijk in de eerste plaats om kwaliteit.’ De stichting had succes. Suus illustreert dit met een voorbeeld: ‘We probeerden bedrijven ertoe te bewegen vrouwen opdrachten te geven, en zo ging Elisabeth Müller bij buizenfabriek Wavin een werk maken. Daar ontvingen ze haar met een houding van: vrouwtje, dat kún jij toch helemaal niet? Tot ze haar bezig zagen...’ Al die initiatieven kostten bergen energie. Dat ging het bestuur opbreken, zegt Wies. ‘Mede daarom hebben we de stichting overgedragen aan het Cultuurfonds en het Josine de Bruyn Kops Fonds ingesteld.’ Suus: ‘Het Cultuurfonds heeft veel bekendheid en werkt met grote degelijkheid en deskundigheid. De uitstraling is ook dy-

namischer geworden. Dat iemand als Anton Corbijn de Cultuurfondsprijs krijgt, illustreert dat het Cultuurfonds niet alleen molens restaureert.’ Wies voegt eraan toe: ‘Met dit fonds waarborgen we de continuïteit. Het is fijn dat het Cultuurfonds alle praktische taken heeft overgenomen, zoals telefoneren en jureren. Daar gaan veel tijd en geld in zitten.’ Zelf aanvragen behandelen doen ze niet meer. Suus: ‘Dat vinden we jammer, want dat was erg leuk, maar we volgen wat er gebeurt en blijven mensen op het fonds attenderen in de hoop dat er donateurs bij komen. Per slot zijn er verhoudingsgewijs weinig fondsen voor beeldend kunstenaars bij het Cultuurfonds. We hebben de overdracht in volle overtuiging gedaan, zoals ook Josine al vroeg waardevolle dingen heeft moeten overdragen.’ Ellen Segeren

Foto: Emilie Hudig

S

uus Scheller en Wies van Moorsel waren jarenlang bestuurslid van de Stichting Josine de Bruyn Kops. Suus leerde Josine eind jaren vijftig kennen tijdens hun studie kunstgeschiedenis. ‘Ze was hartelijk en gedreven, en zette zich in voor erkenning van vrouwelijke kunstenaars. Toen ik in 1964 aan Ateliers ’63 in Haarlem in opleiding was, zei een medestudent: ik wist niet dat vrouwen origineel werk konden maken. Dat zegt genoeg over die tijd.’ Wies volgde Josine vooral als een van de eerste Nederlandse vrouwelijke museumdirecteuren. ‘Ze ging in 1976 de Stedelijke Musea Gouda leiden. Ze organiseerde solotentoonstellingen van vrouwen, gaf opdrachten en kocht werk aan. Kunstenaars als Marlene Dumas en Marijke de Goey kregen mede dankzij Josine meer bekendheid.’

Suus Scheller, Carry van Lakerveld, Karin Baars en Wies van Moorsel.

Bestuurders van ANBI’s: opgelet Veel stichtingen zijn een ANBI, een Algemeen Nut Beogende Instelling. Dat geldt niet alleen voor fondsen die publiciteit genieten, maar ook voor veel ‘stille’ familiestichtingen. De ANBI-status levert fiscale voordelen op, voor de stichting zelf, voor de donateurs, maar ook voor de aanvragers die door de ANBI worden ondersteund. Zij hoeven namelijk geen schenkbelasting af te dragen. Om een ANBI te mogen blijven of worden, gelden sinds 2008 bepaalde regels, die vanaf 1 januari 2014 strenger worden om de transparantie te vergroten en fraude tegen te gaan. Nieuw is de verplichting om via internet gegevens openbaar te maken, zoals de naam en de contactgegevens van de ANBI, de namen van de bestuursleden en hun bezoldiging, een beleidsplan, een kort jaarverslag van de activiteiten en de financiële verantwoording daarvan. Zaken waar bestuurders mogelijk tegenop zien.

Bent u bestuurder of beheerder van een (familie)stichting of vermogensfonds en heeft u behoefte aan ondersteuning? Dan kunt u de stichting omzetten in een CultuurFonds op Naam, waarmee u automatisch aan de ANBIregels voldoet. Het Cultuurfonds zorgt ervoor dat de bestedingen gaan naar door u bepaalde doelen op het gebied van cultuur, natuur en wetenschap. Uiteraard betrekken we u hierbij. Ook andere vormen van samenwerking zijn denkbaar. We kunnen bijvoorbeeld in overleg met u zoeken naar aanvullende expertise om projecten te steunen op aanpalende filantropische terreinen. Of we kunnen u een deel van de bestedingen uit handen nemen. In alle gevallen denken we graag met u mee over de continuering van uw doelstelling. Zie ook www.cultuurfonds.nl/anbi2014 voor meer informatie.

Voor meer informatie over CultuurFondsen op Naam voor particulieren, stichtingen en bedrijven kunt u contact opnemen met Maartien Delprat of Menno Tummers, (020) 520 61 30. Of kijk op: www.cultuurfonds.nl


B

ijna iedereen die voor het eerst de wenteltrap naar het panorama opkomt, onderdrukt een ‘Ooooh!’. Voor het oog ontrolt zich een duin met het dorp Scheveningen en de kustlijn, maar dan 132 jaar geleden. Verbluffend realistisch. En dat licht! Het maakt Panorama Mesdag van een ontroerende schoonheid. Een juweel om te koesteren, vindt ook directeur Marijnke de Jong. ‘Het is het oudste panorama ter wereld dat op de oorspronkelijke locatie bewaard is gebleven en is gemaakt volgens de principes van panoramaschilder Robert Barker. Je gaat erheen door een donkere gang, die ervoor zorgt dat je gedesoriënteerd raakt en dat de eerste aanblik diepe indruk maakt. Door het daglicht heeft het wisselende weer invloed op de beleving en de randen zijn weggewerkt om een optimale illusie van werkelijkheid te creëren. Ik vind het in zijn vredigheid ook wel passen bij Den Haag.’

Toch met oma naar het strand Vier maanden werkte Mesdag met vrienden en ingehuurde krachten aan zijn panorama. De opdracht ervoor dankte hij aan zijn roem als zeeschilder. Zijn tijdgenoten vonden het maar niks dat hij zich hiervoor leende, vertelt Marijnke de Jong. ‘Die zijsprong is te vergelijken met Jack Spijkermans vertrek naar Talpa: dat kón niet. Maar na de opening hebben Mesdags kunstbroeders hem thuis een serenade gebracht. Het was geen reclamedoekje maar een imposant kunstwerk van een goede Haagse School-schilder.’ Panorama Mesdag is voor iedereen uniek. ‘Jongeren zijn erg bezig met 3D en verbazen zich erover dat het diepte-effect zonder apparaten zo levensecht kan zijn. Je hoort ze vaak verzuchten: hoe heeft-ie dat gedáán? Sommige mensen beschrijven hun beleving als een soort religieuze ervaring. En het doek heeft onder kunstenaars gezorgd voor een panorama-revival. Sommige reacties zijn aandoenlijk. Zo schreef een familie in het gastenboek dat ze in de oorlog met oma naar het Scheveningse strand wilden. Dat ging niet omdat de Duitsers daar zaten. Panorama Mesdag was de oplossing. Mooi hè?’ 14 cultuurbericht najaar 2013

Sommige mensen beschrijven hun beleving als een soort religieuze ervaring

voor de restauratie van de belvedère

een illusie is weer als nieuw Vissersboten op het strand, vrouwen die de was doen, huisjes zij aan zij in het oude dorp. Een illusie uit 1881 die de maker, Hendrik Willem Mesdag, zelf opkocht om haar te behoeden voor de sloop. Ze is er nog steeds, en hoe!

Foto: Panorama Mesdag

Panorama Mesdag

Bijdrage Cultuurfonds Zuid-Holland € 25.000

Genoeg gejubeld. Over naar de realiteit rond de illusie. Keiharde pegels zijn erin gestoken om die in stand te houden. Het doek begon te scheuren, dus is het op een nieuwe ondergrond overgebracht. Het pand voldeed niet aan veranderde Arbowetten en brandveiligheidseisen en was te klein voor de gestage bezoekersstroom, dus werd het grondig verbouwd. Het naburige pand is erbij getrokken. De zaaltjes voor de schilderijen en de wisselende tentoonstellingen kregen klimaatbeheersing. Allemaal dankzij bijdragen van de gemeente en vele schenkingen. Het staartje is de restauratie van de belvedère, het platform vanwaar het panorama te zien is: ‘Hier lag smerig tapijt, nu ligt er een houten vloer. Het oorspronkelijke hek is in de jaren zestig dichtgemaakt met kippengaas met een ontsierend dik hek erboven. Nu staat er een transparant hekje met daaronder glas. De groezelige wanden van het trappenhuis zijn donkerbruin gemaakt, dat wordt niet vuil. Er is dus een hoop gebeurd, onder andere dankzij het Cultuurfonds.'

Velum vol vlekken Een blik naar boven onthult dat deze opknapbeurt nog niet helemáál voltooid is: het velum, het ruimhartig geplooide gordijn dat het dak aan het zicht onttrekt, zit door lekkages vol vlekken. ‘Ik heb lang gezocht naar geschikte stof voor een nieuw velum. Die stof moet brandwerend zijn, soepel vallen en een gedekte kleur hebben. Eindelijk had ik iets gevonden, maar dat moest goedgekeurd worden. Toen ik het bestelde, bleek het niet meer gemaakt te worden. Gelukkig heb ik een alternatief gevonden dat er hopelijk dit najaar hangt. Dan kan Panorama Mesdag weer een tijd vooruit.’ Ellen Segeren http://panorama-mesdag.com/

Aanbieding voor donateurs Op vertoon van uw Cultuurpas krijgt u gratis een kopje koffie in het museumcafé. Dit aanbod geldt tot 1 april 2014.

15


De enige officiële grachtensnorkelaar Cultuurfonds besteedt aandacht aan kleinschalige natuurprojecten In de jaren zeventig voegde het Prins Bernhard Cultuurfonds naast cultuur ook natuurbehoud aan het werkterrein toe. ‘Inmiddels is natuur in brede zin een vanzelfsprekend onderdeel van het Cultuurfonds,’ vertelt Martijn Kahlman, adviseur Bestedingen. ‘Dat is ook logisch, want natuur in Nederland staat niet los van cultuur: Nederland is een door de mens gemaakt (cultuur) landschap. Bovendien spreekt natuur een groot deel van de Nederlandse bevolking aan. Zo'n 3,7 miljoen Nederlanders zijn lid van traditionele natuurorganisaties als Natuurmonumenten. Deze organisaties werven gelden voor hun eigen, vaak grootschalige, projecten. Het Cultuurfonds doet dit voor de hele sector. Wij hebben daarmee een unieke plaats ten opzichte van andere fondsenwervende organisaties.’ Het Cultuurfonds ondersteunt ook meer kleinschalige natuurinitiatieven van organisaties of particulieren. De bijdrage van het Cultuurfonds uit het Meester Prikkebeen Fonds aan het Project Vissenmonitoring van Aafke Verkade is volgens Kahlman ‘een heel mooi voorbeeld van een kleinschalig initiatief met een grote educatieve waarde’.

Meer weten? Kijk op www.verkademeisje.nl of scan deze pagina met Layar voor een onderwaterfilmpje.


S

ommige mensen hebben een hobby waarvan je niet wist dat die bestond, maar waarvan je onmiddellijk begrijpt dat iemand er lol in heeft. Aafke Verkade bijvoorbeeld. Als zij klaar is met haar werk bij een medisch onderzoeksbedrijf, hijst ze zich in een duikerpak, neemt haar camera en snorkel, steekt de straat over, doet een boei om en... stapt in de gracht. Heel langzaam drijft ze dan op het water, speurt naar vissen en maakt opnames. ‘Na afloop laad ik mijn foto's, filmpjes en data in mijn computer,’ zegt ze. ‘Zo stel ik een database samen die de gemeente en biologen kunnen raadplegen als ze willen weten welke vissen hier leven en paaien en welke waterplanten hier voorkomen.’

Gratis natuurfilm Met speciale toestemming van de gemeente Leiden mag Aafke Verkade als enige inwoner van de stad snorkelend vissen monitoren. Haar werkgebied is Havenwijk-Zuid, een wijk met zeven grachten. Naast de wetenschappelijke doelstelling heeft haar onderzoek nog een tweede reden: ze wil dat Leidenaren zich van bewust worden van wat er voor hun deur leeft. ‘De grachten zijn geen open riool maar een prachtig stukje natuur. Als ik ga snorkelen, eindig ik altijd met een paar volwassenen

foto: cazandra photographs

Vroeger zwom ze met dolfijnen, nu telt ze vissen in de Leidse grachten. Maak kennis met Aafke Verkade.

en kinderen die vanaf de kant nieuwsgierig meekijken. Laatst kwam er een moeder langs met haar zoontje van vier, die nog nooit een snoek hadden gezien. De snoek ving voor hun ogen een blankvoorn en at hem op. Dat is net zoiets als een natuurfilm kijken in het Omniversum! Alleen kost het daar 15 euro.’

Snoek 2 versus snoek 7 Aafke Verkade, die jarenlang met wilde dolfijnen zwom, ontdekte de visrijkdom in 2009, toen ze klimtouwen in de gracht ophing waarmee katten die in de gracht vallen zichzelf kunnen redden. ‘Toen ik die touwen controleerde, zwommen de vissen me tegemoet. Dat bracht me op het idee vissen te gaan monitoren. Eerst noemde ik ze allemaal karper, nu ken ik ze.’ Ze identificeerde al veertien soorten vis en ook Amerikaanse rivierkreeft en Chinese wolhandkrab. Hoe die exotische soorten in Leiden verzeild raken? ‘Als eitje belanden ze in containerschepen uit Amerika en andere verre oorden. Zo komen ze in de Noordzee terecht en uiteindelijk hier in de grachten.’ De wetenschappelijke waarde van Verkades onderzoek en de weerklank die haar project vindt bij de lokale bevolking zijn voor het Cultuurfonds reden om het Project Vissenmonitoring te steunen. ‘Nu kan ik mijn verouderde camera's inruilen voor nieuwe en plaatjes maken waarop je snoek 2 perfect kunt onderscheiden van snoek 7. Ook kan ik de komende jaren de mooiste foto’s en filmpjes op de website plaatsen, zodat iedereen kan meegenieten van de weelde.’ Stan Verhaag www.verkademeisje.nl

'Eerst noemde ik ze allemaal karper'

foto: Jelle Vermeij

verkademeisje

uit het Meester Prikkebeen Fonds

foto Jeroen Musch

foto Eibert Draisma


Bijdrage Cultuurfonds € 25.000 uit het Hugo van Win Glasfonds

waarvan € 5.000 uit het Van Meeuwen Kan Fonds en € 5.000 uit het SEA Fonds. Open Depot.

foto’s: Maartje Strijbis

De Hollanders.

Absinthe of de houdbaarheidsdatum van idealen Ook voor hun tweede voorstelling zocht theatergezelschap De Hollanders samenwerking met een bekende schrijver. Arthur Japin schreef speciaal voor hen Absinthe, over het tragische leven van Anna Witsen, de muze van de Tachtigers.

Aanbieding voor donateurs


Op vertoon van uw Cultuurpas aan de Bonjebar van de Toneelschuur Haarlem krijgt u een presentje. U bent daar van harte welkom om over de voorstelling na te praten.

Het door Gerardjan Rijnders geregisseerde Absinthe gaat over het leven van zangeres Anna Witsen (1855-1889). Anna, afkomstig uit de gegoede burgerij en bevriend met Tachtigers als Kloos en Van Deyssel, wil zangeres worden en moet zich daarom ontworstelen aan de burgerlijke conventies van het fin du siècle. Maar de tegenwerking is groot en wanneer zij beseft dat een carrière als zangeres haar niet is gegund, maakt zij een einde aan haar leven. Omdat ze bereid is voor haar ideaal te sterven, wordt Anna Witsen de muze van de Tachtigers. Al werpen de Hollanders Simone van Bennekom, Thomas Höppener, Eva van Manen, Thijs Prein, Imke Smit en gastacteur Indra Crauwels met Absinthe toch vooral de vraag op of idealen het waard zijn om tot elke prijs na te streven. Annemarie Vestering Absinthe is tot eind 2013 te zien. Speellijst: zie www.dehollanders.org

Foto: Joost van Manen

N

ee, Arthur Japin wilde niet direct. Pas toen De Hollanders hem ervan wisten te overtuigen dat hun voorstelling moest gaan over schoonheid, vervoering en troost, werd hij enthousiast. Een op de actualiteit gebaseerd stuk kon hij niet bieden, zoals hun eerste succesvolle voorstelling over Afghanistan, geschreven door Arnon Grunberg. Pas achteraf kan er iets zinnigs gezegd worden over het heden, vindt hij. En personages scheppen… liever geeft hij een stem aan vergeten personen uit de geschiedenis. De jonge theatermakers, barstensvol idealen en ambitie, brachten hem bovendien op het onderwerp van de voorstelling: de Tachtigers, de literaire beweging van onder anderen Willem Kloos en Frederik van Eeden die tussen 1880 en 1894 de literatuur wilde vernieuwen met kunstwerken over de zielsbewegingen van het individu. Bevlogen twintigers, net als De Hollanders, die zich artistiek wilden profileren en droomden van schoonheid als troost voor het moeizame bestaan.

Met Jan Taminiau.

Zeekomkommer lampen, work in progress.

Een zee van glas Ernst Haeckel (1834-1919) maakte prachtige illustraties van zeeorganismen. Het Nationaal Glasmuseum in Leerdam vroeg kunstenaars en vormgevers deze afbeeldingen als inspiratiebron te gebruiken. ‘Jan Taminiau werkte enkele dagen in onze glasblazerij. Geweldig!’ Ernst Haeckel - Kunstformen der Natur.

H

et begon met een telefoontje naar de conservator van het Nationaal Glasmuseum in Leerdam. ‘Ik hoor dat u het boek Kunstformen der Natur van Haeckel tentoonstelt dat eigendom was van de ontwerper Copier. Ik onderzoek wat de invloed was van Haeckel op kunstenaars en wil weten of Copier aantekeningen maakte in dat boek.’ Al pratend kwamen de onderzoeker in kwestie, Maartje Brattinga, en conservator Hélène Besançon op het idee om Nederlandse kunstenaars en vormgevers te vragen glasobjecten te ontwerpen met Haeckels illustraties als uitgangspunt. Vanaf 18 oktober is het resultaat te zien: Een zee van glas toont Haeckels afbeeldingen van zeeorganismen, de daarop ge-

baseerde glasobjecten, de organismen zelf én bruiklenen uit binnen- en buitenland. Daarnaast is er een workshop wetenschappelijk illustreren, een ontwerpwedstrijd en de mogelijkheid om zelf zeebeesten te blazen in de glasblazerij. Haeckel hoopte dat kunstenaars inspiratie zouden vinden in de wetenschappelijke afbeeldingen van zee organismen (kwallen en eencelligen) die hij maakte voor Kunstformen der Natur. En inderdaad: vooral het doorzichtige en vloeiende glas bracht deze tot dan toe onbekende zeewezens tot leven. ‘We vroegen ons af welke invloed Haeckel nú zou hebben op kunstenaars en vormgevers,’ zegt Hélène Besançon. De respons was groot; onder anderen modeontwerper Jan Taminiau, hoedenmaakster Irene

Bussemaker en beeldend kunstenaars Gabrielle van de Laak en Bernard Heesen deden graag mee. ‘Ze werkten in onze eigen glasblazerij en leerden de stimulerende interactie kennen tussen kunstenaar en glasblazer. En waar ik héél blij mee ben, is dat we dankzij de bijdrage van het Prins Bernhard Cultuurfonds zo’n dertig bruiklenen kunnen laten zien.’ Stan Verhaag www.nationaalglasmuseum.nl

Aanbieding voor donateurs Op vertoon van uw Cultuurpas krijgt u t/m februari 2014 € 2 korting op de combikaart van het Glasmuseum en de Glasblazerij. U betaalt geen € 12 maar € 10. Deze najaar 2013 cultuurbericht 19 aanbieding geldt voor één persoon.


Hendrick de Keyser restaureert Albada Jelgersmahuis

Wonen op stand in Bolsward

en knus pand lijkt het Albada Jelgersmahuis in de historische binnenstad van Bolsward. Maar achter de fraaie lijstgevel gaat een enorme ruimte schuil die uitnodigt tot ronddwalen. Na de winkelruimte volgen een tussen- en achterkamer, een keuken en opslagruimte, en een lange, betegelde gang. Boven zijn woon- en slaapkamers en een ruime zolder met meidenkamertje. Van 1814 tot 1983 werd het bewoond door de familie Albada Jelgersma, die er een bottelarij en drankwinkel dreef; in de winkel staan nog een drankkast en een mooie oude toonbank. Het pand stamt al uit de zestiende eeuw en werd in 1876 ingrijpend vernieuwd. Het pakhuisje (1902) achter in de tuin werd in 1970 flink uitgebreid.

Sanitair in de bedsteden Inmiddels is dit rijksmonument eigendom van Vereniging Hendrick de Keyser, die zich inzet voor behoud van huizen met historisch waardevolle interieurs en deze aankoopt voor restauratie en verhuur. Dit jaar werd het interieur gerestaureerd met steun van lokale en regionale fondsen en het Prins Bernhard Cultuurfonds. ‘Prachtig dat ook zo’n landelijk fonds projecten in de regio ondersteunt,’ zegt Isja Finaly, adjunctdirecteur en hoofd Instandhouding. ‘Het huis is een begrip in Bolsward, veel mensen kennen de winkel nog 20 cultuurbericht najaar 2013

of voormalige bewoners of personeels leden. Mooi dat ook het Cultuurfonds daarvoor oog heeft. Die betrokkenheid vind ik hartverwarmend.’ Dankzij kleuranalyse van verflagen kon het voorhuisinterieur worden hersteld in negentiende-eeuwse stijl, met de toen populaire eikenhoutimitatie. Ook de tussenkamer met zijn mooie, felgekleurde lambrisering in Neorenaissance-stijl krijgt een lichtbruin kleurtje. ‘Anders krijg je een te museale uitstraling en die willen we juist voorkomen,’ vertelt Finaly. ‘Ons gaat het om de best herkenbare interieurstijl en een logische eenheid in het geheel. Destijds werd alles van houtimitaties voorzien.’ Uitzondering is de achterbouw met de statige ‘stinskamer’ op de eerste verdieping, een juweeltje met een originele, zestiende-eeuwse houtconstructie. Deze blijft behouden, evenals de decoratieve achttiende-eeuwse schilderingen op de bedsteden. Modern wooncomfort is zo onopvallend mogelijk toegevoegd, bedsteden verbergen nu kastruimte of sanitair.

Projectprijs BGL Restauratiefonds

het Albada Jelgersmahuis: smalle trappen (voor extra grote kamers), de indeling voorhuis-tussenkamer-achterhuis en een beschotwand met bedsteden. Maar bijzonder is de gemengde functie van wonen en werken, die laat zien hoe een gegoede middenstandsfamilie leefde. ‘De Albada Jelgersma’s behoorden tot de rijkste families in Bolsward. Ze bezaten bijna het hele bouwblok in deze straat.’ Het pand leent zich goed voor bewoning met kantoor of praktijkruimte aan huis. Potentiële huurders hebben zich al gemeld. Met het pakhuis mogen ze zelf weten wat ze doen. ‘Vrouwen willen dat vast slopen voor een grotere tuin terwijl mannen er juist een mooie garage in zien,’ zegt Finaly lachend. ‘Maar het belangrijkste is dat het huis weer meedoet binnen de lokale gemeenschap. Een plek waar mensen wonen, werken en gelukkig kunnen zijn.’

Het Prins Bernhard Cultuurfonds beheert sinds 2010 het BGL Restauratiefonds van de BankGiro Loterij (BGL) voor restauratieprojecten in Nederland. Dit jaar kwam daar een extra BGL-bijdrage bij van een miljoen euro voor bijzondere restauratieonderdelen. Samen met de BGL selecteerde het Cultuurfonds zestien projecten die hiervoor in aanmerking komen en die onlangs werden uitgelicht in het tv-programma ‘MAX Monumentaal’. Het hele traject - van de speurtocht naar juiste materialen tot de uiteindelijke restauratie - passeerde de revue. Voorbeelden zijn de restauratie van een rijtuig van Museum Van Loon in Amsterdam, de theekoepel en ijskelder van buitenplaats Mattemburgh in Hoogerheide en de squashbaan van Kasteel Middachten in De Steeg. Het programma brengt daarmee het belang van restauraties, ambachten en het werk van monumentenorganisaties en fondsen breed onder de aandacht. Niet gezien? Kijk dan op www.uitzendinggemist.nl of check de website van omroep MAX.

▼ Restauratie van korbeelstel in de Stinskamer.

▲ Historische winkel van de firma Albada Jelgersma.

Vera Ros Voorgevel na restauratie in 2011.

Het leven van een gegoede middenstandsfamilie Het huis is te bezoeken tijdens Open Monumentendagen en de Colleges op Locatie, die Hendrick de Keyser organiseert voor omwonenden en leden. Over, bijvoorbeeld, de kenmerken van het Friese woonhuis, die je ook aantreft in

Foto’s: Vereniging Hendrick de Keyser

E

waarvan € 5.000 uit het Wijnand Goppel Fonds

Tussenkamer. zomer 2013 cultuurbericht 21

foto: Gerco de Vroeg

fondsnieuws

foto: Alexander Firsov

Dansprijs Noord-Brabant

Jan Martens

André ‘Drosha’ Grekhov

De voorzitter van het Prins Bernhard Cultuurfonds Noord-Brabant, Wim van de Donk, heeft op 4 september de Dansprijs 2013 uitgereikt aan de choreografen André ‘Drosha’ Grekhov en Jan Martens. Aan deze prijs is voor beide winnaars een bedrag verbonden van € 7.500.

Cultuurprijs Overijssel Het Prins Bernhard Cultuurfonds Overijssel kent de Cultuurprijs dit jaar toe aan Jan Roerink voor zijn jarenlange verdiensten ten behoeve van Revuegezelschap De Boer’nleu. Op 9 november zal voorzitter Ank Bijleveld-Schouten de prijs van € 5.000 en een glasobject overhandigen.

Prins Bernhard Cultuurfonds Prijs

O

Scan deze pagina met Layar voor een filmpje met de bekendmaking van de Prins Bernhard Cultuurfonds Prijs.


p 11 november ontvangt Piet Oudolf de Prins Bernhard Cultuurfonds Prijs 2013 uit handen van Koningin Máxima in het Muziekgebouw aan ’t IJ in Amsterdam. Hij krijgt deze oeuvreprijs vanwege zijn unieke en toonaangevende werk op het gebied van tuinen landschapsontwerp. Ecologie speelt daarbij een belangrijke rol en hij let nadrukkelijk op de vormen en structuren van planten die op esthetische wijze passen in de omgeving. Hij ontwerpt niet alleen privétuinen maar maakt ook,

vooral internationaal, naam met parken en openbare ruimten. Zoals de Gardens of Remembrance in New York, ter nagedachtenis aan de slachtoffers van de aanslag op de WTC-torens. Het Cultuurfonds vindt dat Piet Oudolf in Nederland nog niet de erkenning heeft gekregen die hij verdient en lauwert hem daarom vol overtuiging met de Prins Bernhard Cultuurfonds Prijs, die bestaat uit een bedrag van € 75.000 en een CultuurFonds Op Naam met een startkapitaal van eveneens € 75.000.

Voorzitter Clemens Cornielje overhandigde op 27 september de Bokaal van het Prins Bernhard Cultuurfonds Gelderland 2013 aan Hennie ter Bogt om zijn jarenlange inzet op het gebied van natuuren landschapsbeheer. Behalve de bokaal, die telkens door een andere Gelderse kunstenaar wordt ontworpen, omvat de prijs € 5.000.

Inspiratieprijs Limburg foto: Jeanette Schols

Foto: Wilco van Dijen © Uitgeverij Terra Lannoo bv.

De Bokaal Gelderland

De Inspiratieprijs 2013 van het Prins Bernhard Cultuurfonds Limburg, die bestaat uit € 10.000, ging op 1 november naar Petra Stienen. Zij heeft als arabiste, schrijfster, verhalenvertelster en diplomate de Arabische wereld voor velen toegankelijker gemaakt.

foto: Marieke van der Velden

Revuegezelschap De Boer'nleu.

Anna Blaman Prijs

De Anna Blaman Prijs voor literatuur van het Prins Bernhard Cultuurfonds Zuid-Holland is dit jaar toegekend aan schrijfster Sanneke van Hassel. Voorzitter Jan Franssen reikt de prijs, van € 7.500, op 12 december uit in het Stadhuis van Rotterdam. najaar 2013 cultuurbericht 23

donateursprofiel

S

ylvie Jonkers is beeldend kunstenaar en sieradenontwerper. Met zakelijk partner Jantien Broere maakt ze sieraden van oude kettingen, kralen, knoopjes, textiel en natuurlijke materialen. Een kanten kraagje wordt een fraai halssieraad, een overgebleven oorbel een opvallende hanger. Upcyclen, noemt Sylvie dat. ‘Oude objecten gaan een nieuw leven leiden. Vaak zitten er verhalen of persoonlijke herinneringen

aan vast. Klanten kunnen ook met eigen materiaal iets laten maken.’ Het atelier in Didam is een schatkamer van spulletjes, waarvoor het ontwerpersduo rommelmarkten afstruint. Zoals oude sleuteltjes of poppetjes die, naar Franse traditie, in taarten werden verstopt. Handelsmerk zijn speciaal gesmede medaillons waarin nostalgische poëzieplaatjes, fotootjes of gravures worden geplaatst en die worden gecombineerd met andere


Project in beeld

waarvan € 17.000 uit het Johan J. Smit’s Fonds en € 9.000 uit het Cornelis Fop Smit Fonds

objecten. Prachtige blikvangers, romantisch maar toch robuust. Voor de mannen zijn er bijzondere manchetknopen. Sylvie is ook imker en slingert haar eigen honing. In de tuin staat een van haar bijenkasten. Ze kan boeiend vertellen over de bijendans, de zwermstemming en de queen bees. En al is de bij geen aaibaar huisdier, je krijgt er toch een band mee. ‘Dat gezoem op een mooie zomerdag is gewoon heerlijk. Ik mag graag naar de bijen staan kijken. Heel rustgevend, ook omdat je behoedzaam moet bewegen. Gestreste mensen krijgen soms het advies bijen te gaan houden.’

Start van de renovatie.

Nieuwe mastkoker.

De nieuwe 'bun' waar vroeger de vangst werd bewaard.

Tijdens de restauratie. ▼

Sylvie werd twee jaar geleden donateur van het Cultuurfonds. ‘Ik ging me erin verdiepen na verhalen van een vriendin die daar werkt en raakte onder de indruk van de enorme bedragen die het fonds beheert. Het is belangrijk dat die ondersteuning er is en op een goede manier bij kunstenaars terechtkomt. Dat is mooi voor de kunst en voor Nederland. Maar het gaat mij niet alleen om beeldende kunst. Ik vond het verrassend om in Cultuurbericht te lezen over het Jaar van de Patrijs en de bedreiging van deze vogel door gebrek aan biodiversiteit. Als imker interesseert mij dat, omdat dat ook voor de bijen geldt. Ik vind vooral de beurzen van het fonds goed. Ze stimuleren jonge talenten en geven specialisten de kans om iets verder uit te zoeken. Zo biedt het fonds ruimte voor nieuwe ontwikkelingen.’

Het vervangen van de huidgangen.

Varend monument in ere hersteld


Foto’s: Jacob Witter

Foto: Emilie Hudig

Vera Ros

Sylvie Jonkers combineert ook zelf cultuur en natuurbehoud

Totaal vanaf boven.

O

oit deed De Pluut dienst als vissersschip, maar na zware averij en verkeerd onderhoud in het verleden dreigde deze botter uit 1895 verloren te gaan. Sinds een aantal jaren zet de Stichting Pluut EB18 zich in om het schip te behouden voor de historische haven van Elburg. Met de bijdrage van het Cultuurfonds kon het casco van het schip hersteld worden in oorspronkelijke staat. Bijzonder is dat de restauratiewerkzaamheden zijn uitgevoerd door leerling-timmerlieden onder leiding van een erkende leermeester. Het Cultuurfonds vindt dit zeer waardevol voor het behoud van het scheepsambacht. Zie ook www.pluuteb18.nl najaar 2013 cultuurbericht 25

beursbericht Hoe kun je ontwikkelingsgeld het beste besteden? Hoe zit de mondiale crisis in elkaar? Stefan Hut vertrok vorig jaar naar Yale University in New Haven voor antwoorden op deze vragen.

‘T

oen ik aan University College Utrecht social sciences studeerde, heb ik een stage microfinanciering gedaan in Nairobi. Daardoor werd mijn interesse gewekt voor de studie internationale en ontwikkelingseconomie aan Yale University in Amerika. Ik had al een tweede bachelor economie in Cambridge gehaald. Dat je bij ontwikkelingssamenwerking beter een hengel kunt geven dan vis, raakt steeds meer bekend. Voedselhulp heeft geen blijvend effect, zelfredzaamheid stimuleren wel. Als ontwikkelingseconoom zoek je naar een doeltreffende besteding van ontwikkelingsgeld. Letten op externalities bijvoorbeeld, de impact op de omgeving. Als je een kind pillen tegen wormen geeft, voorkomt dat besmetting bij andere kinderen.

Foto: Cees Hut

‘De mastergroep was klein, dus mijn hoop op direct contact met de professoren werd werkelijkheid. Ik heb veel geleerd van Dean Karlan, een van de meest vooraanstaande onderzoekers in de ontwikkelingseconomie. Hij onderzoekt het effect van microkredieten, die velen als de oplossing voor ontwikkeling zien. In de praktijk blijkt het zeer afhankelijk van de omgeving en de doelgroep of die kredieten leiden tot winst voor de ondernemer en resultaten als meer schoolgaande kinderen. Ook bij de bekendste macro-econoom aan Yale, Robert Shiller, deed ik veel nieuwe inzichten op. In 2002 waarschuwde hij al voor de huizenbubble in de VS, die in 2008 barstte. Van hem leerde ik bijvoorbeeld dat niet alleen de hypotheken debet waren aan die instorting, maar ook het irrationele gedrag van mensen die zich door elkaar lieten meeslepen, blind voor risico’s.

Jaarlijks krijgen zo’n 175 jonge, talentvolle afgestudeerden uit alle disciplines aan universiteit of hogeschool een Cultuurfondsbeurs voor een vervolgopleiding of – onderzoek in het buitenland. In elk Cultuurbericht een verslag van een bursaal. Kijk ook op onze Facebookpagina Bernhard Fellow.

Scan deze pagina met Layar om op onze Facebook-pagina meer ervaringen te lezen van andere bursalen.

aanbiedingen

CULTUURBERICHT najaar 2013

‘Mijn negen maanden aan Yale waren geweldig. En ook geweldig duur: met 36.000 dollar collegegeld niet op te brengen zonder steun. Ik ben het Cultuurfonds dan ook enorm dankbaar voor deze kans, die al meteen heeft geresulteerd in een baan bij de Wereldbank in Washington, waar ik een jaar de impact van ontwikkelingssamenwerking ga bestuderen. Het is een mooie springplank voor een promotieonderzoek, dat ik ook in de VS hoop te gaan doen.’

Gratis verzending

Geschiedenis van Het Hassink in Epse Ontwikkeling van het landgoed

Biografieën van bewoners

Gratis warme opkikker

Zestien boerderijen

door johan de jong met voorwoord van Jan Terlouw

Lunch met twee voorstellingen i.p.v. één

Korting

€ 2,50

en gratis verzending

Dit project wordt mede mogelijk gemaakt door het

Affiche_Hassink.indd 1

Johan de Jong Geschiedenis van Het Hassink in Epse Bijdrage Cultuurfonds Gelderland: € 1.000 In maart verscheen Geschiedenis van Het Hassink in Epse van Johan de Jong. Het fraai uitgevoerde boek bevat zo’n vierhonderd illustraties. Deel I beschrijft de ontwikkeling van landgoed Het Hassink vanaf het jaar 1200. Deel II bevat uitvoerige biografieën van bewoners, zoals de Deventer patriciërsfamilie Bouwer en M.W. baron du Tour van Bellinchave, opperceremoniemeester aan het hof. Th. E. J. baron van der Feltz en zijn vrouw waren de laatste bewoners van Het Hassink, dat in maart 1945 door de RAF werd gebombardeerd. Ten slotte worden in deel III de zestien boerderijen beschreven die bij het landgoed hoorden. Als donateur krijgt u € 2,50 korting op het boek. U betaalt ook geen verzendkosten. U kunt het bestellen door € 27 over te maken op rekening 26.89.19. t.n.v. J.W. de Jong te Epse. Het boek is ook te bestellen via [email protected]. Vermeld uw volledige adres gegevens en het nummer van uw Cultuurpas.

ontwerp Loudmouth fotografie Thijme Breukers

20-02-13 15:34

Pauni Trio, cd Melk & Honing Bijdrage Cultuurfonds: € 10.000 Het Pauni Trio neemt, met zijn frisse benadering van de folkloremuziek, een unieke plaats in binnen de Nederlandse muziekwereld. Dit jaar gaat het project Melk & Honing in première, dat Bulgaarse muziek combineert met oude en nieuwe Nederlandstalige teksten. In oktober verschijnt daarvan het gelijknamige album. Het Pauni Trio is in zowel kleine als grote bezetting te zien op verschillende podia en festivals. Als donateur kunt u de cd Melk & Honing zonder portokosten toegestuurd krijgen. U kunt hem bestellen door € 15 over te maken op rekening 14.90.09.313 t.n.v. Stichting Pauni Trio. Vermeld uw volledige adresgegevens, het nummer van uw Cultuurpas en ‘actie Cultuurfonds’.

Locatietheater Prins te Paard Midwintervertelling Sagenschipper Cornelis

Het Vijfde Bedrijf Albany’s en Lady Anne’s toast op de verachtelijke wederhelft

Bijdrage Cultuurfonds Flevoland: € 5.000

Bijdrage Cultuurfonds Zuid-Holland aan het The Hague Shakespeare Festival: € 7.500

Wanneer de avonden weer lang zijn en uitnodigen tot verhalen, brengt locatietheater Prins te Paard uit Flevoland een beeldende wintervoorstelling in Nagele (Noordoostpolder). Sagenschipper Cornelis neemt het publiek mee naar het moment vlak voordat de dijken zich sluiten rond het nieuwe land. Net op tijd redt hij de verhalen en sagen die op de bodem van de zee huizen. Zie voor meer informatie www.prins-te-paard.nl. Als donateur krijgt u op vertoon van uw Cultuurpas aan de kassa een gratis warm drankje.

Op deze pagina en hiernaast bij de bonnen treft u een selectie aan van de aanbiedingen die wij onze donateurs regelmatig kunnen doen. Bekijk ook www.cultuurfonds.nl/acties voor nieuwe aanbiedingen. Vaak zal bij een aanbieding om uw Cultuurpas worden gevraagd. Deze pas is exclusief voor donateurs van het Cultuurfonds en is bij dit nummer van Cultuurbericht bijgesloten. Bent u donateur en heeft u geen Cultuurpas ontvangen? Mail dan naar [email protected] (vergeet uw adresgegevens niet te vermelden) of bel tijdens kantooruren naar (020) 520 6130.

Van 19 november tot 2 december 2013 vindt het eerste The Hague Shakespeare Festival plaats. De invalshoek is Shakespeare vanuit het vrouwelijk perspectief. Het Nederlandse gezelschap Het Vijfde Bedrijf doet mee, met The Impromptus: vier korte voorstellingen over vergeten of onzichtbare vrouwen in Shakespeares stukken. Twee daarvan brengen de grootste ergernissen over de vrouwelijke en mannelijke tegenspelers van Lord Albany en Lady Anne in een hilarische toast ten tonele. Het Vijfde Bedrijf en het The Hague Shakespeare Festival bieden u als donateur een lunch aan waarin beide toasts gespeeld worden (in plaats van één). Deze lunch vindt plaats op zaterdag 23 november van 12.30-14.00 in Wasserman, het restaurant van de Koninklijke Schouwburg in Den Haag. Prijs per persoon: € 27,50. Reserveer via www.ks.nl of (0900) 345 67 89 en vermeld het nummer van uw Cultuurpas. Let op: het The Hague Shakespeare Festival is een Engelstalig festival.

Ellen Segeren



kortingsbon kortingsbon

Door het opsturen van deze bon reserveer ik een set met de drie biografieën van koning Willem I, II en III voor de speciale prijs van € 90 (i.p.v. € 99,90; losse delen kosten € 39,90). Binnen Nederland betaal ik geen verzendkosten. Stuur deze bon op vóór 3 december 2013. ISBN 9789089531377

Donateur van het Prins Bernhard Cultuurfonds

Speciale Kazimir Malevich tas Tegen inlevering van deze bon in de Stedelijk Museum Shop te Amsterdam krijg ik 10 procent korting op de speciale Kazimir Malevich tas, zolang de voorraad strekt.

Nummer Cultuurpas: Naam: Adres: Postcode/Plaats: Telefoonnummer:

#

E-mailadres:

Ja, ik geef cultuur de kans en word donateur

Geef het Cultuurfonds cadeau! Kent u iemand die cultuur en natuurbehoud ook belangrijk vindt? Geef hem/haar eens een jaar Cultuurfonds cadeau*!

Graag wil ik met mijn bijdrage steun verlenen aan het volgende culturele doel van het Prins Bernhard Cultuurfonds:

Mijn gegevens: Beeldende kunst Theater en Muziek

M/V

Naam en voorletters: Adres:

Natuurbehoud Monumentenzorg Beurzen Geschiedenis en Letteren Algemeen (kruis svp één hokje aan)

Ik machtig hierbij het Prins Bernhard Cultuurfonds om van mijn hieronder genoemde bank/girorekening een donatie af te schrijven van

Postcode en woonplaats:

Per maand

Telefoon:

€4

€ 7,50

€ 10

Ander bedrag €

Email:

Per jaar

€ 35

Naam en voorletters

Ik machtig het Prins Bernhard Cultuurfonds om eenmalig € 35 van mijn rekening af te schrijven ten bate van een donateurschap voor:

Adres

M/V

Adres:

€ 100

per maand / kwartaal / jaar

Bankrekening:

Naam en voorletters:

€ 50

M/V

Postcode en plaats Telefoon

Postcode en woonplaats: E-mail

Telefoon: Email:

Geboortedatum:

Datum:

Geboortedatum:

Ik ontvang graag het digitale CultuurNieuws

Handtekening: najaar 2013

Bank- of girorekening

Welkomstcadeau:

Plint notitieblok/muismatje

mapje Plint poëziekaarten

Dada kunsttijdschrift, editie Mondriaan

Fotoboek ‘Hein Wertheimer: Amateurfotograaf ’

Publicatie ‘De staat van het mecenaat’ Stuur het cadeau direct naar de ontvanger Stuur het cadeau naar mij, ik wil het zelf overhandigen **

* De ontvanger krijgt de Cultuurpas, een jaar lang Cultuurbericht en een welkomstcadeau ** We proberen dit zo snel mogelijk af te handelen, maar hou rekening met een verzendtijd van 1 á 2 weken.

Handtekening Ik ontvang graag als welkomstcadeau:

Plint notitieblok/muismatje

mapje Plint poëziekaarten

Dada kunsttijdschrift, editie Mondriaan

Fotoboek ‘Hein Wertheimer: Amateurfotograaf ’

Publicatie ‘De staat van het mecenaat’

najaar 2013

Noorse kerst en WarmWinterLicht op Middachten

Donateur van het Prins Bernhard Cultuurfonds

Prins Bernhard Cultuurfonds p/a Uitgeverij Boom, Antwoordnummer 10618, 1000 RA Amsterdam (een postzegel is niet nodig).

Speciale Kazimir Malevich tas Deze bon geldt voor één persoon tijdens de duur van de tentoonstelling Kazimir Malevich en de Russische avantgarde. Hij geldt niet in combinatie met andere acties of kortingen en is niet inwisselbaar voor contant geld.

Foto: Marc Pluim

#

U kunt deze bon in een ongefrankeerde envelop sturen aan:

Prins Bernhard Cultuurfonds

Prins Bernhard Cultuurfonds

Antwoordnummer 10512

Antwoordnummer 10512

1000 RA Amsterdam

1000 RA Amsterdam

▲ Middachten lichtjeswandeling. ▼ Middachten kerst eetkamer. Foto: Ria van Remmerden

U kunt deze bon in een ongefrankeerde envelop sturen aan:

Gratis glühwein of warme chocolademelk

Traditioneel hult Kasteel Middachten zich in kerstsfeer en opent zijn deuren voor bezoekers van 10 t/m 15 december 2013. Diverse salons worden in Noorse stijl gedecoreerd en ook de kerstmarkt in de bijgebouwen heeft een Noors tintje. Een harpiste speelt Noorse kerstliederen in de trappenhal. De tuinen van Middachten vormen de locatie van WarmWinterLicht 2013, een sprookjesachtige winterwandeling langs een spektakel van licht. www.middachten.nl Als donateur ontvangt u op vertoon van uw Cultuurpas bij de Glühweinstand van Middachten gratis glühwein of warme chocolademelk. Maximaal twee drankjes per pas.

cultuurbericht Panorama Mesdag kan weer heel lang mee Prins Bernhard Cultuurfonds geeft cultuur de kans

Recommend Documents