PANORAMA MESDAG
Jaarverslag 2012
Inleiding Bij de aanvang van 2012 was Panorama Mesdag één grote bouwplaats: er was geen plek in het pand te vinden die niet de sporen van bouwwerkzaamheden vertoonde. Gedurende het jaar vonden talrijke interne verhuizingen plaats: van de collectie, de balies, het café en de winkel. Stap voor stap vond de grote metamorfose plaats: begin april gingen de fraai gerestaureerde en gerenoveerde zalen voor de vaste collectie en de tentoonstellingen open. Begin juli werden het nieuwe museumcafé en de museumwinkel in gebruik genomen. In de maanden daarna werden bouwwerkzaamheden in overige vertrekken verder voltooid. Aan het einde van het jaar, in het laagseizoen, werd gestart met de drukst bezochte ruimten in het panorama: de belvedère en de toegang daarheen. Nu, mei 2013, zijn de bouwwerkzaamheden voorlopig afgerond en wordt gewerkt aan de (museale) inrichting. De bezoekers worden in een vernieuwd en aan de eisen van de tijd aangepast Panorama Mesdag ontvangen, ook al is nog niet alles helemaal af. Het jaarverslag geeft een impressie van de gebeurtenissen die 2012 kenmerkten.
Bedrijfsvoering algemeen De rentelast, veroorzaakt door de voor de toekomst van het panorama noodzakelijke aankoop van het pand op Zeestraat nr. 55, drukte ook in 2012 zwaar op de exploitatie. De etages werden vanaf begin van 2011 niet langer verhuurd en de markt voor zowel verhuur als verkoop is in het huidige economische klimaat niet gunstig. De leegstand loste een deel van het probleem van de zeer beperkte bouwplaats op. Het door de rentelast veroorzaakte tekort aan liquide middelen vergde opnieuw veel inventiviteit van directie en medewerkers. In 2012 werd een aanvang gemaakt met de herijking van de museale status van Panorama Mesdag door de Stichting Museumregister. De normering op het gebied van registratie, kwaliteitszorg, professionaliteit etc. wordt gefaseerd behoorlijk verscherpt. Gezien de stand van het veranderingsproces waar Panorama Mesdag nog midden in zat en zit was het aanleveren van de gevraagde gegevens, vooral op het gebied van klimaat, licht, organisatiestructuur en veiligheid niet eenvoudig maar verwacht mag worden dat de herijking in 2013 afgerond kan worden. bezoek Ondanks het feit dat er nog het hele jaar bouwactiviteiten plaatsvonden ontving Panorama Mesdag 137.000 bezoekers. Dat was een aanzienlijke stijging ten opzichte van het jaar daarvoor, mede te danken aan het feit dat er weer tentoonstellingen gehouden werden. Vooral de tentoonstelling “Isaac Israels en de vrouwen”, onderdeel van een grote tentoonstelling gezamenlijk georganiseerd door vijf Haagse instellingen, was een publiekstrekker. omzet De entreeprijzen werden in 2012 licht verhoogd, nog steeds rekening houdend met de overlast en de beperkingen die de bouwwerkzaamheden onvermijdelijk met zich mee brachten. De omzet in de museumwinkel steeg aanzienlijk, evenals de omzet van het museumcafé. Omdat voor de exploitatie van het café een professionele partij ingeschakeld werd, stonden daar echter aanzienlijk hogere kosten tegenover.
jaarverslag 2012
blad 2
financiële administratie De financiële administratie werd in 2012 in eigen beheer gedaan met ondersteuning van de vaste externe adviseur, Cora Hartman en assistentie van een van de vrienden. Vooruitlopend op wetswijzigingen en de veel complexere salarisadministratie die daar het gevolg van zullen zijn, werd overgestapt van ADP naar een op dit onderdeel gespecialiseerde afdeling van Baker Tilly Berk. Baker Tilly Berk, accountants en belastingadviseurs, beoordeelde de boekhouding en stelde het financiële jaarverslag op. veiligheid Het volgens wettelijke voorschriften gevoerde veiligheidsbeleid werd in 2012 wederom gecontinueerd. Voor alle medewerkers werd een door een externe deskundige begeleide ontruimingsoefening gehouden. Alle gediplomeerde BHV-ers volgden de verplichte jaarlijkse herhalingsdag. Circa de helft van alle medewerkers is BHV-er zodat er in wisselende bezettingen altijd voldoende gekwalificeerde personeelsleden aanwezig waren. Een van de medewerkers trad op als preventiemedewerker. Met hulp van externe deskundigen werd het beveiligings- en ontruimingsplan tijdens de verbouwingen voortdurend bijgesteld en er was veelvuldig contact met de brandweer.
Paul Critchley, In case of Fire..
PANIC!, 2012
Masterplan Om een indruk te geven wat er met de subsidies en schenkingen voor het z.g. ‘masterplan’ is gedaan volgt hieronder een beknopte beschrijving van de werkzaamheden die in het verslagjaar konden plaatsvinden. Panorama was, is en blijft de Gemeente Den Haag, het Rijk (RCE), de BankGiro Loterij, de subsidie van EFRO (Kansen voor West), het VSB fonds, de Gravin van Bylandt Stichting, de Stichting Zabawas, het Prins Bernhard Cultuurfonds, het K.F. Hein Fonds, de Stichting dr. Hendrik Muller's Vaderlandsch Fonds, en alle andere fondsen, mecenassen en particulieren die niet bij name genoemd willen of kunnen worden, zeer erkentelijk voor hun fantastische steun.
Werk aan de zalen voor de vaste collectie
jaarverslag 2012
De tentoonstellingszalen na de restauratie en renovatie
blad 3
Het was efficiënt om de afbouw van zowel de tentoonstellingszalen als de zalen voor de vaste collectie, die begin 2012 casco gereed waren, tegelijkertijd te laten plaatsvinden. Ze werden in hoog tempo voltooid: de lambriseringen werden terug geplaatst, de akoestische plafonds werden gespoten en weer van het originele lijstwerk voorzien, de wanden werden geschilderd in kleuren, gerelateerd aan de resten van wandbespanning en aan restanten behang die waren gevonden tijdens het werk en tenslotte werd parket gelegd. De draadglasruitjes onder de daglichten werden vervangen door legramen. De zalen werden voorzien van automatische schuifdeuren, een klimaatsysteem en goede belichting waardoor collectie en bruiklenen bij tentoonstellingen nu qua klimaat, verlichting en beveiliging museaal verantwoord getoond kunnen worden.
De oude entree
In dezelfde maanden werd ook de entree gerestaureerd. De ingang werd weer de magistrale entreepoort, zoals die ooit geweest moet zijn.
De schuifdeuren worden geplaatst entree
De nieuwe entree
De hal werd in oude luister hersteld: het vroegere tochtportaaltje en de tussenvloer werden verwijderd en de ramen naar de eerste etage van het voorhuis werden hersteld. De voormalige kassazaal, waarin ook het museumwinkeltje gevestigd was, werd een ruime garderobe.
DeDe garderobe hal jaarverslag 2012
blad 4
Op 1 april 2012 werden entree en museumzalen weer heropend voor het publiek. De tijdelijke entree via pand nr. 55 werd afgesloten evenals de tijdelijke route naar het panorama. De werkzaamheden om café, winkel en nieuwe zaal af te bouwen gingen direct van start. De kassabalie werd verplaatst en er werd een tijdelijke winkel gemaakt in het oude museumcafé onder de belvedère. Nu kon de begane grond van het pand nr. 55 afgebouwd worden: wanden en vloeren werden afgewerkt, de keuken werd geplaatst en in bedrijf gesteld, plafonds en verlichting werden aangebracht en het merendeel van de interieuronderdelen geleverd en geplaatst.
Keuken en buffet
Het museumcafé
Aan de straatzijde van het pand nr. 55 kwamen etalageruiten zodat langslopende publiek van buiten af zicht heeft op winkel en café, die op 1 juli 2012 voor het publiek geopend werden.
Het oude winkeltje en de nieuwe winkel
Na de bouwvakvakantie werd de 1e etage van het pand nr. 55 verder voltooid, evenals het voorhuis. De ruimten onder de belvedère werden gerenoveerd. Hierin komen de educatieve ruimte en een vaste opstelling over het fenomeen panorama. De werkzaamheden aan depot, gangen, de belvedère zelf en de drukst bezochte ruimte, het knooppunt tussen de zalen en de rotonde, gingen van start in de wat rustiger wintermaanden. Ook werd een aanvang gemaakt met het installeren van de lift die de panden 55 en 65 verbindt en de etages toegankelijk maakt voor minder ambulante bezoekers. De werkzaamheden zullen in het voorjaar van 2013 worden afgerond. Dan resteert nog de renovatie van de voorgevel van het pand nr. 55 en de museale herinrichting. De voortgang in de bouw, met in 2012 veel interne verhuizingen naast de onvermijdelijke complicaties en vraagstukken, vroeg wederom veel van de organisatie. Betrokkenen, schenkers en subsidiegevers werden daardoor minder dan de bedoeling was geïnformeerd over de voortgang. De financiële verwerking en verantwoording van het project vereiste eveneens heel veel tijd en aandacht. jaarverslag 2012
blad 5
Collectie en Gebouw collectie Bij gebrek aan een medewerker collectie en tentoonstellingen werd het koppelen van de digitale fotobestanden aan de basisregistratiegegevens in Adlib nog niet afgerond. Vanwege de interne verhuizingen in het kader van de restauratie en renovatie van de zalen en van het depot had het afronden van de standplaatsregistratie, met name voor de collectie prenten en tekeningen, weinig zin. Met het in gebruik nemen van het vernieuwde en aan de eisen aangepaste depot zal op registratiegebied een inhaalslag worden gemaakt. De medewerker Behoud en Beheer droeg zorg voor het stofvrij houden van de schilderijen in het depot en in de zalen. Dankzij de Stichting Mesdag – Van Houten konden in 2012 vier werken uit de collectie gerestaureerd worden. De schilderijen “Na de storm, 1894” en “Zonsondergang” werden inclusief de historische lijsten gerestaureerd. Verder werd het erg donker geworden portret van Sientje Mesdag – van Houten door Marinus van der Maarel schoongemaakt en gerestaureerd. Het schilderij ‘Zonsondergang met garnalenvissers’ werd in samenwerking met het Frans Hals Museum, dat het doek in bruikleen vroeg voor een tentoonstelling, door de restaurator in een zo goed mogelijke conditie gebracht. Van de Stichting kreeg Panorama Mesdag ook drie schetsboekjes van Sientje Mesdag - van Houten in langdurig bruikleen, een schenking van de Agnes van der Brandeler Stichting. In 2012 werden drie bruiklenen aangevraagd door het Frans Hals Museum/ de Hallen in Haarlem voor de tentoonstelling ‘Naar zee – de zee in de Nederlandse kunst sinds 1850’( 15 juni t/m 2 september 2012). Op deze tentoonstelling waren uit de collectie van Panorama Mesdag de doeken ‘Schipbreuk’, ‘Zonsondergang met garnalenvissers’ en ‘Ondergaande zon’ te zien. gebouw In de al jaren slepende juridische procedure over de renovatie van het dak van de rotonde tussen Panorama Mesdag enerzijds en hoofdaannemer BOKO en onderaannemer Brakel Atmos anderzijds, vonniste de rechtbank in februari 2012. Panorama Mesdag werd in het gelijk gesteld: de oplegging van de glaskappen voldeed niet aan het bouwbesluit en de aannemer moest conform de aanbevelingen van de deskundige het probleem oplossen en de gebreken zoals benoemd in de beide rapporten van Bureau Dakadvies binnen enkele maanden herstellen. Conform het vonnis betaalde Panorama Mesdag de achtergehouden termijnen met aftrek van de toegewezen eis tot een bijdrage in de gemaakte kosten om de gebreken aan te tonen. Daarna bleef het van de zijde van de aannemer aanvankelijk stil en vervolgens duurde het maanden voordat er een door de constructeur en bouwcoördinator van Panorama Mesdag goedgekeurd werkplan lag om alle uitvulhout onder de bovenrand van de kappen te verwijderen en te vervangen door een stalen balk, recht boven het publiek op een lastig bereikbare plaats. In december werd uiteindelijk een eerste proefvak gemaakt. Nu, juni 2013, lijken deze werkzaamheden bijna afgerond. De gebreken aan de buitenzijde zijn, ruim een jaar na het verlopen van de door de rechtbank gestelde termijn, nog niet hersteld. In mei vond de voltooiing plaats van de meest risicovolle werkzaamheden aan de parkeergarage, pal naast de rotonde, en de inrit daar naar toe. Op 15 mei 2012 werd het eindrapport van Crux ontvangen, die als toezichthouder namens opdrachtgever Lirema, samen met de constructeur van Panorama Mesdag, de werkzaamheden aan de garage en de noodzakelijke compensation grouting begeleid had. Daarna vonden er op het terrein tot het einde van het jaar geen bouwwerkzaamheden plaats. Nu, in mei 2013, staat het casco van het fitnesscentrum op de parkeergarage. Afgezien van enkele kleine incidenten is de bouw daarvan zonder problemen voor Panorama Mesdag verlopen. jaarverslag 2012
blad 6
Tentoonstellingen, educatie en overige activiteiten tentoonstellingen Na 15 maanden gesloten te zijn geweest voor restauratie en renovatie werden de tentoonstellingszalen in het voorjaar weer in gebruik genomen. Particulier verzameld: Fred Klomp toont Sierk Schröder - 2 april t/m 28 mei 2012 Mr. Henk Grootveld, voorzitter van het College van Bestuur van de Nieuwe of Littéraire Sociëteit De Witte en bestuursvoorzitter van Muzee Scheveningen, opende de eerste tentoonstelling in de nieuwe zalen. Voor een afgeladen zaal verhaalde hij hoe Hagenaar Fred Klomp, een groot verzamelaar van kunst van tijdgenoten, gefascineerd raakte door het werk van Sierk Schröder en met de kunstenaar bevriend werd. Tien jaar lang ging hij elke zondagmiddag naar het atelier van Schröder. Hij ordende zijn werken en sneed passe-partouts. Uit zijn stoffenzaak nam hij stoffen mee die Schröder gebruikte om draperiestudies te maken. Sierk Schröder had een grote naam als portrettist: alle drie koninginnen Wilhelmina, Juliana en Beatrix hebben voor hem geposeerd. Maar de toenemende stroom opdrachten benauwde hem. Mede dankzij de steun van o.a. mecenas Klomp kon hij meer tijd maken voor vrij werk: natuurstudies, zelfportretten en in zijn laatste jaren bijzondere pastels op linnen. Nadat Sierk Schröder in 1988 zijn Haagse atelier had opgeheven kreeg Fred Klomp een telefoontje van de huisbaas dat de inboedel bij het grofvuil stond. Klomp redde alles: de tafel, het stoeltje waarin koningin Beatrix poseerde, het bankje waarop de modellen zaten, Sierks palet en zijn ezel. Zowel de highlights uit zijn collectie als Sierks atelier liet Fred Klomp op de tentoonstelling zien. Fred Klomp was gedurende de looptijd van de tentoonstelling zelf bijna dagelijks enige uren aanwezig om bezoekers te ontvangen, vragen te beantwoorden en verhalen over de kunstenaar te vertellen. Panorama Mesdag dankt hem voor het genereus delen van zijn passie. Isaac Israels - Schilder van vrouwen - 2 juni t/m 23 september 2012 Van 2 juni t/m 23 september 2012 vond de zomermanifestatie 'Isaac Israels in Den Haag' plaats. Verspreid over vijf locaties toonden tentoonstellingen het Den Haag en Scheveningen door de ogen van de bekende kunstenaar Isaac Israels. De vier deelnemende musea - het Haags Historisch Museum, Panorama Mesdag, Muzee Scheveningen en het Louis Couperus Museum - brachten voor deze tentoonstellingen een groot aantal schilderijen en aquarellen van Israels bijeen, voor een groot deel afkomstig uit particuliere verzamelingen en niet eerder te zien geweest. Het Haags Gemeentearchief toonde bijzondere foto's en filmfragmenten uit de tijd van Israels. De gemeenschappelijke opening van de tentoonstelling vond plaats in Pulchri Studio. Daarna reden pendelbussen naar de diverse musea. Isaac Israels was zijn leven lang gefascineerd door vrouwelijk schoon. Talloze vrouwen werden door hem geportretteerd naakt of gekleed in modieuze jurken, in zijn atelier, op straat of in het park, aan het strand en in cafés en theaters. Een selectie van al deze vrouwenportretten werd in Panorama Mesdag getoond. Onze grote erkentelijkheid gaat uit naar de vele bruikleengevers die bereid waren hun werken hiervoor bijna vier maanden te willen afstaan. jaarverslag 2012
blad 7
Bij de tentoonstelling verscheen een rijk geïllustreerd boek van de initiatiefnemer van het project Willemien de Vlieger-Moll in samenwerking met het RKD. De samenwerking tussen de musea maakte het ook mogelijk extra marketinginspanningen te leveren. Er werd een praktische wandel- en fietskaart uitgegeven langs plekken die een belangrijke rol speelden in het leven en werk van Isaac Israels en die de verschillende deelnemende musea met elkaar verbond. Cultureel Organisatiebureau Artifex stelde een aantal arrangementen samen en het Festival Classique organiseerde op zaterdag 16 juni het themaconcert 'Typisch Haags: Isaac Israels', waarbij onder meer muziek van Israels vriend en tijdgenoot Alexander Voormolen werd uitgevoerd in het Haags Historisch Museum en Panorama Mesdag. De tentoonstelling was een grote publiekstrekker voor alle musea. De samenwerking vroeg een lange voorbereidingstijd, waarbij voor Panorama Mesdag de kleine personeelsbezetting een zware wissel trok op de staf. Mede dankzij de aparte Stichting, die voor de samenwerking was opgezet, met een secretaris die onbezoldigd enorm veel werk verrichte op het gebied van fondsenwerving en de financiële verantwoording achteraf, en het feit dat het Haags Historisch Museum een coördinerende rol vervulde, werd het voor alle partijen een succesvol (en leerzaam) project. Paul Critchley - Verbeelde Ruimte / A Sense of Place - 12 oktober 2012 t/m 17 maart 2013 Vanaf 12 oktober presenteerde Panorama Mesdag een bijzondere installatie van de Engelse kunstenaar Paul Critchley (Rainford, Engeland - 1960). Daarbij werden niet alleen de tentoonstellingszalen benut: de installatie 'Interior Panorama', samengesteld uit 'trompe-l’oeil' schilderingen die met elkaar een driedimensionale omgeving creëren, had de afmetingen van een bescheiden appartement, bestaande uit een gang, een woonkamer, keuken, badkamer en een slaapkamer. Het werd speciaal voor de tentoonstelling in het museum gebouwd in de nieuwe tentoonstellingszaal die daarmee voor het eerst in gebruik genomen werd. Ook de muren en nissen van de nieuwe gang werden volop benut. In de tentoonstellingszalen was een overzicht te zien van de ontwikkeling van Critchley’s werk. Zijn schilderijen tonen niet alleen een zoektocht naar het weergeven van een driedimensionale ruimte op het platte vlak, maar bevatten ook het element tijd. In ieder werk introduceert Critchley elementen die vragen oproepen bij de toeschouwer naar het verhaal, de geschiedenis, die aan de ruimte of de voorwerpen verbonden is. Wie goed kijkt ziet steeds meer en ervaart 'a sense of place', verbeelde ruimte, zoals dat ook in het panorama van Mesdag beleefd werd en wordt. Bij de tentoonstelling werd een eigen catalogus uitgegeven: 'Verbeelde Ruimte / A Sense of Place'. Tentoonstelling en catalogus konden gerealiseerd worden dankzij de EFRO subsidie en dankzij een aantal particuliere bruikleengevers die we daarvoor graag dank zeggen. De opening vond plaats in aanwezigheid van de kunstenaar, die de volgende ochtend voor de medewerkers en de assisterende Vrienden een speciale introductie op en rondleiding over de tentoonstelling gaf. De tentoonstelling werd aanbevolen door de NRC en was bij jong en oud zo’n groot succes dat besloten werd tot enkele weken verlenging. Uniek was dat (bijna) alle kunstwerken van de tentoonstelling aangeraakt mochten worden. educatie Ook in 2012 nam Panorama Mesdag opnieuw deel aan het Haagse Cultuurmenu voor basisscholen. Er werden 84 lessen gegeven aan kinderen uit groep 5. Net als in voorgaande jaren kwamen er veel positieve reacties van de scholen. Het merendeel van de voor het Cultuurmenu gemaakte kosten werd, evenals in voorgaande jaren, gedekt jaarverslag 2012
blad 8
door een bijdrage van de Stichting Gezamenlijke Projecten Haagse Musea, dat de gemeentelijke subsidie en bijdragen van Fondsen en bedrijven over de deelnemende musea verdeelt. Op verzoek van het Aloysius College werden in december een aantal leerlingen ontvangen die in het kader van beroepenvoorlichting medewerkers mochten interviewen over hun werk. Ze spraken met de facilitair medewerker, de office manager, de horeca manager en de directeur. De in eigen beheer vervaardigde speurtochten voorzagen afgelopen jaar weer duidelijk in een behoefte: naast de bezoekers die hun exemplaar van de website gedownload hadden, werden bijna 500 speurtochten verkocht. ontvangsten & rondleidingen In 2012 werden door de medewerkers en enkele vrienden ruim 100 rondleidingen overdag verzorgd. Gemiddeld één keer per week vonden na sluitingstijd rondleidingen plaats, waarvan 34 keer in combinatie met een ontvangst en/of diner. Naast de steeds terugkerende klanten die hun gasten graag meenemen naar Panorama Mesdag, zoals Siemens, Shell en verschillende ministeries, vonden de rondleidingen plaats voor allerlei clubs, bedrijven en families. Bijzondere gasten in 2012 waren Sara Netanyahu, de vrouw van de minister president van Israël, de Russische minister van Buitenlandse Zaken, Sergei Lavrov, de Russische vicepremier Arkady Dvorkovich, de vicepremier van Irak, Hussain Al-Shahristani en de leden van de Board of Trustees van de Calder Foundation die op verzoek van het Gemeentemuseum, waar zij voor de grote Calder tentoonstelling te gast waren, een speciale avondrondleiding kregen.
Een aantal ontvangsten vond plaats op verzoek van en in samenwerking met het naastgelegen Hilton hotel en een enkele keer met het aan de andere kant van Panorama Mesdag gelegen Carlton Ambassador hotel. Er waren in 2012 opvallend veel particulieren die in stijl hun verjaardag in Panorama Mesdag vierden, er waren afscheidsrecepties, diners van bruikleengevers die hun familie en kennissen wilden ontvangen bij de tentoonstelling waar ze aan uitgeleend hadden en bedrijven en ministeries die hun buitenlandse gasten een ontvangst aanboden. In 2012 vond één huwelijk in Panorama Mesdag plaats. Het Rode Kruis kreeg Panorama Mesdag een avond aangeboden voor een benefietdiner als promotie voor de unieke locatie. Overige activiteiten Evenals in voorgaande jaren konden belangstellenden ook in 2012 op de eerste donderdag van de maand bij Panorama Mesdag hun bezittingen laten beoordelen en taxeren door de experts van Amsterdam Auctioneers Glerum. Bij velen waren de taxatiedagen een begrip geworden en het was dan ook bijzonder spijtig dat het veilinghuis aan het eind van het jaar liet weten er mee te stoppen omdat de kwaliteit van wat aangeboden werd te zeer was teruggelopen.
jaarverslag 2012
blad 9
Ter gelegenheid van de heropening van de gerestaureerde entree en museumzalen vonden een aantal bijeenkomsten plaats: op 31 maart werden ’s morgens de buren uit de directe omgeving ontvangen. Na alle veroorzaakte overlast mochten zij als eerste komen bekijken wat er achter de bouwschotten vandaan kwam. Na een ontvangst met koffie en een beeldpresentatie van de bouwwerkzaamheden die hadden plaatsgevonden kregen ze een rondleiding. ’s Middags vond onder een overweldigende belangstelling de heropening van de tentoonstellingszalen plaats met de opening van de tentoonstelling ‘Particulier verzameld: Fred Klomp toont Sierk Schröder’. De volgende dag had de Stichting Mesdag – van Houten een dag georganiseerd voor de aan H.W. Mesdag en zijn vrouw Sientje gerelateerde familieleden. Ook voor hen waren er gedurende de zeer geanimeerde bijeenkomst rondleidingen en presentaties van de bouwwerkzaamheden die afgerond waren en die nog op stapel stonden. Op 12 april werden de ambassadeur van Canada en zijn medewerkers ontvangen om de grote dank van Panorama Mesdag over te brengen voor de buitengewone medewerking bij de bouwwerkzaamheden en te laten zien wat er achter de schutting op hun terrein gerealiseerd was. Op zondag 13 mei konden bezoekers gratis naar Panorama Mesdag in het kader van de Europese Kijkdagen. Als ontvanger van Europese subsidie werden de deuren opengesteld om te laten zien hoe de middelen besteed werden, een blik achter de schermen te geven en vragen te beantwoorden. Er was een doorlopende presentatie over het hoe en waarom van het masterplan en de bouwwerkzaamheden en er waren speciale rondleidingen door de bouw. Met renovatie en restauratie van de museumzalen was ook de akoestiek in de ruimten aangepakt. Daardoor was het mogelijk om op zaterdag 16 juli de organisatie van het Festival Classique twee concerten in de tentoonstellingszalen te laten programmeren: muziek uit de tijd van Isaac Israels te midden van zijn werken. Het resultaat was verrassend en zeker voor herhaling vatbaar. Tijdens de Museumnacht op 1 september 2012 was het druk in Panorama Mesdag. Ca.1760 bezoekers bewonderden die avond twee speciaal voor deze avond uitgeleende werken van Isaac Israels. In het kader van de tentoonstelling was Panorama Mesdag gedurende de museumnacht in Franse sferen gebracht. Isaac Israels was gefascineerd door het uitgaansleven en de dynamiek van de stad Parijs, in die tijd een smeltkroes van culturen waar voor het eerst in Europa de Argentijnse tango werd gedanst. De bezoekers van de museumnacht kregen demonstraties en workshops tangodansen van een van de specialisten op dit gebied, Jorge Fatauros. Voor de eerste maal was er ook een KinderNachtRoute langs het Museum voor Communicatie, het Kinderboekenmuseum, Panorama Mesdag en het Gemeentemuseum. In Panorama Mesdag vertelde Meneer Mesdag op het duin over zijn panorama: wie had zijn grote schilderij eigenlijk betaald? Waarom schilderde hij nou juist het Seinpostduin? Wie had hem geholpen? Daarna werden eigen Bomschuiten knutselen tijdens de KinderMuseumNacht bomschuiten gebouwd. Op 27 november werd Het Haags Architectuur Café (HaAC) ontvangen en rondgeleid, een club van geïnteresseerden in gebouwd Den Haag die iedere derde dinsdag van de maand in aanwezigheid van de architect een pas opgeleverd gebouw of andere interessante plek in Den Haag bezoeken.
jaarverslag 2012
blad 10
De renovatie en restauratie van Panorama Mesdag leverden niet alleen bezoek van belangstellenden op maar ook verzoeken om daarover buitenshuis te komen vertellen. De directeur gaf in 2012 diverse presentaties, o.a. voor de Stichting Internationale Culturele Activiteiten, op het landelijke museumcongres en op de door OCW georganiseerde conferentie ‘cultuur in beeld’.
Publiciteit en marketing publiciteit Het nieuws en de evenementen rond de bouw leverden, evenals de wisseltentoonstellingen, de nodige free publicity op. Ze besteedde het programma ‘Nieuwsuur’ op 3 augustus uitgebreid aandacht aan de manifestatie 'Israels in Den Haag' en aan de tentoonstelling in Panorama Mesdag die daarvan deel uitmaakte. Op 14 september werd de 100.000e bezoeker aan de zomermanifestatie 'Isaac Israels in Den Haag' aan de kassa van Panorama Mesdag geteld en verwelkomd door de secretaris van Stichting Isaac Israels in Den Haag en Willemien de Vlieger-Moll, initiatiefneemster van het project en de schrijfster van de fraaie catalogus.
100.000ste bezoeker, Annelies Verheijden uit Sleewijk, geflankeerd door initiatiefneemster Willemien de Vlieger-Moll en de secretaris van Stichting Isaac Israels in Den Haag, Kees van der Geer
Voor meerdere televisieprogramma’s, vooral toeristische zoals van de Japanse en Koreaanse televisie, en voor promotiefilmpjes van de stad, werden opnamen gemaakt. In de reeks ‘Dat is Den Haag’, een productie van TV West, bezocht tv presentator Dennis Weening op 11 oktober het panorama om zich door de directeur iets te laten vertellen over het kleurgebruik van de Haagse School schilders en natuurlijk vooral over het panorama. In 2012 vonden de laatste opnamen plaats voor de korte film 'Before Babel', geschreven en geproduceerd door Cheryl White, waarin Panorama Mesdag een belangrijke plaats inneemt. De film vertelt het verhaal van een Engelse vrouw en haar zoon, een 24-jarige kunstenaar die vanuit Engeland per fiets een kunstreis naar Nederland maakt. De reis brengt hem naar Den Haag waar hij Panorama Mesdag bezoekt. Geïnspireerd door het levensgrote panorama stuurt hij er een foto van naar zijn moeder. Kort daarop komt hij om het leven. Jaren later volgt Alice dezelfde route die haar zoon heeft afgelegd om het kunstwerk in Den Haag te zien dat hem zo boeide. Het stelt haar in staat haar verdriet te verwerken. De film combineert film en animatietechnieken en kon worden gerealiseerd dankzij bijdragen van het Nederlands Filmfonds en Gemeente Den Haag. Hij werd vertoond op het Holland Animation Film Festival in Utrecht in maart 2013 en was genomineerd voor de Competitie Nederlandse Animatie. ‘Before Babel’ zal worden vertoond worden op o.a. festivals. marketing Veelal via Den Haag Marketing werd Panorama Mesdag bezocht door internationale journalisten, al dan niet in groepsverband, en door reisagenten, eventplanners en touroperators. Deze zogeheten ‘Fam. Trips’ bestonden o.a. uit delegaties uit Frankrijk, Italië, de UK, Rusland en China. Deze groepen werden ontvangen, rondgeleid en van informatie voorzien, wat meestal resulteerde in aandacht in de pers van het desbetreffende land.
jaarverslag 2012
blad 11
Naast de reguliere pr- en marketing activiteiten met persberichten, folders, stadsplattegronden en deelname aan het marketingpakket van Den Haag Marketing werd afgelopen jaar wederom op bescheiden schaal getwitterd. Met de collega- attracties werd in november een onderwijsbeurs voor de scholen in de regio georganiseerd. De veelheid aan activiteiten en gebeurtenissen in 2012 dwongen tot het maken van keuzes. Zo nam Panorama Mesdag in tegenstelling tot vorige jaren niet meer deel aan vlaggetjesdag, steeds meer een braderie waar het informatieve karakter van verdwenen is en evenmin aan het Haagse Uit Festival. contacten Een van de medewerkers vertegenwoordigde Panorama Mesdag in het Haagse attractieoverleg. De combitickets waren wederom een aantrekkelijk resultaat van deze samenwerking. De samenwerkingsvormen met Den Haag Marketing bestonden uit voorverkoop van entreekaarten via de enige VVV die de stad nog rijk is en uit deelname aan het marketingpakket met een extra uitbreiding voor de bewerking van de Chinese markt die in samenwerking met de Gemeente Den Haag wordt opgezet. Aan alle verdere vormen van samenwerking, zoals de wandeling ‘het verhaal van Den Haag’ en de ontvangst groepen die een dagtocht naar Den Haag maken, kwam een einde omdat Den Haag Marketing alle activiteiten op die gebieden beëindigde en er geen partijen zijn die de daardoor ontstane lacunes in het aanbod van de stad kunnen opvangen. De Stichting Directieoverleg Haagse Musea, waarvan directeur Marijnke de Jong secretaris is, organiseerde een aantal bijeenkomsten voor de directies van de musea. Naast de door de overheden opgelegde bezuinigingen en verschraling van het culturele klimaat waren in 2012 gezamenlijke marketing, de strijd om het voortbestaan van het Cultuurmenu en de lobby bij de lokale politiek gespreksonderwerpen. Met ‘de Mesdag Collectie’ werden in 2012 weer combitickets verkocht en de mogelijkheden besproken van gezamenlijke pr en marketingactiviteiten. Daarnaast werden in combinatie met het RKD eerste gesprekken gehouden over een publicatie en tentoonstelling in 2015, het jaar waarin de 100ste sterfdag van H.W. Mesdag herdacht wordt. Ter gelegenheid van het 165-jarig lustrum van Pulchri Studio maakten vijf kunstenaars in de Tuingalerie van Pulchri een hedendaags Panorama van Scheveningen als eerbetoon aan Hendrik Willem Mesdag, het ‘Panorama NU’. De wording van het panorama was via een webcam, een blog en bezoek te volgen. De directeur van Panorama Mesdag opende ‘ Panorama NU’ dat vervolgens nog enkele dagen in Pulchri Studio te bekijken was. Daarna werd het in een optocht van het Lange Voorhout naar het Atrium van het gemeentehuis gedragen, waar het deel uitmaakte van een tentoonstelling die 165 jaar Pulchri geschiedenis in beeld bracht.
In de NMV is het afgelopen jaar wederom veel aandacht uitgegaan naar de politieke tendensen en de consequenties daarvan. Onderwerpen die veel discussie opleverden waren de herziening van de ‘Leidraad voor het afstoten van museale objecten’. Een commissie onder leiding van de oud-PvdA Tweede Kamerlid en senator Frans Leijnse formuleerde hier voorstellen voor. Daarnaast was samenwerking tussen de musea een hot item. Een door de NMV aangestelde commissie, o.l.v. de emeritus hoogleraar Irene Asscher-Vonk, kwam met het rapport ‘Musea voor Morgen’, een pleidooi voor samenwerking. In twee opeenvolgende ledenvergaderingen van VRM en Museumvereniging gingen de leden met de aanbevelingen van het rapport akkoord wat moet leiden tot een intensivering van de samenwerking tussen musea en tussen de beide brancheverenigingen. jaarverslag 2012
blad 12
website De website werd in 2012 door 135.878 mensen bezocht. De meeste bezoekers (bijna 70%) hadden de site via zoekopdrachten gevonden. Het aantal unieke paginaweergaves bedroeg 630.549 en bezoekers bleven gemiddeld 54 seconden op een pagina. De meest bezochte pagina’s waren de pagina’s met bezoekersinfomatie, gevolgd door de pagina’s met informatie over het panorama, de collectie en de tentoonstellingen en met nieuws. Een van de Vrienden besteedt wekelijks een dag aan de site. Het afgelopen jaar is er op de achtergrond veel geschoond. Er wordt gewerkt aan een volledige versie van de site in het Engels en er wordt onderzocht wat de mogelijkheden zijn om de site in te zetten voor reserveringen, online ticket verkoop en een webshop.
Organisatie raad van bestuur In de samenstelling van de raad van bestuur vonden in 2012 geen wijzigingen plaats. Het bestuur werd gevormd door: drs. J.H. Holsboer (Jan), voorzitter mw. drs. M. Storm de Grave-Smit (Mady), vicevoorzitter mw. mr. A.A.C. Gevers Deynoot (Alexandra), secretaris ir. H.W.N. Baud (Huibert), penningmeester ir. L. Vos (Lieuwe), bestuurslid bouwzaken e
D.J.A. Birnie (David) stond het bestuur het hele jaar bij als 2 secretaris. In 2012 kwamen raad van bestuur en directie elf keer in vergadering bijeen. Daarnaast werd één keer bijeengekomen met het bestuur van de Stichting Behoud Panorama Mesdag. Bestuurslid Lieuwe Vos was daarnaast zeer regelmatig aanwezig voor de begeleiding van de verbouwingen. Ook andere bestuursleden staken afgelopen jaar naast de vergaderingen buitensporig veel extra tijd in Panorama Mesdag. aandeelhouders Naast de Algemene Vergadering van Aandeelhouders op 16 juni 2012 vond een Buitengewone Vergadering van Aandeelhouders plaats op 20 oktober. De toekomstige organisatiestructuur en bijbehorende statutenwijzigingen eisten veel tijd en aandacht op. In 2012 droeg J.M. Plantenga (Joram) zijn aandeel over aan mr. S. Storm (Steven). Op 27 april 2012 werd oud-bestuursvoorzitter Ir. E.M. (Ernst) Storm onder meer voor zijn jarenlange en onvermoeibare inzet voor Panorama Mesdag benoemd tot Ridder in de Orde van Oranje-Nassau. Namens Hare Majesteit reikte burgemeester ing. A. Aboutaleb in de Burgerzaal van het stadhuis van Rotterdam de Koninklijke onderscheiding aan hem uit. kascommissie De kascommissie, bestaande uit mr S.E.B. Kingma (Sandra) en dr. L.J. Stijnen-Mouton (Noor) controleerde de interne administratie en toetste en beoordeelde alle verdere zaken die zij van belang achtte. personeel In 2012 waren gemiddeld 11,3 werknemers in dienst op basis van een volledig dienstverband tegen 11,6 in 2011. De catering werd met ingang van 1 juli bij de opening van het nieuwe museumcafé, dat de bezoeker een veel ruimer assortiment biedt, uitbesteed aan Vermaat. Gedurende het jaar vonden een aantal wisselingen plaatst in het team oproepkrachten. Vanwege stages of afstuderen vertrokken een aantal medewerkers, van wie sommigen al vele jaren in Panorama Mesdag werkten. Sommige opengevallen plekken werden na afloop van stages weer ingenomen door oude bekenden, voor de overige vacatures werd het team versterkt met nieuwe medewerkers. Adjunct-directeur Jessica van der Pluijm verliet Panorama Mesdag in november na het voltooien van haar jaarcontract. Per 1 december trad Sander Uitdenbogaard in dienst als zakelijk directeur. jaarverslag 2012
blad 13
Het afgelopen jaar werd wederom onmisbare steun verleend door Vrienden die assisteerden bij de administratie, het relatiebeheer en het uitzoeken en opschonen van het archief, als extra gastvrouwen/heren in het qua oppervlakte verdubbelde museum, met rondleidingen en vertalingen en met het bijwerken en bijhouden van de website. Ook het onderhouden van de contacten met en het coördineren van de inzet van meewerkende vrienden werd door Vrienden geregeld. Panorama Mesdag is hen allen zeer erkentelijk voor hun hulp. Evenals in 2011 kon in 2012 nog weinig voortgang geboekt worden in het herschikken van functies bij het personeel en het management. De ruimtelijke en financiële situatie lieten verdere aanpassingen niet toe, wat voor de aanwezige staf wederom een forse extra belasting betekende. Bovendien vroegen ook in 2012 de bouwwerkzaamheden nog zeer veel extra tijd en aandacht: verhuizingen, voortdurende aanpassingen in veiligheidsprocedures, ongemakken vanwege stof en storingen, werkzaamheden ruim voor openingstijd om de overlast voor de bezoekers zoveel mogelijk te beperken. Dit ondanks het feit dat wij de bouwende partijen veel dank verschuldigd zijn voor de wijze waarop ze zich van hun kant alle mogelijke moeite getroost hebben de bedrijfsvoering zo min mogelijk te verstoren en maximaal meegedacht hebben om de museale condities te bewaken. In 2012 vond tweemaal een personeelsvergadering plaats waarin zowel de dagelijkse gang van zaken als de personele bezetting en de ontwikkeling van het bedrijf gespreksonderwerpen waren. Er waren diverse ‘Social events’, onder meer bij het afscheid van collegae. Het organigram zag er op 31 december 2012 als volgt uit:
Marijnke de Jong Sander Uitdenbogaard directie
Marije Beckers secretariaat en reserveringen Paul Koning facilitaire zaken en administratie Michel Bohn ass. coördinator bedrijfsvoering
Frederik Birnie; Jesse Budel; Renée van Dansik-Schutte; Dan Dickhof; Erin Eeuwes; Heleen van Hasselt; Roos van der Horst-Perdijk; Alice van Huijzen-v.d. Brand; Monique van Nieuwkerk-van Zeeland; Hans Risseeuw; Georgio Spaans; Helma van Venetiën; Jos Verhoeckx; Geert Jan van Vliet algemeen medewerkers
jaarverslag 2012
blad 14
Onmisbaar voor wat er in 2012 gerealiseerd kon worden was de steun die de BV Panorama Mesdag ontving van de navolgende Stichtingen: Stichting Behoud Panorama Mesdag Het bestuur van de Stichting vergaderde 6 maal in 2012. Daarnaast vond er op 18/6 een overleg tussen de besturen van de Stichting en van de BV Panorama Mesdag plaats. Conform haar missie spande het bestuur zich wederom in voor het verlenen van door haar nodig geachte steun voor de instandhouding van Panorama Mesdag, zodat het als cultuurhistorisch erfgoed toegankelijk is en blijft voor publiek. Voornaamste taak was het steunen van de B.V. met de realisatie van het ‘Masterplan’. In afwachting van de afronding van de aanpassing van de statuten van de vennootschap werkte het bestuur aan het opzetten van een plan om de laatste 15% (ca. 1.5 miljoen) van de middelen, nodig om het masterplan geheel te kunnen afronden, op een structurele en bestendige manier bijeen te brengen. Er werden bijdragen aangevraagd en ontvangen van de Gravin van Bylandt Stichting, de Stichting Zabawas, het Prins Bernhard Cultuurfonds, het K.F. Hein Fonds, de Stichting dr. Hendrik Muller's Vaderlandsch Fonds voor inrichting, de restauratie van de belvedère en de renovatie van de ruimten daaronder, inclusief de educatieve ruimte. Van Fonds 1818 werd een fantastische bijdrage ontvangen voor de lift die de etages van de panden 55 en 65 ook voor mensen met een mobiliteitsbeperking toegankelijk maakt. Begin 2012 vond in de Stichting Behoud een bestuurswisseling plaats. Op 12 januari trad Johan van der Werf aan als voorzitter. Hij verving Ad Havermans. Frits Wester nam de plaats in van Wim van der Weiden en Sandra Kingma volgde Ernst Storm op. Op 14 maart werd Agaath Reuchlin benoemd als secretaris. Zij nam de plaats in die openviel met het vertrek van Jessa Engelbert van Bevervoorde-van Vonderen van wie de benoemingstermijn afliep. De termijnen van Ane Hoekstra en penningmeester Robert Mouton liepen af aan het eind van 2012. In hun plaatsen werden op 6 december resp. Pierre Huurman en Watze de Boer benoemd. Watze de Boer nam de taak van penningmeester op zich. Panorama Mesdag is alle vertrekkende bestuursleden heel veel dank verschuldigd voor hun jarenlange onvermoeibare inzet in voor Panorama Mesdag zware tijden. De samenstelling van het op 17 september 2009 geïnstalleerde Comité van Aanbeveling bleef in het verslagjaar ongewijzigd. Het bestaat uit Bart Chabot, Sybilla Dekker, Jan Franssen, Pieter Kalbfleisch, Geert Mak, Peter Noordanus, Wubbo Ockels, Frits van Oostrom, Jan Pronk, Wim Pijbes, Alexander Rinnooy Kan, Paul Schnabel, Saskia Stuiveling, Paul van Vliet, Bernard Wientjes en Guido van Woerkom. Met hun morele steun en persoonlijke inzet prijst Panorama Mesdag zich zeer gelukkig. De BV Panorama Mesdag is de Stichting Behoud, grote dank verschuldigd dat zij, in het bijzonder dankzij enkele grote toezeggingen en anonieme weldoeners, de middelen voor de zo noodzakelijke restauratie, renovatie en uitbreiding beschikbaar heeft weten te stellen en dat zij de BV met raad en daad terzijde heeft gestaan. Stichting Mesdag – Van Houten De Stichting Mesdag – Van Houten heeft zich als taak gesteld familieleden, in het bijzonder niet-aandeelhouders, bij het reilen en zeilen van Panorama Mesdag te betrekken. De afronding van de restauratiewerkzaamheden en de heropening van de zalen werd daarom aangegrepen als voor een familiebijeenkomst. Die vond op 1 april van 2012 plaats en werd druk bezocht. De Stichting spande zich in voor het verwerven van bijdragen voor de verbouwing en voor de restauratie van de collectie schilderijen. Zo werden de nieuwe legramen in de museumzalen vrijwel geheel bekostigd dankzij bijdragen van donateurs van de Stichting. De restauratie van vier schilderijen werd mogelijk gemaakt dankzij een donatie van de Regenten van Het Sint Nicolaas Gasthuis uit Den Haag: ‘Na de storm van 1894’ en ‘Zonsondergang’ uit 1907, inclusief de fraaie jaarverslag 2012
blad 15
oude lijsten, een portret van Sientje Mesdag - van Houten door Marinus van der Maarel en het doek ‘Zonsondergang met garnalenvissers’. Het schilderij ‘Zonsondergang met garnalenvissers’ werd gerestaureerd in samenwerking met het Frans Hals Museum. De Agnes v.d. Brandeler Stichting schonk aan de Stichting drie schetsboekjes van Sientje Mesdag van Houten. De Stichting gaf die als langdurig bruikleen in beheer bij Panorama Mesdag. De bestuurssamenstelling werd op 31/10/2012 gewijzigd: mw.drs. M.Storm de Grave-Smit volgde ir F.M. Baud op als voorzitter, haar taak als secretaris werd overgenomen door mw. dr. E. Kingma en drs. T. Reddingius nam het penningmeesterschap over van mr. P.M. Storm.
Stichting Vrienden Panorama Mesdag De Stichting Vrienden Panorama Mesdag werd opgericht in 2009 om een breed draagvlak te scheppen en daarmee het behoud van Panorama Mesdag voor toekomstige generaties veilig te stellen. Ze kent sinds haar oprichting een enthousiaste vriendenkring. De vrienden staan het Panorama Mesdag op vele terreinen bij. Zo assisteert een toenemend aantal vrienden bij extra werkzaamheden in het museum, zoals bij rondleidingen, evenementen, administratie, archivering etc. In 2012 schonken de Vrienden aan Panorama Mesdag het sierhek bij de fraai gerestaureerde nieuwe entree dat in de zomer geplaatst werd. Het hek vult het daarboven teruggeplaatste originele sierrooster fraai aan en geeft de toegang tot het museum allure. Het organiseren van activiteiten was lastig zolang het museum een bouwplaats was. Daarna konden de Vrienden voor openingen en een eigen Vrienden Nieuwjaars borrel aan het begin van 2013 uitgenodigd worden. Het bestuur werd in 2012 gevormd door: B.W. baron Bentinck tot Buckhorst, voorzitter D. Liebman, vice-voorzitter en penningmeester C. Janssens, secretaris Mw. M. Storm de Grave-Smit, lid Mw. M.C.L. van Sonsbeeck-Eschauzier, lid P.A. Offers, lid C. van Beijma thoe Kingma, ‘Jongeren’ Op deze plaats wil Panorama Mesdag alle Vrienden, in het bijzonder ook het bestuur en de Vrienden die regelmatig assisteren, bijzonder veel dank zeggen voor hun steun.
jaarverslag 2012
blad 16
Tot slot Het jaar 2012 was wederom een druk en hectisch jaar waarin op allerlei terreinen zeer veel werk verzet is. Allen die zich in het afgelopen jaar voor Panorama Mesdag hebben ingezet, niet in de laatste plaats het personeel, zijn wij veel dank verschuldigd. Het was het jaar waarin stap voor stap het vernieuwde en aan de eisen van de tijd aangepaste museum achter de bouwschotten vandaan kwam. Onze grote dank gaat uit naar allen die dit mogelijk maakten: de Gemeente Den Haag, het Rijk (RCE), de BankGiro Loterij, het Europese Fonds voor Regionale Ontwikkeling (Kansen voor West), het VSB fonds, de Gravin van Bylandt Stichting, Fonds 1818, de Stichting Hendrik Muller Vaderlandsch Fonds, K.F. Hein Fonds, Prins Bernhard Cultuurfonds Zuid Holland, Stichting Zabawas, en alle fondsen, mecenassen en particulieren die niet bij name genoemd willen of kunnen worden.
Den Haag, juni 2012 namens B.V. Panorama Mesdag Marijnke de Jong directeur
namens de raad van bestuur Alexandra Gevers secretaris
Paul Critchley, Hand Delivered, 2008
jaarverslag 2012
blad 17
