Reisverslag werkbezoek aan Ekurhuleni 21-27 november 2010 Raadsleden Breda Marianne de Bie (d66) & Miriam Haagh (PvdA)
Zondag 21 november Reisdag van Breda naar Ekurhuleni (Zuid-Afrika)
Maandag 22 november Programma: Deelname aan LOGO South conferentie met meerdere Nederlandse en Zuid-Afrikaanse gemeenten, aan middagdeel neemt ook delegatie van VROM/Aedes/VNG deel. 08:00 – 08:30
Delegates to be fetched from the Hotel to Council Chamber-Germiston
08:30 – 13:00
LOGO South Activity Programme -welcome MMC Chauke and alderman Willems -Programme in terms of LOGO South, 2011-2015 Lunch Break
13.00
Presentation of Urban Renewal Plan Germiston by Breda-Ekurhuleni (Hans Thoolen)
13:30 – 17.00 Germiston Urban Renewal Tour by Bus: several project locations , also social housing 19:00
Dinner with group of civil servants and councillors of participating Dutch and South-African municipalities
Deze eerste dag van ons werkbezoek stond in het teken van de LOGO South conferentie. Tijdens deze conferentie werden ervaringen uitgewisseld op het gebied van (social) housing in Zuid-Afrika met verschillende deelnemers aan het LOGO South programma. Naast vertegenwoordigers van Ekurhuleni - Breda waren ook aanwezig: Emalahleni – Dordrecht, Govan Mbeki – Vlissingen, Langeberg – Rheden, Cambdeboo – Winterswijk, Oudtshoorn - Alphen aan den Rijn. Onze partnergemeente Ekurhuleni was de gastheer van deze conferentie en de bijeenkomst vond plaats in de grote raadszaal van Ekurhuleni. De delegatie van de verschillende Nederlandse en ZuidAfrikaande gemeenten bestonden uit ambtenaren en bestuurders. De ochtend werd besteed aan de veranderingen voor het nieuwe LOGO South programma. Alhoewel er door de minister van Buitenlandse Zaken nog geen handtekening is gezet voor het programma voor 2011-2015, is er bij VNG de verwachting dat dit snel gaat gebeuren. In deelsessies is er een eerste aanzet tot werkplan 2011 per gemeentelijke samenwerking gemaakt. Vanuit Ekurhuleni waren er veel ambtenaren en 1
bestuurders aanwezig. Beide Members of Mayoral Committee (MMC’s) die betrokken zijn bij onze samenwerking waren deze dag aanwezig. MMC Thebe is verantwoordelijk voor het urban renewal traject in onze samenwerking en MMC Chauke voor het Social Housing onderdeel. De MMC’s in Zuid-Afrika hebben een vergelijkbare rol met onze wethouders in Breda. Samen met de burgemeester vormen zij het dagelijkse bestuur van de gemeente. Het verschil met de staatkundige situatie in Nederland is dat Zuid-Afrikaanse gemeenten een monistisch stelsel kennen, waardoor de MMC’s tevens raadslid zijn en dus ook meestemmen in de raad. Naast beide betrokken MMC’s waren er ook enkele raadsleden aanwezig die inhoudelijk betrokken zijn bij het samenwerkingsproject van Breda en Ekurhuleni. De conceptwerkplannen die we tijdens de deelsessies hebben gemaakt, zijn in het plenaire vervolg aan elkaar gepresenteerd. Het middagprogramma stond in het teken van het Urban Renewal project van Ekurhuleni-Breda. Bij dit programma sloot een grote delegatie aan die bestond uit vertegenwoordigers: voormalig ministerie van VROM (DG en medewerkers), Aedes / DIGH, voorzitter directieraad VNG, SALGA (Zuid-Afrikaanse vereniging van gemeenten), Social Housing Foundation, National Association of Social Housing Organisations en the National Department of Human settlements. Na een presentatie van Hans Thoolen over het urban renewal project in Germiston, het resultaat van de 2-jarige samenwerking tussen Breda en Ekurhuleni, zijn we met een grote bus naar Germiston gereden. Germiston is één van de stadskernen van Ekurhuleni, die door haar grote treinstation als knooppunt veel mensen aantrekt. We hebben gekeken naar de huidige situatie en we hebben ons verbeeld wat de resultaten van de uitgewerkte plannen zouden kunnen zijn. Het was opvallend hoeveel mensen er rond het station zijn, een grote hoeveelheid winkeltjes en kraampjes, veel taxivervoer, maar een woongebied is het nu niet. Daardoor is het ’s avonds verlaten en niet veilig. Door een goede combinatie van wonen en werken kan dit gebied de komende jaren uitgroeien tot een leefbare stadshart. Ook wordt er een corridor gemaakt met het meer van Germiston, dat prachtig is en zich in de toekomst verder zal ontwikkelen als toeristische trekpleister.
Na het bezoek aan de kern van Germiston hebben we toekomstige woningbouwlocaties voor social housing bekeken bij de oude brandweerkazerne. Voor die locatie is er door de Ekurhuleni Development Company (EDC) in samenwerking met WonenBreburg en Singelveste Alleewonen een woningbouwprogramma uitgewerkt. EDC is op dit moment druk bezig de financiering voor
2
implementatie van dit plan te organiseren. De oude brandweerkazerne wordt verwerkt in het toekomstige woningprogramma.
’s Avonds gegeten met de Nederlandse en Zuid-Afrikaanse deelnemers aan de LOGO South conferentie.
Dinsdag 23 november 08:00 – 08:30
Delegates to be fetched from the Hotel to Council Chamber-Germiston
08:30 – 13:00 Tour to Hostels, Social Housing & Settlements in some wards of Ekurhuleni
Informal
13.00
Lunch Break
14.00 – 17.00
LOGO South programme on benchmarking social housing in South-Africa
18.00-22.00
Leaving for Pretoria: meeting with Dutch ambassador and delegation of VROM, AEDES, DIGH, VNG
In de ochtend zijn we met drie vrouwelijke raadsleden van Ekurhuleni, die allemaal in de portfolio committee Housing zitten, op pad geweest. Councilor Mafanga, een ward-councillor, nam ons mee naar haar ward en enkele wards in de omgeving om ons de verschillende vormen van huisvesting te laten zien en met name de ontwikkelingen die er de afgelopen jaren hebben plaatsgevonden. Het was opvallend om te zien dat in de grote informal settlements (sloppenwijken) en nu door de gemeente gezorgd was voor mobiele toiletten (dixies), schoon stromend water en een goed functionerend vuil ophaal systeem. In vergelijking met 2 jaar geleden zag het er opvallend schoon uit en is de hygiëne voor de bewoners een stuk verbeterd. Daarmee is natuurlijk nog lang niet al het leed geleden en zijn met name de werkloosheid, gebrek aan voorzieningen zoals scholen en grote epidemieën factoren die de toekomst voor de bewoners van deze wijken niet rooskleurig maken. 3
Niet alle informal settlements in Ekurhuleni beschikken over toiletten en stromend water. Grotendeels is dit een capaciteitsprobleem, maar soms is het een politieke kwestie. Zo werd ons verteld dat bij één van de informal settelements de bewoners deze voorzieningen weigeren omdat zij denken dat dan hun kans op een echte woning wordt verkleind. Andere informal settlements zijn gevestigd op grond van particulieren en zij krijgen deze voorzieningen niet, omdat het eigendomsrecht van de grond dit voor de gemeente onmogelijk maakt.
Het beleid ten opzichte van de sloppenwijken is de afgelopen jaren aanzienlijk veranderd. Daar waar een paar jaar geleden er enkel gesproken werd om de informal settlements “op te ruimen”, wordt er nu geïnvesteerd om het leven voor de mensen in de allerarmste delen van de bevolking iets te verbeteren. De sloopplannen, zonder de bewoners een alternatief te bieden, worden niet uitgevoerd. Sommige sloppenwijken bevinden zich op gevaarlijke grond, dat met instorten wordt bedreigd (bijv op oude lege mijnschachten), voor deze gebieden is wel aandacht en wordt gewerkt aan herplaatsing. Er wonen momenteel zo’n 200.000 mensen in Ekurhuleni in sloppenwijken. In de afgelopen jaren heeft het stadsbestuur samen met de provincie gewerkt aan een erkenning van de sloppenwijken die wel op veilig gebied staan en er wordt nu geprobeerd door er voorzieningen heen te brengen én mogelijkheden te bieden voor het plaatsen van kleine woningen, de gebieden beter leefbaar te maken. In Zuid-Afrika bestaat een systeem van RDP-woiningen (Nelson Madela huisjes), dit zijn woningen van +/- 40 vierkante meter, die door de staat worden geschonken aan ZuidAfrikanen in de allerarmste categorie. Zij hebben eenmaal in hun leven kans op zo’n woning en er zijn strikte regels tegen doorverkoop e.d. Voorheen werden deze RDP’s alleen in nieuwe townships/wijken bij elkaar gezet. Nu is het mogelijk geworden om deze bijvoorbeeld ook te laten bouwen in/bij de krottenwijken. Mensen zijn vaak gehecht aan hun woonomgeving en door deze mogelijkheid ontstaat er differentiatie in de sloppenwijken. Daardoor neemt de kans op economische bedrijvigheid in de wijken toe. In vergelijking met 2 jaar geleden was er in en naast de informal settlements inmiddels veel gebouwd en is er een afwisseling ontstaan van krotten en stenen huizen. Vol trots nam councillor Mafanga ons mee naar een nieuw wijkje met RDP huizen gebaseerd op iets dat ze in Nederland hadden gezien en geleerd. Het waren 2 RDP woningen onder 1 kap, met een eerste verdieping dus. Dat lijkt voor ons heel gewoon en standaard, maar huizen met verdiepingen zie je in Zuid-Afrika nauwelijks. Deze nieuwe huizen waren het afgelopen jaar gebouwd en opgeleverd in allerlei verschillende kleuren. Het zag er heel fris uit en de nieuwe bewoners waren
4
erg trots op hun huizen, waar het beneden heerlijk koel bleef in tegenstelling tot de andere RDPwoningen. Qua oppervlakte zijn de woningen gelijk aan de standaard RDP woningen, 40 m2. We hebben ook hostels bezocht. Deze gebouwen werden tijdens de apartheid gebruikt om werknemers van bijvoorbeeld de mijnen in te laten slapen. Troosteloze gebouwen, donker van binnen, weinig voorzieningen en met heel veel mannen in lange gangen op een matras. Vandaag de dag zien deze hostels er helaas nog niet veel anders uit, en wonen er veel mensen zonder enige privacy. Er hangen wat kapotte gordijnen tussen de matrassen in, maar meer leefruimte dan 5 m2 per persoon is er niet. Sommige hostels staan op de nominatie om verbouwd te worden tot familie appartementen, maar de hostels die we vandaag bezochten nog lang niet. Troosteloos, maar goed, wel een dak boven je hoofd. Er wonen nog steeds veel mannen in die door de week hun geld proberen te verdienen in het stedelijke gebied (Ekurhuleni) en waarvan de gezinnen op het platteland wonen. In sommige hostels wonen inmiddels ook gezinnen, maar van privacy voor een gezinsleven is geen sprake.
Naast alle huizen wordt er door councillors heel hard gewerkt aan gemeenschapsopbouw. Bijvoorbeeld door het plaatsen van een centraal punt in een wijk waar mensen elkaar kunnen ontmoeten en gezamenlijke tuinenprojecten waar groenten worden verbouwd. Er zijn ook participatieprojecten gericht op werkloze wijkbewoners die mensen activeren om bijvoorbeeld schoon te maken in de wijk. Met deze projecten komen mensen uit hun dagelijkse situatie en verdienen ze een klein bedrag (40 rand per maand, dat is ongeveer 4 euro). Wijkbewoners, met name vrouwen, doen hier actief aan mee en de councillors stimuleren op deze manier mensen om aan het werk te gaan. Het zijn kleine stappen in een goede richting, waarbij wonen, werken en gemeenschapsopbouw met elkaar verbonden worden. Dinsdagmiddag zijn we weer aangesloten bij de LOGO South conferentie waar een benchmark gepresenteerd werd over de resultaten van social housing in Zuid-Afrikaanse gemeenten. ’s Avonds zijn we op bezoek geweest bij de Nederlandse ambassadeur in Pretoria, die onder de indruk is van de resultaten van onze jonge samenwerking met Ekurhuleni en hij benadrukte het belang van vervolgsamenwerking op het gebied van Housing en Urban Renewal voor de toekomst.
Woensdag 24 november 08:00 – 08:30
5
Delegates to be fetched from the Hotel to Council
08:30 – 13:00
Chamber-Germiston Councillors Meeting: -Evaluation of council exchange Programme 20092010 - outlines for council exchange programme 2011
13.00
Tour to Hostels, Social Housing & Settlements in some wards of Ekurhuleni
Informal
14.00-16.00
Lunch Break
16.00
Field visit to renewed hostel complex in Kathlehong
16.30-18.00
Transfer to new hotel in Germiston
Evening
Reporting Dinner with Ekurhuleni civil servants in Bedfordview
Woensdagochtend stond in het teken van het terugblikken op de council-to-council exchange in de periode 2009-2010, en het maken van afspraken voor het komend jaar. In een werksessie met 12 councillors uit Ekurhuleni hebben we teruggekeken op onze samenwerking. De bijeenkomst werd voorgezeten door MMC Thebe en ook zijn collega MMC Chauke was aanwezig. In vergelijk met 2 jaar geleden is de verantwoordelijkheid voor onze samenwerking nadrukkelijk bij de raadsleden in Ekurhuleni komen te liggen. Waar in het verleden niet vanzelfsprekend was om ook leden van oppositiepartijen te betrekken bij het project, waren oppositieleden nu wel uitgenodigd en ook aanwezig. Dit gaf een andere dimensie aan de bijeenkomst, waar nu discussies ontstonden over hoe er samen opgetrokken moest en kon worden om de implementatie van Urban Renewal trajecten tot een succes te maken. De concrete uitwerking van deze sessie waarin we hebben teruggeblikt naar de council exchange in 2009-2010, en hebben vooruitgeblikt op de samenwerking voor komend jaar, is te vinden in het Engelstalige rapport. In zijn algemeenheid is de conclusie: de uitwisseling tussen raadsleden is het meest succesvol als het gericht is op het concrete project van Breda-Ekurhuleni (social housing en Urban Renewal) en de rol van de raad hierin. Zowel het belang van besluitvorming en het organiseren van participatie van bewoners zijn daarin kernthema’s die ook het komend jaar onderwerp van samenwerking zijn. De uitwisselingsmomenten tijdens werkbezoeken zijn belangrijk geweest om elkaar te inspireren en soms in onverwachte hoek zie je dit tot uitdrukking komen, zoals bij de 2 onder 1 kap woningen. Het komend jaar zullen we dan ook blijven gebruiken om enerzijds de rol van de raad bij de concrete projecten te volgen en anderzijds elkaar te inspireren in onze volksvertegenwoordigende en controlerende taak. Woensdagmiddag zijn we met een volle bus met raadsleden gaan kijken naar een huisvestingsproject van omgebouwde/gerenoveerde hostels tot een familiecomplex. De hostels zagen er prachtig uit: fris gekleurd, mooie binnenplaats, veilig, voorzien van douche, toilet, keukentje. Families konden er zo intrekken. Toch stond het nog helemaal leeg en wij vrezen dat dit nog best even zo zou kunnen blijven. Hoe kan dat nou? Wat is het probleem? Onderdeel van de 6
problematiek van huisvesting in Ekurhuleni wordt gekenmerkt door het feit dat de allerarmsten gewend zijn om 1 keer in hun leven gratis huisvesting te krijgen (RDP-housing). Voor een bed in een oud (niet opgeknapt) hostel wordt weliswaar een bedrag betaald, maar dat is niet meer dan 7 euro per maand. De stap die een gezin moet zetten om in deze kwalitatief goed gerenoveerde wooneenheden te komen is financieel groot. De gemeente Ekurhuleni vraagt een bedrag van ongeveer 25 euro per maand (per gezin), terwijl de oppervlakte van de woningen niet groter zijn dan RDP woningen. Dit willen mensen er niet voor betalen, dan blijven ze liever in hun hostel of in hun sloppenwijk zitten, en besteden ze hun geld aan eten. Het is een uitdaging voor Ekurhuleni en EDC om te werken aan een soort wooncarriere-ladder, waarin de stappen logisch en meer gelijk verdeeld en opgebouwd zijn. Inwoners moeten uitgedaagd worden om stappen te zetten op die ladder en daar dus ook financieel een bijdrage aan te leveren. Zodat er doorstroming komt en kinderen uit sloppenwijken wellicht een toekomst in een andere woonomgeving tegemoet kunnen gaan. ’s Avonds hebben we gegeten met een paar ambtenaren van de Housing department van Ekurhuleni
Donderdag 25 november 08:00 – 08:30
Delegates to be fetched from the Hotel to EDC Offices-Germiston.
08:30 – 11.30 Evaluation of Social Housing-Track of Project at EDC 11.30-12.00 Lunch Break
12.30-13.30 Meeting with the new mayor and launching the Video Conference system Breda-Ekurhuleni 14.00-18.30
Attending the council Meeting
19.00 – 21.00
Dinner with all 175 councillors
Donderdagochtend zijn we door de interim CEO, Daphne Ngoasheng, bijgepraat over de ontwikkelingen bij EDC. EDC heeft te maken gehad met interne problemen waardoor projecten in het afgelopen jaar forse vertraging qua financiering hebben opgelopen. Ook is er een ander business-plan gemaakt, met een andere focus op de toekomst. Er liggen, vooral financieel, forse uitdagingen voor EDC in het komend jaar. Zij worden daarbij ondersteund door WonenBreburg en Singelvset Alleewonen. In de afgelopen dagen is er echter ook met de landelijke organisaties op het gebied van Social Housing (die deel uitmaakten van de VROM-delegatie) veel overleg geweest voor financiële-en capaciteitsondersteuning. Capacity building van de staff en uitwerking van financiële modellen staat op de agenda voor de samenwerkin met WonenBrebrurg en Singelveste Alleewonen voor 2011. Daarnaast blijft de relatie met de gemeente Ekurhuleni een zeer belangrijk aandachtspunt. In het komend jaar zullen er wooneenheden die nu in het bezit zijn van Ekurhuleni worden overgeheveld naar EDC. Hoe die overheveling precies gaat plaatsvinden en welke
7
maatregelen er worden genomen om bewoners huur te laten betalen, is onderwerp van gesprek in het project Ekurhuleni-Breda
’s Middags is met succes het video-conferentiesysteem gelanceerd. In Breda zaten Pieter van Yperen, Irène Verkuijlen en Sietske Schokker aan tafel. In Ekurhuleni zat de nieuwe burgemeester, beide betrokken MMC’s, Wilbert Willems en wijzelf aan de tafel. Het beeld was goed, al moet het technisch nog wel wat ingezoomed worden. Het geluid was ook goed. Het gaf Irène Verkuijlen de gelegenheid om de nieuwe burgemeester, vanuit Nederland, te feliciteren met zijn aanstelling. Zowel ambtenaren, de woningbouwcorporaties en de raadsleden gaan het komend jaar van dit systeem gebruik maken in de samenwerking. Voorwaarde is wel dat bijeenkomsten goed voorbereid en goed voorgezeten worden. De voorzitter van de directieraad van VNG toonde afgelopen week veel interesse voor dit systeem. Bij succesvol gebruik in onze samenwerking, zal het systeem ook worden geïnstalleerd bij andere twinnings, zodat reiskosten geminimaliseerd kunnen worden. Na het contact tussen zuid en noord was het tijd voor de raadsvergadering. Het was een wat bijzondere vergadering omdat het enerzijds de laatste vergadering voor het vakantie-reces was en anderzijds de eerste vergadering van de nieuwe burgemeester. Allengs werd duidelijk dat zijn rol groter en vooral veel politieker was dan wat wij gewend zijn. Maar we begonnen natuurlijk met de entree; de raad bestaat uit 175 leden, wat er heel wat meer zijn dan wat wij kennen. Uiteraard zijn de voorzieningen hier op aangepast. De raadszaal is dus groot! Veel raadsleden waren extra feestelijk gekleed, soms in traditionele kleren en ook het publiek op de tribune zag er mooi uit. De vergadering begon met een aantal zaken die volledig a-politiek zijn maar wel kenmerkend zijn voor de betrokkenheid en zorgvuldigheid in de nog jonge democratie. Nadat wij welkom geheten waren en onze ‘loco-burgemeester’ naast de major van Erkuhurleni was gepositioneerd werd er begonnen met een gebed, maar ook met het herdenken van de overleden raadsleden uit de afgelopen jaren, inclusief zang. Daarna was het woord aan de major; de inaugruatie speech van de burgemeester begon met woorden uit de eerste speech van Nelson Mandela die gaan over dienstbaar leiderschap. Mooie woorden om vervolgens over de gaan in heel veel mooie plannen. De lijst van zaken die de burgemeester gaat regelen was enorm! Uiteraard kreeg na het applaus de raad de gelegenheid te reageren op de rede, waarbij natuurlijk de oppositie kritisch was over de veelheid van plannen. De raad bestaat voor 2/3 deel uit ANC-leden, net als de burgemeester. De oppositie kent 7 partijen, maar dat zijn vooral heel kleine clubs partijen, alleen de Liberale Alliantie is wat groter. Maar het blijft wel een enorme overmacht die het ANC heeft; wat meer oppositie zou de kwaliteit van het openbaar bestuur vast ten goede komen! Na de speech en reacties werden in anderhalf uur tijd nog meer dan 100 verordeningen etc. afgehandeld door de raad. Soms als hamerstuk, soms via een kort, fel debat maar in ieder geval levendig. Na afloop van de vergadering werd er een buffet gepresenteerd in het restaurant en was er muziek. We hebben samen met de raadsleden gegeten en konden uiteraard onze ervaringen met hen delen. We waren alweer een mooie ervaring rijker. Vrijdag 26 november 08:00 – 08:30
8
Delegates to be fetched from the Hotel to Germiston.
08:30 – 11.00
Writing report
11.00-13.00
Evaluation & Preparation Year Plan 2011 Meeting councillors, officials EMM/EDC
13.00-13.30 Lunch Break 14.00-17.00 Visit to Apartheid Museum in Johannesburg Dinner and transport to the airport v.a. 18.00
In het eerste deel van de ochtend hebben we gewerkt aan het rapport van de reis naar Ekurhuleni en hebben we de bijenkomst voorbereid die de rest van het ochtendprogramma in beslag nam. Bij die afsluitende bijeenkomst waren, naast de Bredase delegatie, vertegenwoordigers van Ekurhuleni en EDC aanwezig. Gezamenlijk hebben we teruggekeken op de intensieve week van het werkbezoek. Die naast veel contacten tussen Breda-Ekurhuleni ook gekenmerkt werd door de programma’s van LOGO South, andere gemeenten en de delegatie van VROM/AEDES en VNG. Er zijn veel contacten gelegd met nationale organisaties en de samenwerking van Ekurhuleni-Breda heeft zich de afgelopen dagen goed gepresenteerd aan andere organisaties. De waardering voor de resultaten van onze tweejarige samenwerking is groot. Na een rondje persoonlijke ervaringen zijn er afspraken gemaakt voor de verschillende elementen in de samenwerking op het gebied van Urban Renewal en Social Housing. Vanuit de raadsleden zijn door ons de afspraken zoals gemaakt op woensdag 24 november gepresenteerd. Voordat we in de avond naar het vliegveld gingen zijn we met de Bredase delegatie naar het apartheidsmuseum geweest in Johannesburg. Dit bezoek maakte veel indruk, op ons allemaal. De strijd van Nelson Mandela en andere ANC en anti-apartheidsstrijders wordt hier duidelijk in beeld gebracht. De ingang van het museu was gescheiden: een ingang ‘Blankes’ en eentje “Vor nieblankes’.
Tja, welke neem je dan als je daar staat met 7 Nederlandse hoofden en onze chauffeur Sipho, die de apartheidstijd heel anders beleefd heeft als wij dat vanuit Nederland hebben gedaan….. Pijnlijk! Foto’s en filmbeelden van de schrijnende situaties in de mijnen, fabrieken en kampen toen de blanken de baas waren kwamen voorbij. De euforische stemming toen Mandela vrijkwam en de beelden wat dit deed met niet alleen de zwarte bevolking in Zuid-Afrika. De ellelnge rijen met zwarte en gekleurde stemmers tijdens de eerste democratische verkiezingen van 1994, want iedereen wilde 9
zijn stem uitbrengen. De charismatische Mandela die het land bij elkaar hield na een heftige tijd en strijd en die erin slaagde ook de harten van het grootste deel van de blanke Afrikaners te winnen, door bijvoorbeeld te verschijnen bij rugby-derby’s waar zwarte Zuid-afrikanen normaal nooit kwamen. Diep, diep respect voor deze man die zijn 27 jaar lange gevangenschap en onderdrukking achter zich liet en zich 100% inzette voor een Zuid-Afrika van alle Zuidafrikanen, zwart/blank/gekleurd. Met zijn nog kwetsbare democratie heeft Zuid-Afrika Mandela nog steeds heel hard nodig…….. Wanneer komt zijn echte opvolger op het Zuid-Afrikaanse politieke toneel?
Zaterdag 27 november Nachtvlucht naar Amsterdam, vervoer naar Breda, 14.00 uur weer thuis (in de sneeuw!!)
10
