Rechtssociologie. Jonathan Van Dooren

                   

      Rechtssociologie     Jonathan  Van  Dooren  

(Les  1)  

Inleiding:  Wat  is  rechtssociologie?  

  Overzicht   • (1)  Inleiding:  het  recht  en  de  samenleving   • (2)  Wat  is  rechtssociologie?   • (3)  Waarom  rechtssociologie?   • (4)  Hoe  gaat  de  rechtssocioloog  te  werk?   • (5)  Praktische  afspraken  voor  de  cursus     Teksten  uit  de  e-­reader:   • Raes,  K.  (1999).  Het  belang  van  de  sociologie  voor  de  beoefening  van  het  recht.     In:  Het  recht  van  de  samenleving.    Brussel:  VUBPress,  19-­‐34  (NIET:  vanaf  ‘7.  De   marginaliteit  van  de  (rechts)sociologie’,  p.  34  (onderaan)  e.v.)   o Scherpe  pen    Aanklacht  tegen  de  wijze  waarop  het  recht  in  onze   maatschappij  functioneert   o Geïnspireerd  op  Zola    Een  soort  van  aanklacht     o Ook  kritiek  op  het  recht  op  onderwijs     • Schuyt,  C.J.M.  (1981).    Sociologie  van  het  recht.    In:  L.  Rademaker  (ed.),   Toegepaste  sociologie.    Utrecht:  Het  Spectrum,  318-­‐333  (‘2.  Karakteristiek  van  de   rechtssociologie’)     (1)  Inleiding:  het  recht  en  de  samenleving   • ‘Salduz-­‐wet  is  ideologische  ingreep  in  ons  rechtssysteem’  (Knack,  11  januari   2012)   o Kritiek  van  de  Gentse  advocaat-­‐generaal  op  de  Salduz-­‐wet   o Salduz-­‐wet    Bijstand  advocaat  bij  het  eerste  verhoor     o Stelling:  ‘Angelsaksische  praktijk  die  geïnjecteerd  wordt  in  ons   continentaal  Europees  systeem    Dit  wringt’    Het  past  goed  in  het  Angelsaksisch  systeem  maar  past  niet  in  ons   systeem   o Een  vraagstelling  van  de  sociale  genese       o Ook  een  vraagstelling  over  de  sociale  werking  van  het  recht    Als  de  wet   geïmplementeerd  wordt  zal  dit  voor  sociale  problemen  zorgen    Hij  stelt   dat  de  wet  niet  de  beoogde  effecten  zal  realiseren,  er  zullen  negatieve   neveneffecten  bestaan     De  Rechtssociologie  heeft  2  grote  vragen   • De  sociale  genese  van  het  recht    Het  waarom  van  het  ontstaan  van  bepaalde   regels   • De  sociale  werking  van  het  recht    Het  effect  van  de  regels  op  onze  samenleving              

2  

•

•

  •

•

  •

         

 

‘Rekenhof  doet  aanbevelingen  voor  meer  planmatige  aanpak’  (DS,  1  februari   2012  )   o Het  Rekenhof  heeft  een  kritische  audit  uitgevoerd  op  onze  strafuitvoering     Of  de  genomen  maatregelen  effectief  geweest  zijn?   o Vernietigend    Zeer  negatief  rapport    Er  is  een  gebrek  aan  een   planmatige  aanpak    Bepaalde  wetten  worden  niet  geïmplementeerd  omdat  het  systeem   zelf  niet  langer  fatsoenlijk  kan  functioneren    Bv.  De  nieuwe  wet  op  de  internering  (van  2007)  zal  nog  tot  2015   uitgesteld  worden     ‘Diamant  schrijft  eigen  wet’  (DS,  17  januari  2012)   o Artikel  naar  aanleiding  van  de  uitbreiding  van  de  minnelijke  schikking   o Stelling:  ‘Eigenlijk  heeft  de  diamantsector  in  belangrijke  mate  deze  wet   mee  geschreven’    De  diamantsector  heeft  baat  bij  dergelijk  systeem     o Sociale  genese  van  het  recht    Wetten  ontstaan  omdat  bepaalde   belangengroepen  in  de  samenleving  een  belangrijke  rol  spelen  bij  het   uitschrijven  van  wetten   ‘Straf  afkopen  schendt  gelijkheidsbeginsel’  (DS,  21  augustus  2012)   o Kritiek  van  de  voorzitter  van  de  liga  voor  mensenrechten   o Gaat  over  hetzelfde  dan  bijlage  3   o Stelling:  ‘Met  het  geld  van  de  schikkingen  zullen  gevangenissen  worden   gebouwd’     o Sociale  genese  van  het  recht    Relatie  recht  –  macht     ‘Zinsconstructies  van  Belgische  rechters  willen  wel  eens  ingewikkeld  zijn’   (Juristenkrant,  4  april  2012)   o Voorzichtig  geformuleerd   o De  complexiteit  van  het  juridische  taalgebruik    Veel  terugkerend  thema   in  de  rechtssociologie    Wetten  zijn  een  belangrijk  communicatiemiddel    Als  wetten  onverstaanbaar  en  onbegrijpbaar  zijn  komt  de   boodschap  niet  aan    Complicaties  voor  de  legitimiteit  van  het   rechtssysteem    In  welke  mate  kan  je  dan  verwachten  dat  het   legitiem  wordt  geacht  door  de  rechtsonderhorigen   ‘Obama  gaat  voluit  voor  nieuwe  wapenwet’  (GvA,  31  december  2012  –  1  januari   2013)   o De  poging  om  een  nieuwe  wet  in  te  voeren  zal  hier  geblokkeerd  worden   door  bepaalde  belangengroepen  (de  NRA,  National  Rifle  Association)  

3  

Juridisering  van  de  samenleving     Enerzijds:   Het  recht  komt  een  almaar  grotere  rol  spelen  in  onze  samenleving    3  aspecten   • Alomtegenwoordigheid  van  recht   o Het  recht  zit  overal!  Van  een  ongeboren  kind  tot  een  overleden  persoon   o Heel  wat  aspecten  van  ons  dagelijks  leven  zijn  verbonden  met  het  recht   o We  beseffen  dit  pas  soms  als  we  er  concreet  mee  in  contact  komen    Bv.  Een  huis  bouwen    Vergunning     • Groeiende  groep  ‘mensen  van  het  recht’   o Juristen   o Het  aantal  advocaten  in  België  is  lange  tijd  ongewijzigd  gebleven   o Vanaf  1970  gaat  dit  pijlsnel  de  hoogte  in    Verviervoudiging   o De  samenleving  krijgt  steeds  meer  juridisch  geschoolde  mensen  in  haar   midden   o Ook  internationaal  merkbaar,  niet  enkel  in  België   o ‘Een  wettelijke  Tsunami’    Heel  veel  en  steeds  meer  nieuwe  regels     • Groeiende  consumptie  van  recht   o Mensen  maken  meer  en  meer  gebruik  van  het  recht    Men  zal  sneller  zijn   rechten  afdwingen  en  er  gebruik  van  te  maken     Anderzijds:   • omzeilen,  overtreden,  negeren,  …van  wetten   o Bv.  Zwartwerk,  fiscale  fraude,  criminaliteit   o Ondanks  de  vele  wetten     • Scepsis  over  het  sturend  vermogen  van  het  recht   o Ondanks  het  feit  dat  het  recht  groeit,  blijkt  dat  we  er  meer  sceptisch   tegenover  staan,  het  niet  altijd  vertrouwen     (2)  Wat  is  rechtssociologie?     Sociologie  van  het  recht   • Specialisatie  in  de  sociologie   o Verschillende  specifieke  vormen  van  sociologie  (Godsdienstsociologie,   onderwijssociologie,  …)   o Sociologen  bestuderen  de  samenleving    Hoe  functioneert  ze  ?   Regelmatigheden  in  het  sociaal  handelen  van  mensen?     • ‘Law  in  books’  vs  ‘law  in  action’  (Pound  1910)   o Pound    Amerikaan    Spanning  tussen  het  recht  in  de  boeken  (zoals  de  wetgever  heeft   uitgedacht)  en  het  recht  dat  zich  manifesteert  in  de  samenleving     Neveneffecten    

 

4  

o  ‘De  jurist  zoek  uit  wat  de  regel  is,  de  socioloog  kijkt  wat  er  van  terecht   komt.    Zo  zou  men  in  een  bondige  zin  het  karakter  van  de  rechtssociologie   kunnen  weergeven’  (Schuyt  1981:  318)  (Eigenlijk  een  herformulering  van  Pound)     Tweerichtingsverkeer  tussen  recht  en  samenleving     • Sociale  genese  van  het  recht   o Krachten  die  aanwezig  zijn  in  de  samenleving  die  ervoor  zorgen  dat  het   recht  op  een  bepaalde  manier  ontstaat    Wat  is  de  invloed  van  de   samenleving  op  het  recht?     o Bv.  Waarom  juridisering?    Modernisering   • Specialisatie,  industrialisatie    Geen  kleinschalige   persoonlijke  netwerken  meer   • Een  meer  abstracte  en  anonieme  samenleving    Meer   afhankelijkheid  van  vreemden   • Bv.  Voeding    We  weten  niet  waar  onze  lasagne  vandaan   komt    Slechts  op  momenten  dat  het  systeem  niet  werkt   worden  we  geconfronteerd  met  onze  abstracte,  anonieme   samenleving      Emancipatie   • Vooral  vanaf  het  einde  van  de  19e  eeuw    Emancipatiegolf   van  verschillende  groepen  in  de  samenleving   o Arbeiders    Sociale  wetgeving,  arbeidswetgeving   • Groepen  in  de  samenleving  verkrijgen  meer  rechten  en   kunnen  er  dan  ook  meer  beroep  op  doen      Verhoogde  scholingsgraad   • Mensen  zijn  beter  op  de  hoogte  van  hun  rechten   • Makkelijker  toegang  tot  het  recht      Aanbod  juristen   • Naast  de  stelling  dat  er  behoefte  is  aan  juristen   • Het  grote  aanbod  aan  juristen    De  samenleving  juridiseert     Dit  zwengelt  de  vraag  om  juristen  op  zich  weer  aan       • Sociale  werking  van  het  recht    Wat  doet  het  recht  met  die  samenleving?   o In  welke  mate  worden  de  effecten  die  wetgever  beoogt  daadwerkelijk   gerealiseerd?   o Sociale  werking  betekent  niet  noodzakelijk  dat  het  beoogde  effect  ook   gerealiseerd  wordt    Wetten  kunnen  andere  functies  vervullen  dan  wat   de  wetgever  initieel  beoogde            

 

5  

Karakteristiek  van  de  rechtssociologie     • Ideële  karakter  van  de  rechtsnormen  Vs.  actuele  karakter  van  de  sociale  feiten   o Maar  tegenstelling  ook  nuanceren       • Rechtswetenschappelijke  benadering   o Weergave  en  bestudering  van  de  normen  in  hun  onderlinge  relatie  tot   elkaar   o In  ons  actueel  handelen  oriënteren  wij  ons  ook  op  rechtsregels   o Een  dogmatische  kijk  op  het  recht     • Sociologische  benadering   o Bestudering  van  de  normen  in  hun  relatie  met  alle  mogelijke  andere   sociale  verschijnselen   o In  welke  mate  kan  je  de  regels  verbinden  met  andere  sociale   verschijnselen     Vergelijking  met  taal     • Syntaxis  van  het  recht  (dogmatiek)   o Heeft  betrekking  op  de  orde,  de  volgorde  van  woorden  in  een  zin    Er   zijn  bepaalde  regels  die  bepalen  hoe  zinsdelen  worden  geordend     • Semantiek  (rechtslogica  en  rechtsmethodologie)   o Heeft  betrekking  op  de  betekenis  van  woorden     • Pragmatiek  (rechtssociologie)   o Heeft  betrekking  op  het  gebruik  van  woorden     •   Geen  conflict  tussen  dogmatische  kijk  en  sociologische  kijk  op  het  recht   o De  Dogmatiek  is  de  Syntaxis  van  het  recht    Gaat  net  in  op  de  ordening,  de  hiërarchie  van  het  rechten  de  relatie   tussen  rechtsregels   o Rechtssociologie  is  de  pragmatiek  van  het  recht     o ‘De  rechtssociologie  kijkt  naar  andere  dingen  en  verschijnselen  dan  de   dogmatiek  en  als  ze  wel  dezelfde  verschijnselen  in  ogenschouw  neemt,  zal   de  rechtssociologie  andere  samenhangen  gaan  leggen  dan  de  dogmatiek.     De  rechtssociologie  is  iets  anders,  niet  iets  beters  of  slechters  dan  de   traditionele  rechtsdogmatiek’  (Schuyt  1981:  319)                  

 

6  

Thema  1:  De  effectuering  van  regels  en  recht   • Studie  van  het  actuele  gebruik  van  rechtsregels  –  gebruikswaarde  van  het  recht     Sterk  vervat  in  de  sociale  werking  van  het  recht     • Dit  kan  verschillende  vormen  aannemen:   o Onderzoek  naar  één  regel    Bv.  Onderzoek  naar  de  regel  dat  politieambtenaren  een  verdachte   moeten  wijzen  op  hun  recht  om  te  zwijgen     o Onderzoek  naar  een  bepaald  regelcomplex    Een  stelsel  van  regels    Bv.  Regels  rond  de  vrijheid  van  meningsuiting    Lastiger  om  te  onderzoeken     o Onderzoek  naar  juridische  idealen  –  rechtsbeginselen    Bv.  Een  studie  van  het  legaliteitsbeginsel    Zeer  abstract    Kritiek:  Kan  ertoe  leiden  dat  de  socioloog  zijn  eigen  agenda   projecteert  op  het  onderzoek     Thema  2:  Rechtsverhoudingen  en  machtsverhoudingen   • Spanning  tussen  recht  en  macht  als  onderzoeksterrein  voor  rechtssociologie   o Een  wat  cynische  kijk  op  het  recht     •  Recht  als  ideologie  (neomarxistische  interpretatie)   o Het  recht  als  een  instrument  van  de  macht   o Sterk  verbonden  met  een  Marxistische  analyse  van  de  maatschappij   o Maar:  wat  is  doel  en  wat  is  effect?  Het  is  niet  dat  een  wet  een  bepaald   effect  heeft  dat  dit  ook  het  doel  van  de  wet  is     • Onderzoek  op  gebied  van  klassejustitie  en  rechtsongelijkheid   o Niet  iedereen  heeft  op  gelijke  mate  toegang  tot  het  recht   o Repeat-­‐Players  Vs.  De  One  Shotter  Mensen  die  vaak  geconfronteerd   worden  met  het  recht    Gaan  een  expertise  opbouwen     Thema  3:  Recht  en  organisatie   • Formele  Vs.  informele  organisatie   o Basisonderscheid     • Spanningen  tussen  rechtsregels  en  informele  normenpatronen   o Bv.  Formele  regel  in  fabriek    Arbeidsloon  wordt  bepaald  door  stukloon     met  het  oog  op  productiviteit  te  verhogen   o Het  kan  zijn  dat  deze  formele  regel  tegengewerkt  wordt  door  een   informele  regel,  een  afspraak  onder  de  arbeiders    ‘niet  boven  een   bepaald  aantal  per  dag  gaan’    Want  anders  is  er  een  nieuwe  maatstaf  en   die  zou  hen  zuur  kunnen  opbreken        

 

7  

Thema  4:  Recht  en  sociale  verandering   • Rechtsregels  die  ‘achter’  lopen  bij  maatschappelijke  ontwikkeling   o Bv.  Rond  seksueel  moraal    De  rechtsregels  hinken  wat  achterop     • Vraagstuk  in  hoeverre  het  recht  sociale  verandering  kan  bewerkstelligen   o Sommigen  zeggen  dat  rechtsregels  enkel  de  schijn  van  verandering   bewerkstelligen    Als  het  strookt  met  de  informele  veranderingen  die   zich  voordoen  in  de  samenleving    Er  is  als  het  ware  een  congruentie     Dan  kan  je  spreken  van  verandering   o Bv.  Rookverbod    Mensen  waren  er  al  van  overtuigd  dat  roken  in   openbare  plaatsen  niet  kon     • Studie  van  rechtssystemen  in  ontwikkeling   o Maatschappelijke  ontwikkeling  van  rechtssystemen   o Bv.  Ontwikkeling  in  het  afschaffen  van  lijstraffen       (3)  Waarom  rechtssociologie?    Tekst  van  Raes     ‘De  jurist  moet  een  sociaal  deskundige  zijn’  (Raes  1999:  42)     ‘Let  us  not  become  legal  monks’  (Pound  1910:  36)     Het  belang  van  de  sociologie  voor  de  beoefening  van  het  recht   • Koen  Raes  (1954-­‐2011)   • Willy  Calewaert  Leerstoel,  Vrije  Universiteit  Brussel,  lezingen  gebundeld  als  Het   recht  van  de  samenleving  (VUBPress,  1999)   • Provocerende  openingsles,  over  juridisch  onderwijs,  sociologie,  enzovoort   o Met  zeer  scherpe  taal  een  analyse  van  het  recht  in  onze  samenleving  en  de   rol  van  juristen  -­‐  intellectuelen  in  onze  hedendaagse  samenleving   • Belang  van  de  toenmalige  context:  justitie  onder  vuur,    rol  van  intellectueel  in   openbaar  debat,  …   o Tekst  van  einde  jaren  ’90   o Dutroux-­‐Crisis   o Octopus-­‐akkoord    Regering  en  oppositie  samen  rond  de  tafel  voor   hervorming  van  politiële  en  gerechtelijke  apparaat     Veertigduizend  juristen:  om  wat  te  doen?   • ‘De  veertigduizend  gediplomeerden  in  het  recht  die  ons  land  rijk  is,  zijn  daarom   nog  geen  ‘juristen’,  die  zich  in  een  bepaalde  ‘deontologie’  zouden  (h)erkennen.     Zij  worden  in  de  meest  diverse  beroepstakken  ingezet  en  beschouwen  ‘het  recht’   daarbij  eerder  als  een  bruikbaar  instrument,  dan  als  een  ordeningsmechanisme   met  een  eigensoortige  finaliteit.    ‘Het  recht’  is  niet  meer  dan  een  verzameling   regels  die,  al  naar  gelang  het  geval,  met  succes  kunnen  worden  ingezet  om   concrete  belangen  vooruit  te  helpen.    De  jurist  beschikt  over  de  vaardigheid   daartoe  en  meer  heeft  hij  niet  om  het  lijf’  (Raes  1999:  p.  20)          

 

8  

Maar  ook  andere  beroepsgroepen:     o Hoogleraren,  journalisten,  enzovoort    Er  wordt  veel  et  weinig  gekekene   naar  de  intrinsieke  waarde  van  het  werk   o Zie  Zola    J’accuse     Ralf  Dahrendorf  (1964)  over  rechtenstudenten  in  Duitsland   • In  verhouding  tot  andere  opleidingen  volgen  meer  studenten  uit  de  hogere   klassen  de  rechtenopleiding   • Van  alle  faculteiten  heeft  de  rechtsfaculteit  het  minst  specifieke  wetenschappelijk   imago,  waardoor  het  erop  lijkt  dat  Those  who  do  not  know  what  they  want  will   take  up  law   • Opmerkelijk  weinig  vrouwelijke  studenten  volgen  de  rechtenopleiding   • Rechtenstudenten  zijn  beter  gekleed,  hebben  vaker  een  eigen  auto  en  hebben   zeer  actieve  studentenclubs,  die  hun  maatschappelijke  elitaire  status   accentueren.    De  organisatie  van  dure  galabals  is  hiervan  een  voorbeeld   • Ze  zijn  meer  geïnteresseerd  in  (partij)politiek  en  maatschappij  dan  in  kunst  en   hard  werken   • Ze  hebben,  in  tegenstelling  tot  hun  hoogleraren,  nauwelijks  enige  theoretisch-­‐ wetenschappelijke  belangstelling  voor  het  recht  en  gaan  er  soms  zelfs  prat  op  dat   het  recht  hen  niet  echt  interesseert   • Ze  zijn  aldus  meer  geïnteresseerd  in  wat  ze  maatschappelijk  met  hun  diploma   kunnen  ‘doen’,    dan  in  de  theoretisch-­‐wetenschappelijke  ‘kennis’  die  dit  diploma   dekt     •   Vaststelling  op  basis  van  onderzoek  begin  jaren  ‘60   •   Is  dit  nog  steeds  ene  correcte  beschrijving  van  de  rechtenstudent  vandaag  de   dag?   o Democratisering  van  het  onderwijs    Ook  uit  lagere  klassen   o Vrouwen  zijn  veel  meer  vertegenwoordigd  in  de  rechtenstudies   o Voor  de  rest  is  het  nog  steeds  een  vrij  correcte  beschrijving     Rechtenstudie  als  beroepsopleiding   • Onderwijs  in  nuttigheidsperspectief   o Opleiding  instrumentaliseert    Studenten  moeten  bepaalde  vaardigheden   aangeleerd  krijgen  die  nuttig  zijn    Bv.  Pleitoefenignen  voor  advocaten  in  spe    Bv.  Cursus  boekhouden,  accountancy  voor  bedrijfsjuristen     o Onderwijsgebeuren  instrumentaliseert    Studenten  zouden  vooral   opgeleid  worden  in  het  beantwoorden  van  de  vragen    Als  het  ware  ‘kant  en  klare’  paketten    Enkel  beantwoorden  op  de   vragen  van  het  examen     • Het  belang  van  de  rechtssociologie:   •

o

 

‘Ik  meen  ….dat  de  moderne  jurist  juist  veel  te  weinig  met  het  recht  als  globaal   ordeningsmechanisme  wordt  geconfronteerd,  met  het  recht  als  ‘systeem’  van  regels  en   beginselen,  dat  eigensoortige  implicaties  heeft,  en  een  eigensoortig  maatschappelijk   ordeningsideaal  incorporeert.    Meer  in  het  bijzonder  ontbreekt  het  hem  aan  inzicht  in  ‘de   sociale  werking  van  recht’,  het  studieobject  bij  uitstek  van  de  rechtssociologie’  (Raes   1999:  27)  

9  

•

Waar  zit  dit  belang?     o Sociologisch  anti-­‐instrumentalisme    De  opleiding  van  rechten  en  het   beroep  van  de  jurist  instrumentaliseert  heel  fel  (Cursus   wetgevingstechniek  voor  studenten  politiek,  pleitoefeningen  voor   toekomstige  advocaten).  Regels  worden  gezien  als  stukken  gereedschap   waarmee  je  bepaalde  dingen  kan  doen.  Raes  zegt  dat  daarmee  komaf  moet   worden  gemaakt  en  rekening  houden  met  neveneffecten  en  hierbij  kan  de   sociologie  helpen    Het  gaat  niet  om  sociaal  anti-­‐instrumentalisme,  maar  om   sociologisch  anti-­‐instrumentalisme    Raes  stelt  vast    Het  onderwijs  wordt  vooral  vanuit  een   nuttigheidsperspectief  vormgegeven      Het  onderwijsgebeuren  zelf  wordt  geïnstrumentaliseerd     Studenten  worden  opgeleid  om  voorgekookte  antwoorden  te   antwoorden  op  vragen  (alles  wat  niet  tot  examenstof  wordt   gerekend,  wordt  beschouwd  als  niet-­‐relevant)    Waarom  dan  een  sociologisch  anti-­‐instrumentalisme?  Het  recht  is   niet  zomaar  een  middel  tot  het  verwezenlijken  van  een  bepaald   doel.  Het  recht  is  niet  zomaar  een  naakt  instrument  om  ene   bepaald  doel  te  realiseren   • Het  recht    Ook  een  doel  op  zich    De  sociologie  kan  erbij   helpen  om  dergelijke  anti-­‐instrumentalistische  aspecten   naar  boven  te  brengen  

  (4)  Hoe  gaat  de  rechtssocioloog  tewerk?     Alledaags  Vs.  wetenschappelijk  onderzoek   • Verschil  tussen  alledaags  en  wetenschappelijk  onderzoek:   o Zoektocht  naar  waarheid  en  steeds  weer  ter  discussie  stellen  van   onderzoeksresultaten    Voldoende  kritisch  zijn  en  als  er  nieuwe   inzichten  komen  deze  in  vraag  durven  stellen     o Gebruik  van  systematische  methoden    Bepaalde  spelregels  die  je  moet  hanteren  om  onderzoek  te  doen     o Onderzoek  is  een  georganiseerd  sociaal  proces    Bv.  Publiceren  van  onderzoeksresultaten    Hierbij  klunen  ze   getoetst  worden,  in  vraag  gesteld  worden,  er  kan  op  worden   verdergewerkt     • Theoretisch  en  praktijkgericht  onderzoek   o Praktijkgericht    Een  bepaald  probleem  doet  zich  voor    Oplossing   hiervoor  zoeken   o Theoretisch    Verwerven  van  nieuwe  kennis          

 

10  

Methoden  van  sociaal-­wetenschappelijk  onderzoek   • Kwantitatief  vs.  Kwalitatief  onderzoek   o Kwantitatief  onderzoek    Cijfergegevens,  tellen  van  fenomenen   o Kwalitatief  onderzoek    Mensen  van  vlees  en  bloed     • Interview   o Bv.  Gesloten  interview    Vooraf  opgestelde  vragen     • Survey    Vragenlijsten  (Vooral  bij  kwantitatief  onderzoek)   o Een  groot  aantal  mensen  kunnen  bevragen  en  daarbij  bepaalde  gegevens   in  te  zamelen   o Kan  veralgemeend  worden  omdat  men  een  steekproef  trekt  die  de  hele   bevolking  representeert     • Experiment     • Observatie    Wat  er  in  concreto  plaatsgrijpt  (Vooral  bij  kwalitatief  onderzoek)   o Bv.  Kijken  hoe  een  strafrechter  communiceert  met  een  gedetineerde     • Bronnen    Documenten,  archiefmateriaal   Wat  is  goed  onderzoek?   • Criteria  voor  kwaliteitsbeoordeling   o Controleerbaarheid    Het  moet  et  controleren  zijn  of  er  een  fout  gemaakt  is    Duidelijk   documenteren  en  een  zekere  openbaarheid     o Weerlegbaarheid  of  falsifieerbaarheid    Binnen  de  sociale  wetenschappen  niet  onderzoeken  of  ‘God  al  dan   niet  bestaat’    Het  moet  weerlegbaar  zijn     o Betrouwbaarheid    Bij  herhaling  van  hetzelfde  onderzoek  moet  dit  dezelfde  resultaten   opleveren    Er  mogen  geen  toevalsfouten  zijn     o Generaliseerbaarheid    Of  je  de  resultaten  die  je  bekomt  mag  veralgemenen  naar  de   samenleving  ?    Bv.  onderzoek  in  gevangenis  van  Sint-­‐Gillis    Kan  je  dit   veralgemenen  naar  alle  gevangenissen  van  België?    Neen,   bepaalde  een  setting     o Representativiteit    In  welke  mate  zijn  de  respondenten  die  je  selecteert  voor  je   onderzoek  een  getrouwe  afspiegeling  van  de  bevolking      In  concreto    Representatieve  steekproef  nemen    beperkte   groep  ondervragen  en  deze  resultaten  transponeren  naar  de  gehele   bevolking  

 

11  

(Les  2)  

De  ontwikkeling  van  de  rechtssociologie  

  Overzicht   • (1)Inleiding   • (2)  Wetenschapstheoretisch  perspectief   o (2.1)  De  rechtswetenschap     o (2.2)  Marxisme   o (2.3)  Algemene  sociologie   o (2.4)  Naoorlogse  sociologie   • (3)  Wetenschapssociologisch  perspectief   • (4)  Rechtssociologische  vraagstukken:  enkele  klassieke  teksten   o (4.1)  Welke  functies  worden  vervuld  door  (dysfunctionele)  wetgeving?   o (4.2)  Waarom  zijn  openbare  strafvoltrekkingen  verdwenen?   o (4.3)  Waarom  houden  zakenlui  zich  niet  aan  het  contractenrecht?   o (4.4)  Recht  als  instrument?     Teksten  uit  de  e-­reader:   • Schuyt,  C.J.M.  (1981).    Sociologie  van  het  recht.    In:  L.  Rademaker  (ed.),   Toegepaste  sociologie.    Utrecht:  Het  Spectrum,  313-­‐317  (‘1.  Ontwikkeling  van  de   rechtssociologie’)   • Aubert,  V.  (1971).  Enkele  sociale  functies  van  wetgeving.  In:  B.  Peper  &  K.  Schuyt   (eds.),  Proeven  van  rechtssociologie.    Uit  het  werk  van  Vilhelm  Aubert.   Rotterdam:  Universitaire  Pers  Rotterdam,  46-­‐66  (niet:  paraf  ‘Het   vervolgonderzoek  van  de  wet  op  het  huishoudelijk  personeel’  (pp.  66-­‐73))   • Spierenburg,  P.  (1978).  De  sociale  functie  van  openbare  strafvoltrekkingen.   Centrum  voor  Maatschappijgeschiedenis.    Mededelingen  no.  4.  Rotterdam:   Erasmus  Universiteit  Rotterdam.     • Macaulay,  S.  (1996).  De  sociale  werking  van  het  contractenrecht  in  de   zakenwereld.    In:  J.  Griffiths  (ed.),  De  sociale  werking  van  recht  (derde  druk).   Nijmegen:  Ars  Aequi,  69-­‐87  (origineel:  Macaulay,  S.  (1963).  Non-­‐contractual   relations  in  business:  a  preliminary  study.    American  Sociological  Review,  28(1),   55-­‐67))   • Hertogh,  M.  (2005).    Van  naleving  naar  beleving  van  regels:  bouwwereld  en   bouwfraude  vanuit  een  rechtssociologisch  perspectief.    In:  T.  Barkhuysen,  W.  den   Ouden  &  J.E.M.  Polak  (eds.),  Recht  realiseren:  bijdragen  rond  het  thema  adequate   naleving  van  regels.  Deventer:  Kluwer,  51-­‐68.   • Podgorecki,  A.  (1962).  Law  and  social  engineering.  Human  Organization,    21(3),   177-­‐181.   • Adams,  A.  &  Van  Aeken,  K.  (1998).  Evaluatie  van  wetgeving.  Element  van  een   wetgevingskwaliteitsbeleid.  Parl.  St.    Senaat,  1998-­‐99,  1-­‐955/3,  98-­‐107  (niet:   vanaf  paraf  ‘  V.  Institutionele  organisatie  van  regelgevingsbeleid  en   wetgevingsevaluatie:  de  Nederlandse  situatie’  (pp.  108-­‐114)).                

12  

(1)  Inleiding     Twee  manieren  om  naar  de  ontwikkeling  van  de  rechtssociologie  te  kijken:   • Vanuit  wetenschapstheoretisch  perspectief   o Meest  voor  de  hand  liggend:  Discussie  over  geschiedenis  van  bepaalde   theorieën/onderzoeken/empirische  bevindingen   o 4  grote  invloeden     • Vanuit  wetenschapssociologisch  perspectief   o Waarom  ontstaat  deze  wetenschappelijke  discipline  op  dit  moment?   o Bv.  waarom  kent  de  rechtssociologie  een  grote  groei  na  WOII?     Institutionalisering:     • Bv.  Wie  gaat  naar  de  universiteit?   • Zijn  er  congressen?  Is  er  een  leerstoel?    Indicatoren  van  wetenschappelijk   onderzoek     (2)  Wetenschapstheoretisch  perspectief     • (2.1)  De  rechtswetenschap   o Algemeen    Einde  19e  –  begin  20e  eeuw    Een  wegbereider  voor  de  rechtssociologie  (wegbereider  maar  geen   grondlegger)    Sociologie  als  bondgenoot  in  kritiek  op  een  sterk  normatief-­‐ deductieve,  dogmatische  rechtswetenschap   • Kritiek  op  het  gangbare  denken  over  het  recht   • Dogmatische  rechtswetenschap    Was  heel  in  zichzelf   gekeerd    Vroege  vertegenwoordigers:     • Jhering  (1818-­‐1892)  en  kritiek  op  ‘Begriffsjurisprudenz’   • Kantorowicz  (1877-­‐1940)    Freie  Rechtslere:  denkrichting   begin  20e  eeuw  in  Duitsland:  Het  recht  zoals  het  in  de   maatschappij  leeft    Het  recht  in  de  samenleving,  niet  uit   de  boeken     o Eugen  Ehrlich  (1862-­‐1922)    Grundlegung  der  Soziologie  des  Rechts  (1913)    Verzamelt  alle   kritieken  over  recht    ‘Levend  Recht‘   • Recht  dat  niet  in  wetboeken  ligt   • Mensen  leven  ook  naar  regels  die  niet  noodzakelijk  in   wetboeken  vervat  liggen   • Was  zeer  kritisch  ten  opzichte  van  de  dogmatische  visie  op   het  recht    Kritiek  mondt  uit  in  pleidooi  voor  nieuwe   rechtswetenschap  Hij  is  zelf  een  jurist  die  een  voorstel   doet  voor  iets  nieuws,  maar  hij  is  geen  socioloog     •

 

‘The  living  law  is  the  law  which  dominates  life  itself  even  though  it  has   not  been  posited  in  legal  propositions’  (geciteerd  in  Hertogh  2005:  10)  

13  

o Roscoe  Pound  (1870-­‐1964)    ‘Sociological  jurisprudence’   •   Het  recht  als  een  proces  zien  (niet  statisch,  maar   dynamisch)    Recht  en  ‘social  engineering’   • Recht  als  middel  om  een  bepaald  doel  te  verwezenlijken     Recht  als  instrument  om  sociaal  beleid  mee  vorm  te  geven   • Context:   o Amerika  jaren  1920    Beurscrash   o 1930:  Roosevelt  geen  beleid   o   Opmars  voor  het  recht  als  sturingsmiddel     o Programma  ‘sociological  jurisprudence’    (1)  to  make  study  of  the  actual  social  effects  of  legal  institutions   and  legal  doctrines    (2)  to  promote  sociological  study  in  connection  with  legal  study  in   preparation  of  legislation    (3)  to  make  study  of  the  means  of  making  rules  effective  and  to  lay   stress  upon  the  social  purposes  which  law  subserves  rather  than   upon  sanctions    (4)  study  a  sociological  legal  history,  that  is  what  social  effects  the   doctrines  of  law  have  produced  in  the  past  and  how  they  have   produced  them    (5)  to  stand  for  what  has  been  called  equitable  application  of  law   (Rechtvaardige  toepassing  van  het  recht)    (6)  finally  the  end,  towards  which  the  foregoing  points  are  but   some  of  the  means,  is  to  make  effort  more  effective  in  achieving  the   purposes  of  law    

(Bron:  Pound  1912,  Harvard  Law  Review,  geciteerd  in  Schuyt  1971:  51.)  

  

 

 

DUS:   • 1)  De  actuele  sociale  effecten  =  reële  effect  dat  onze   instituties  teweeg  brengen   • 2)  Hoe  komt  de  wetgeving  tot  stand?  Inzicht  in  de   maatschappij  kan  ons  helpen   • 3)  De  middelen  kunnen  meer  efficiënt   • 4)  Welke  sociale  objectieven  zitten  in  recht  vervat?     Sociologie  ingang  doen  vinden  in  recht  

o Rechtswetenschap  en  sociologie    Rechtswetenschappers  die  een  rechtstheorie  op  sociologische   wijze  willen  grondvesten   • Normatief  =  ‘voortdrijven  van…’   • Sociologie  als  hulpwetenschap    Sociologen  die  streven  naar  een  sociologische  theorie  over  het   recht   • Descriptief  =  bekijken  en  bepaalde  verklaringen  uitbouwen   • Zelfstandige  rol  voor  sociologie  

14  

•

 

(2.2)  Marxisme   o Karl  Marx  (1818-­‐1883)    (3  grote  figuren    Durcheim,  Weber  en  Marx)     o Geen  uitgewerkte  rechtstheorie    Recht  werd  als  instrument  gehanteerd  om  grondbezitters  te   vrijwaren,  dus  geen  uitgewerkte  rechtstheorie,  maar  voornamelijk   anderen  die  met  zijn  opvattingen  aan  de  slag  zijn  gegaan      Invloed  op  analyses  van  privaatrecht,  o.m.  Renner  (Die  Instituten   des  Privatrechts  und  ihre  soziale  Funktion  (1902))  en  Menger  (Das   bürgerliche  Recht  und  die  besitzlose  Volksklassen  (1890))     o Vroegere  Vs.  latere  werk    Vroegere  Marx:  Het  recht  moest  vrijheid  en  gelijkheid  vrijwaren.   Hij  zag  dat  dit  in  de  praktijk  niet  het  geval  was,  het  was  maar  een   idealistische  visie    Latere  Marx:  Recht  bekijken  in  maatschappijtheorie.  Het  recht  is   een  bovenbouwfenomeen..     o Recht  als  bovenbouwfenomeen    De  onderbouw  wordt  gevormd  door  de  economie   (productierelatie,  kapitalisme,...  ),  maar  door  de  bovenbouw   ontwikkelt  zich  het  recht    Conflictsperspectief  in  de  maatschappij:  het  recht  is  een   bovenbouwfenomeen,  geen  zelfstandig  iets    Onderbouw  is  harde  realiteit    Met  de  2  klassen,  recht  staat  ten   dienste  van  de  2  klassen  

  o Invloed  op  analyses  van  privaatrecht,  o.m.  Renner  (Die  Instituten  des  

Privatrechts  und  ihre  soziale  Funktion  (1902))  en  Menger  (Das  bürgerliche  Recht  und  die   besitzlose  Volksklassen  (1890))  

  o Relatie  recht  –  macht;    thema  van  klassenjustitie     o Drie  benaderingen:    Instrumentalistische  benadering   • Het  recht  wordt  een  instrument.  Recht  weerspiegelt  de   belangen  van  de  levensklassen  (  bezitters  vs.   Productiemiddelen)   • Instrument  van  bezittende  klasse   • Bv.  arbeiders  onder  de  knie  houden    Andere  klasse  laten   gehoorzamen    Structuralistische  benadering   • Kijken  naar  de  basis,  de  structuur  van  de  samenleving   • Bv.  Wat  is  de  impact  van  winst  op  de  verdere  ontwikkeling   van  de  samenleving.  Staat  die  instaat  voor  de  waarborgen   van  de  economie?    Gramsciaanse  benadering   • Culturele  hegemonie  =  Hoe  bepaalde  klasse  bepaalde   woorden  gebruiken  die  enkel  gelden  voor  die  klasse    

15  

•

•

Het  wordt  op  zo’n  manier  voorgesteld  dat  ze  voor  iedereen   lijken  te  gelden,  iedereen  heeft  er  belang  bij.  Het   individueel/particulier  belang  wordt  veralgemeend  naar   publiek  belang     Recht  geldt  niet  voor  iedereen  gelijk,  maar  het  zegt  wel   zelf  dat  het  wel  voor  iedereen  gelijk  is  

  •

 

(2.3)  Algemene  sociologie   o Directe  en  indirecte  invloed    Directe  invloed    Durkheim  en  Weber  schrijven  direct  over  recht    Indirecte  invloed    De  sociologie  die  Durkheim  en  Weber  zelf   hebben  ontwikkeld,  was  later  een  grote  invloed  en  dus  een  grote   bijdrage  aan  de  ontwikkeling  van  de  sociologie     o Emile  Durkheim  (1858-­‐1917)    De  la  division  du  travail  social  (1893)   • =  Integratie  en  cohesie    Kijkt  naar  wat  mensen  bindt   (  Marx  :  Conflict)      Relatie  recht  en  sociale  solidariteit   • Mechanische    Repressief   • Organische    Restitutief   

 

Mechanische  Vs.  organische  solidariteit   • Mechanische  solidariteit  (primitief)   o De  algemene  normen  die  gelden  heel  sterk    Sterk   collectief  bewustzijn   o Het  is  een  homogene  samenleving    weinig   differentiatie  =  conscience  collectif   o Bij  overtreding  van  de  normen    sterke  reacties     dus  repressief  recht   o WEL  arbeidsverdeling  zoals  in  moderne  samenleving     • Organische  solidariteit  (moderne)   o Arbeidsverdeling  zet  zich  verder  door.  De  algemene   normen  gaan  veel  minder  hun  stempel  trekken,   waardoor  zich  een  evolutie  voordoet,  nl.  recht  wordt   eerder  herstellend  dan  repressief.  Het  conscience   collectif  wordt  afgezwakt  door  het  restitutieve  recht   o Sociale  genese  van  het  recht,  de  theorie  van   Durkheim:  EVOLUTIE   Repressief  vs.  restitutief  recht     Waarom  is  Durkheim  een  functionalist?    Hij  heeft  oog  voor  de   effecten/gevolgen  van  sociale  verschijnselen   o Illustratie    Voor  Durkheim  is  bestraffing  een   irrationeel,  emotioneel  gebeuren.  Maar  in  tweede   orde  is  de  bestraffing  ook  functioneel    Door  de   •



 

16  

persoon  te  straffen  die  de  collectieve  waarden   schendt,  worden  deze  waarden  opnieuw  bevestigd,   versterkt  (draagt  bij  tot  sociale  integratie,  sociale   cohesie)    

 

o Max  Weber  (1864-­‐1920)    Recht  in  relatie  tot  beheersingsrationaliteit  en  ontstaan  van  het   kapitalisme  (Lijkt  enkel  naar  moderne  westerse  maatschappij,   moderne  samenleving  tracht  natuur  en  samenleving  te   beschermen)   • Kapitalisme  en  protestantse  ethiek   o =  Productie  van  goederen  met  als  doel  winst  om   opnieuw  te  investeren  (Er  wordt  niet  alleen   geproduceerd  om  een  bepaalde  behoefte  te   bevredigen)   o Bij  Weber  invloed  van  religie,  nl.  protestantisme,   arbeidsmoraal  en  winningsmoraal  (  Marx  )   o Protestantisme:  de  mens  is  op  aarde  om  boete  te   doen    Bidden  en  werken  en  niet  overmatig   consumeren    creëert  surplus  dat  opnieuw  wordt   geïnvesteerd   •

   

o Verschilpunt  tussen  Durkheim  en  Weber    Indirect  hebben  ze  beiden  veel  invloed  gehad  op  sociologie   

Verstehen  en  methodologisch  individualisme  van  Weber     • Sociale  verschijnselen  verklaren  door  sociale  actoren,   interpretatie  en  methodologisch  individualisme    Actoren   staan  centraal  (  kwalitatief)   • Bv.  Wat  is  een  appel    Bv.  Koningin  Fabiola  met  appel  na   dreigementen  dat  ze  zou  neergeschoten  worden  met  een  pijl   en  boog   •   Vanuit  het  perspectief  van  Weber  staat  de  actor  centraal,   het  komt  erop  aan  te  kijken  naar  de  sociale  betekenis  die   actoren  aan  de  omstandigheden  van  hun  gedrag  verbinden  



Structureel-­functionalisme  en  methodologisch  collectivisme   van  Durkheim     • Betekenis  veel  minder  van  belang,  maar  sociale  structuren   • Hoeveelheid  communicatie  en  interactie  tussen  mensen,   hiërarchie  in  de  samenleving    Methodologische   collectivisme  (kwantitief  )  

 

 

Formele  juridische  rationaliteit  als  voorwaarde  voor   ontstaan  kapitalisme   o Recht  zorgt  voor  voorspelbaarheid,  handelen  van   actoren  wordt  voorspelbaar   o De  kapitalistische  maatschappij  heeft  nood  aan   voorspelbaarheid,  vaste  procedures  

17  

•

  •

  Bij  Durkheim  wordt  de  actor  naar  de  achtergrond   geschoven    Hij  is  vooral  geïnteresseerd  in  sociale  feiten     Zaken  die  het  individu  overstijgen    Komt  sterk  tot  uiting   in  conscience  collectif  

(2.4)  Naoorlogse  sociologie   o Zie  verder:  Cf  selectie  teksten  onder  punt  (4)    

  (3)  Wetenschapssociologisch  perspectief     • Maatschappelijke  context  waarbinnen  rechtssociologie  tot  stand  kwam:   o Scandinavië   o Verenigde  Staten   o Duitsland     • Institutionalisering  van  rechtssociologie  in  ons  taalgebied   o Vereniging  voor  de  Sociaal  Wetenschappelijke  Bestudering  van  het  Recht   (VSR)  (http://vsr.ruhosting.nl/  )   o Tijdschrift:  Recht  der  Werkelijkheid   o Vlaams  handboek  Dialogen  tussen  recht  en  samenleving:    Een  handboek   over  het  rechtssociologisch  onderzoek  in  Vlaanderen  (Hubeau  e.a.  (eds),   Acco,  2012)                              

 

18  

(Les  3)     (4)  Rechtssociologische  vraagstukken:  Enkele  klassieke  teksten     (4.1)Welke  functies  worden  vervuld  door  (disfunctionele)  wetgeving?     Algemeen   • Tekst:  ‘Enkele  sociale  functies  van  wetgeving’   o =  een  van  de  grote  klassieke  teksten  binnen  de  rechtssociologie   o Situeren  in  het  naoorlogse  Noorwegen  (Scandinavië  was  in  die  tijd  het   Mekka  voor  mensen  die  vraagstukken  hadden  betreffende   rechtssociologie)     • Vilhelm  Aubert  (1922-­‐1988)   o Noors  rechtssocioloog,  Universiteit  Oslo   o Mede-­‐oprichting  van  Norwegian  Institute  for  Social  Research  (1950)     Enkele  sociale  functies  van  wetgeving     • Waarom  is  deze  tekst  interessant?   o Eerste  belangrijk  empirisch-­‐rechtssociologisch  onderzoek  van  Vilhelm   Aubert     o Discrepantie  tussen  wet  en  praktijk      Discrepantie  tussen  law  in  the  books  en  law  in  action    Dit   maakt  voor  een  stuk  de  bestaansreden  uit  van  de  rechtssociologie    Hij  zal  vaststellen  dat  die  wet  (ondanks  dat  ze  bedoeld  is  om  de   rechtspositie  van  de  huisboden  te  verstevigen)  nauwelijks  gekend   is  en  nauwelijks  effecten  teweegbrengt    De  wet  is  disfunctioneel   (Hij  zal  dit  analyseren)     o De  impliciete  invloed  van  Robert  Merton    Merton  is  onderhuids  aanwezig  in  de  tekst  van  Aubert      Manifeste  functies   • De  beoogde  functies    Open  en  bloot  wordt  hierover   gecommuniceerd  en  gedebatteerd  (hier  het  verstevigen  van   de  rechtspositie  voor  de  huisboden)    Latente  functies   • De  latente  functie  wordt  vervuld  maar  is  niet  beoogd     Wetten  die  eigenlijk  disfunctioneel  zij  kunnen  wel  latent   functioneel  zijn  (functies  die  initieel  niet  beoogd  werden)     o Brede  waaier  aan  methoden    Methodologie    Pioniersstudie  in  de  rechtssociologie    Brede  waaier   • Enquêtes   • Experiment   • Documentanalyse    

 

19  

•

Kleine  opmerking    In  de  tekst  wordt  de  term  huisvrouw  gehanteerd   o Dit  is  niet  wat  wij  hieronder  verstaan    Een  persoon  die  de   huishoudelijke  taakjes  opknapt   o Het  gaat  om  de  bazin  van  het  huis  die  hiërarchisch  toezicht  uitoefent  (in   de  tekst  gaat  het  om  de  relatie  tussen  iemand  die  zijn  huishoudhulp   aanbied  en  de  huisvrouw  die  deze  persoon  aanneemt)  

  De  manifeste  functies  van  de  wet  op  het  huishoudelijk  personeel   • Casus  over  ‘Wet  op  het  huishoudelijk  personeel’  (1948)   o ‘…laten  zien  welke  mechanismen  er  werken  wanneer  men  door  middel  van   wetgeving  het  gedrag  van  mensen  wil  beïnvloeden’  (p.  46)     o Het  thema  van  de  wet  is  niet  zo  representatief    Niet  iets  dat  velen  in  die   toenmalige  Noorse  samenleving  aanbelangde  (een  vrij  perifeer  gebied  van   het  arbeidsrecht)   o Maar  niettemin  is  dit  interessant  omdat  er  mechanismen  in  kunnen  gezien   worden  die  ook  voor  andere  wetten  van  belang  kunnen  zijn     Universele  mechanismen     o Tot  het  midden  van  de  19e  eeuw  waren  de  relaties  tussen  boden  en   werkgever  vooral  vanuit  het  perspectief  van  de  werkgever  uitgewerkt     Een  paternalistische  houding    De  werkgever  kon  vrij  beschikken  over   de  arbeid  van  de  huisboden    De  enige  beperking  kon  men  vinden  in  de  gewoonte    Dus  geen   wettelijk  geregelde  rechtspositie  voor  deze  huisbodes   o In  deze  periode    Ontwikkeling  van  sociale  wetgeving     • Doel  van  de  wet:  bescherming  van  de  dienstboden  (manifeste  functie)     • Maar:    praktijk  is  weerbarstig   o Aubert  komt  tot  vaststelling  dat  het  gedrag  weinig  verandert    De   manifeste  functie  zou  niet  verwezenlijkt  worden   o ‘De  resultaten  m.b.t.  het  gedrag  kunnen  gemakkelijk  in  één  zin  worden   samengevat:  niet  meer  dan  1/10  van  de  geïnterviewde  paren  gedroeg  zich   volledig  volgens  de  eisen  van  de  wet’  (p.  48)    (Paren  =  Huisvrouw  en  dienstbode)     • Er  bestaat  een  redelijke  mate  van  kennis  over  de  regels  die  gaan  over  beëindiging   van  het  dienstverband,  vrije  dagen  en  vakantie.    Maar  de  normen  van  de   arbeidsduur  en  vooral  die  van  overwerk  en  betaling,  schijnen  meer  ‘law  in  the   books’  te  zijn  dan  ‘law  in  action’’  (p.  51)   o In  welke  mate  zijn  mensen  vertrouwd  met  de  boodschap  van  deze  wet?      Enquête    In  welke  mate  ze  op  de  hoogte  zijn  van  de   wetsbepalingen    Bij  bazinnen  en  boden  een  gelijkaardige  trend   • Sommige  zaken  zijn  schijnbaar  wel  gekend     • Op  andere  vlakken  is  dat  geheel  niet  zo         Hoe  komt  dit?  

 

20  

De  verklaring  die  Aubert  geeft  is  dat  de  inhoud  van  de  hoogst   scorende  wetsbepalingen  overeenstemt  met  de  gewoonten  die  al   voor  de  wet  aanwezig  waren  en  de  praktijk  al  stuurden    Deze   bepalingen  hebben  dus  niets  of  weinig  bijgebracht,  louter  een   bekrachtiging  van  de  bestaande  situatie    De  vernieuwende  bepalingen  die  erop  gericht  zijn  om  de   werkelijkheid  te  veranderen  en  de  rechtspositie  te  verstevigen   scoren  veel  lager     ‘Tabel  2  laat  zien  dat  een  juist  beeld  van  de  normen  erg  afhankelijk  is  van  de  mate   waarin  de  respondent  ervaring  heeft  met  de  wet.    Zij  die  de  wet  gelezen  hebben,   kennen  vaker  de  bepalingen  in  kwestie  dan  zij  die  alleen  iets  over  de  wet  gehoord   hebben,  terwijl  degenen,  die  zelfs  niet  van  de  wet  gehoord  hebben,  in  mindere  mate   de  geldende  bepalingen  kennen’  (p.  51)   o In  welke  mate  hebben  de  respondenten  ervaring  met  de  wet?    Zij  die  de  wet  gelezen  hebben  kennen  de  bepalingen  vaker  dan   diegenen  die  ze  gehoord  hebben  of  niet  gehoord  hebben    Dit  zegt  veel  over  de  communicatie    De  boodschap  komt   schijnbaar  niet  zo  evident  toe     o Waarom  was  de  wet  dan  niet  effectief  in  het  bereiken  van  haar   doelpubliek?  (Men  had  dit  in  het  parlement  kunnen  verwachten)    Kijken  naar  het  doelpubliek  =  een  publiek  dat  in  zeer  beperkte   mate  ervaring  heeft  met  wetten  en  openbaar  bestuur.  Het  gaat  om   ongeorganiseerde  vrouwen,  een  groep  die  traditioneel  weinig   kennis  heeft  van  wetten  en  het  openbaar  apparaat    De  arbeidsplek  waar  men  terechtkomt    Huiselijke  omgevingen,   het  private  terrein    Plaatsen  die  men  tracht  af  te  schermen  van   overheidsinspectie,  hier  kan  men  moeilijk  met  publieke  wetgeving   interveniëren    De  werkplek  is  ook  geïsoleerd    Aparte  huizen  waar  de   verschillende  dienstboden  en  huisvrouwen  actief  zijn    Arbeidsverhouding    Verhouding  1  op  1    Moeilijk  om  een   dergelijke  relatie  te  regelen      De  kenmerken  van  de  dienstbodes  zelf    Vooral  zeer  jonge   onervaren  plattelandsmeisjes  die  naar  de  steden  trekken  om  hier   hun  arbeid  aan  te  bieden.  Ze  zijn  nauwelijks  vertrouwd  met  wetten   en  komen  in  een  afhankelijkheidsrelatie  met  deze  bazin/huisvrouw     De  wet  is  dus  niet  het  meest  efficiënte  middel  om  de  boodschap   over  te  brengen     o Naast  dit  zijn  er  ook  2  algemene  aspecten    Het  juridisch  taalgebruik    Enkele  procedurele  aspecten  uit  de  wet     

•

     

 

21  

•

Het  juridisch  taalgebruik   o Graad  van  begrijpelijkheid    Aubert  onderzoekt  dit  via  experiment  in  wetsinterpretatie   • De  respondenten  krijgen  een  artikel  uit  die  wet   voorgeschoteld  en  moeten  dit  interpreteren    Kunnen  ze   de  wet  doorgronden?  komt  de  boodschap  over  ?    De  meeste  respondenten  hadden  weinig  of  geen  kennis  van  de  wet   (heeft  voor  een  stuk  te  maken  met  de  terminologie  van  de  wet)        Hij  stelt  vast  dat  dit  helemaal  niet  zo  evident  is    Het  juridisch   taalgebruik  wordt  door  de  bestemmelingen  niet  begrepen  

  o Wet  heeft  als  functie  het  beïnvloeden  en  informeren  van  leken,  maar  is   geschreven  in  taal  van  de  jurist  en  dit  ondanks  het  feit  dat   geschillenoplossing  voor  de  rechter  niet  werd  verwacht    Eigenlijk  geschreven  in  een  taal  die  niet  voor  de  huisboden  bedoeld   was    De  functie  is  leken  informeren  maar  de  taal  is  niet  toegankelijk   •   Spanning!   • En  deze  wordt  nog  sterker,  want  eigenlijk  komen  juristen  er   niet  aan  te  pas  omdat  er  geen  officieel  apparaat  voorzien  is   om  inbreuken  op  deze  wet  te  detecteren    

Eigenlijk  zou  je  over  een  inspectieorgaan  moeten  beschikken  die   inbreuken  aan  het  licht  kan  brengen    Men  hangt  dus  volledig  af   van  het  privé  initiatief  van  de  dienstbode  zelf    Een  dienstbode  zal  sneller  opteren  om  te  zoeken  naar  een  ander   gezin/andere  job  dan  om  een  rechtsgeding  in  te  leiden  tegen  haar   bazin    het  hele  idee  om  dergelijke  geschillen  via  juridische  weg  af  te   handelen  werkt  niet      Geen  inspectie    Initiatief  huisbodes    De  huisbodes  hebben  geen  enkele  incentive  om  zo’n  juridische   een  procedure  in  te  zetten     Wetgeving  en  groepsconflicten   o Het  functioneren  van  de  wet  wordt  ook  gehinderd  door:    Zwak  ontwikkeld  handhavingsapparaat   • De  bazin  moet  de  bode  herhaaldelijk  in  strijd  met  de  wet   hebben  laten  werken   • De  huisbode  moet  ook  geprotesteerd  hebben   •   Deze  2  elementen  werken  drempelverhogend  om  de   sanctie  toepasbaar  te  maken   

•

  

 

Vaagheid  van  de  sancties          

22  

o Welke  (latente)  functie  vervult  ze  dan  wel?    De  vraag  waarom  de  wet  dan  wel  in  het  leven  geroepen  wordt,  ook   al  geeft  men  ze  geen  tanden   • Waarom  geen  efficiënt  sanctionerings-­‐  en   handhavingsmechanisme  ?    De  latente  functie  van  de  wet  =  De  noodzaak  om   compromissen  te  sluiten  in  het  parlement    Dit  heeft  te  maken   met  het  oplossen  van  groepsconflicten  in  de  samenleving   • De  wet  verbetert  de  positie  van  de  huisbodes  niet,  maar  is   wel  latent  functioneel  om  bepaalde  groepsconflicten  in  de   Noorse  samenleving  te  verzachten      ‘Het  antwoord  moet  gezocht  worden  in  de  analyse  van  een  functie   van  de  wetgeving,  die  niets  te  maken  heeft  met  het  proces  van  het   overdragen  van  de  normen  en  het  bereiken  van  conformiteit  aan  die   normen  bij  een  bepaalde  bevolkingsgroep.    Deze  functie  heeft  te   maken  met  de  noodzaak  om  compromissen  te  sluiten  in  de   wetgevende  vergadering.    Daarmee  wordt  de  wetgeving  gemaakt  tot   een  middel  om  groepsconflicten  op  te  lossen  of  te  verzachten’  (p.  61)     o Studie  van  parlementair  debat,  ambivalentie:      Wet  is  codificatie  van  bestaande  praktijk   • De  bestaande  gewoonten  worden  in  een  wettelijk  jasje   gestoken,  maar  de  wet  zal  dus  niets  veranderen      



Wet  is  uit  op  verandering  en  hervorming   • Visie  van  meer  socialistisch  geïnspireerde  parlementsleden       Beide  fracties  stemmen  in  met  de  wet  (volledig  eensgezind)     Compromis  komt  omdat  je  een  samengaan  hebt  van  deze  2   strekkingen  waarbij  eigenlijk  wordt  gezegd  dat  ze  de  rechten  gaan   verstevigen,  maar  het  handhavingsapparaat  wordt  zodanig   uitgekleed  dat  de  wet  in  de  praktijk  eigenlijk  niet  veel  verandert   aan  de  rechtspositie  van  de  huisboden     De  indruk  wordt  gewekt  dat  er  iets  aan  de  rechtspositie  wordt   gedaan,  maar  eigenlijk  weinig  verandering  zodat  de  rijkdom  van  de   huisvrouw  niet  zal  worden  gepenetreerd  door  de  nieuwe  wet    

o ‘Dit  bijzondere  en  unieke  compromis,  zoals  geformuleerd  in  de  strafbepaling,  kan  slechts  

begrepen  worden  als  een  resultaat  van  twee  tegengestelde  krachten.    Aan  de  ene  kant  wilde   de  wetgever  zijn  serieuze  bedoelingen  demonstreren  door  de  wet  uit  te  vaardigen.     Traditioneel  wordt  dit  gedaan  door  met  sancties  te  dreigen,  door  de  wet  ‘tanden  te  geven’;   dit  moest  vooral  dienen  ter  geruststelling  van  degenen,  die  de  hervormingsfunktie  van  de   wet  benadrukten  en  die  het  op  zich  genomen  hadden  het  standpunt  van  de  dienstboden  te   vertegenwoordigen.    De  andere  kant  echter  kreeg  zijn  deel  met  de  overduidelijke   inefficiëntie  van  de  strafbepaling,  en  de  grote  onwaarschijnlijkheid  dat  deze  ooit  toegepast   zou  worden.    Zo  zouden  het  privédomein  (het  huis)  en  de  belangen  van  de  huisvrouwen  in   praktijk  beschermd  worden,  hoewel  deze  op  papier  in  principe  aan  een  lichte  bedreiging   waren  blootgesteld.    De  inhoud  van  de  wet  is  geheel  ten  gunste  van  de  huishoudelijke   hulpen,  terwijl  de  procesregels  de  huisvrouwen  beschermen.    Het  idee  van  wetshandhaving   is  in  ere  gehouden,  terwijl  zij  in  praktijk  zonder  effect  blijft’  (p.  66)  

 

23  

(4.2)  Waarom  zijn  openbare  strafvoltrekkingen  verdwenen?     Algemeen   • Tekst  ‘De  sociale  functie  van  openbare  strafvoltrekkingen’   o Een  van  de  eerste  teksten  die  Spierenburg  geschreven  heeft  (gebaseerd  op   Robert  Elias)   o In  ‘The  spectacle  of  suffering’  in  1984    Dit  artikel  verder  uitgewerkt     o Thema:  Openbare  strafvoltrekkingen    Executies  (galg,  vuurstapel)    Bestraffing  die  niet  tot  de  dood  leiden   o Dit  lijkt  veraf  te  liggen  in  de  tijd    Maar  is  niet  zo,  de  middeleeuwen  zijn   eigenlijk  nog  niet  zo  lang  geleden    De  moderne  gevangenis    Pas  in  19e  eeuw  (Ducpétiaux)     • Pieter  Spierenburg,  hoogleraar  Erasmus  Universiteit  Rotterdam   o Nederlander   • Put  inspiratie  uit  civilisatietheorie  van  Norbert  Elias     • Intellectuele  sparringpartner  -­‐-­‐>  Michel  Foucault     Twee  kritieken  op  Michel  Foucault   • Michel  Foucault,  Franse  filosoof  (1926-­‐1984)   o Immens  invloedrijk  in  het  bijzonder  in  de  geschiedenis  van  de   menswetenschappen  (geschiedenis  van  de  criminologie)     o Auteur  van  Surveiller  et  punir  (1975)    De  eerste  10  bladzijden    De  bloederige  executie  van  Damien  in   1757    Beschrijft  de  openbare  executie  van  iemand  die  de  koning   probeerde  te  vermoorden   • Beschrijft  vierendelen,  gebruik  van  tangen    Het   vernietigen  van  het  menselijk  lichaam   • Illustreert  hoe  de  soevereine  macht  botgevierd  wordt  op  het   lichaam  van  de  veroordeelde   •   Destructieve,  negatieve  soevereine  macht      Hij  contrasteert  dit  met  een  instelling  voor  delinquente  jongeren,   80  jaar  later    Droge  discussie  van  het  dagschema  waaraan  deze   jongeren  zijn  onderworpen  (Opstaan,  gebed,  eten,  werken,  …)   • Heel  strak  schema  :  Het  doel  hiervan  (heel  anders  dan  bij   Damien)  Het  disciplineren  van  het  lichaam    De  jongeren   moeten  tot  gehoorzame  productieve  lichamen  omgebouwd   worden   • Er  is  een  heel  andere  macht  van  toepassing    Een   positieve,  constructieve  disciplinerende  macht      De  moderne  gevangenis  dus  situeren  in  de  overgang  van  een   soevereine  macht  naar  een  disciplinerende  macht    

 

24  

 

•

 

o Idee  van  Panopticon  –  disciplinerende  macht    /  kennis     De  kritiek  van  Spierenburg   o De  dichotomie  van  Foucault    Foucault  heeft  geen  aandacht  voor  ontwikkeling,  geen  aandacht   voor  processen    Hij  introduceert  een  dichotomie    Hij  beschrijft  de  tegenstelling   tussen  Damien  en  de  jongeren,  maar  op  het  proces  hiertussen  heeft   Foucault  niet  veel  te  zeggen   o Foucault  heeft    geen  theorie    Foucault  beschrijft  goed,  maar  hij  verbindt  dit  niet  met  bepaalde   socio-­‐economische  ontwikkelingen  in  de  ruime  samenleving     Waarom  kritiek?    Om  zijn  eigen  sociologische  theorie  naar  boven  te  brengen  

  De  civilisatietheorie  van  Norbert  Elias   • Norbert  Elias  (1897-­‐1990)   o Duitse  socioloog   o Veel  invloed  gehad  in  Nederland    Verklaart  de  beïnvloeding  bij   Spierenburg     • Über  den  Prozess  der  Zivilisation.    Soziogenetische  und  psychogenetische   Untersuchungen  (1939)     • Elias  heeft  niet  over  bestraffing  geschreven    Spierenburg  past  dit  toe     • Menselijke  geboden  en  menselijke  verboden    Hij  bekijkt  hoe  allerhande   menselijke  gedragingen  in  West-­‐Europa  aan  bepaalde  beperkingen  worden   onderworpen  (Vandaar  civilisatieproces)    In  ons  dagdagelijks  handelen   worden  we  aan  allerhande  restricties  onderworpen     • In  de  loop  van  de  West-­‐Europese  geschiedenis  gaan  mensen  die  tot  de   bovenlagen  van  de  samenleving  behoren  zichzelf  steeds  beschaafder  vinden     • Studie  van  etiquetteboeken:   o +/-­‐  15e    eeuw  –>    +/-­‐  18e  eeuw   o Dit  zijn  boekjes  waarin  bepaalde  manieren  van  handelen  worden   voorgeschreven    Bv.  hoe  neus  schoonmaken,  hoe  bedrijf  je  de  liefde     o Hoe  de  meest  primaire  menselijke  behoeften  en  emoties  aan  banden   worden  gelegd:  eten  en  drinken,  behoefte  doen,  neus  snuiten,  spuwen,   slapen,  vechten,  vrijen,  …          

 

25  

•

Van  Fremdzwang  naar  Selbstzwang   o Fremdzwang    Schikken  naar  voorschriften  van  buitenaf     Deze  restricties  worden  verinnerlijkt  (langetermijnproces)       o Selbstzwang  =  Zelfdwang    

  Illustratie:  het  snuiten  van  de  neus   • Vroeger  binnenkant  van  je  elleboog,  later  is  er  de  zakdoek   • Eerst  in  de  bovenlagen  van  de  samenleving  en  sijpelt  daarna  langzaam  door  naar   de  lagere  bevolkingslagen     Het  fameuze  civilisatieproces   • Elias  stelt  vast  dat  er  een  algemeen  proces  werkzaam  is  =  het  fameuze   civilisatieproces  (Eenzelfde  ontwikkeling/trend)   • Kenmerkend  is  een  vorm  van    privatisering  (niets  te  maken  met  economie)     Het  onttrekken  aan  de  publieke  sfeer  van  bepaalde  dagdagelijkse  menselijke   handelingen  (verwijderd  uit  het  zicht)   • Elias  zelf  schreef  niet  over  de  straf,  volgens  Spierenburg  is  dit  civilisatieproces   ook  van  toepassing  op  de  ontwikkeling  van  de  straffen     o Proces  waarbij  de  openbare  strafvoltrekking  (vroeger  spektakel,  zeer   bloederig)  naar  aparte,  niet-­‐openbare  ruimtes  verschuift  (Het  smerig   werkje  van  de  straffen  wordt  toegeschoven  aan  speciale  ambtenaren   achter  de  hoge  muren  van  de  gevangenis)     Waarom  heeft  de  beul  zo  een  lage  status?   • Op  eerste  zicht  paradoxaal:  hoge  tolerantiegraad  van  geweld  in  toenmalige   samenleving   o De  beul  heeft  schijnbaar  een  lage  status  (men  veracht  hem)    Op  zich  is   dit  vreemd  want  de  middeleeuwen  was  een  zeer  gewelddadige   samenleving    Geweld  was  een  dagdagelijkse  activiteit     • Waarom  wordt  de  beul  dan  toch  veracht?    Twee  verklaringen:   o Beul  symboliseert  de  ‘ontvreemding’  van  de  privé-­wraak  door  de   overheid    De  ontwikkeling  naar  een  strafsysteem  waarbij  de  staat  de   uitvoering  van  de  straf  meer  en  meer  op  zich  begint  te  nemen   • De  strafuitvoering  is  lange  tijd  een  privézaak  geweest  (een   zaak  van  het  slachtoffer  zelf  of  mensen  in  hun  omgeving)   Het  privégeweld  domineerde   • Pas  geleidelijk  aan  zal  de  staat  de  geweldmonopolie  naar   zich  toe  trekken    De  beul  maakt  zijn  opwachting    De  beul  is  het  zichtbare  symbool  van  een  staat  die  het  geweld  naar   zich  toetrekt    De  staat  tornt  aan  het  principe  van  de  private   wraak  en  trekt  zich  het  geweldsmonopolie  toe          

 

26  

o De  executie  door  de  beul  druist  in  tegen  het  krijgers-­ethos,    een   unfair  gevecht    Geweld  werd  aanvaard,  maar  dit  gevecht  was  aan  bepaalde  regels   gebonden    Een  hulpeloos  slachtoffer  sabel  je  niet  neer!     Wat  Spierenburg  doet  is  die  beul  oplichten  uit  het  proces  van  de  civilisering  van   de  straf    De  beul  zit  middenin  dit  proces,  op  het  scharniermoment  waarop  de   overheid  de  strafuitvoering  naar  zich  zal  toetrekken     • Ceremonieel  en  de  magistraten   o De  publieke  gezagsdragers  nemen  een  meer  een  afstand  van  de  fysieke   strafuitvoering     • Executies  en  het  publiek   o Vroeger  omringd  door  opstanden,  tumult   o Het  publiek  zal  zich  daarna  neerleggen  bij  de  rol  van  de  staat    

 

27  

(Les  4)    

(4.3)  Waarom  houden  zakenlui  zich  niet  aan  het  contractenrecht?  

  • •

Tekst:  ‘De  sociale  werking  van  het  contractenrecht  in  de  zakenwereld’   Stewart  Macaulay   o Aangesteld  tot  docent  contractenrecht  aan  Universiteit  van  Wisconsin  in   1957   o ~  Weber:  recht  moest  voor  berekenbaarheid  zorgen   o Start  empirische  studie:  gesprek  met  schoonvader,  gepensioneerd   bedrijfsleider    Schoonvader  wijst  hem  op  de  praktijk,  die  totaal  anders   is  dat  wat  hij  doceerde  

•

Interview  met  Stewart  Macaulay  (‘Conversations  in  Law  and  Society’,  april  2010,   Berkeley,    University  of  California):  http://www.law.berkeley.edu/9603.htm         Opzet  en  inzet  van  het  onderzoek   o Onderzoeksopzet:  (empirisch  onderzoek)    Interviews  met  68  zakenlieden  en  advocaten   o Vraag:  Wanneer  wordt  het  contractenrecht  (niet)  gebruikt?  Waarom   (niet)?    ‘This  study  represents  the  effort  of  a  law  teacher  to  draw  on   sociological  ideas  and  empirical  investigation.    It  stresses,  among   other  things,  the  functions  and  dysfunctions  of  using  contract  to   solve  exchange  problems  and  the  influence  of  occupational  roles  on   how  one  assesses  whether  the  benefits  of  using  contract  outweigh   the  costs’  (p.  56)    Wanneer  =  beschrijvend    Waarom  =  verklarend   o Wat  is  een  ‘contract’?    Bepaald  type  verhouding,  twee  elementen:    Rationele  planning  van  een  transactie,  waarbij  onder  meer   rekening  wordt  gehouden  met  bepaalde  onzekerheden    Juridische  sancties  ofwel  om  contract  te  doen  naleven,  ofwel  bij   niet-­‐naleving  schadevergoeding     o Opmerking    Contract:  Transacties  kunnen  meer  of  minder  dan  een   contract  zijn     Het  aangaan  van  ruilrelaties   o In  eerste  instantie  twee  voorafgaande  vragen:     o a)  Wat  kan  er  gepland  worden?    (1)  wat  ieder  moet  doen  of  nalaten  te  doen    (2)  welke  gevolgen  bepaalde  onzekere  gebeurtenissen  zullen   hebben  voor  de  aangegane  verplichtingen    (3)  wat  er  moet  gebeuren  als  één  van  de  partijen  gebrekkig   presteert    (4)  juridisch  afdwingbaar  maken  van  de  overeenkomst    

 

•

•

 

28  

•

    o Gestandaardiseerde  transacties      Routinematig    Vaste  vorm       o Macauly:  Zakenlieden  hebben  de  mogelijkheid  om  te  plannen,  maar  doen   dat  heel  vaak  niet.  Ze  geven  de  voorkeur  aan  het  woord  van  de   medecontractant  of  gaan  uit  van  de  normale  normen  van   waarheid/eerlijkheid/...  Zakenlieden  willen  enkel  prijs  en  product  kennen     DUS:  Heel  wat  overheden  hebben  hoge  graad  van  planning,  maar   meeste  transacties  hebben  op  vlak  van  juridische  sancties  of  het   gebrekkige  uitoefenen  van  de  tegenpartij  geen  planning  

    •

 

o b)  In  welke  mate  kan  er  gepland  worden?    (1)  zorgvuldig  en  uitdrukkelijk  plannen    (2)  partijen  zijn  het  stilzwijgend  eens  over  een  bepaald  punt    (3)  partijen  hebben  strijdige,    onuitgesproken  veronderstellingen    (4)  geen  van  beide  partijen  heeft  gedacht  aan  een  bepaalde  kwestie     Vaststellingen   o ‘Thus  one  can  conclude  that  (1)  many  business  exchanges  reflect  a  high   degree  of  planning  about  the  four  categories  –  description,  contingencies,   defective  performances  and  legal  sanction  –  but  (2)  many,  if  not  most,   exchanges  reflect  no  planning,  or  only  a  minimal  amount  of  it,  especially   concerning  legal  sanctions  and  the  effect  of  defective  performances.    As  a   result,  the  opportunity  for  good  faith  disputes  during  the  life  of  the   exchange  relationship  often  is  present’  (p.  60)     o Belangrijke  transacties      Hoge  graad  van  planning    Niet  alledaagse  transacties    

Het  aanpassen  van  ruilrelaties  en  het  regelen  van  geschillen   o Aanpassen    Verplichtingen  van  een  van  beide  partijen  zijn  gewijzigd   tijdens  de  overeenkomst  (mits  toestemming)     o Regeling  van  geschillen    Een  van  beide  partijen  blijkt  in  gebreke  te  zijn   en  wat  moet  er  dan  gedaan  worden?    ‘if  something  comes  up,  you  get  the  other  man  on  the  telephone   and  deal  with  the  problem.    You  don’t  read  legalistic  contract   clauses  at  each  other  if  you  ever  want  to  do  business  again.    One   doesn’t  run  to  lawyers  if  he  wants  to  stay  in  business  because  one   must  behave  decently’  (citaat  interview  koper,  p.  61)     29  

‘You  can  settle  any  dispute  if  you  keep  the  lawyers  and  accountants   out  of  it.    They  just  do  not  understand  the  give-­‐and-­‐take  needed  in   business’  (citaat  interview  zakenman,  p.  61)     o Besluit  van  Macaulay:      ‘One  can  conclude  that  while  detailed  planning  and  legal  sanctions   play  a  significant  role  in  some  exchanges  between  businesses,  in   many  business  exchanges  their  role  is  small’  (p.  62)        Het  contractenrecht  speelt  weinig  rol  bij  het  aangaan  van  een   contract,  maar  het  speelt  nog  een  kleinere  rol  bij  het  regelen  van   geschillen.  Zo  vormt  aanpassen  van  een  overeenkomst  vaak  geen   probleem,  geschillen  worden  vaak  zonder  verwijzing  naar  het   contract  geregeld.  Er  wordt  vaak  zelfs  geaarzeld  om  over  rechten  te   spreken,  veel  vaker  zal  men  het  onderling  proberen  oplossen.     • ‘Je  loopt  niet  naar  advocaten  als  men  nog  handel  wil  drijven’   =  opbouw  duurzame  relaties   • ‘Advocaten  begrijpen  de  zakenwereld  niet’  =  ROL   CONTRACT  KLEIN       Waarom  komen  tamelijk  niet-­contractuele  praktijken  veelvuldig  voor?   o  (1)  ‘contract’  is  meestal  niet  nodig  omwille  van    Voorkomen  van  problemen    Risicomijding  en  –spreiding  (door  deze  toe  te  passen,  worden  evt.   wanprestaties  geneutraliseerd)   • Bv.  Enkel  handeldrijven  met  bedrijven  met  goede  naam   • Bv.  Verzekering  afsluiten   • Bv.  Koper  zal  zijn  bestellingen  bij  2  of  meer  leveranciers   bestellen    Niet-­‐juridische  sancties  (de  normen  van  de  bedrijfswereld,   verplichtingen  moeten  onder  bijna  alle  omstandigheden  worden   nagekomen  en  men  moet  een  goed  product  afleveren,  men  moet   achter  zijn  product  staan  )   • Intern:  verkoopseenheid/productie-­‐eenheid   • Extern:  relaties  tussen  bedrijven,  slechte  naam   

•

 

             

 

o (2)  Vaak  is  ‘contract’  niet  wenselijk    Omdat  het  bepaalde  disfuncties  in  de  wereld  heeft  geroepen    Het  vraagt  veel  tijd,  energie  hoewel  het  vaak  vlug  moet  gaan    Heel  stipte  uitvoering  van  het  contract  kan  door  andere  partij  als   wantrouwig  worden  aangevoeld    Als  je  dreigt  met  rechtszaak,  dan  zet  dit  je  relaties  onder  druk  

30  

•

 

o Irrationele  factor    Bedrijfsleider  voelt  aan  dat  men  met  zijn  voeten  speelt,  daarom   contract  om  te  kunnen  produceren  

  •

•

 

Waarom  komen  tamelijk  ‘contractuele’  praktijken  wél  voor?   o Voordelen  >  nadelen  (rationeel)    Gedetailleerd  contract  kan  een  duidelijke  planning  vormen  voor  de   verschillende  afdelingen  in  het  bedrijf    Over  (mid)lange  termijn  hebben  bepaalde  acties  veel  gevolgen  (   groot  risico)   • Bv.  Luchtvaartmaatschappij:  koper  van  vliegtuigen  vraagt   aan  constructeur  bepaalde  garanties  inzake  veiligheid,   duurzaamheid,...    

Een  weerlegging  van  Weber?   o Cf.  punt  (2.3)  (boven):      Het  recht  (formele  juridische  rationaliteit)  is  volgens  Weber  een   noodzakelijke  voorwaarde  voor  het  ontstaan  van  het  kapitalisme     Het  recht  is  functioneel  voor  het  kapitalisme  (recht  is  een   belangrijke  factor  om  voorspelbaarheid  in  het  economische   systeem  in  te  bouwen     ‘(E)conomic  exchange  is  quite  overwhelmingly  guaranteed  by  the   threat  of  legal  coercion  …(A)  stable  private  economic  system  of  the   modern  type  …(would  be)  unthinkable  without  legal  guarantees’   (Weber  1954:  29-­‐30)     o Macaulay  lijkt  het  hiermee  oneens  te  zijn  (voor  een  stuk  een  weerlegging   van  Weber):    ‘Longterm  continuing  relations,  extended  family  ties  and  what  Sally   Moore  calls  ‘fictive  friendships’  …play  a  more  important  role  in   modern  economies  than  Weberian  formally-­‐rational  systems  of   contract  law’  (Macaulay  1996:  117)        Recht  niet  zo  belangrijk  in  het  bedrijfsleven.  Er  zijn  andere  niet-­‐ juridische  ordeningssystemen  actief,  vnl.  de  duurzaamheid.   Daarmee  reageert  hij  ook  dat  de  berekenbaarheid  niet  zozeer   nodig  is     Waarom  toch  geen  weerlegging  van  Weber?   o Risiciomijding  en  –spreiding:  Gebeurt  vaak  door  aangaan  van  nieuwe   contracten  en  op  rationele  wijze    Bedrijven  gaan  zich  indekken  tegen  bepaalde  risico’s  door  andere   contracten  af  te  sluiten  (Bv.  verzekering    Indekken  tegen   bepaalde  verliezen)    Vaak  meerdere  contracten    Verschillende  leveranciers    Risico   spreiden      

31  

o Reden  waarom  men  andere  partij  niet  aan  contract  houdt    Economische   rationaliteit,  duurzame  relatie  in  stand  houden  of  de  zeer  hoge  kosten  op   korte  termijn  niet  opwegen  tegenover  proces     o   MACAULY  IS  GEEN  WEERLEGGING  VAN  WEBER!    Hij  nuanceert   Weber  in  belangrijke  mate     •

 

o Wat  betekent  dit  voor  zijn  analyse?    Geen  weerlegging,  maar  thans  zijn  de  duurzame  relaties  veel   minder  aanwezig  in  de  zakenwereld.  Deze  duurzame  relaties  zijn   net  de  voedingsbodem  van  Macauly’s  theorie.  De  theorie  blijft,   maar  het  menselijke  gedrag  is  veranderd  

  •

 

Wat  met  Macaulay’s  bevindingen  voor  het  huidige  tijdperk?   o Tekst  in  context:  Artikel  van  Macaulay  is  bijna  halve  eeuw  geleden   gepubliceerd   o Zakenwereld  is  veranderd    Hele  reeks  aanwijzingen  die  wijzen  op  toegenomen  gebruik  van  het   recht  bij  contractuele  verhoudingen    Waarom?    Externe  omgeving  voor  bedrijven  verandert:  stabiliteit   (ten  tijde  van  Macaulay’s  analyse)  maakt  plaats  voor  toegenomen   instabiliteit,  ten  gevolge  van  (internationale)  concurrentie    Meer  juridische  sancties   • Bedrijven  maken  veel  meer  gebruik  van  juridische   dienstverlening   • Groei  van  de  advocatenkantoren,  in  bijzonder  groei   procesvoering   • Ook  bij  bedrijven  aangroei  van  de  bedrijfsjuristen   • Het  aantal  zaken  dat  aanhangig  gemaakt  wordt  in   contractenrecht  verveelvoudigd   • Toename  gebruik  arbitrage/bemiddeling  

De  regels  van  de  bouwwereld:  een  bevestiging  van  Macaulay   o Tekst:  ‘Van  naleving  naar  beleving  van  regels:  bouwwereld  en  bouwfraude   vanuit  een  rechtssociologisch  perspectief’   o Marc  Hertogh,  hoogleraar  rechtssociologie,  Rijksuniversiteit  Groningen   o Een  toepassing  van  Macaulay  op  de  Nederlandse  bouwsector     o Centrale  vraag:  Waarom  wordt  het  wettelijk  verbod  op  prijsafspraken  (en   vooroverleg)  in  de  bouwsector  zo  slecht  nageleefd?     o ‘In  de  bouw  is  …  op  een  aantal  terreinen  het  officiële  recht  naar  de   achtergrond  verdwenen  en  wordt  de  sector  volledig  beheerst  door  een   gedetailleerd  stelstel  van  eigen,  interne  regels.  De  belangrijkste  vraag    is   daarom  niet  of  de  regels  wel  of  niet  worden  nageleefd,  maar  veeleer  welke   regels  worden  nageleefd  en  waarom’  (p.  2)        

32  

o De  casus:    Focus  van  het  onderzoek:  de  grond-­‐,  weg-­‐  en  waterbouw    Empirisch  materiaal?    Hoorzittingen  van  de  Nederlandse   Enquêtecommissie  Bouwnijverheid    Juridisch:  verbod  of  prijsafspraken  sinds  1992    Praktijk:  verbod  wordt  niet  of  nauwelijks  nageleefd      Hoe  dit  verklaren?   • Verklaring  enquêtecommissie:  resultaat  van  een  gebrek  aan   rechtshandhaving   • Rechtssociologische  verklaring:  resultaat  van  een   bijzondere  ‘rechtsbeleving’  in  de  bouw        Hoe  ervaart  men  het  recht?  (recht  als  onafhankelijke  variabele)   • Recht  wordt  niet  in  vraag  gesteld   • Vergelijking    Macauley    Recht  als  obstakel  om   duurzame  relaties  te  construeren      Recht  schaadt  het  vertrouwen   • Cf.  ‘Stel  dat  wij  met  drie  advocaten  achter  elkaar  de   contracten  moeten  tekenen!  Er  moet  toch  een  stuk   vertrouwen  zijn  naar  elkaar  toe.  Wij  moeten  weten  wat  wij   met  elkaar  aan  het  doen  zijn.’    Beter  bellen  met  klant  in   plaats  van  met  advocaat      Recht  als  inflexibel   • Cf.  ‘Juristen  zijn  eerbiedwaardige  mensen,  maar  bouwen  is   in  eerste  instantie  een  technisch  werk  dat  op  een  bepaalde   plaats  moet  gebeuren  en  waarbij  je  de  producten  niet  van   de  schappen  kunt  halen.  Je  moet  voorkomen  dat  je  in  een   contractvorm  terecht  komt,  waarbij  je  de  uitzonderingen  en   de  voorwaarden  steeds  meer  formuleert,  terwijl  je,  als  het   even  tegenzit,  weer  naar  een  rechter  of  een  andere   juridische  instantie  moet...’    Recht  wordt  ervaren  als  een   obstakel  om  efficiënt  aan  zaken  te  doen      Wat  ervaart  men  als  recht?  (Recht  als  afhankelijke  variabele)   • Recht  wordt  in  vraag  gesteld     • Gedetailleerd  stelsel  van  rechten  en  plichten   o Cf.  ‘Als  een  bestekje  werd  uitgegeven,  ging  een  van  de   partijen  na  welke  partijen  een  bestekje  hadden.  Dat   waren  er  dan  3,  4,  of  5.  Een  dag  van  tevoren  kwam  je   bij  elkaar  een  maakte  je  een  afspraak.  Je  doet  dan  aan   een  stukje  werkverdeling...Bij  het  overleg  wordt  met   elkaar  bekeken  wie  het  meest  in  aanmerking  komt   voor  een  werk.  Als  je  niet  in  aanmerking  kwam,  deed   je  gewoon  een  stapje  terug  en  was  je  de  volgende   keer  aan  de  beurt’  

 

33  

Bij  afspraken  wordt  de  koek  verdeeld  in  een   systeem  van  rechten  en  plichten    =  eigen  systeem  dat  men  wil  handhaven     Handhaving  door  uitsluiting     De  normen  van  de  bouw   o Reciprociteit    Tegenover  bepaalde  rechten  staan   bepaalde  plichten   o Gelijkheid  in  eigen  kring    Eigen  rechten  en  plichten     ‘vereffenen  tot  je  erbij  neervalt’   o Welk  recht  tegenover  welke  plicht?   o Om  het  recht  buiten  spel  te  houden   

• •

•  

•

•

 

• •

  •

 

(4.4)  Recht  als  instrument?     Adam  Podgorecki  (1925-­‐1998)   o Rechtsonderzoek  in  het  communistische  Polen,  maar  zeker  geen  slaaf  van   het  overheidsapparaat     Recht  en  ‘social  engineering’  of  ‘sociotechnique’   o ~  Roscou  Pound  (  social  prudence  )   o Recht  meer  en  meer  zien  als  een  beleidinstrument   o Social  engineering:  sturen/vormen  van  de  samenleving  door  recht   o ‘Sociotechnique  is  an  applied  (or  practical)  social  science  which  serves  to   inform  the  practitioner  on  how  to  find  effective  means  to  realize  intended   social  goals  when  a  given  set  of  values  is  accepted  and  a  given  body  of   tested  propositions  describing  human  behavior  is  accessible’  (Podgorecki   en  Schulze  1968:    142-­‐3)   Teleologische  kijk  op  recht   Wetenschap  en  rationeel  beleid   o Wetenschap  moet  de  wetten  van  de  samenleving  bloot  leggen,  dus  een   positivistische  benadering.  Via  technologie  bekijken  hoe  men  deze   samenleving  kan  sturen  door  middel  van  recht.  Dus  geen  empirische   studie  maar  eerder  een  programmatorische  met  een  teleologische  kijk  op   recht   ‘Law  and  social  engineering’   o Retrospectieve  houding      =  De  neiging  om  elke  toestand  van  onevenwicht  te  transformeren   naar  vroegere  toestand  van  evenwicht  (achteruitkijken)   o Prospectief-­accidentele  houding      =  Bij  onevenwichtsitutatie  hier  en  nu  gaat  men  via  ‘trial  and  error’   voor  de  toekomst  een  oplossing  zoeken  (  vooruitkijken/ad  hoc   benadering)  

 

 

34  

o Prospectief-­rationele  houding      =  Toekomstgericht,  maar  op  een  meer  systematische  wijze.   Doelgericht  laat  men  zich  inspireren  door  de  bevindingen  van   wetenschappelijk  onderzoek       o ‘Presently  legislators  have  a  ‘retrospective’  or  a  ‘prospective-­‐accidental’   attitude  toward  legal  decision-­‐making.    These  attitudes  are  based  on   practical  experience  which  is  far  from  a  systematic  or  reliable  guide  to   action.    Thus  it  is  necessary  to  provide  the  legislator  with  the  means  to   think  in  a  prospective-­‐rational  and  teleological  way’  (p.  177)     o Opmerking:  Podgorecki  is  voorstander  van  prospectief-­‐rationele  houding,   hoewel  de  andere  twee  houdingen  meer  aanwezig  zijn  in  de  maatschappij     •

 

 

De  vier  principes  van  Podgorecki   o The  principle  of  sufficient  description      =  Het  principe  van  de  goede  beschrijving  van  de  situatie    Voordat  je  overweegt  in  te  grijpen  met  recht,  moet  je  eerst   voldoende  geïnformeerd  zijn    Bv.  Nieuwe  regeling  loonberekening  bij  openbare  sector,  vroeger   was  het  loon  afhankelijk  van  de  beroepscategorie,  nu  is  het  loon   afhankelijk  van  enerzijds  de  formele  kwalificatie  en  anderzijds  de   anciënniteit.  Het  draait  negatief  uit  voor  de  meeste  mensen,  want   heel  wat  actieve  mensen  beschikten  niet  over  de  formele   kwalificatie    Podgorecki:  werkgever  had  een  studie  moeten  doen  naar  de   doelgroep  en  hun  kenmerken   o The  principle  of  analysis  of  value  judgments      =  Het  principe  van  waardeoordelen    Het  kan  zijn  dat  de  waarde  die  de  wetgever  beoogt  in  conflict  staat   met  andere  warden  die  de  wetgever  ook  beoogt;  onverwachte   negatieve  neveneffecten   o The  principle  of  verification  of  hypotheses      Het  causale  element  van  de  wet  bloot  leggen.  Een  verklaring   waarom  bepaalde  veranderingen  tot  stand  zouden  komen    Bv.  Stijging  van  industriële  ongevallen,  hoe  gaan  we  dit  oplossen?   Door  middel  van  veiligheidskledij,  maar  hoe?  Er  zijn  3  manieren   om  dit  aan  te  pakken:   • 1)  Werknemers  krijgen  som  geld  waarmee  ze  die  kledij   kopen   • 2)  Bedrijf  koopt  zelf  kledij  en  blijft  die  ook  bezitten,  dus  gaat   over  op  nieuwe  werknemer   • 3)  Bedrijf  geeft  kledij  aan  werknemer  en  werknemer  wordt   eigenaar      

 

35  



 

•

 

Podgorecki:  We  kunnen  stellen  dat  in  het  laatste  geval  de   werknemer  het  meeste  zorg  zal  dragen  voor  de  kledij.  Want  in  de   eerste  hypothese  zullen  ze  het  geld  ergens  anders  aan  spenderen   en  in  de  tweede  hypothese  zullen  de  nieuwe  werknemers  de   (gebruikte)  kledij  weigeren  en  bedrijven  willen  niet   stockeren/onderhouden.  Deze  hypothese  kan  je  in  acht  nemen  bij   het  opstellen  van  de  wet  

o The  principle  of  research  on  the  effects  of  existing  laws      Loonbeleid  obers  Polen  (Voorbeeld  van  het  effect  van  bestaande   wetten)    Tussen  1945  en  1959:  6  verschillende  systemen  om  het   loon  te  bepalen  van  obers      1)  Obers  kregen  10%  van  de  rekening  (fooi)  +  basissalaris.  Dit   systeem  bestond  voor  de  oorlog,  maar  werd  geacht  in  strijd  te  zijn   met  de  socialistische  samenleving    2)  Gedeelde  van  het  loon  werd  bepaald  door  omzet  van  het   restaurant.  Dit  was  een  inefficiënte  maatregel,  omzet  steeg  niet  en   het  loon  ook  niet,  waardoor  er  geen  groepsprikkel  is    3)  Deel  van  het  loon  werd  berekent  door  de  individuele  omzet  van   de  obers.  Obers  zouden  dure  producten  en  alcoholische  producten   aansmerenóofficiële  beleid    4)  Variabele  deel  van  het  loon  afhangen  van  het  aantal  borden,   hierdoor  is  er  een  individuele  prikkel,  maar  het  feit  dat  men   maaltijden  probeerde  te  versnipperen  op  verschillende  borden,   zorgde  ervoor  dat  ook  dit  niet  efficiënt  was    5)  Individuele  omzet  met  aftrek  van  de  alcoholconsumptie.  Het   probleem  was  dat  het  niet  overal  werd  ingevoerd    6)  Bepaald  gedeelte  van  de  individuele  omzet  +  vast  bedrag  voor   bedeling  van  alcohol        Deze  systemen  vormen  een  duidelijk  voorbeeld  van  ‘Trial  and   error’,  dus  prospectief-­‐accidentieel  en  daarom  wil  Podgorecki   overgaan  tot  een  prospectief-­‐rationele  houding     Enkele  kanttekeningen  bij  recht  en  ‘social  engineering’   o Rechtssociologie  of  wetssociologie?    Het  gaat  om  de  studie  van  bepaalde  rechtsregels,  dus  meer   wetssociologie.  Weinig  over  rechtsbeginselen,  juridische   organisatie,  etc.  Dit  kan  een  nadeel  zijn,  want  weinig  structuur   want  door  focus  verliest  men  de  samenhang.   o Probleem  van  generalisatie    Het  gaat  voornamelijk  om  case-­‐studies.  In  welke  mate  zijn  de   bevindingen  veralgemeenbaar,  Hypotheses  gelden  vaak  maar  voor   één  wet,  de  wetenschap  wil  een  algemene  kijk!  

     

 

36  

•

•

o Recht  als  middel  én  recht  als  doel    Niet  alle  wetten  zijn  teleologisch/doelgericht    Cf.  zie  hiervoor  het  college  na  het  paasreces  ‘Autonoom  recht  en   totale  instellingen’     Het  vraagstuk  van  wetsevaluatie   o Zijn  wetten  zoals  worsten?    Je  wil  liever  niet  weten  hoe  ze  gemaakt   worden     Wetsevaluatie:  waarom,  hoe?   o Aandacht  voor  wetgeving  omwille  van  klachten  met  betrekking  tot    Kwantiteit  van  regelgeving  is  sterk  toegenomen    Kwaliteit  van  regelgeving  is  sterk  gedaald       Implicaties  voor  het  functioneren  van  de  rechtsstaat  (rechtszekerheid,   toegankelijkheid)  

 

 

o Wetsevaluatie  =  ‘het  criteriumgebonden  beoordelen  van  wetten  in  de   ruime  zin  op  grond  van  juridische,  empirische  en  sociaal-­‐ wetenschappelijke  gegevens  en  volgens  wetenschappelijke  methoden’   (Adams  &  Van  Aeken  1998:  102)     o Twee  soorten  evaluatie:    Prospectieve  of  ex  ante-­‐evaluatie    Evaluatie  gebeurt  voor  dat   wetsontwerp  een  wet  wordt   • Bv.  Wet  begrijpelijk,  uitvoerbaar,  normen  handhaafbaar?   

Retrospectieve  of  ex  post-­‐evaluatie    Evaluatie  gebeurt  na   invoering  wet   • Bv.  Worden  de  normen  nageleefd,  wordt  het  doel  bereikt   (instrumentele  opzet),  zijn  de  wetten  toegankelijk  en  bieden   ze  rechtszekerheid  (rechtsbeschermende  opzet),  treden  er   neveneffecten  op?  

                               

 

37  

•

 

Zinvolle  wetsevaluatie  in  drie  fases:   o 1)  Juridische  en  legistieke  maatstaven    =  Van  technische  aard,  tegenstrijdigheden,   formulering?   Deze  juridische  zaken  worden  vnl.  ex-­‐ante  worden   geanalyseerd,  maar  Kan  ook  ex-­‐post,  problemen  in  de   praktijk,  waardoor  er  vragen  rijzen  

Juridisch  

o 2)  Samenhang    =  Bestudering  van  wettekst  met  aanleunende   wetteksten,  de  relatie  Met  andere  relevante   wetgeving,  maar  ook  andere  rechtsbeginselen  

 

•

o 3)  Doeleinden    =  In  hoeverre  worden  de  beoogde  effecten  bereikt   en  in  welke  mate  zijn  deze  ook  toe  te  schrijven  aan   de  wet.  Deze  sociologische  wetenschap  zal  ex-­‐post   Sociaal  -­‐   worden  geëvalueerd.  Bij  bestudering  van   wetenschappelijk   doeleinden  kan  je  langs  2  stappen  werken,  nl.   toepassing,  naleving  en  handhaving  of   doeltreffendheid,  effectiviteit,  efficiëntie,  impact        Toepassing    Naleving    Handhaving   • Doeltreffendheid   4  beoordelingscriteria   • Effectiviteit   • Efficiëntie   • Impact         Bron:  M.  Adams  &  K.  Van  Aeken   (1998).  ‘Evaluatie  van  wetgeving.    Element  van  een   wetgevingskwaliteitsbeleid’,    Parl.  St.  Senaat  1998-­‐99,  1-­‐ 955/3,  p.  107.     Parlementair  Comité  belast  met  de  wetsevaluatie   o Wet  van  25  april  2007  tot  oprichting  van  een  Parlementair  Comité  belast   met  de  wetsevaluatie,  B.S.  11  mei  2007     o (  ex  post  ),  11  senatoren,  11  leden  van  de  Kamer.  Wetten  moeten  reeds  3   jaar  geldig  zijn,  nodig  opdat  de  impact  duidelijk  is.  Buigt  zich  over  zaken   als:  leemtes,  gebrek  aan  precisering,  gebrek  aan  samenhang,  ..  (  opgericht   bij  wet  van  25  april  2007  )  

         

 

38  

•

Interuniversitair  Centrum  voor  Wetgeving  (ICW)   o Het  ICW  heeft  als  voornaamste  doelstelling  het  wetenschappelijk   onderzoek  inzake  wetgeving  te  bevorderen.  Het  beoogt  daartoe:    1°  het  onderzoek  aan  te  moedigen  of  zelf  te  ondernemen,  dat  kan   bijdragen  tot  de  bevordering  van  de  kwaliteit  van  wetgeving;    2°  te  voorzien  in  een  betere  doorstroming  van  informatie  over   wetgeving  en  wetgevingsonderzoek;    3°  het  bevorderen  van  de  contacten  tussen  onderzoekers,  centra  en   overheidsinstellingen;    4°  de  coördinatie  van  wetenschappelijke  initiatieven  en  onderwijs-­‐   en  vormingsinitiatieven.  

   

 

39  

(Les  5)  

De  mensen  van  het  recht  

  Overzicht   • (1)  Inleiding:  wie  zijn  de  mensen  van  het  recht?   • (2)  Juristen  in  België   • (3)  De  magistratuur   • (4)  Het  profiel  van  de  Vlaamse  advocaat     • De  empirische  rechtssociologie  staat  nog  in  zijn  kinderschoenen    Pragmatisch   te  werk  gaan   • Waarom  Vlaamse  advocaten?    Recent  werd  de  Vlaamse  advocaat  in  een  studie   in  kaart  gebracht  (Gepubliceerd    Tekst  e-­‐reader)     Tekst  uit  de  e-­reader:   • Ponsaers,  P.  &    Parmentier,  S.    (2009).  De  Vlaamse  advocatuur,  een  empirisch   onderzoek.    In  :  G.  Martyn,  G.  Donker,  S.  Faber  &  D.  Heirbaut  (eds.),  Geschiedenis   van  de  advocatuur  in  de  Lage  Landen.    Hilversum:  Uitgeverij  Verloren,  371-­‐398   • (NIET:  punt  1  ‘De  stand  van  het  rechtssociologisch  onderzoek  over  de  advocatuur   in  België’,  pp.  371-­‐384).     (1)  Inleiding:  Wie  zijn  de  mensen  van  het  recht?   • De  rechtswetenschap  is  vooral  bezig  met  de  inhoud  van  de  rechtsregels    Hoe   moet  je  ze  op  bepaalde  casussen  toepassen,  interpreteren   • De  rechtswetenschap  kijkt  veel  minder  naar  de  personen  die  het  recht  maken,   toepassen  en  uitvoeren    Het  recht  is  een  zaak  van  mensen    Soms  staat  men   hier  niet  voldoende  bij  stil   o Grote  groep?   o Hoe  zit  het  met  de  verhouding  vrouwen/mannen?    Het  intreden  van  de  vrouw  in  de  juridische  wereld  is  van  vrij   recente  datum     (2)  Juristen  in  België     ‘Juristologie’:     • ‘…een  leer  van  de  plaats  van  de  jurist  in  de  samenleving’  (C.J.M.  Schuyt  (1983),   Recht  en  samenleving,  p.  123)   •   Schuyt  gebruikt  deze  term  om  de  ganse  kwestie  van  de  mensen  van  het  recht   in  de  kijker  te  plaatsen     • De  analyse  in:  Huyse,  L.  &  Sabbe,  H.  (1997).  De  mensen  van  het  recht.  Leuven:   Van  Halewyck.   o =  Boek  over  juridische  beroepen  (met  cijfergegevens  uit  de  jaren  ‘90)   o Recentere  cijfers  komen  van  de  FOD  justitie       Spectaculaire  aangroei  van  juristen   • (a)  Evolutie  nieuw-­‐gediplomeerden  (grootste  groep)   • (b)  Economisch  actieve  juristen    

40  

(a)  Evolutie  nieuw-­‐gediplomeerden   • Geen  gestage,  geen  ononderbroken  ontwikkeling    Fases  van  expansie,  fases   waarin  het  aantal  stagneert  en  fases  van  terugval   o Einde  19e  eeuw    Eerste  groeifase       o Kort  na  WOII    Tweede  groeifase   o 1955-­‐1965    Terugval  met  als  dieptepunt  1963   o Vanaf  1970    Exponentiële  aangroei     • Vanwaar  die  toename  vanaf  1970?   o Ontwikkelingen  in  hoger  onderwijs    Babyboom  van  na  WO  II  levert  studenten  aan    Demografisch     Meer  studenten  (met  inbegrip  van  de  juridische  opleidingen)    Investeren  in  hoger  onderwijs    Van  overheidswege  groeit  de   overtuiging  dat  investeren  in  het  hoger  onderwijs  bijdraagt  aan  de   welvaart  van  de  samenleving   • Bv.  Uitbreiding  beurzensysteem    Omnivalentie  van  humanioradiploma’s   •   De  toegangsvereisten  tot  de  rechtenopleiding  werden   versoepeld   • Voorheen  mochten  enkel  de  klassiek  geschoolden  (Grieks  en   Latijn)  starten  met  de  rechtenopleiding     o Twee  emancipatiebewegingen    Vlaamse  ontvoogding  (emancipatie  van  de  Vlaamse  student)   • 1960    Amper  40%  van  wie  afstudeerde  was   Nederlandstalig   • In  1990  was  dit  al  meer  dan  65%    Emancipatie  van  de  vrouw   • In  1965    Amper  50  vrouwen  met  een  diploma  universitair   onderwijs   • Rond  1970    Stijgende  lijn    Meer  vrouwen  in  de   rechtenopleiding     (b)  Economisch  actieve  juristen   • =  Zij  die  met  hun  diploma  aan  de  slag  gaan   o De  nieuw  gediplomeerden  kunnen  we  zien  als  de  ‘bruto-­‐juristen’    De   economisch  actieve  juristen  zijn  de  ‘netto-­‐juristen’     • 1850-­‐1920    Zeer  weinig  evolutie,  nauwelijks  beweging   o Lichte  stijging  aan  het  einde  van  de  19e  eeuw    Sociaal  onrustige  periode   (veel  stakingen,  vormen  van  de  socialistische  partij)   o Ontstaan  wet  Lejeune  van  1888    Op  nauwelijks  3  maanden  ontstaan       

• •

 

Reden:  Een  aantal  zeer  vooraanstaande  stakingsleiders  waren  net  gearresteerd  en  tot  zware  straffen   veroordeeld    Grote  druk  op  de  regering    Één  van  de  eersten  die  onder  deze  wet  voorlopig   vrijkwam  was  één  van  deze  stakingsleiders  

o Eerste  bouwstenen  van  de  sociale  wetgeving  worden  gelegd   Notarissen    licht  dalende  lijn  (misleidend:  veel  gewoon  juridisch  personeel  op   notariskantoren)   De  magistratuur    Lange  tijd  een  vlakke  ontwikkeling  en  rond  1970  een  lichte   stijging  

41  

• •

De  advocatuur    Tussen  1920-­‐1950  ene  stijging  en  vooral  van  1970  stijging   Overige  juristen    Bedrijfsleven,  overheidsadministraties    Zeer  grote   expansie,  vooral  vanaf  1970  

•

Waarom  is  er  behoefte  aan  zoveel  juristen?   o Waaruit  bestaat  de  vraag  naar  juridische  bijstand?    Wat  doen  juristen?    Advies    Relaties  contractueel  vastleggen   • Gaat  zeer  ver    Van  samenwonen,  huren  en  verhuren  tot   relaties  tussen  werkgevers  en  werknemers   • Hier  wordt  ook  de  notaris  gesitueerd    Procedurele  bijstand     o Ontwikkelingen  die  de  vraag  stimuleren:    Culturele  factoren   • Bv.  Groei  van  het  verkeer    Snelheidsbeperkingen,   ongevallen   • Bv.  Conflicten  tussen  man  en  vrouw    De  echtscheiding  is   een  fenomeen  van  de  afgelopen  decennia    Nieuw   samengestelde  gezinnen   • Bv.  De  consument  wordt  mondiger    Ook  tegen  de   overheid      Economische  factoren   • Dienstensector  uitgebouwd   • Organisatie  van  de  industrie      Politieke  factoren   • Nieuwe  regeringen  (proces  van  de  opeenvolgende   staatshervormingen)   • Ook  de  impact  van  het  Europese  niveau    Enorm  veel   regelgeving    Moet  omgezet,  geïnterpreteerd  en  toegepast   worden      Juridisering   • Meer  maatschappelijk  fenomeen    Menselijke  relaties   worden  vaker  in  juridische  termen  gevat  

 

   

 

42  

(3)  De  magistratuur   • Van  oudsher  een  vrij  onbekende  beroepsgroep    Vooral  een  groep  die  zichzelf   lang  heeft  afgeschermd  van  de  buitenwereld   o Lange  tijd  buiten  de  samenleving,  het  publieke  debat   o Lange  tijd  weinig  interesse  in  de  magistratuur   • Veel  veranderd    Belangrijk  sleutelmoment    Crisis  Dutroux     • Heel  wat  kritiek  over  de  inmenging  van  de  politiek  bij  de  selectie  en   bevorderingen  van  magistraten    Oprichting  Hoge  raad  van  justitie     • Deze  groep  kwam  meer  en  meer  ‘in  the  picture’       • Historisch:  1850  –  1996   o 1850  –  1940  (net  voor  WOII)    Geleidelijk  aan  een  afname  (relatief)  van   het  aantal  magistraten    In  het  midden  van  de  19e  eeuw  (1850)    12  magistraten  per  100   000  inwoners    In  1940    8  magistraten  per  100  000  inwoners   o Na  WOII    Expansie    Nood  aan  rechters    Dossiers  rond  collaboratie  verwerken     o 1960    Zelfde  relatief  aantal  als  in  1860     o 1960-­‐1970    Stijging    Gerechtelijke  hervorming    Oprichting  arbeidsrechtbank     o Midden  jaren  ’80    Opnieuw  een  stijging       Sleutelmomenten    Oorlogssituatie  na  1945    Hervorming  van  het  gerechtelijk  landschap  begin  jaren  ‘70     • Samenstelling:  recente  cijfergegevens   (Bron:  FOD  Justitie  (2012)  Justitie  in  cijfers  2011.  Brussel:  FOD  Justitie)     o Evolutie  aantal  magistraten    Lichte  stijging    Iets  minder  dan  100  magistraten  tussen  2003  en   2010      1/3  van  de  magistraten  behoort  tot  de  staande  magistratuur    2/3  behoort  tot  de  zittende  magistratuur     o Verhouding  volgens  jurisdictie    Meer  dan  de  helft  behoort  tot  de  rechtbanken  van  eerste  aanleg   (52%)    Tweede  grootste  groep    Hoven  van  beroep  (15%)    Derde  grootste    Arbeidsrechtbanken  (9%)      

 

43  

o Verhouding  geslacht    Vrouwen  in  de  magistratuur    Lange  tijd  taboe    Bv.  in  1961    1%  van  het  magistratenkorps  was  vrouw    Tot  1970  heeft  het  geduurd  alvorens  een  vrouw  op  het  niveau  van   het  hof  van  beroep  geraakt    1975    Eerste  vrouw  op  het  niveau  van  het  hof  van  Cassatie    1996    1/3  van  de  magistraten  was  een  vrouw      Algemene  evolutie   • Vrouwen  gaan  verder  in  stijgende  lijn   • Bij  de  mannen  zien  we  verhoudingsgewijs  een  daling      2  plaatsen  waar  de  vrouwen  de  meerderheid  hebben    De   arbeidsrechtbanken  en  de  rechtbanken  van  eerste  aanleg      Het  Hof  van  Cassatie  =  een  mannenbastion        Naarmate  je  hoger  in  de  gerechtelijke  hiërarchie  klimt     Steeds  minder  vrouwen    Glazen  plafond  is  ook  in  de   juridische  wereld  aanwezig     o Evolutie  taalrol    Blijft  ongeveer  gelijk    55%    Nederlandstalig    45%    Franstalig     o Leeftijd    Vrij  grijze  bevolking  (1/3  is  50+)    

 

44  

(4)  Het  profiel  van  de  Vlaamse  advocaat     • Cf  tekst  uit  e-­‐reader:  Ponsaers,  P.  &    Parmentier,  S.    (2009).  ‘De  Vlaamse   advocatuur,  een  empirisch  onderzoek’     • Verslag  van  onderzoek  (K.U.  Leuven  &  Universiteit  Gent)  naar  het  profiel  van  de   Vlaamse  advocatuur  (juli  2006  –  juni  2007)   • Volledige  verslag:  Parmentier,  S.  &  Ponsaers,  P.  (eds.)  (2008).  De  Vlaamse   advocaat.    Wie,  wat,  hoe?  Den  Haag:  Boom  Juridische  uitgevers       Onderzoek  in  Gent  en  Leuven       Opbouw  en  methodologie  van  het  onderzoek   • Vier  onderzoeksfasen:   o De  voorbereidingsfase  (juli  2006  -­‐  november  2006)    Uitwerking  vragenlijst    Grondige  vragenlijst  samengesteld    Pretests    Uittesten  van  de  vragenlijst   • Waarom?    Om  te  kijken  of  de  vragenlijst  werkt,  of  de   informatie  die  gezocht  wordt  ook  verkregen  wordt     o De  fase  van  de  dataverzameling  (november  2006  -­‐  januari  2007)    Elektronische  vragenlijst    Verstuurd  met  medewerking  van  de   Orde  van  de  Vlaamse  Balies    (Antwoorden  in  golven    vaak  2  herinneringen)     o De  analysefase  (februari  -­‐  mei  2007)    Vaststellingen  doen    Kwantitatief  onderzoek    Vooral  cijfergegevens    Vooral   statistische  analyse   • Variabelen  in  kaart  brengen  en  relateren  met  elkaar   • 1  variabele    Univariate  analyse   • Meerdere  variabelen    Bi-­‐  of  multivariate  analyse     o De  rapportagefase  (  mei  -­‐  juni  2007)     o Eigenlijk  hierna  nog  een  fase    Valorisatiefase    De  onderzoeksresultaten  worden  naar  buiten  gebracht    Het  boek   dat  gepubliceerd  wordt  in  2008                          

 

45  

De  internetenquête   • Een  onlinebevraging  via  internetenquête   o Voor-­‐  en  nadelen    Het  internet  is  zeer  interessant  om  mee  te  werken,  maar  ook  zeer   vluchtig    Men  is  vaak  met  verschillende  dingen  tegelijk  bezig    Voor  de  groep  van  juristen  is  een  internetenquête  zeer  interessant     Zeer  vertrouwd  met  internet-­‐computer-­‐email     o Waarom  wordt  geopteerd  voor  dergelijke  enquête?    Omvang  vragenlijst    Had  te  maken  met  de  opdrachtgever    Ook   de  Orde  van  de  Vlaamse  Balies  had  concrete  eisen  over  welk  type   info  bevraagd  moest  worden    Comfort  voor  respondenten    Hangt  samen  met  het  idee  dat  de   hedendaagse  jurist  goed  overweg  kan  met  de  nieuwe  media     • Representativiteit  van  de  enquête   o Klassiek    Men  neemt  een  representatieve  steekproef    Kleine  groep  en   dan  veralgemeend  naar  de  algemene  populatie   o In  dit  geval    Geen  steekproef,  wel  bevraging  volledige  populatie    Onlinebevraging  maakt  dit  mogelijk  (bereikbare  populatie)    Gebrek  aan  achtergrondgegevens  maakt  dit  wenselijk    Men  had   onvoldoende  gegevens  om  een  representatieve  steekproef  te   nemen     Onderzoeksresultaten   • (LET  OP:  fout  in  één  van  de  noten  in  tekst  e-­‐reader:  noot  47,  p.  389  bevat   verkeerde  verwijzing  naar  een  tekst  van  Vilhelm  Aubert,    NIET  ‘Enkele  sociale   functies  van  wetgeving’,  WEL:  ‘Aubert,  V.  (1970)  Law  as  a  way  of  Resolving   Conflict:  The  Case  of  a  Small  Industrial  Country'  in  Laura  Nader  (ed)  Law  in   Culture  and  Society,  Chicago:  Aldine.)     Het  ongelijk  van  Aubert  (1970)   • Auberts  (1970)  hypothese  over  de  teruggang  van  de  advocaat   o Aubert  deed  een  studie  van  de  juridische  beroepen  in  Noorwegen  (1815-­‐ 1965)    Op  basis  van  deze  studie  stelt  hij  vast  dat  er  lange  tijd  een   opmars  was  van  de  juridische  beroepen  (vooral  advocaten)  door  de   opmars  van  de  industriële  samenleving    Volgens  Aubert  verhoogden  de  advocaten  de  voorspelbaarheid  van   de  transacties/relaties  die  voorkwamen  in  deze  industriële   samenleving     o Naar  de  toekomst  zou  deze  opmars  verminderen  volgens  Aubert     Waarom  teruggang?    Opkomst  van  de  wetenschappelijke  experten    Rol  van  het  recht   om  voorspelbaarheid  te  creëren  neemt  af    De  rol  van  de  advocaat   zal  verminderen  door  de  opkomst  van  de  wetenschappers    Neergang  juridische  beslissingsmethode    Rol  van   onderhandeling  en  bemiddeling  neemt  toe  en  zal  belangrijker   worden  dan  de  klassieke  beslissingsmethode  van  de  juristen  

 

46  

•

o Aubert  stond  niet  alleen  in  die  periode    Delegalisering    Deincarceratie  (minder  mensen  in  de  gevangenis)     Maar:  Hypothese  wordt  weerlegd  door  de  cijfers  

  Groeiende  beroepsgroep,  feminisering  en  vernederlandsing   • Groei   o Evolutie  van  het  aantal  advocaten  in  België    In  2006  boven  de  15.000   o Vlaamse  advocaten    56%  behoort  tot  de  Vlaamse  balies       • Feminisering   o Nationale  cijfers    1935    1,7%  vrouwen    1975    Grote  spong  naar  17,7%    1993    1/3  (32%)  van  de  advocaten  is  een  vrouw   o Vlaamse  cijfers    2006    37%  van  de  advocaten  is  een  vrouw     • Vernederlandsing   o Nationale  cijfers    Per  regio    1950    34,9%  Vlaams  en  35,5%  Brussel    1996    44,1%  Vlaams  en  34,7%  Brussel     o Evolutie  in  de  verschillende  balies    Brussel    45%  stijging    Hasselt    21%  stijging    Ieper    -­‐  10%    Daling     Enkele  andere  bevindingen    Going  solo  Vs.  Samenwerking   o Advocaat  als  ‘organizational  (wo)man’  of  ‘team  player’    Advocaten  gaan   zich  meer  en  meer  associëren  en  samenwerken      ‘Waarde’  van  bijkomende  (buitenlandse)  diploma’s   o Het  hebben  van  een  bijkomend  diploma  is  een  (financiële)  meerwaarde      Specialisatie   o Specialiseren    Lange  tijd  had  men  het  beeld  dat  de  advocaat  alle  rechtstakken   moest  kunnen  beheersen    Tendens    Specialisatie  opvoeren   • Ook  kaderen  binnen  het  samenwerken    Des  te  groter  het   kantoor,  des  te  kleiner  het  aantal  rechtsgebieden  waarop   men  werkzaam  is          

 

47  



 

 

o Verschillen  mannen  –  vrouwen    Mannen  specialiseren  zich  meestal  in  andere  rechtsdomeinen  dan   vrouwen   • Mannen  vooral  administratief  recht,  handelsrecht,   vennootschapsrecht  en  fiscaal  recht   • Vrouwen  vooral  sociaal  recht  en  familierecht   Verloning   o Berekening  ereloon  doorgaans  op  basis  van  combinatie  van  methoden    Aan  de  ene  kant    Uurloon,  de  tijd  die  men  erin  steekt    Aan  de  andere  kant    De  waarde  van  de  zaak  

48  

(Les  6)  

Meningen  over  recht  

  Overzicht:   • (1)  Inleiding   • (2)  Vraagstukken  van  legitimiteit,  effectiviteit  en  publieke  opinie   • (3)  Publieke  opinie  meten:  Justitiebarometer  en  European  Social  Survey   o (3.1)  De  Justitiebarometer   o (3.2)  European  Social  Survey  (ESS)   • (4)  Een  uitloper  uit  de  Justitiebarometer:    de  rol  van  procedurele   rechtvaardigheid     Tekst  e-­reader:     • De  Mesmaecker,  V.  (2009).  Ervaring  met  justitie  als  differentiërende  factor  in  het   oordeel  over  justitie.    Een  introductie  tot  procedurele  rechtvaardigheid.     Rechtskundig  Weekblad,  14,  562-­‐576,  NIET:  vanaf  ‘IV.  Procedurele   rechtvaardigheid  in  de  Belgische  strafrechtspleging’  (pp.  567-­‐576)     Gepubliceerd  voor  het  verschijnen  van  de  derde  justitiebarometer  in  2010     Gaat  over  de  eerste  2  barometers     (1)  Inleiding     • Meningen  over  het  recht   o Heel  veel  publieke  opinie  onderzoek   o Ook  heel  andere  meningen:    Bv.  Magistratuur,  advocaten,  slachtoffers  van  criminaliteit,   gedetineerden     o   Veel  meer  dan  enkel  publieke  opinie     • Meningen  over  iets  worden  ook  op  andere  plaatsen,  via  andere  kanalen   gecommuniceerd  (aan  de  toog  op  café,  aan  tafel  met  Pasen,  in  een  cartoon)     (2)  Vraagstukken  van  legitimiteit,  effectiviteit  en  publieke  opinie   • Algemeen   o Oud  vraagstuk:  openbaarheid  en  verantwoording    Vooral  voor  een  belangrijk  deel  aan  de  oppervlakte  bij  de  kritiek  op   het  Ancien  Regime  in  Frankrijk    Geheimzinnige  rechtsbedeling,   overdreven  straffen    Verlichting  heeft  net  te  maken  met  het  schijnen  van  licht  op   duistere  plekken    De  duisterheid  verdrijven     o Bijvoorbeeld:  Jeremy  Bentham  (1748-­‐1832)  en  het  zgn.  ‘PANOPTICON’    Bentham  was  één  van  de  grondleggers  van  de  utilitaristische  kijk   op  het  strafrecht    Panopticon  gaat  uit  van  de  ideale  gevangenis  (nooit  geconstrueerd)   • Vooral  gekenmerkt  door  zichtbaarheid,  effectieve  controle  

 

49  

Centrale  toren  cellen  rondom    De  mogelijkheid  dat  er   iemand  in  de  toren  zit  zou  de  gedetineerden  tot  kalm  gedrag   brengen   o   Zichtbare  gevangenen,  zichtbare  gevangenissen     Maar  ook  zeer  actueel   o De  zgn.  kloof  burger  –  politiek   o De  ‘witte  mars’  van  20  oktober  1996   o Justitie  in  brandpunt  van  belangstelling    In  de  zomer  van  ’96  breekt  de   Dutroux-­‐crisis  uit    Deze  discussie  was  eigenlijk  al  langer  aan  de  gang  (Bv.  Bende  van   Nijvel)    Meer  aandacht  voor  transparantie    De  justitiebarometer  is   uitgewerkt  begin  jaren  2000    Hangt  samen  met  de   maatschappelijke  context  van  einde  jaren  ‘90   o Bezoedeld  imago  van  politie  en  justitie     o Impact  vertrouwenscrisis:    Effectiviteit    Politie  en  justitie  zijn  per  definitie  afhankelijk  van   burgers   • Politie    Vooral  afhankelijk  van  de  aangifte  van  burgers   (van  misdrijven  en  criminaliteit)    Legitimiteit    De  burger  moet  ook  vertrouwen  hebben  in  de   instellingen  en  het  functioneren  ervan,  vooral  belangrijk  voor   Justitie  (Justitie  heeft  geweldmonopolie    Dit  geweld  moet   legitiem  en  transparant  zijn)       Diverse  ‘gebruikers’  en  mensen  van  het  recht,  diverse  meningen  over  het   recht   o Meningen  van  magistraten    Onderzoeksequipe  van  3  mensen  die  in  5  gerechtelijke   arrondissementen  een  40tal  magistraten  hebben  bevraagd   • Bv.  Gebrek  aan  een  geharmoniseerd  seponeringsbeleid   •

•

•



Bv:  L.  Dupont,  S.  Christiaensen  en  P.  Claes,  ‘Knelpunten  betreffende  het   functioneren  van  het  strafrechtelijk  vooronderzoek.    Samenvattend  verslag  van   een  empirische  studie’,  Panopticon,  1992,  215-­‐243    

o Meningen  van  advocaten    Ervaringen  die  de  Vlaamse  advocaten  hebben  met  de  gerechtelijke   diensten   

Bv.  Orde  van  Vlaamse  Balies,  Justitierapport  2010:  De  Vlaamse  advocaat  en  de   rechterlijke  diensten.  Brussel:  Orde  van  Vlaamse  Balies    

o Meningen  van  (potentiële)  slachtoffers    De  Vicitim-­‐Surveys    Er  wordt  personen  gevraagd  naar  gevoelens   van  onveiligheid,  ervaring  met  justitie  als  slachtoffer,  …   

Bv.  J.  Van  Dijk,  J.  Van  Kesteren  en  P.  Smit  (2007).  Criminal  Victimisation  in   International  Perspective.    Key  Findings  from  the  2004-­‐05  ICVS    and  EU  ICS.    Den   Haag:  WODC    

 

 

50  

o Meningen  van  gedetineerden    Jaren  ’50    Controversieel  onderzoek  in  Nederland    In  die  tijd   veel  kritiek  op  dit  onderzoek    50  jaar  later  is  dit  onderzoek  nog  eens  overgedaan      Bv.  M.Moerings,  M.  Boone  &  A.A.  Franken,  Meningen  van  gedetineerden  –  Vijftig   jaar  later.  Boom:  Boom  Juridische  uitgevers,  2008,  130p  

  o Meningen  van  burgers  

  (3)  Publieke  opinie  meten:  Justitiebarometer  en  European  Social  Survey  (ESS)       • Twee  illustraties:   o Een  nationale  meetinstrument  ‘Justitiebarometer’   o Een  Europees  meetinstrument  ‘European  Social  Survey’  (ESS)     • (3.1)  De  Justitiebarometer   o De  Justitiebarometer    Meetinstrument  dat  houding  van  Belgische  bevolking  t.a.v.  justitie   in  kaart  brengt  (dat  ook  herhaaldelijk  kon  gebruikt  worden,  niet   éénmalig)    Ontstaan  in  2000    Drie  afname’s  tot  dus  ver  (2002,  2007,  2010);    vierde  afname  is   gepland  voor  2013    Hoge  Raad  voor  de  Justitie   • Het  is  niet  de  Hoge  Raad  die  dit  onderzoek  uitvoert    Privé   bureau     o Tabellen  en  cijfers  komen  uit  Justitiebarometer  2010     o

 

 

Referentie:  GfK  Significant,  Rapport  Justitiebarometer  2010.  83p.   http://www.csj.be/sites/5023.fedimbo.belgium.be/files/press_publications/baro-­‐2010-­‐ n_0.pdf      

o Methodologie  justitiebarometer  2010    Representatieve  Steekproef:  3237  inwoners  (Antwoorden  kunnen   dus  getransponeerd  worden  naar  de  gehele  samenleving)    Bevraging:  27  april  –  1  juni  2010    Telefonische  bevraging  (CATI:  Computer  Assisted  Telephone   Interviewing)    Op  het  scherm  verschijnt  voor  de  interviewer  de   vragenlijst    Onmiddellijk  ingegeven    Gemiddelde  duurtijd  van  enquête:  22  minuten  (vrij  lang  voor  een   telefonische  enquête)   • Hoe  komen  ze  aan  die  telefoonnummers    De   telefoonnummers  hebben  enkel  betrekking  tot  mensen  die   een  vast  toestel  hebben    Kritische  kanttekening:  Veel   jonge  mensen  hebben  geen  vast  toestel  (meer)    Ze  ertoe   kunnen  leiden  dat  een  bepaalde  groep  mensen  wegvalt  uit   de  studie    

51  

Zes  delen  in  het  rapport:   • Vertrouwen  in  justitie,  in  het  algemeen   • De  werking  van  het  gerechtelijk  apparaat   • Ervaring  met  justitie   • De  actoren  van  justitie   • Burgerlijk  recht   • Strafrecht      We  behandelen  een  selectie  figuren  uit  de  in  het  rood  aangeduide   secties  van  het  rapport     o Vertrouwen  in  justitie,  in  het  algemeen    Telkens  een  formulering  van  de  vraag     

                                              • • •

Meest  vertrouwen  in  onderwijs   Daarna  Politie   Vooral  de  Religieuze  instellingen  kunnen  niet  op   vertrouwen  rekenen  

               

 

52  

                                 

                                           

• • •

Het  onderwijs  blijft  bovenaan  de  lijst   Politie  gaat  in  stijgende  lijn   Ook  hier  staan  de  Religieuze  instellingen  achteraan  

•

Bijna  ¾  van  de  correspondenten  is  van  mening  dat  er   leemte  is  op  vlak  van  informatie  voor  de  burger   Publieke  opinie  onderzoek  gaat  op  zoek  naar   houdingen/meningen    Vaak  zal  je  je  moeten  afvragen  wat   de  waarde  is  van  de  mening  van  de  persoon  in  kwestie  als   hij  niet  weet  waar  het  precies  over  gaat  

•

 

 

53  

                                                                       

               

 

•

Evolutie  

•

Landen  die  vooral  in  onze  buurt  liggen  of  in  het  Noorden   van  Europa  scoren  hoog   Veel  minder  vertrouwen  in  Zuid-­‐Europa   In  Oost-­‐Europa  is  het  vertrouwen  helemaal  zoek  

• •

54  

                                                                             

o De  werking  van  het  gerechtelijk  apparaat  

              

 

Bijna  1/3  Belgen  hebben  geen  interesse  over  wat  een  politieke   partij  vindt  van  Justitie  

55  

                                                

95%  is  van  mening  dat  het  te  lang  duurt   Op  vlak  van  procedurefouten  is  1/3  van  de  Belgen  het  er  mee  eens   dat  dit  tot  vrijspraak  moet  lijden   Juridische  taal  is  onvoldoende  duidelijk  (72%)  

                                           

 

56  

o Ervaring  met  justitie    Waarom  misschien  interessanter?  Hier  zijn  het  mensen  die  effectief   ervaring  met  justitie  hebben                                                                                              

 

57  

                                                                                                 

 

58  

                                                                                                 

 

59  

                                                                                               

 

o Strafrecht  

60  

                                            

60%  van  de  respondenten  wordt  de  voorwaardelijke   invrijheidsstelling  als  niet  wenselijk  geacht  



Veel  voorstanders  van  elektronisch  toezicht    Moeilijk  te  rijmen   met  hierboven  waar  men  overwegend  tegen  de  voorwaardelijke   invrijheidstelling  is    Schijnbare  tegengestelden  mogelijk   Beperkte  vraagstelling  (weinig  mogelijkheid  voor  nuances)  

                                         



 

61  

                                                                                                 

 

62  

•

 

 

(3.2)  European  Social  Survey  (ESS)   o Verschillende  thema’s    Ronden   o Ronde  5  van  ESS:  bijzondere  aandacht  voor  vertrouwen  in  justitie    45  vragen  rond  ‘Trust  in  Justice’    Bevraging  einde  2010,  in  28  Europese  landen   o Eerste  analyse  op  20  landen  waarvan  vergelijkbare  data  beschikbaar   waren  (november  2011)    39.000  face-­‐to-­‐face  interviews    ‘Trust  in  Justice:  Topline  Results  from  Round  5  of  the  European   Social  Survey’     o Resultaten    In  bepaalde  landen  zijn  de  mensen  zeer  tevreden  over  het  optreden   van  de  politie    In  andere  lande  dan  weer  totaal  niet    Onpartijdigheid  van  beslissingen  van  de  politie   • Scandinavische  landen  scoren  steeds  goed   • Rusland  scoort  slecht    Vertrouwen  in  de  rechtbanken    Corruptie  bij  politie  en  rechterlijke  organisatie   • Hoe  vaak  nemen  politieagenten  een  steekpenning  aan/   laten  zich  omkopen?   • Gelijkaardige  vraag  voor  de  rechtbanken   •   Rusland  scoort  hoog  voor  deze  vragen   •   De  Scandinavische  landen  scoren  laag     o Enkele  kanttekeningen  bij  publieke  opinie-­‐onderzoek    (1)  Een  methodologische  kritiek  op  Justitiebarometer  2010  (enkel   hier)    In  de  presentatie  van  de  resultaten  is  er  een  categorie   weggevallen   • Wat  is  er  gebeurd  met  antwoordcategorie  ‘geen  mening’?   o Dit  is  een  belangrijke  categorie   o Het  onderzoeksbureau  heeft  de  categorie  ‘geen   mening’  verdeeld  over  de  andere  antwoorden  (niet   gecommuniceerd)    moeilijker  om  evoluties  in  kaart   te  brengen     • Welke  vertekeningen  levert  dit  op  in  de  presentatie  van  de   resultaten?   o Een  aantal  procentpunten  op  bepaalde  vragen   zouden  op  die  manier  vertekend  zijn    Tussen  de  0   en  de  8  %  (in  absoluut  aantal  niet  zo  groot  maar  voor   evoluties  is  dit  wel  van  belang)   • Wat  zijn  de  gevolgen  voor  (toekomstige)  studies  van   evoluties  in  houdingen  t.a.v.  justitie?   o Ze  spelen  voornamelijk  in  de  positieve  beeldvorming   van  justitie    Voordeel  voor  Justitie    Cijfers   mooier  voorgesteld   • Mercelis  en  Hubeau  (2011:  2)  

63  

(2)  Wat  is  ‘de’  publieke  opinie?   • Een  eerste  groep  die  kan  geïdentificeerd  worden,  zijn  de   verschillende  personen  die  beroepsmatig  actief  zijn  in   Justitie    Bv.  Rechters,  griffiers,  advocaten   • Een  tweede  groep    Mensen  die  niet  rechtstreeks  in  dat   systeem  functioneren,  maar  toch  nog  steeds  ruim  over   geïnformeerd  zijn    Bv.  Academici,  gerechtsjournalisten,   beleidsmakers   • Een  derde  groep    De  gebruikers  van  Justitie  die  direct   ervaring  hebben  met  Justitie   • Een  vierde  groep    Potentiële  gebruikers  zonder  directe   ervaring     •   Als  men  spreekt  over  ‘de  publieke  opinie’  is  het   belangrijk  te  weten  over  welke  sectie  men  het  heeft      (3)  Wat  is  de  waarde  van  bepaalde  meningen?  Is  elke  mening   ‘even-­‐waardig’?   • Als  een  magistraat  een  bepaalde  uitspraak  doet  over  de   gerechtelijke  achterstand  dan  heeft  die  uitspraak  een   andere  waarde  dan  de  uitspraak  hierover  van  de  man  in  de   straat  die  er  niets  van  weet      (4)  Een  band  /  welke  band  met  het  beleid?   • Inspiratie  voor  beleid?    Welke  inspiratie  voor  beleid?   • Of  …:    ‘Politicians  use  public  opinion  surveys  in  a  manner   that  a  drunk  uses  a  lamppost,  for  support  rather  than   illumination’  (Flanagan  &  Longmire  1997)    Wanneer  de   cijfers  handig  zijn  om  iets  te  ondersteunen,  dan  zal  men   ze  gebruiken,  anders  niet     (4)  Een  uitloper  uit  de  Justitiebarometer:  de  rol  van  procedurele  rechtvaardigheid     • Vaststelling:  De  Belg  die  ervaring  heeft  met  justitie  beoordeelt  justitie  minder   positief  dan  de  Belg  zonder  dergelijke  ervaring    Discussie  over  procedurele   rechtvaardigheid     • Hoe  komt  dit?   o Omwille  van  het  resultaat?   Of   o Omwille  van  de  procedure  zelf?    Stelling:  Het  heeft  vooral  te  maken  met  de  procedure.  De  procedure   wordt  belangrijker  geacht  dan  het  resultaat    Artikel:  ‘Preken  tegen  kinderen  helpt  niet’    Kinderen  hebben  geen   problemen  met  regels,  wel  met  de  dreigende  manier  waarop  ze   uitgesproken  worden         

 

64  

•

Een  procesgerichte  benadering   o Elementen  uit  Justitiebarometer  die  ruimte  laten  voor  procesgerichte  kijk:    Wie  ervaring  heeft  met  justitie  beoordeelt  de  bestraffing  in  het   algemeen  als  voldoende  streng  (  In  tegenstelling  tot  totale   groep  respondenten,  waar  bestraffing  in  het  algemeen  als   onvoldoende  streng  wordt  beoordeeld)    De  uitkomst  wordt  als   voldoende  streng  beoordeeld    Meerderheid  van  burgers  met  ervaring  met  justitie  is  ontevreden   over  de  manier  waarop  zijn  zaak  werd  behandeld       Argumenten  dat  het  vooral  gaat  over  het  procesaspect  en  minder  over   de  uitkomst  

•

Theorie  van  procedurele  rechtvaardigheid  (De  wijze  waarop  de  mensen   worden  behandeld  zou  zwaarder  doorwegen  dan  de  uitkomst  bij  de  beoordeling   van  Justitie)   o Distributieve  Vs.  procedurele  rechtvaardigheid    Distributief    Uitkomst    Procedureel    Het  ganse  gebeuren     o Thibaut  &  Walker  (1975)   • Percepties  van  de  burger  van  de  rechtvaardigheid  van  het   rechtsgebeuren  en  tevredenheid  over  dat  rechtsgebeuren   zijn  niet  enkel  afhankelijk  van  het  resultaat,  maar  ook  van   kenmerken  van  de  procedure  die  tot  het  resultaat  leidde     o Drie  belangrijke  principes:    (1)  Rechtvaardigheidsoordeel  van  partijen  omtrent  het  geheel  van   de  rechtspleging  wordt  positiever  naarmate  rechtvaardiger   procedures  worden  gehanteerd    Hoe  rechtvaardiger  de   procedures,  hoe  positiever  het  oordeel  van  de  burger      (2)  Een  negatieve  beslissing  blijkt  beter  aanvaardbaar  te  zijn   wanneer  deze  het  resultaat  is  van  een  rechtvaardige  procedure      (3)  Het  gebruik  van  procedures  die  als  rechtvaardig  worden   beschouwd  vergroot  de  legitimiteit  van  het  rechtsstelsel  en   daardoor  ook  de  nakoming  van  de  wet  door  de  burger     Normconformiteit  zal  gestimuleerd  worden  door  processuele   aspecten     Subjectieve  procedurele  rechtvaardigheid   o Objectieve  Vs.  subjectieve  procedurele  rechtvaardigheid    Objectieve  procedurele  rechtvaardigheid  heeft  betrekking  op   objectieve  standaarden    Bv.  Onpartijdigheid,  onbevooroordeeld   vooronderzoek        

 

•

 

65  

o Subjectieve  procedurele  rechtvaardigheid    Percepties,  de  persoonlijke   ervaring  die  men  heeft  bij  ervaringen  met  Justitie    Vier  componenten:   • (1)  Controle    De  mate  dat  men  als  partij  zelf  controle   heeft  over  de  gang  van  zaken   • (2)  Participatie    In  welke  mate  kan  de  persoon  in  kwestie   participeren  aan  het  ganse  rechtsgebeuren  (Bv.   Mogelijkheid  om  mening  te  uiten)   • (3)  Respectvolle  en  onpartijdige  behandeling    Hoe   wordt  men  door  de  verschillende  actoren  behandeld   Relationele  factoren   o Stand  (Verlangen  om  met  respect,  met  waardigheid   behandeld  te  worden)   o Trust  (Verwachtingen  ten  aanzien  van  Justitie)   o Neutrality  (Neutraliteit)   • (4)  Resultaat  (Niet  het  belangrijkste,  meer  een  component   binnen  het  ruimere  plaatje)    

 

66  

(Les  7)  

Toegang  tot  recht  

  Overzicht:   • (1)  Inleiding   • (2)  Marc  Galanter:  De  duivel  schijt  altijd  op  de  grote  hoop   • (3)  Doodstraf,  sociale  wetenschap  en  discriminatie  (geen  tekst  in  e-­‐reader)     Tekst  e-­reader:   • Galanter,  M.  (1996).  De  duivel  schijt  altijd  op  de  grote  hoop.    Bespiegelingen  over   de  grenzen  van  rechtshervorming.  In:  J.  Griffiths  (ed.),  De  sociale  werking  van   recht  (derde  druk).  Nijmegen:  Ars  Aequi,  389-­‐421.   o §  5  alternatieven  voor  het  officiële  systeem    Niet  kennen  (406-­413)     (1)  Inleiding     • Google  suggesties  bij  ‘Need  a  lawyer’    But  have  no  money,  can’t  afford  one   • Google  suggesties  bij  ‘Need  legal  advice’    Free,  now  free,  divorce   o Toegang  tot  het  recht    Voor  de  gewone  mensen  meestal  geen   rechtstreekse  toegang    Je  moet  deskundigen  ter  zake  (juristen)   raadplegen     o Bij  Aubert    Jonge  meisjes  als  huishoudelijke  hulp    Ontoegankelijke  juridische  taal    Heel  veel  drempels     o   Toegang  tot  het  recht  is  voor  de  meesten  van  ons  pas  mogelijk  via   het  raadplegen  van  juristen    De  eenmalige  gebruiker  van  het  recht  zit  in  een  ondergeschikte   positie  tegenover  de  veelgebruiker  van  het  recht     • Enkele  klassieke  studies   o Vooral  in  de  jaren  ’60  en  ’70    Periode  waarin  de  rechten  van  allerhande   groepen  meer  en  meer  op  de  agenda  komen     o D.  Caplowitz  The  poor  pay  more  (1963)    Studie    Betrekking  op  privaatrecht    Het  kopen  op  afbetaling    Heel  wat  kopers  op  afbetaling  komen  in  financiële  moeilijkheden   • Vaak  te  wijten  aan  onwetendheid  over  het  contract  dat  men   afsluit   • De  bedrijven  die  het  aanbieden  maken  het  de  kopers  zeer   makkelijk  om  dingen  aan  te  schaffen  op  afbetaling   o Snelle  levering   o Mogelijkheid  om  ‘te  gebruiken’  en  gratis  terug  te   sturen    Vooral  de  zwakkere  groepen  in  de  samenleving  getroffen    Het   recht  beschermt  deze  groepen  niet  (genoeg)          

67  

o J.  Reiman  The  rich  get  richer  and  the  poor  get  prison  (1979)    Strafrecht    De  rijken  bezondigen  zich  meer  aan  fiscale  fraude,   witteboordencriminaliteit    Brengen  veel  meer  maatschappelijke   schade  dan  Bv.  een  kleine  diefstal.  De  rijken  vallen  door  de  mazen   van  het  net  en  de  armen  gaan  wel  naar  de  gevangenis     o R.  Goldfarb  Ransom:  a  critique  of  the  American  bail  system  (1965)    Het  systeem  van  de  borgsom    Vooral  de  armen  voelen  de  weerslag  van  het  borgsysteem    Ze   kunnen  er  geen  gebruik  van  maken  en  worden  ze  dus  extra  hard   geraakt    Ze  kunnen  het  geld  niet  ophoesten  en  belanden  in  de   gevangenis  voor  hun  proces  voorkomt  en  zullen  dus  langer  in  de   gevangenis  verblijven     o R.D.  Schwartz  &  J.H.  Skolnick  Two  studies  of  legal  stigma  (1962)    Wat  is  de  impact  van  een  veroordeling?  Het  feit  dat  men  in  contact   is  gekomen  met  het  strafrechtsysteem      

 

 

Student  moest  gaan  solliciteren  bij  100  verschillende  bedrijven   • A    25    niets  vermeld   • B    25    beschuldigd  van  aanranding  maar  vrijgesproken   met  brief  van  de  rechter   • C    25    beschuldigd  van  aanranding  maar  vrijgesproken   • D    25    beschuldigd  van  aanranding  en  veroordeeld      Juridisch  gezien  dezelfde  situatie  bij  vrijspraak    Maar  wel   verschil  door  brief  van  de  rechter    Stigma  dat  aan  de  persoon  van   de  veroordeelde/verdachte  kleeft     De  kwestie  van  rechtshulp   o J.  E.  Carlin  &  J.  Howard  Legal  representation  and  class  justice  (1969)    In  welk  mate  maken  mensen  gebruik  van  rechtshulp?    De  hogere  klassen  huren  veel  couranter  een  advocaat  in  dan   mindere  klassen  en  ook  betere  advocaten    Waarom?     

•

         

68  







Hebben  lagere  klassen  minder  juridische  problemen?   • Zowel  de  lagere  als  de  hogere  klassen  kunnen  potentieel   nood  hebben  aan  juridische  dienstverlening    Vooral  de   inhoud  van  de  dienstverlening  zal  verschillen     Worden  de  belangen  van  de  lagere  klassen  via  andere  wegen   behartigd?   • Tot  op  zekere  hoogte    Ja,  maar  niet  voldoende  om  een   verklaring  te  beiden  voor  het  grote  verschil     Werkelijke  oorzaak    Lagere  klassen  beseffen  veel  meer  niet  dat   een  probleem  ook  een  rechtsprobleem  is    Het  identificeren  van   de  juridische  dimensie  gebeurt  bij  de  lagere  klasse  niet  goed  

  (2)  Marc  Galanter:  De  duivel  schijt    altijd  op  de  grote  hoop     • Marc  Galanter,  professor  aan  de  Universiteit  van  Wisconsin   • Tekst  e-­‐reader  is  ingekorte  +  vertaalde  versie  van  het  oorspronkelijke  artikel:  M.   Galanter  (1974)    ‘Why  the  “haves”  come  out  ahead:  speculations  on  the  limits  of   legal  change’,  Law  and  Society  Review,  95-­‐150.    Klassieke  tekst     • De  duivel  schijt  altijd  op  de  grote  hoop  =  De  rijken  worden  altijd  rijker    Wie   over  macht  beschikt  heeft  de  neiging  om  dit  altijd  verder  uit  te  breiden     • Toegang  tot  het  recht   o Individueel  bekijken    Omwille  van  de  opleiding,  info  waarover  ze   beschikken    Psychologie   o De  tekst  vertrekt  niet  vanuit  een  individueel  perspectief    Een   sociologische  kijk    Galanter  kijkt  naar  de  relaties  tussen  de   verschillende  partijen    De  positie  van  waaruit  men  optreedt  in  het   rechtssysteem     o De  kern  van  het  verhaal  is  de  focus  op  de  partijen     • Inzet  van  het  artikel     o Doel:  ‘….een  aantal  hypothesen  …formuleren  over  hoe  de  fundamentele   structuur  van  het  rechtssysteem  de  mogelijkheden  schept  en  beperkt  om   het  systeem  te  gebruiken  als  een  middel  tot  herverdeling’  (p.  389)    In  welke  mate  schept  het  systeem  mogelijkheden  of   belemmeringen  om  het  systeem  te  gebruiken     o Rechtssysteem  bestaat  uit  vier  elementen:    Regels    Wetgeving    Rechtbanken    Instellingen  die  de  regels  toepassen    Juristen    De  mensen  van  het  recht    De  personen  die  over  een   gespecialiseerde  deskundigheid  beschikken  om  zich  in  die   instellingen  en  met  die  regels  vakkundig  en  deskundig  uit  de   penarie  te  helpen    Partijen    De  mensen  die  zich  met  bepaalde  eisen  (of  verweer)   komen  aanbeiden  bij  de  rechtbanken  

 

69  

•

•

         

 

o   Volgorde  behandeling  door  Galanter    Partijen,  juristen,  rechtbanken,   regels     Typologie  van  partijen   o Kernbegrippen  van  Galanter     o One-­shotter  (OS)      Die  personen  of  organisaties  die  slechts  éénmalig  of  alleszins  niet   systematisch  hun  toevlucht  zoeken  tot  het  recht     • Bv.  Scheidingszaak    Er  staat  dus  veel  op  het  spel    Die  ene  zaak  kan  belangrijke   gevolgen  hebben     o Repeat-­player  (RP)    Personen  of  organisaties  die  zeer  vaak  gebruik  maken  van  het   recht    Bv.  Bedrijven,  verzekeringsmaatschappijen,  het  OM    Er  is  dus  minder  in  het  geding    Bepaalde  risico’s  kunne  gespreid   worden  over  verschillende  rechtsgedingen     o   De  RP  bouwen  een  bepaalde  deskundigheid  op  en  kunnen   bepaalde  risico’s  nemen  die  de  OS  niet  kan     Voordelen  van  de  RP   o Overzicht    Veel  makkelijker  overzicht  bewaren  dan  OS   o Deskundigheid  /  toegang  tot  specialisten    Verschillende  keren   meermaals  in  contact  met  het  recht    Vaardig  worden  met  het  recht   o Informele  contacten    Men  leert  mensen  kennen,  wekt  vertrouwen   o Onderhandelingsreputatie    Belang  bij  om  reputatie  op  te  bouwen  en  te   handhaven    Goed  voor  de  geloofwaardigheid   o Litigation  als  kansspel    De  hele  rechtspleging  zien  als  een  kansspel    Voor  een  OS  is  het  alles  of  niets    Voor  een  RP  kunnen  er  risico’s  gespreid  worden  en  kan  dus   inzetten/gokken   o Totstandkoming  van  de  regels    De  OS  kan  maar  één  keer  in  contact   komen  met  de  regels    Voor  een  RP  is  het  interessant  om  te  kijken  of  de   regels  waar  men  veel  mee  in  contact  komt  niet  vatbaar  zijn  om  te   veranderen    Lobby   o Litigation  om  de  regels    Rechtsvorming    Regels  en  de  inhoud  van  de   regels  zijn  van  belang  voor  de  RP   o Regels  die  penetreren  onderscheiden    De  RP  kan  veel  beter  inschatten   welke  rechtsregels  zullen  penetreren  naar  het  werkveld  en  dus  echt  van   belang  zijn   o Middelen  inzetten  voor  penetratie  gunstige  regels    

70  

                                           

•

•

 

Vier  typen  van  litigation  

o Cel  II    De  RP  die  het  recht  vaak  op  een  routinematige  wijze  hanteert     Lopende  band  afhandeling  van  conflicten     o Wanneer  bepaalde  RP  banden  met  elkaar  hebben  opgebouwd  kan  het   interessant  zijn  om  hun  conflicten  buiten  het  recht  te  regelen     Advocaten   o Vraagstuk  met  betrekking  tot  de  aard  /  verdeling  van  juridische   dienstverlening     o RP  in  het  voordeel    De  RP  krijgen  toegang  tot  betere  advocaten  dan  de  OS    Advocaten  zullen  zich  makkelijker  identificeren  met  een  RP   (advocaten  zijn  zelf  RP)     o Specialisatie  in  voordeel  van  OS?    Galanter  is  pessimistisch:    Specialisten  (in  Galanters  tijd)  behoren  meestal  tot  lagere  echelons   van  beroep    Ze  hebben  vaak  problemen  met  mobiliseren  van  klantenkring    Geïsoleerde  relatie  met  OS  leidt  tot  stereotiepe  /  onvruchtbare   rechtshulpverlening  (want  éénmalig)    Ze  hebben  problemen  met  ontwikkelen  van  lange  termijnstrategie     Logisch  als  men  met  OS  werkt        

71  

•

                                                     

•

•

Institutionele  voorzieningen  en  regels   o Twee  kenmerken  van  institutionele  voorzieningen  (rechtbanken)     Opnieuw  in  het  voordeel  van  de  RP:    Passief    Ze  gaan  niet  zelf  op  zoek  naar  rechtsgeschillen    RP   vindt  makkelijker  zijn  weg  naar  de  rechtbank      Overbelast    Fameuze  gerechtelijke  achterstand    Zij  zoeken  dus   ook  naar  alternatieve  wegen  om  conflicten  af  te  handelen     o Regels  die  ‘oudere,  cultureel  dominante  belangen’  bevoordelen  (p.  405)      De  RP  hebben  voordeel  bij  deze  bestaande  regels    Deze  stelling  is  niet  noodzakelijk  marxistisch  getint    Geen   ‘conspiracy-­‐theory’    De  stelling  is  vooral  dat  door  de  positie  van  de  RP    Hij  dus  de   regels  veel  beter  kent  en  effectief  kunnen  gebruikt  worden     Samenvattend:  waarom  de  ‘haves’  het  gewoonlijk  beter  doen  

Alternatieven  voor  het  officiële  systeem  (niet)          

 

 

72  

•

Hervormingsstrategieën   o   Belangrijkste    Ingrijpen  in  de  verschillende  elementen  om  de  positie   van  de  OS  sterker  te  maken  tegenover  de  RP   o Regelverandering   o Uitbreiding  van  de  institutionele  voorzieningen   o Uitbreiding  van  de  juridische  dienstverlening   o Verhoging  van  de  organisatiegraad  van  ‘have-­‐not’-­‐partijen    Belangrijkst    De  OS  moeten  zich  meer  gaan  organiseren  als   RP    Als  zij  zich  kunnen  verenigen  tot  RP,  zullen  zij  ook  over   de  voordelen  van  RP  kunnen  beschikken  en  zich  makkelijker   kunnen  verweren  tegen  deze  RP      

  (3)  Doodstraf,  sociale  wetenschap  en  discriminatie       • Doodstraf  en  sociale  wetenschap:  een  moeilijke  relatie   • Gelijk  hebben  =/=  gelijk  krijgen   • McCleskey  v.  Kemp  (1987)    één  van  de  meest  controversiële  zaken  in   geschiedenis  Amerikaanse  Hooggerechtshof   o Bepaalde  groepen  belanden  blijkbaar  gemakkelijker  op  death  row  dan   anderen   o Casus  illustreert  de  moeilijke  relatie  tussen  de  juridische  logica  (het   onderbrengen  van  bepaalde  feiten  in  bepaalde  wettelijke  categorieën)  en   de  wetenschap  (proberen  de  feiten  te  beschrijven,  te  verklaren)     o Resultaat    De  wetenschap  zal  terzijde  geschoven  worden    McCleskey   zal  op  de  elektrische  stoel  belanden     • Doodstraf  in  Amerika:  achtergrond   o Furman  v.  Georgia  (1972)    Beslist  dat  de  toepassing  van  de  doodstraf  in  Amerika    Dat  die   niet  de  toets  van  de  Amerikaanse  grondwet  doorstond    De   doodstraf  werd  willekeurig  toegepast    De  verschillende  staten  in   de  VS  die  nog  beschikten  over  de  doodstraf  hebben  een  probleem       Fundamentele  vaststelling  dat  er  problemen  waren  met  de   procedures  van  de  doodstraf    In  1972    Moratorium    Geen  executies  voor  enkele  jaren    Tot   1976    Nieuwe  zaak    De  nieuwe  procedures  bieden  meer   waarborgen     o Gregg  v.  Georgia  (1976)    Even  opgeworpen  om  de  doodstraf  af  te  schaffen  om  fundamentele   redenen  zoals  in  Europa    Onmenselijke  sanctie    Maar  de  Amerikaanse  samenleving  vindt  dat  de  doodstraf  nog   steeds  kan    Deze  zaak  brengt  een  einde  aan  dat  moratorium  (hierboven)    De   nieuwe  procedures  bieden  meer  waarborgen        

 

73  

•

•

 

o Verdere  ontwikkelingen    Super  Due  Proces    Soort  van  doorgedreven  aandacht  voor   procedures  waardoor  death  row  zaken  vele  jaren  kunnen   aanslepen     (Sociale)  wetenschap  en  debat  over  doodstraf   o Afschrikking:    Vaak  ingeroepen  als  rechtvaardiging  voor  de  doodstraf    Schrikt  de  doodstraf  af?    Nooit  echt  aangetoond   o Kosten:      Is  de  doodstraf  ‘kostenbesparend’?    Één  executie  van  1  persoon  kost  de  samenleving  2  miljoen  dollar     Advocaten  kosten  veel  meer  dan  gevangenisbewakers   o Rechterlijke  dwaling:    Is  de  doodstraf  vrij  van  fouten?    In  welke  mate  staan  de  nieuwe  super  due  proces  procedures   garant  voor  een  feilloos  rechtssyteem?    Er  vinden  nog  steeds   onschuldigen  de  dood   o Discriminatie:      Heeft  elkéén,  ongeacht  huidskleur,  een  gelijke  kans  op  de   doodstraf?     Eén  van  de  heikele  thema’s:  discriminatie  tegen  zwarten   o In  de  17e  eeuw  heel  wat  zwarten  uit  Afrika  getransporteerd  naar  Amerika   om  het  tekort  aan  arbeidskrachten  op  te  vangen    Bv.  Tabaksplantages       o De  rol  van  ‘race’  en  segregatie  in  Amerikaanse  geschiedenis:    slavernij    Als  slaven  moesten  ze  arbeiden    Jim  Crow-­‐wetten    Na  de  afschaffing  van  de  slavernij    Nog   steeds  segregatie   • Zwarten  in  aparte  ruimtes  onderbrengen   • Aparte  restaurants  voor  zwarten   o De  geschiedenis  van  lynching    Tussen  1890  en  1930    Zwarten  die  door  een  blanke  massa  opgepakt  worden  en  worden   verbrand,  opgehangen,  …    Niet  toevallig    De  staten  (Vooral  zuiderse  staten)  waar  deze   lynchings  vooral  doorgingen    Nu  nog  het  meeste  executies       o   Wanneer  een  verdachte  veroordeeld  wordt  voor  moord  op  een   blank  slachtoffer  is  de  kans  veel  groter  dat  hij  op  death  row  belandt   dan  als  het  gaat  om  een  zwart  slachtoffer                

74  

•

•

•

•

 

De  zaak  Warren  McCleskey:  enkele  feiten   o 12  oktober  1978:        Veroordeling  McCleskey  (Zwart)  voor  gewapende  overval  en   moord  op  een  blanke  politieagent    McCleskey  krijgt  de  doodstraf   o Lange  beroepsprocedure,  met  als  hoogtepunt:  de  bekende  zaak  voor  het   Hooggerechtshof  McCleskey  v.  Kemp  (1987)   o 28  september  1991:  executie  McCleskey  te  Georgia,  via  elektrische  stoel     Het  onderzoek  van  David  Baldus  en  collega’s   o Zeer  omvangrijke  statistische  studie   o Hoe  discriminatie  vaststellen?      Enkele  eerdere  belangwekkende  studies    Dus  niet  de  eerste  keer   dat  een  wetenschappelijke  studie  wordt  gebruikt  in  de  rechtbank   om  discriminatie  aan  te  tonen   o Het  onderzoek  van  Baldus,  Pulaski  &  Woodworth  (1983)    Ingeroepen   door  de  verdediging  van  McCleskey    Onderzoek  van  +  2000  moordzaken  in  Georgia  (1973-­‐1979)    Controle  via  230  variabelen    Belangrijkste  bevinding:  Verdachten  die  aangeklaagd  worden   voor  moord  op  blanke  slachtoffers  hebben  4,3  keer  méér  kans   op  de  doodstraf  dan  verdachten  die  aangeklaagd  worden  voor   moord  op  zwarte  slachtoffers       De  uitkomst  in  McCleskey  v.  Kemp  (1987)   o 5  tegen  4:  negatief    Nipte  beslissing   o Beslissing  van  de  meerderheid  (auteur:  Justice  Lewis  Powell)    De  bevindingen  van  de  studie  werden  niet  in  vraag  gesteld    De  studie  toont  niet  aan  dat  er  sprake  is  van  een  bewuste   opzettelijke  discriminatie  (er  is  geen  intentie)   o Dissenting  opinions  (auteurs:  Justices  Brennan,  Blackmun  en  Stevens)    Stevens    Openlijk  gezegd  in  2010  dat  hij  spijt  heeft  van  zijn   standpunt  destijds     Nasleep   o Statistieken  horen  niet  thuis  in  de  rechtszaal?    Het  statistisch  wetenschappelijk  onderzoek  wordt  verbannen  uit   de  rechtbank   o Onderzoek  heeft  soms  tijd  nodig  om  door  te  dringen    Een  aantal  van  de   rechters  die  bij  McCleskey  gezeteld  hebben  na  hun  ambt  gezegd  dat  zij   hun  beslissing  hebben  betreurd     o Bevestiging  van  de  spanning  tussen  beoordeling  in  individuele   gevallen  enerzijds  en  het  totale  plaatje  anderzijds      Juridische  logica  Vs.  sociaal-­‐wetenschappelijke  logica    Spanning  in  het  thema  over  de  ongelijke  toegang  tot  het  recht  

 

75  

(Les  8)    

Mensenrechten  en  de  sociologie  van  ontkenning     Overzicht   • (1)  Inleiding   • (2)  De  sociologie  van  ontkenning   • (3)  Mensenrechten,  folterpreventie  en  de  sociologie  van  ontkenning   o (3.1)  De  preventieve  wende   o (3.2)  Meer  dan  twee  decennia  folterpreventie  in  Europa   o (3.3)  België  en  het  CPT   o (3.4)  Het  CPT  en  de  sociologie  van  ontkenning     Tekst  uit  de  e-­reader:   • Cohen,  S.  (1996).  Human  rights  and  crimes  of  the  state:  the  culture  of  denial.  In:  J.   Muncie,  E.  McLaughlin  &  M.  Langan  (eds),  Criminological  Perspectives.  A  Reader.   Londen:  Sage,  489-­‐507.  vanaf  paraf  ‘The  culture  of  denial’  (p.495  tot  einde)     (1)  Inleiding   • Een  overvloed  aan  informatie  over  (schendingen  van)  mensenrechten,  maar  wat   gebeurt  er  met  al  die  informatie?   o In  ons  dagelijks  leven  worden  we  geconfronteerd  met  onprettige   informatie  (hongersnood,  oorlogsgeweld  in  de  wereld    Bv.  Syrië)   o Vaak  zit  er  een  oproep  tot  actie  in  bepaalde  info    Typisch  bij  media-­‐ acties  (Bv.  Music  For  Life)   o Wat  doen  we  met  al  die  info?  Komt  die  ook  terecht  bij  de  personen  waar   ze  terecht  zou  moeten  komen?    Vaak  komt  ze  niet  juist  terecht    Vaak  wordt  er  niet  gehandeld  naar  de  feiten  die  worden   meegedeeld     o Gaan  we  reageren  of  ontkennen?   o Hoe  gaan  overheden  om  met  vervelende  info  met  betrekking  tot  de   schending  van  mensenrechten?     (2)  De  sociologie  van  ontkenning   • Stanley  Cohen  (1942  -­‐  2013)   o Ook  de  uitvinder  van  het  concept  van  de  morele  paniek  (overreageren  op   bepaalde  verschijnselen)   o Ook  veel  aandacht  aan  de  ontkenning    Het  onvoldoende  reageren   o   Gespecialiseerd  in  processen  van  overreageren  en  onderreageren     • Persoonlijke  achtergrond:   o Groeit  op  in  Apartheid  Zuid  Afrika   o 1980-­‐1994:  woont  en  werkt  in  Israël    Vooral  interessant  omdat  hij  daar  betrokken  werd  bij  de   mensenrechtenorganisatie  B’Tselem        

76  

• • •

•

 

o Verleent  medewerking  aan  mensenrechtenorganisatie  B’Tselem     Rapport  over  ondervraging  van  Palestijnen  tijdens  de  Intifada  (Het  protest   van  de  Palstijnen  tegen  de  bezetting  van  Israël  dat  zich  intwikkelt  vanaf   1987)    Marteling  en  foltering  van  Palestijnen  om  de  Intifada  te   onderdrukken    Het  rapport  wil  deze  folteringen  in  kaart  brengen  (er  kan  niet  meer   gediscussieerd  worden  over  de  feitelijkheid  ervan)      Cohen  is  zeer  teleurgesteld    Intellectuelen  die  deelnemen  aan  het   publieke  debat  in  Israël  spreken  zich  niet  uit  over  het  geweld  (Er  is   een  kloof  tussen  de  beschikbare  info  door  het  rapport  en  de  actie   (het  handelen  van  de  intellectuelen  in  de  Israëlische  samenleving)     De  centrale  vraag:  Wat  doen  mensen  met  overvloed  aan  informatie  over  gruwel   en  lijden?   >>>  interesse  in  ontkenningsmechanismen     Volgende  twee  slides:     o Enkele  foltertechnieken  (‘closet’  en  ‘Al-­‐Shabah’)  besproken  in  S.  Cohen  &   D.  Golan  (1991).    The  Interrogation  of  Palestinians  during  the  Intifada:  ill-­‐ treatment,  ‘moderate  physical  pressure’  or  torture?  Jerusalem:  B’Tselem,   pp.  48-­‐49.     o   Interpretatieve  ontkenning  =  de  feiten  worden  anders  benoemd    Is  iets  foltering  of  gaat  het  louter  om  een  matige  vorm  van  fysieke   druk?     Criminologie  en  criminaliteit  door  de  staat   o Vroege  fase  van  radicale  criminologie  (einde  ‘60  –  midden  ‘70):  aandacht   voor  ‘crimes  of  the  powerful’  –  met  inbegrip  van  de  staat      Kritische  criminologie    De  klassiek  criminologie  was  veel  te  veel   gefocust  op  de  kleine  crimineel    De  grote  vissen  glipten  door  de   mazen  van  het  net    Meer  aandacht  voor  de  staat,  overheden,  grote  bedrijven,  als   overtreders  van  wetten     o Daarna  (midden  ‘70—midden  ’80):  criminaliteit  door  de  staat  verdwijnt   grotendeels  van  criminologische  onderzoeksagenda                      

77  

•

•

 

o Vanaf  midden  ‘80:  criminaliteit  door  de  staat  keert  terug  op  de  agenda   onder  invloed  van:    2  redenen    Externe  context:  groei  van  de  internationale   mensenrechtenbeweging      Interne  ontwikkeling  in  de  criminologie:  de  groei  van  de   victimologie  =  Een  deeldiscipline  van  de  criminologie  die  zich   bezighoudt  met  slachtoffers  (lange  tijd  had  de  criminologische   wetenschap  enkel  aandacht  voor  de  plegers  van  misdrijven)   • Slachtofferschap  in  kaart  brengen   • Aandacht  voor  opvang  van  slachtoffers      Beide  redenen  gecombineerd  zorgen  ervoor  dat  slachtoffers  van   grove  mensenrechtenschendingen  terug  op  de  agenda  zullen   komen     Spiraal  van  ontkenning     o Allerhande  technieken  om  te  ontkennen   o It  doesn’t  happen  here    Letterlijke  ontkenning   o I  fit  dies,  ‘it’  is  something  else    Niet  ontkend  dat  er  iets  plaatsgrijpt,  maar   de  betekenis  wordt  gecontesteerd    Interpretatieve  ontkenning   o Even  if  it  is  what  you  say  it  is,  it  is  justified    Heeft  berekking  op  de   gevolgen    Ontkenning  van  bepaalde  implicaties     Ontkenning  nader  onderzocht:  drie  sporen   o (1)  Psychologie  van  ontkenning  (Vrij  kort    Cohen  is  socioloog)    Psychoanalyse:  ontkenning  als  een  onbewust   verdedigingsmechanisme  (met  bepaalde  psychische  realiteiten   omgaan)    Meer  toegepaste  domeinen:  bv  ontkenning  van  ziekte,  seksueel   geweld  in  familie,  enz.    Typische  voorbeeld    Echtgenote  die  als  het  ware  tot  de   vaststelling  komt  dat  haar  man  al  jaren  de  dochter  misbruikt  heeft    Cognitieve  bias    De  werkelijkheid  wordt  als  het  ware  gefilterd     Bepaalde  informatie  die  te  bedreigend  zou  zijn,  wordt  weg  gefilterd     o (2)  Literatuur  over  bijstaanders:    waarom  interveniëren  getuigen  niet?     Waarom  laten  ze  slachtoffers  aan  hun  lot  over?      Cf.    moord  op  Kitty  Genovese  in  1964    Drie  redenen:   • Diffusion  of  responsibility    Als  er  zoveel  anderen   toekijken,  hebben  we  de  neiging  om  aan  anderen  over  te   laten  om  te  reageren   • Inability  to  identify  with  the  victim    De  onmogelijkheid   om  je  te  kunnen  identificeren  met  het  slachtoffer  (  Bv.  geen   sympathie  voor  het  slachtoffer,  sociale  afstand  te  groot)        

78  

Inability  to  conceive  of  effective  intervention    Je  voelt  je   misschien  wel  verantwoordelijk  en  ook  jezelf  kan   identificeren  met  het  slachtoffer    Maar  je  ziet  simpelweg   geen  weg  om  de  situatie  te  verhelpen,  een  gevoel  van   machteloosheid     o (3)  Neutralisatietheorie  (geïnspireerd  door  Sykes  en  Matza  (1957))    Neutralisatietechnieken    Technieken  waarbij  het  foutieve  van   bepaalde  handelingen  wordt  geneutraliseerd      Denial  of  injury    Door  de  schade,  pijn,  lijden  te  minimaliseren  of   ontkennen   • Bv.  Bankoverval  plegen    Eigenlijk  is  er  geen  schade,   ‘banken  hebben  genoeg  geld’    Denial  of  victim    Wel  de  schade  erkend,  maar  er  wordt   geargumenteerd  dat  er  geen  sprake  is  van  een  echt  slachtoffer   • Bv.  Gevecht  waarbij  de  ene  zegt  dat  de  andere  het  uitgelokt   heeft    Denial  of  responsibility    Bepaalde  handelingen  kunnen  Bv.   gesteld  worden  op  bevel   • Bv.  Het  proces  Eichmann    ‘Ik  handelde  onder  bevel’   • Bv.  Het  gevangenisschandaal  van  AbuGraib    Condemnation  of  condemners    Techniek  waarbij  de  aandacht   verschoven  wordt  naar  de  critici  zelf   • Bv.  De  politie  is  zelf  brutaal/corrupt    Appeal  to  higher  loyalty    Het  verkeerde  van  het  gedrag  wordt   geneutraliseerd  door  naar  een  hoger  doel  te  verwijzen   • Bv.  verwijzen  naar  religie,  ideologie  om  handelingen  te   rechtvaardigen       Telkens  gericht  om  het  verkeerde  van  de  handeling  te  neutraliseren                                       •

 

79  

•

Drie  vormen  van  ontkenning   o Denial  of  the  past    Ontkennen  van  het  verleden    Kan  op  individueel  vlak    Bepaalde  aspecten  van  onze   persoonlijke  levensgeschiedenis  verdringen/ontkennen    Kan  op  collectief  vlak    Hele  staten  die  een  deel  van  hun   geschiedenis  gaan  verdraaien  en  ontkennen   • Bv.  Turkije  en  de  hele  genocide  van  Armeniërs  op   georganiseerde  wijze  (propaganda,  vernietigen  archieven,   …)   o Literal  denial    Letterlijke  ontkenning    Bv.  Clinton  –  Lewinski    I  did  not  have  sexual  relationship  with   that  woman      Eigenlijk  interpretatieve  ontkenning  aan  toevoegen       • Bv.  Bill  Clinton  verschuift  zijn  uitspraak  naar  ‘improper   physical  relationship’     o Implicatory  denial    Gevolgen  worden  ontkend      Criminaliteit  uit  gehoorzaamheid:   • Authorisatie    We  worden  opgedragen  om  de  handelingen   te  stellen  of  men  laat  het  ooglijkend  toe   • Routinisatie    Als  de  authorisatie  is  doorlopen,  zal  men   komen  tot  routinisatie   • Dehumanisering       Deze  stappen  worden  gevolgd  bij  het  analyseren  van  de   Holocaust    

  (3)  Mensenrechten,  folterpreventie  en  de  sociologie  van  ontkenning     (3.1)  De  preventieve  wende  (Het  zal  blijken  dat  vanaf  de  jaren  `70  meer  en  meer   vragen  zullen  worden  gesteld  bij  een  reactieve  benadering  bij  de  aanpak  van  foltering)   • Amnesty  International,  Report  on  Torture  (1973)   o ‘…the  use  of  torture  has  by  all  indications  increased  over  the  last  few   years.    The  continual  limited  wars  of  our  time  –  civil  wars,  colonial  wars,   and  territorial  wars  –  account  for  part  of  this,  but  an  increasing  proportion   is  accounted  for  by  states  who  use  torture  as  a  means  of  governing.   Torture  in  those  countries  plays  an  integral  role  in  the  political   system  itself.    Its  function  is  not  only  to  generate  confessions  and   information  from  citizens  believed  to  oppose  the  government;  it  is  used  to   deter  others  from  expressing  opposition’    (Amnesty  International  1973:   17-­‐18)   o =  Startmoment  voor  de  internationale  belangstelling  voor  foltering          

 

80  

•

•

•

 

Midden  –  einde  jaren  ‘70:  voorstel  J-­‐J  Gautier  /  geïnspireerd  op  de  ervaringen  van   het  International  Committee  of  the  Red  Cross/  oprichter  Comité  suisse  contre  la   torture  (1977)   o Gautier  legt  zich  toe  op  de  studie  van  foltering    Reactieve  benaderign   schiet  tekort    Hij  zal  op  zoek  gaan  naar  een  preventieve  methode   o Inspiratie  bij  het  IC  van  het  Rode  Kruis    Het  IC  krijgt  in  tijden  van  oorlog   toegang  tot  plaatsen  van  detentie   o Gautier  wil  dit  veralgemenen  naar  vredestijd    Vrije  toegang  voor  een   speciaal  comité  tot  gesloten  instellingen  om  met  mensen  te  praten,   insepcties  te  doen     o Comité  suisse  contre  la  torture  (1977)  (vandaag  APT)    NGO  om  het   voorstel  van  Gautier  ook  in  realiteit  om  te  zetten     Het  voorstel  van  Gautier    Een  nieuw  wapen  in  de  strijd  tegen  foltering   o ‘-­‐instead  of  a  dramatic  enquiry,  routine  visits  to  which  the  State  will  agree   to  submit  its  territory    In  plaats  van  dramatisch  onderzoek,   routinematige  bezoeken     o -­‐instead  of  a  charge  made  against  a  State,  a  system  of  mutual  assistance   and  collaboration  to  improve  the  protection  of  prisoners    In  plaats  van   een  staat  aan  te  vallen,  de  staat  als  het  ware  helpen   o -­‐instead  of  a  State  being  found  guilty  of  a  violation,  stress  will  be  laid  on   prevention    In  plaats  van  de  schuldverklaring  van  een  staat  na  te   streven,  vooral  streven  naar  preventie   o -­‐instead  of  a  time-­‐consuming  procedure,  full  of  pitfalls,  a  possibility  of   swift  action    In  plaats  van  een  lange  procedure,  snelle  actie     o -­‐instead  of  clashes  between  governments,    a  nucleus  of  committed  states   in  the  fight  against  torture,  determined  to  ensure  full  openness  in  the   treatment  of  their  prisoners’    Een  aantal  verlichte  staten  vinden  die   bereid  zijn  hun  gevangenissen  open  te  stellen     (Gautier  1980:  35)     De  weg  van  het  voorstel:  van  Verenigde  Naties  naar  Raad  van  Europa  en   terug   o Onderhandelingen  VN-­‐Antifolterconventie  -­‐    Niall  MacDermot   (International  Commission  of  Jurists)  lanceert  piste  van  optioneel   protocol  bij  het  UNCAT    Niet  integreren  in  het  ontwerpverdrag,  maar   wel  verwoorden  in  een  optioneel  protocol  bij  het  verdrag   MAAR:  voorstel  krijgt  weinig  navolging  binnen  VN  in  de  jaren  ’80     o Verandering  strategie:  focus  op  het  regionale  (Europese)  niveau     European  Convention  on  the  Prevention  of  Torture  and  Inhuman  or   Degrading  Treatment  or  Punishment  (1987)  en  oprichting  CPT  (1989)     In  Europa  lukt  dan  wel  wat  op  wereldniveau  niet  lukte     o Begin  jaren  ‘90:  Costa  Rica  herlanceert  voorstel  op  VN-­‐niveau;  gevolgd   door  decennium  van  (vruchteloze)  discussie  in  werkgroep     o Optioneel  protocol  bij  UNCAT  (OPCAT)  aangenomen  door  General   Assembly  in  december  2002  

81  

•

•

Oprichting  VN-­antifoltercomité   o Conventie  van  ’84  waar  dit  wordt  aan  toegevoegd    Optional  Protocol  to   the  Convention  against  Torture  and  other  Cruel,  Inhuman  or  Degrading   Treatment  or  Punishment  (2002)    Inwerking  juni  2006;  SPT  operationeel:  februari  2007    Preventieve  missie:   • ‘The  objective  of  the  [Optional]  Protocol  is  to  establish  a   system  of  regular  visits  undertaken  by  independent   international  and  national  bodies  to  places  where  people   are  deprived  of  their  liberty,  in  order  to  prevent  torture  and   other  cruel,  inhuman  or  degrading  treatment  or   punishment.’      (art  1  OPCAT)   o OP  =  Optional   o CAT  =  Convention  against  torture    Groot  verschilpunt  met  CPT:    de  tweepijlerstructuur     Tweepijlerstructuur  (van  OPCAT)   o (i)Subcommittee  on  Prevention  of  Torture  (SPT)  (internationaal  orgaan)      Oorspronkelijk  10  leden;  sinds  januari  2011:  25  leden  (na  50e   ratificatie  in  september  2010  (art  5,  §1  OPCAT))    Bezoeken  van  detentieplaatsen    Adviesverlening  en  bijstand  aan  lidstaten  m.b.t.  ontwikkelen  en   functioneren  van  de  NPM’s      Samenwerking  met  relevante  VN-­‐organen  en  internationale,   regionale  en  nationale  organen   o (ii)National  Preventive  Mechanism  (NPM)  (nationale  organen)    Lidstaten  beslissen  of  ze  een  bestaand  orgaan  als  NPM  aanwijzen   dan  wel  overgaan  tot  oprichting  van  nieuw  orgaan    Bezoeken  van  detentieplaatsen    Aanbevelingen  aan  autoriteiten    De  NPM’s  zijn  niet  opgenomen  in  het  Europese  anti-­‐folterverdrag!  

  (3.2)  Meer  dan  twee  decennia  folterpreventie  in  Europa   • European  Convention  for  the  Prevention  of  Torture  and  Inhuman  or  Degrading   Treatment  or  Punishment  (1987)   o In  werking  sinds  februari  1989;  eerst  ontmoeting  Europees   antifoltercomité  (CPT)  op  13  –  16  november  1989   o Preventieve  missie   o 47  lidstaten  (Raad  van  Europa)   o Op  19  /  04  /  2013:    340  bezoeken  (204  periodieke  +  136  ad  hoc   bezoeken)    Periodiek  =  om  de  4  a  5  jaar  elke  lidstaat  bezoek  door  het  CPT    Ad  hoc  =  speciale  bezoeken    Ingelegd  naar  aanleidign  van   bepaalde  wantoestanden   • Bij  belgië  ad  hoc  bezoek  naar  aanleiding  van  de  problemen   met  de  gevangenis  in  Vorst   o 282  CPT  rapporten  gepubliceerd    De  staat  moet  toestemming  geven  om   het  rapport  vrij  te  geven    

 

82  

•

• • •

CPT  is  uitgegroeid  tot  belangrijke  speler  op  de  Europese  mensenrechtenscène   o Direct  door  de  ‘onafgebroken  dialoog’  met  de  lidstaten   o Indirect  door  EHRM,    consultatie  EPR  (2006),  OPCAT,  enzovoort    EPR  =  European  prison  rules    In  2006  herzien,  met  advies  van   CPT     >>  Op  heel  wat  vlakken  een  succesverhaal     CPT  niet  actief  in  Wit-­‐Rusland    Ook  geen  lid  van  de  Raad  van  Europa     Maar:  ruis  op  de  lijn   o CPT  klaagt  over  gebrek  aan  opvolging  van  zijn  aanbevelingen,  bv:    ‘As  the  CPT’s  President  recently  emphasised  before  the  Parliamentary   Assembly,  the  Committee  does  not  exist  to  simply  carry  out  visits  and   maintain  cordial  relations  with  States;  its  purpose  is  to  bring  about   necessary  change    with  a  view  to  strengthening  protection  against   ill-­treatment.    Only  if  the  CPT’s  dialogue  with  a  State  leads  to  the   achievement  of  that  purpose  can  one  speak  of  effective  cooperation’   (17th  General  Report,  CPT/Inf  (2007)  39,  §15)    CPT  is  er  niet   zomaar  om  bezoeken  te  brengen,  maar  om  noodzakelijke   veranderingen  teweeg  te  brengen    ‘As  has  been  stressed  before,  a  country’s  cooperation  with  the  CPT   cannot  be  described  as  effective  in  the  absence  of  action  to  improve   the  situation  in  the  light  of  the  Committee’s  recommendations.    Over   the  years,  there  has  been  no  shortage  of  ‘success  stories’.    However,  it   is  also  the  case  that  the  failure  of  States  to  implement   recommendations  repeatedly  made  by  the  CPT  on  certain  issues   remains  a  constant  refrain  of  the  Committee’s  reports.    Few  countries   visited  over  the  last  twelve  months  have  escaped  this  criticism’  (18th   General  Report;  CPT/Inf  (2008)  25,  §16)    Landen  die   verschillende  keren  bezocht  worden,  volgen  de  aanbevelingen  niet   op  

  (3.3)  België  en  het  CPT  (Kijken  hoe  België  met  de  info  omgaat  die  het  CPT  biedt  en  de   aanbevelingen  die  het  doet)     • Ook  hier:  ruis  op  de  lijn   o ‘Il  convient  en  outre  de  souligner  que  le  principe  de  la  coopération  qui   prévaut  entre  le  CPT  et  les  autorités  d’une  Partie  à  la  Convention  ne  se  limite   pas  aux  initiatives  prises  pour  faciliter  la  mission  des  délégations  au  cours   de  leur  visite.  Il  suppose  également  que  des  mesures  convaincantes  soient   prises  pour  améliorer  la  situation  à  la  lumière  des  recommandations   formulées  par  le  Comité.    A  cet  égard,  le  CPT  a  été  très  préoccupé  de   constater  que  des  recommandations  qu'il  avait  formulées  de  longue  date   n'avaient,  pour  l'essentiel,  toujours  pas  été  mises  en  œuvre,  notamment  en  ce   qui  concerne  l'accès  à  un  avocat  pour  les  personnes  privées  de  liberté  par  la   police  et  la  mise  en  place  d'un  service  garanti  dans  le  secteur  pénitentiaire,   pendant  les  grèves  du  personnel  pénitentiaire.  Le  CPT  en  appelle  aux   autorités  belges  de  prendre  des  mesures  décisives  dans  un  proche  avenir  

 

83  

pour  assurer  la  mise  en  œuvre  des  deux  recommandations  précitées,   conformément  au  principe  de  coopération  énoncé  par  l'article  3  de  la   Convention  et  à  la  lumière  de  la  procédure  prévue  à  l'article  10,  alinéa  2,  de   la  Convention’  (CPT/Inf(2010)  24,  para  7)    CPT  heel  bezorgd  dat  heel  wat   aanbevelingen  nog  niet  zij  geïmplementeerd   o ‘…le  CPT  est  très  préoccupé  de  constater  que  des  recommandations   formulées  de  longue  date  n’ont,  pour  l’essentiel,  toujours  pas  été  mises  en   œuvre,  en  particulier  en  ce  qui  concerne  la  mise  en  place  d’un  service   garanti  pendant  les  grèves  et  autres  mouvements  sociaux  en  milieu   pénitentiaire,  ainsi  qu’en  matière  de  lutte  efficace  contre  la  surpopulation   pénitentiaire.    Le  CPT  en  appelle  aux  autorités  belges  afin  qu’elles  prennent   des  mesures  décisives,  dans  un  avenir  proche,  pour  assurer  une  mise  en   œuvre  effective  des  recommandations  précitées,  conformément  au  principe   de  coopération  énoncé  par  l’article  3  de  la  Convention  et  à  la  lumière  de  la   procédure  prévue  à  l’article  10,  alinéa  2,  de  la  Convention’  (CPT/Inf(2012)   36,    para  7)    Ook  hier  bezorgd  van  het  niet  implementeren  van   aanbevelingen  (minimumdienstverlening  gevangenissen,  overbevolking   wordt  niet  voldoende  bekampt)    

  (3.4)  Het  CPT  en  de  sociologie  van  ontkenning   • Bevindingen  en  aanbevelingen  van  CPT  betreffen  informatie  die  vaak  dysfuncties,   probleempunten,  ...  aan  het  licht  brengen   • Vaak  confronterend,  gezichtsverlies,  ongemakkelijk,  …   • Hoe  wordt  er  met  die  informatie  omgegaan?    Welke  strategieën  hanteren   lidstaten  om  lastige  vragen  te  beantwoorden  of  te  omzeilen?    Welke   (ontkennings-­‐)strategieën  worden  hierbij  aangewend?   •  >>>>  We  bekijken  tien  antwoordstrategieën     • (a)  Het  instemmend  antwoord   o Dit  is  het  meest  eenvoudige  in  het  rijtje:  De  vaststellingen  van  het  CPT   worden  onderschreven  en  men  gaat  akkoord  met  de  aanbevelingen  of   men  bevestigt  dat  het  aangekaarte  euvel  intussen  van  de  baan  is:   

 •

‘A  Bruges,  l’obligation  de  travail  imposée  aux  femmes  non  condamnées  a  été   supprimée  immédiatement  après  la  visite  du  Comité’  (CPT/Inf(95)  6  p.  48)     ‘Les  autorités  compétentes  confirment  que  le  chauffage  a  été  réparé’.  (CPT/Inf   (2011)  7,  p.  35)  

  (b)  Het  corrigerende  antwoord   o Bij  het  corrigerende  antwoord  worden  observaties  of  aanbevelingen  van   het  CPT  in  twijfel  getrokken.  Het  kan  zijn  dat  het  CPT  een  fout  heeft   gemaakt  of  de  situatie  niet  juist  heeft  ingeschat.  Het  is  ook  mogelijk  dat  de   aanbevelingen  in  de  ogen  van  de  betrokken  overheid  weinig  zinvol  zijn  of   dat  er  alternatieven  voorhanden  zijn:    ‘C’est  à  tort  que  le  séjour  dans  la  zone  de  transit  est  présenté  comme  une  détention   de  personnes.    Les  étrangers  qui  arrivent  à  l’aéroport  sans  les  documents  d’entée   requis  ne  sont  pas  enfermés  :  l’accès  au  territoire  belge  leur  est  refusé’   (CPT/Inf(95)  6  p.  32)    Interpretatie  wordt  gecontesteerd    De  

transitzone  in  de  luchthaven  kan  niet  gelijkgesteld  worden  met  een   detentieplaats  

 

84  

 



•

‘…tirer  de  telles  conclusions  (“manque  de  professionnalisme  flagrant,  attitude   nonchalante,  ...  )  à  partir  de  données  si  fragmentaires  ne  paraît  pas  faire  preuve   d’une  totale  objectivité’  (CPT/Inf(99)  6  p.  13)   ‘La  prison  de  Tilburg  est  une  annexe  de  la  prison  de  Wortel  et,  à  ce  titre,  est   considérée  comme  une  prison  belge.  Il  n’est  donc  nullement  question  d’un   transfèrement  interétatique,  mais  d’une  mesure  d’ordre  intérieur  à   l’administration  pénitentiaire  belge.  De  ce  fait,  le  consentement  du  détenu  n’est  pas   davantage  requis  que  pour  un  transfèrement  vers  une  autre  prison  belge.’  (CPT/Inf   (2011)  7,  p.  27)    Het  gaat  niet  om  een  interstatelijke  overbrenging,  maar  een   interne  ordemaatregel  van  België   ‘Le  Gouvernement  précise  que  les  chiffres  avancés  par  le  Comité  (1  psychologue  et   2  assistants  sociaux)  pour  la  prison  de  Forest  ne  correspondent  pas  à  la  réalité’   (CPT/Inf  (2012)  37,  p.  7)  

  (c)  Het  ‘De  schuld  ligt  niet  bij  ons’  –  antwoord   o Gedetineerden  dragen  schuld:    ‘La  relative  médiocrité  de  l’équipement  résulte  non  seulement  de  certaines  

restrictions  budgétaires  mais  aussi  du  fait  que  des  détenus  sont  eux-­mêmes  souvent   responsables  de  très  nombreuses  dégradations  volontaires’  (CPT/Inf(95)  6  p.  47)  

  Het  meubilair  in  de  gevangeniscellen  is  minderwaardig,  maar  dit   komt  niet  enkel  door  budgettaire  beperkingen  maar  ook  door  de   gedetineerden  die  het  beschadigen   





o o

o o

  Tekorten  op  de  arbeidsmarkt  (bv.  verpleegkundig  personeel)   Economische  realiteit  (vrije  markt)    ‘Dans  ces  conditions,  la  Régie  ne  peut  se  lancer  dans  la  fabrication  de   produits  qui  ne  pourraient  pas  être  écoulés  sur  le  marché  ni  exercer   une  concurrence  déloyale  vis  à  vis  des  entrepreneurs  privés’   (CPT/Inf(99)  6  p.  40)     Gebrek  aan  middelen   Andere  autoriteiten  dragen  schuld  (lokaal,  gemeenschappen,  etc)    

 

‘Si  le  système  d’interphone  est  hors  d’usage  à  la  suite  de  nombreuses  dégradations   commises  par  les  détenus,  le  système  d’appel  par  voyant  lumineux  fonctionne  et   une  équipe  d’entretien  s’efforce  de  répondre  au  jour  le  jour  aux  pannes  et   défectuosités  constatées’  (CPT/Inf(95)  6  p.  48)   La  malpropreté  et  la  négligence  de  certains  détenus  peu  soucieux  du  bien-­être   collectif  sont  à  déplorer’  (CPT/Inf(96)  7  p.  17)   ‘Si  les  mauvaises  conditions  matérielles  dans  les  ailes  non  encore  rénovées  ne  sont   pas  contestables,  il  convient  cependant  de  souligner  que  le  vandalisme  de  certains   détenus  ne  fait  qu’aggraver  la  situation  et  oblige  à  d’incessantes  remises  en  état.     Un  tel  vandalisme  se  rencontre  également  dans  les  ailes  rénovées’  (CPT/Inf(99)  6  p.   51)    

‘L’autorité  locale  ne  désire  pas,  pour  les  raisons  que  l’on  peut  deviner,  fournir  un   matelas  aux  personnes  qui  se  trouvent  en  état  d’ivresse’  (CPT/Inf(95  6  p.  9)     ‘Pour  la  direction  de  cet  établissement,  l’installation  d’une  table  et  de  chaises  dans   une  cellule  de  punition  (cachot)  ne  semble  pas  opportun.    Un  tel  matériel   augmenterait  le  risque  de  suicide  (pendaison)  et  pourrait  être  utilisé  comme  une   arme’  (CPT/Inf(99)  6  p.  71)                  

85  

•

(d)  Het  ‘in  de  praktijk  loopt  alles  op  rolletjes’  –  antwoord   o Bij  dit  type  antwoord  worden  de  vaststellingen  van  het  CPT  niet  zozeer   betwist.    Vaak  wordt  ook  erkend  dat  de  voorgestelde  of  geplande   (wettelijke)  hervormingen  (nog)  niet  hebben  plaatsgegrepen.  De  indruk   wordt  echter  gewekt  dat  er  zich  op  het  terrein  geen  noemenswaardige   problemen  stellen.  De  ernst  van  de  gesignaleerde  problematiek  wordt   impliciet  afgezwakt:  in  de  praktijk  loopt  alles  op  rolletjes:    





•

‘Il  n’est  pas  possible  de  réduire  le  nombre  de  ‘duos’  dans  la  conjoncture  actuelle.     Par  ailleurs,  il  convient  de  noter  que  de  nombreux  détenus  sont  demandeurs  de   ‘duos’’  (CPT/Inf(95)  6  p.  49)   ‘le  Gouvernement  fédéral  confirme  sa  volonté  d'inscrire  les  normes  qualitatives   générales  et  de  sécurité  qui  existent  pour  les  bâtiments  de  justice  (y  compris  donc   ceux  qui  abritent  éventuellement  des  complexes  cellulaires  et/ou  des  espaces   d'attente  pour  mineurs)  dans  des  textes  légaux.  Il  est  à  rappeler  que  dans  les   complexes  cellulaires  des  bâtiments  de  justice,  les  détenus  ne  restent  que  quelques   heures’  (CPT/Inf(2011)  7,  p.  12)   ‘L’instauration  d’un  service  minimum  en  prison  n’est,  actuellement,  pas  à  l’ordre  du   jour’  (CPT/Inf(2011)  7)   ‘Le  Gouvernement  précise  toutefois  que  les  personnes  hébergées  dans  les  ailes  A  et   B  disposent  d’un  régime  quasi-­ouvert  et  travaillent  en  journée,  ce  qui  leur  permet   l’accès  à  des  toilettes.    L’aile  B  dispose  par  ailleurs  d’une  toilette  et  d’un  urinoir   utilisable  par  les  détenus  lorsqu’ils  sont  hors  de  leur  cellule.    Sauf  cas  particuliers,  le   seau  hygienique  n’est  utilisé  par  les  détenus  que  la  nuit’  (CPT/Inf(2012)  37,  p.  5)    

  (e)  Het  ‘kunnen,  maar  niet  willen’-­antwoord   o Soms  is  er  onenigheid  over  de  aanbevelingen  van  het  CPT:    zo  kan  het   gebeuren  dat  de  betrokken  overheid  de  nood  aan  remediëring  betwist  of   de  voorgestelde  oplossing  niet  wenselijk  of  werkbaar  acht    Men  legt  de   aanbeveling  gewoon  naast  zich  neer:   

‘A  Bruges,  il  est  exact  que  la  présence  d’un  mur  en  béton  diminue  la  vue  vers   l’extérieur  et  pourrait  être  démoli  sans  dimunition  de  la  sécurité.    Cette  destruction   ne  constitue  cependant  pas  une  priorité  de  l’Administration’  (CPT/Inf(95)  6  p.  45)  

  Geen  prioriteit    

•

(f)  Het  ‘willen,  maar  niet  kunnen’  –  antwoord   o Dit  type  antwoord  is  het  spiegelbeeld  van  het  voorgaande.  Een  overheid   kan  het  volmondig  eens  zijn  met  de  bevindingen  van  het  CPT  en  de   aanbevelingen  principieel  onderschrijven,  maar  desondanks  lukt  het  haar   niet  om  gehoor  te  geven  aan  de  verzuchtingen:  de  indruk  ontstaat  (of   wordt  gewekt)  dat  men  wel  wil,  maar  niet  kan.      Bv.  politieke  crisis  (bij  meest  recente  bezoek)   

 

‘….l’absence  de  gouvernement  fédéral  pleinement  en  fonction  au  niveau  fédéral   depuis  sa  démission  le  22  avril  2010  a  une  implication  importante  sur  la  mise  en   oeuvre  des  observations  émises  par  le  CPT;  de  telles  circonstances  faisant  obstacle   à  la  prise  d’initiatives  politiques’  (CPT/Inf(2011)  7,  p.  4)                      

86  

•

•

(g)  Het  onderzoekende  antwoord   o Hier  stelt  de  betrokken  overheid  dat  het  de  bevindingen  of  aanbevelingen   van  het  CPT  aan  verder  onderzoek,  studie,  overleg,  enzovoort  wenst  te   onderwerpen.  Voor  het  CPT  is  dit  wellicht  één  van  de  moeilijkste   antwoorden  om  greep  op  te  krijgen:  moet  het  antwoord  gekaderd  worden   binnen  een  ernstige  aanpak  van  de  aangekaarte  problematiek  of  maakt   het  onderdeel  uit  van  een  meer  cynische  strategie  die  gericht  is  op  het   winnen  van  tijd  of  het  op  de  lange  baan  schuiven  van  de  gevraagde   hervormingen?    ‘We  gaan  het  onderzoeken’     (h)  Het  antwoord  dat  een  nieuwe  vraag  oproept   o Dit  type  antwoord  is  eigenlijk  een  variant  van  het  partiële  antwoord(zie   verder),  maar  het  onderscheidt  zich  hiervan  op  één  vlak:  in  het  antwoord   komen  weldegelijk  alle  componenten  van  de  vraag  of  aanbeveling  aan   bod,  maar  dit  gebeurt  op  dermate  wijze  dat  het  onmiddellijk  een  nieuwe   vraag  oproept.  Het  antwoord  lijkt  daardoor  niet  ‘af’  te  zijn:  het  stopt  als   het  ware  halfweg    Bv,  als  antwoord  op  aanbeveling  om  gedetineerden  niet  langer  vast   te  ketenen  aan  meubilair  wanneer  deze  dossier  inkijken:      >>    ‘Une  attention  particulière  sera  apportée  à  cette  question’  (CPT/Inf  (2011)  7,   p.  14)      Een  bijzondere  aandacht  zal  gewijd  worden  aan  dit   vraagstuk  (techniek  om  het  op  de  nage  baan  te  schuiven)   



•

•

‘L’accord  du  gouvernement  formé  depuis  décembre  2011  prévoit  des  ‘mesures  plus   contraignantes’  en  cas,  d’évaluation  négative  du  protocole  d’accord  du  Comité  de   Secteur  III-­Justice  n  351  du  19  avril  2010  (voir  ci-­dessous),  ou  en  cas  de  grèves  ne   respectant  pas  le  protocole.  Deux  propositions  de  loi  visant  à  instaurer  un  service   garanti  sont  également  déposées  au  Parlement’  (CPT/Inf(2012)  37  p.  17)       ‘La  direction  générale  des  établissements  pénitentiaires  a  procédé  à  une  évaluation   du  protocole  351,  celle-­ci  fait  maintenant  l’objet  d’une  analyse  interne  au  sein  du   Cabinet.    L’objectif  de  l’évaluation  est  de  garantir  les  droits  de  base  des  détenues,   en  adaptant  le  protocole  afin  de  garantir  ces  droits  et  de  dégager  des  pistes   d’amélioration  dont  notamment  un  outil  de  management  des  grèves’   (CPT/Inf(2012)  37  p.  17)          

(i)  Het  partiële  antwoord   o Soms  blijven  delen  van  een  vraag  om  informatie  of  een  verzoek  om  een   standpunt  onbeantwoord.  Het  gebeurt  ook  dat  er  niet  nader  wordt   ingegaan  op  (een  onderdeel  van)  een  aanbeveling(en)  van  het  CPT.  In   dergelijke  gevallen  is  het  antwoord  partieel:    de  betrokken  overheid  laat   zijn  licht  schijnen  op  een  deel  van  het  aangekaarte  probleem,  maar   tezelfertijd  blijven  andere  aspecten  in  het  duister.     (j)  Het  ontbrekende  antwoord   o Bv.  CPT/Inf(2003)  32,  p.  23  (over  het  niet  langer  ketenen  van   gedetineerden)    Er  is  simpelweg  geen  antwoord  

   

 

87  

(les  9)    

Autonoom  recht  en  totale  instituties     (In  contrast  met  social  engineering)     Overzicht   • (1)  Inleiding   • (2)  Recht  als  systeem  van  intrinsieke  waarden   • (3)  Philip  Zimbardo  en  het  Stanford-­‐gevangenisexperiment   • (4)  Erving  Goffman  over  totale  instituties   • (5)  Autonoom  recht  en  totale  instituties     Tekst  e-­reader     • Kelk,  C.  (1983).  Recht  voor  geïnstitutionaliseerden.    De  functies  van  het  recht  in   penitentiaire  inrichtingen,  psychiatrische  ziekenhuizen  en  andere  totalitaire   instituties.  Arnhem:    Gouda  Quint  (NIET:  p  25  ev.  vanaf  ‘In  mijn  beschouwingen   stond  het  beklagrecht  voor  strafrechtelijk  gedetineerden  tot  nog  toe  in  het   middelpunt  …’).   • Traditie  in  Nederland  aan  het  begin  van  zijn  carrière  hoogleraar    Oratie     (1)  Inleiding   • Terugblik:  ‘recht  en  social  engineering’    Recht  dat  als  instrument  wordt  ingezet   bij  het  beleid   o Podgorecki    recht  als  instrument  om  bepaalde  doelstellingen  te   verwezenlijken   • Recht  als  middel  én  recht  als  doel   • De  notie  autonoom  recht   o Idee    De  burger  als  het  ware  via  het  recht  in  staat  stellen  zich  te   verweren  tegen  de  overheid   o Vaak  ook  een  vervelend  recht  voor  de  overheid     (2)  Recht  als  systeem  van  intrinsieke  waarden   • Los  bekeken  van  instrumentele  overwegingen   o De  focus  ligt  niet  meer  op  materiële  normen  maar  op  de  rol  van  formele   beginselen     • De  rol  van  formele  beginselen  (vs.  materiële  normen)   o Welke  regels  moet  de  overheid  hanteren  wanneer  ze  bepaalde  zaken  wil   verwezenlijken  (regels    Kwaliteitseisen)   • De  ‘rule  of  law’   o Iedereen  dient  zich  aan  het  recht  te  houden    De  overheid  én  de  burgers   o ‘government  not  by  men,  but  by  law’   o Recht  als  maatstaf  van  machtsuitoefening   o   Iedereen  is  gebonden  door  het  recht.  De  burger  (in  een  kwetsbare   positie)  kan  zich  wenden  tot  het  recht  en  de  overheid  tot  de  orde  roepen          

88  

•

•

‘By  rule  of  law  we  mean  to  denote  a  setting  in  which  official  action  even  at  the   highest  levels  of  authority,  is  governed  by  a  body  of  accepted  general  rules.    The   essential  element  in  legality,  or  the  rule  of  law,  is  the  restraint  of  power  by   rational  principles  of  civic  order.    Where  this  ideal  exists,  and  is  effectively   embodied  in  social  institutions  no  power  is  immune  for  criticism  nor  complete   free  to  follow  its  own  bent,  however  well  intentioned  it  may  be’  (Philip  Selznick   geciteerd  in  Schuyt  1971:  48)     Skolnick,  Justice  without  trial:  Law  enforcement  in  democratic  society  (1967)   o Skolnick  (Berkley)  Empirisch  onderzoek  bij  een  politiekorps    Hoe  de   politie  dagdagelijks  haar  werk  uitvoert    2  grote  thema’s   • Belangrijkste  taak  van  de  politie    Het  uitoefenen  van   sociale  controle?   • Of  is  de  politie  een  instelling  die  vooral  gebodnen  is  door  het   recht,  zelf  als  zou  dit  leiden  tot  een  vermindering  van  die   sociale  controle      Het  is  niet  het  ene  of  het  andere    In  een  democratische   samenleving  verwachten  we  dat  de  politie  zowel  de  formele  sociale   controle  vooropstelt  alsook  het  houden  aan  de  regels   o   Over  de  spanning  tussen  ordehandhaving  en  legaliteit  in  de   politiefunctie     o Er  wordt  verwacht  van  de  politie  dat  ze  doelgericht  optreedt    Resultaat   bereiken    Soms  verleidelijk  om  de  regels/beperkingen  onder  de  mat  te  vegen  

  (3)  Philip  Zimbardo  en  het  Stanford-­gevangenisexperiment   • Philip  Zimbardo  (1933  -­‐  …),  emeritus  professor  psychologie,    Universiteit  van   Stanford   • Gevangenisexperiment,  zomer  van  1971   o Er  werd  een  gevangenis  gesimuleerd  in  de  kelder  van  een  universiteit.  Aan   het  experiment  namen  24  studenten  deel,  die  ofwel  gedetineerde  (12)   ofwel  bewaker  (12)waren   o De  selectie  gebeurde  zodanig  dat  alleen  gezonde,  normale  jongeren   overbleven,  de  rolverdeling  gebeurde  toevallig   o Het  experiment  zou  twee  weken  duren  maar  werd  na  6  dagen  stopgezet   omdat  het  volledig  uit  de  hand  liep     o Kan  het  recht  hier  een  rol  vervullen    Kan  het  recht  de  personen  die  opgesloten  worden,  beschermen?     o Wat  doet  een  slechte  omgeving  van  een  totale  institutie  met  goede   mensen?  Hoe  komt  het  dat  schijnbaar  normale,  psychologisch  stabiele,   gezonde  personen  toch  uitgroeien  tot  kleine  monstertjes  met  sadistische   neigingen?        

 

89  

•

•

Weerlegging  van  zgn.  ‘dispositional  hypothesis’   o Dispositional  hypothesis    Stelt  dat  de  verkalring  voor  de  ontsporing  te   vinden  is  bij  het  individu    Ofwel  te  wijten  aan  de  gedetineerden    Ofwel  aan  de  eigenschappen  van  de  persoon  van  de  bewakers     o Weerlegging    Het  is  niet  de  persoon,  maar  de  sociale  situatie  waarin   mensen  worden  gebracht  die  voor  de  ontsporing  zorgt    De  setting  waarin  mensen  worden  gebracht    Leidt  tot  de   uitspattingen   • Een  groep  bewakers    Machtspositie   • Andere  groep    Gedetineerden   •   Er  wordt  tussen  de  oorspronkelijk  gelijke  studenten  een   machtsonevenwicht  gecreëerd     Er  wordt  verwezen  naar  Milgram  (stroomstoten)   o Bevelen  waaraan  de  proefpersonen  moesten  gehoorzamen   o Hier  in  de  gevangenis  geen  bevelen    De  dingen  ontstaan  spontaan  

  (4)  Erving  Goffman  over  totale  instituties   • Erving  Goffman  (1922-­‐1982)   o Kelk  gaat  ook  zelf  aan  de  slag  met  Goffman   o Hij  introduceert  notie  van  totale  institutie   o Amerikaanse  socioloog    Symbolisch  interactionitsiche  ideëen   • Participerende  observatie,  St.  Elizabeths  Hospital,  Washington   • Asylums  (1961)  bevat  4  essays  –  het  eerste:  ‘On  the  Characteristics  of  Total   Institutions’   o Brengt  verslag  uit  van  een  onderzoek  dat  hij  deed  midden  jaren  ’50    Tijd   in  psychiatrisch  hospitaal    1  jaar  lang  observeren     • Een  totale  institutie    =  ‘...  a  place  of  residence  and  work  where  a  large  number  of   like-­‐situated  individuals,  cut  off  from  the  wider  society  for  an  appreciable  period   of  time,  together  lead  an  enclosed,  formally  administered  round  of  life’  (p.  11)   o   Mensen  worden  afgesloten  van  de  ruimere  samenleving  voor  een   bepaalde  periode  van  tijd  en  men  wordt  in  die  afgesloten  ruimte  verplicht   om  zijn  leven  verder  te  zetten  (in  het  licht  van  de  regels  van  die  institutie)     • On  the  Characteristics  of  Total  Institutions   o ‘A  basic  social  arrangement  in  modern  society  is  that  the  individual  tends  to  sleep,  play,  and  

work  in  different  places,  with  different  co-­participants,  under  different  authorities,  and   without  an  overall  rational  plan.  The  central  feature  of  total  institutions  can  be  described   as  a  breakdown  of  the  barriers  ordinarily  separating  these  three  spheres  of  life.  First,  all   aspects  of  life  are  conducted  in  the  same  place  and  under  the  same  single  authority.    Second,   each  phase  of  the  member’s  daily  activity  is  carried  on  in  the  immediate  company  of  a  large   batch  of  others,  all  of  whom  are  treated  and  required  to  do  the  same  thing  together.    Third,   all  phases  of  the  day’s  activities  are  tightly  scheduled,  with  one  activity  leading  at  a   prearranged  time  into  the  next,  the  whole  sequence  of  activities  being  imposed  from  above   by  a  system  of  explicit  formal  rulings  and  a  body  of  officials.    Finally,  the  various  enforced   activities  are  brought  together  in  a  single  rational  plan  purportedly  designed  to  fullfil  the   official  aims  of  the  institution’  (p.  17)    3  belangrijkste  conclusies:  

 

90  

De  bewoners  van  dergelijke  instituties  worden  verplicht  om  al  de   deelaspecten  van  hun  leven  te  verrichten  op  éénzelfde  palats  en   onder  éénzelfde  gezag  (slapen,  werken,  vrijetijdsbesteding)    In  het  gezelschap  van  mensne  die  je  niet  zelf  hebt  gekozen    Men  wordt  eraan  gehouden  om  volgens  een  strak  schema  te   functioneren    Het  dagelijks  leven  wordt  zeer  nauwgezet   gereguleerd     Eigenschappen  van  totale  instituties   o (1)  Organisatie-­‐sociologische    Vanuit  organisatie-­‐sociologisch  perspecteif    Weerbarstige   instituties  en  dus  weinig  flexibel    Er  wordt  sterk  ingezet  op  routines,  op  bepaalde    vastgelegde   patronen   o (2)  Micro-­‐sociale    Wat  er  gebeurt  met  mensen  die  een  dergelijke  institutie  betreden     Self  mortification  =  ‘het  afsterven  van  het  zelf’  =  Mensen  die   toekomen  worden  aan  een  aantal  procedures  onderworpen   waardoor  hun  zelf  komt  af  te  sterven   • Bv.  Persoonlijke  kledij,  spullen  afgeven   • Bv.  Fouillering   • Bv.  Geen  naam  maar  een  nummer  (vroeger)   o (3)  Juridische    Plichten  zijn  duidelijk  omschreven,  duidelijk  gecommuniceerd    De  rechten  worden  vaag  of  niet  omschreven   o (4)  Communicatieve    Communicatie  verloopt  zeer  stroef  tussen  bewakers  en   geïnstitutionaliseerden   o (5)  Professioneel-­‐hulpverlenende    Gaat  om  de  spanning  tussen  het  verhogen  en  verbeteren  van  het   welzijn  van  de  bewoners  en  aan  de  andere  kant  het  dwangmatie   kader  waarin  dat  moet  gebeuren     Spanning  tussen  belang  van  individu  en  belang  van  institutie   o ‘The  obligation  of  the  staff  to  maintain  certain  humane  standards  of   treatment  for  inmates  presents  problems  in  itself,  but  a  further  set  of   characteristic  problems  is  found  in  the  constant  conflict  between  human   standards  on  one  hand  and  institutional  efficiency  on  the  other’  (Goffman   1961:  76)   o   Ook  hier  ontstaat  een  spanning    Een  continu  conflict  tussen  enerzijds   menswaardige  normen  (Human  standards)  en  anderzijds  insitutional   efficiency  =  de  veiligheid  en  ordehandhaving  in  de  institutie                 

•

•

 

91  

Kanttekening  bij  gevangenis  als  totale  institutie   o Twee  kenmerken  waardoor  gevangenis  verschilt  van  de  andere  totale   instituties:    Primair  doel  is  niet  het  welzijn  van  inwoners  bevorderen,  maar  wel   bescherming  van  de  maatschappij  tegen  gedetineerden  (veel  meer   veiligheidsvereisten);    Het  grotere  machtsonevenwicht  tussen  gevangenen  en  bewakend   personeel  –  grotere  mate  van  afhankelijkheid  (cf   gevangenisexperiment  van  Philip  Zimbardo)     (5)  Autonoom  recht  en  totale  instituties   • Constantijn  Kelk  (1943  …)   o Hij  zal  aan  de  hand  van  de  studie  van  Goffman  descriptief  zoeken  naar  de   kenmerken  van  dergelijke  instituties  en  daaraan  gekoppel    Welke   antwoord  kan  het  normatief  recht  in  dergelijke  situaties  bieden?   o Het  autonoom  recht  is  dus  een  opvatting  van  het  recht  die  zich  in  de  ogen   van  de  auteur  perfect  laat  toespitsen  op  deze  context     • 1969-­‐2008:    Universiteit  Utrecht,  Willem  Pompe  Instituut   o Hoogleraar     • Promoveert  met  proefschrift  Recht  voor  gedetineerden  (Utrecht,  1978)   o Dit  thema  zal  hem  zijn  ganse  carrière  bijblijven    Welke  functie  kan  het   recht  spelen  in  dergelijke  besloten  omstandigheden     • Rechtsburgerschap  van  gedetineerden   o Het  feit  dat  iemand  gestraft  wordt  betekent  nog  niet  dat  hij  zijn   fundamentele  rechten  verliest    Iedereen  behoudt  zijn   rechtsburgerschap     • Tekst  e-­‐reader  =  oratie  bij  aanvaarding  leerstoel  gewoon  hoogleraar  straf-­‐  en   strafprocesrecht  en  penitentiair  recht  (1983)   o Oratie  =  plechtige  toespraak  bij  aanvaarding  leerstoel     • Achtergrond  van  de  tekst  uit  de  e-­reader:  Invloed  van  A.A.G.  Peters  en  de   nieuwe  Utrechtse  school   o A.A.G.  Peters  (1936-­‐1994)    Kelk  is  zelf  een  leerling  van  deze  man    Bekende  rechtsgeleerde   o Universiteit  Utrecht   o Hoogleraar  straf(proces)recht  (1970-­‐1975),  daarna:  rechtssociologie,  tot   aan  zijn  overlijden    Boeiend    Iemand  die  juridisch  gevormd  is  die  overstapt  naar   leerstoel  rechtssociologie    Hij  heeft  gestudeerd  aan  Berkley    Peters  zal  daar  ideëen  van  de   Amerikaanse  rechtssociologie  meenemen  naar  Europa  en  in  een   eigen  programma  verwerken       •

 

92  

•

•

 

o Het  rechtskarakter  van  het  strafrecht  (oratie,  1972)    Kern    Het  strafrecht  moet  niet  instrumenteel  opgevat  worden,   maar  wel  als  een  verweerinstrument  tegen  de  overheid    Het  strafrecht  gaat  niet  om  ‘policing  the  people’  maar  wel  om   ‘policing  the  police’     o De  ‘nieuwe  geest  van  de  tijd’  (jaren  ’70)      Vruchtbare  periode  voor  de  rechtssociologie     Maatschappijkritiek,  democratiseringsbewegingen,  bewustwording   van  menselijke  vrijheid  en  autonomie,    bevraging  van  gevestigde   maatschappelijke  verhoudingen     o Strafrecht:  versterking  van  rechtspositie  van  justitiabele  (tegenover   straffende  overheid),    grotere  solidariteit  met  justitiabele,    machtskritisch    Een  visie  van  het  recht  die  erop  gericht  is  de  positie  van  de  burger   als  rechtsconsument  te  verstevigen  ten  opzichte  van  de  overheid    Autonoom  recht  =  machtskritische  visie     o A.A.G.  Peters  deed  aan  ‘schoolvorming’      Inspireerde  grote  groep  jonge  onderzoekers  die  verschillende   aspecten  van  het  recht  hebben  uitgewerkt  volgens  zijn  kritische   kijk  op  het  recht    Richtinggevend  voor  hun  onderzoek    De  grote  invloed  van  zijn  oratie  Het  rechtskarakter  van  het   strafrecht  uit  1972     Kernidee  bij    A.A.G.  Peters   o Het  specifiek-­‐juridisch  ligt  in  SECUNDAIRE  controle:    niet  controle  van   gedrag  van  burgers,    maar  wel  normering  van  optreden  van  de  overheid   o >>>  De  juridische  taak  van  het  strafrecht  is  niet  POLICING  SOCIETY  maar   wel  POLICING  THE  POLICE    Niet  het  controleren  van  het  gedrag  van  de   burgers  van  de  vrije  samenleving,  maar  wel  het  gedrag  van  de  overheid     Packer  (1964):  ‘Crime  control’  model  en  ‘due  process’  model   o Crime  control  model  –  beeld  van  de  ‘lopende  band’    instrumentele   visie  op  het  recht  (  de  strafrechtspleging)    ‘...down  which  moves  an  endless  stream  of  cases,  never  stopping,   carrying  the  cases  to  workers  who  stand  at  fixed  stations  and  who   perform  on  each  case  as  it  comes  by  the  same  small  but  essential   operation  that  brings  it  one  step  closer  to  being  a  finished  product,   or,  to  exchange  the  metaphor  for  the  reality,  a  closed  file’  (p.  11)    De  strafrechtsbedeling  is  erop  gericht  om  op  een  zo  efficiënt   mogelijk  wijze  zaken  af  te  handelen,  mensen  te  straffen  en  straffen   uit  te  voeren    Het  beeld  van  de  lopende  band  (snel,  doelgericht   en  doeltreffend)    Sleutelwoord    Efficiëntie      

93  

•

 

o Due  process  model  –  beeld  van  een  ‘parcours  met  obstakels’     rechtsbeschermende  visie  op  het  recht    ‘Each  of  its  successive  stages  is  designed  to  present  formidable   impediments  to  carrying  the  accused  any  further  along  in  the   process’  (p.  13)    Betrouwbaarheid  boven  efficiëntie    ‘Precisely  because  of  its  potency  in  subjecting  the  individual  to  the   coercive  power  of  the  state,  the  criminal  process  must  …be   subjected  to  controls  and  safeguards  that  prevent  it  from  operating   with  maximal  efficiency.    According  to  this  ideology,  maximal   efficiency  means  maximal  tyranny’  (p.  16)   • Streven  naar  max.  efficiëntie  leidt  tot  tirrannie    Mensen  maken  fouten    Er  moeten  dus  garanties  (Bv.   toezichtsmomenten)  worden  ingebowud  dat  deze  fouten  kunnen   gedetecteerd  worden    Rem  op  de  voortvarendheid  van  een  gulzige  overheid    Sleutelwoord    Betrouwbaarheid     Autonoom  recht   o ‘...in  de  jaren  zeventig  stond  de  ontmaskering  van  het  strafrecht  als   politiek  machtsinstrument  voorop,  maar  tegelijkertijd  de  noodzaak  om   juist  de  macht  van  het  recht  te  gebruiken  om  zijn  disfunctioneren  aan  te   tonen  en  te  redresseren,  zodat  het  kan  bijdragen  tot  bescherming  en   emancipatie  van  de  (sociaal  zwakkere)  burger.    Het  rechtskarakter  van  het   strafrecht  maakt  het  ook  tot  een  machtig  instrument  van  politieke  kritiek,   waarmee  het  met  eigen  argumenten  om  de  oren  kan  worden  geslagen’   (Brants  2008:  10)    Geschreven  naar  aanleiding  van  de  pensionering  van  kelk   o ‘…een  naast  elkaar  bestaan  van  de  ordenende,  criminaliteitsbestrijdende   functie  naast  een  zelf-­‐kritische,  a.h.w.  gewetensfunctie,  krachtens  dewelke   controle  op  het  eigen  handelen  alsmede  het  verschaffen  van  rechten  aan   de  verdachten  tegen  het  eigen  optreden,  een  intrinsiek  element  van  het   straf(proces)recht  was  geworden.    Men  zou  menen  dat  vrouwe  justitia   behalve  met  zwaard  en  weegschaal  eveneens  met  een  geweten  is   toegerust’  (Kelk  1983:    6-­‐7)     o De  notie  van  autonoom  recht  komt  uit  een  boek  van  Selznick    3  verschillende  modellen  van  het  recht    Het  autonoom  recht  zet  zich  af  tegen  het  model  van  het  repressieve   recht    Recht  dat  ten  dienste  staat  van  de  repressieve  macht   (onderdrukking)    Het  autonome  recht  is  er  net  op  gericht  om  dit  repressief  recht  in  te   tomen,  te  temmen              

94  

•

•

•

 

Tekst  e-­reader:  de  geïnstitutionaliseerden   o Toen  (1983)  ca  40.000  in  Nederland  (penitentiaire  inrichting,   jeugdbeschermingsinstelling,  tbr-­‐inrichting,  psychiatrisch  ziekenhuis)    Niet  enkel  gedetineerden     o Sterk  geïnspireerd  door  Goffman     o Geïnstitutionaliseerden  zijn:    ‘...degenen,  die  gedurende  kortere  of  langere  tijd  noodgedwongen   moeten  verblijven  in  een  inrichting  met  een  gesloten  karakter,  met   een  hiërarchische  organisatiestructuur  en  met  een  van  boven  af   opgelegd  en  minutieus  gereglementeerd  leefschema  (‘regiem’),   waarin  zijn  vierentwintig  uur  van  de  dag  tezamen  met  niet-­‐zelf   gekozen  medegeïnstituitonaliseerden  dienen  te  vertoeven  en   waarin  de  verschillende  levenssferen,  zoals  werken,  slapen  en   ontspannen,  in  één  en  hetzelfde  gebouw  zijn  verenigd’  (p.  5)    Kelk  spreekt  (in  navolging  van  Goffman)  van  ‘totale  instituties’     Recht  in  totale  instituties   o Het  beklagrecht  in  Nederland  (sinds  1977)    In  België  bestaat  dit  nog   steeds  niet      ‘Het  komt  me  ...voor,  dat  de  evolutie  van  het  beklagrecht  voor   gedetineerden  op  allerlei  niveau  buitengewoon  leerzaam  is,  zowel   voor  wat  betreft  de  betekenis  van  recht  en  rechtsbeginselen  in  het   algemeen,  als  voor  wat  betreft  de  ontwikkeling  van  recht  in   vergelijkbare  instituties,  zoals  jeugdbeschermingsinrichtingen  en   psychiatrische  ziekenhuizen’  (p.  8)    ‘Welke  functies  kunnen  in  deze  op  het  eerste  oog  wat   deprimerende  context  worden  vervuld  door  de  rechtspositie  van   de  geïnstitutionaliseerden  en  met  name  door  het  meest   dynamische  element  daarvan,  de  procedure  op  tegenspraak?’  (p.   13)     Zestal  functies  van  beklagprocedures   o (1)  Concretisering  /  specifiëring  van  individuele  rechten  en  toepasselijke   rechtsbeginselen    Via  het  beklagrecht  kunnen  bepaalde  vaag   geformuleerde  normen  meer  concreet  gemaakt  worden       o (2)  Effectueren  van  uitdrukkelijk  toegekende  rechten  voor  zover  deze   over  het  hoofd  dreigen  te  worden  gezien     o (3)  Verduidelijken  van  conflicten  en  belangentegenstellingen    Door  het   beklagrecht  wordt  het  mogelijk  om  conflicten  die  zich  kunnen  voordoen  in   een  instelling    mogelijk  om  die  te  verduidelijken     o (4)  Op  spoor  komen  en  zo  mogelijk  herstellen  van  fouten    Gedetineerde   kan  bepaalde  dysfuncties  in  de  institutie  naar  voor  brengen      

95  

•

 

o (5)  Geldig  verklaren  van  motieven  voor  handelingen  en  beslissingen  van   functionarissen    Het  beklagrecht  is  niet  enkel  goed  voor  de  zwakkere   partij,  maar  ook  voor  functionarissen  (bewakers)    Door  het  feit  dat  er   een  dergelijek  ruimte  gecreëerd  wordt  om  te  praten    Functionarissen   staan  steviger  in  hun  schoenen     o (6)  Bevorderen  van  een  geordende  vorm  van  communicatie    Via   beklagcommissies  kan  beter  gecommuniceerd  worden     o Beklagrecht  is  autonoom  recht    ‘Het  autonome  recht  stelt  zich  kritisch  op  ten  aanzien  van  het   repressieve  recht,  dat  vooral  de  bestaande  orde  dient,  door  een   arsenaal  van  op  zich  zelf  staande  rechtswaarden  en   rechtsbeginselen  voorop  te  stellen  ter  beteugeling  van  willekeur  en   met  als  centraal  thema  de  ‘rule  of  law’’  (p.  16)    Het  rechtsburgerschap  blijft  bestaan,  ook  in  deze  instellingen     o Beklagrecht  werkt  ook  preventief    Door  het  feit  dat  functionarissen  in  de  ze  instellingen  weet  hebben   van  dergelijke  procedures,  zullen  zij  zich  voor  een  stuk  daar  ook  op   richten  (je  gedrag  kan  achteraf  ter  discussie  gesteld  worden,  je  kan   ter  verantwoording  worden  geroepen    Je  gedrag  aanpassen)     o Maar  Kelk  is  ook  bewust  van  een  aantal  bezwaren:    Het  is  strikt  individueel  van  aard    Een  individuele  geditneerde   die  zijn  klacht  bij  de  beklagcommissie  brengt  De  effecten  zullen   toegenseden  worden  op  die  individuele  gedetineerde    Aan  de   problematische  omgeving  zelf  zal  niets  veranderen    Taakverzwaring  voor  directie  en  personeel    Nieuwe  procedures,   motivering  van  beslissingen,  meer  papierwerk    Gevaar  voor  aantasting  van  een  informele  inrichtingssfeer    Risico   dat  door  het  formaliseren  en  juridiseren  van  deze  relaties,  dat  de   spontaniteit  verdwijnt  tussen  de  fucntionaris  en  de   geïnstitutionaliseerde     Autonoom  recht  vs.  totale  institutie  als  gummiebal   o Kelk  houdt  echter  vast  aan  de  waarde  van  het  autonome  recht:    ‘Een  juridisch  ‘harde’  procedure  moge  op  zich  zelf  risico’s  in  zich   dragen,  bijvoorbeeld  van  verharding  van  het  inrichtingsklimaat,   anderzijds  is  de  afdwingbaarheid  van  juridisch-­‐behoorlijk   handelen  en  beslissen  en  niet  het  minst  de  preventieve  werking  die   ervan  kan  uitgaan  op  de  functionarissen,  van  niet  te  onderschatten   betekenis’  (p.  22)    Afweging  tussen  de  voor-­‐  en  nadelen      ‘Wij  dienen  ons  buitendien  te  realiseren,  dat  de  totale  institutie  –   als  een  gummiebal,  die  na  te  zijn  ingeknepen  terugspringt  –  de   neiging  heeft  steeds  weer  in  oude  ‘natuurlijke’  eigenschappen  en   patronen  terug  te  vallen  als  niet  bij  voortduring  en  met  grote   alertheid  van  buiten  af  wordt  gehamerd  op  de  realisering  van  recht  

96  

en  rechtsbeginselen’  (p.  23)    Het  moment  dat  het  recht  de   instelling  zou  verlaten,  zal  de  instelling  weer  zijn  oorspronkelijke  -­‐ niet  zo  koosjere-­‐  vorm  aannemen          

 

97  

(Laatste  les)     Terugblik  leerstof     Over  het  examen:   • Dinsdag,  11  juni  2013,  9h,  NB  II   • Schriftelijk  +  gesloten  boek     • Maximum  2  uur   • Kennis-­‐  en  inzichtvragen     Vragen  examen  rechtssociologie  Examen  2012     • Ligt  het  onderscheid  tussen  manifeste  en  latente  functies  van  het  recht  toe  aan  de   hand  van  Aubert  –  huishoudelijk  personeel?  (Heel  blad    Grote  vraag  5  punten)     • Macauley:  “you  can  settle  any  dispute  if  you  keep  lawyers  and  accountants  out  of   it  ?  Waarom  is  deze  uitspraak  illustratief  voor  de  centrale  boodschap  van   Macauley  (Max  halve  pagina    2punten)     • Begrippen    Licht  toe  (Per  begrip  1  punt  (normaal  3)   o Neutralisatietheorie   o Procedurele  rechtvaardigheid     • Som  de  4  basisprincipes  op  van  social  engineering  en  geef  er  dan  3  kritische   kanttekeningen  bij  (5  punten)   o (podgorecki)     • Toegepaste  vraag    Uitbreiding  van  de  minnelijke  schikking  (Actua!)     Klassejustitie  (Heel  blad    Grote  vraag  5  punten)   o Gallanter     Enkele  voorbeeldvragen:   • Waar  ligt  volgens  Koen  Raes  de  meerwaarde  van  de  rechtssociologie  voor  het   onderwijs  in  de  rechten?   • Tot  op  zekere  hoogte  werkt  Adam  Podgorecki  verder  in  de  traditie  van  Roscoe   Pound.      Juist  of  fout?    Waarom?   • Constantijn  Kelk  vergelijkt  totale  instituties  met  gummieballen.    Waar  komt  deze   vergelijking  vandaan?    Welke  rol  speelt  het  recht  in  zijn  verhaal?   • Stewart  Macaulay  stelt  vast  dat  contracten  vaak  niet  nodig  én  niet  wenselijk  zijn.         Licht  dit  toe.   • Geef  drie  kritische  kanttekeningen  bij  de  visie  op  recht  als  ‘social  engineering’.   • Soms  wordt  wel  eens  gesteld  dat  wetten  zoals  worsten  zijn.    Wat  wordt  hiermee   bedoeld?    Hoe  kan  de  rechtssociologie  hieraan  verhelpen?   • Hoe  kunnen  we  de  opmerkelijke  stijging  van  het  aantal  afgestudeerde  juristen   sinds  1970  verklaren?   • Over  welke  voordelen  beschikt  de  repeat-­‐player  in  vergelijking  met  de  one-­‐ shotter?    Noem  er  zes.  

 

98  

Slachtoffer  van  verkeersongelukken  die  moeten  procederen  tegen   verzekeringsmaatschappijen  zullen  vaak  het  onderspit  delven.    Interpreteer  dit   aan  de  hand  van  de  analyse  van  Marc  Galanter.   • “Gelijk  hebben  is  niet  hetzelfde  als  gelijk  krijgen”.      Licht  deze  uitspraak  toe  aan   de  hand  van  de  zaak  McKleskey  v.  Kemp  (1987).   • Volgens  A.A.G.  Peters  is  de  belangrijkste  taak  van  het  strafrecht  niet  ‘policing   society’  maar  wel  ‘policing  the  police’.    Wat  bedoelt  hij  hiermee?    Hoe  werkt  dit   door  in  de  visie  op  recht  van  Constantijn  Kelk?     Vragenronde  (>  Minerva,  12/5,  17h)   • “In  de  tekst  van  Aubert  wordt  er  gesproken  over  manifeste  en  latente  functies   van  de  wet  op  het  huishoudelijk  personeel  van  1948.  De  manifeste  functie  van  die   wet  was  het  verbeteren  van  de  (rechts)positie  van  de  dienstbode.  Het  is  me   echter  niet  helemaal  duidelijk  wat  nu  de  latente  functie(s)  is/zijn...  Vanuit  mijn   notities  uit  de  les  zou  ik  denken  dat  het  gaat  om  de  compromissen  in  het   parlement,  maar  de  tekst  lijkt  het  juridisch  taalgebruik  en  wetgeving  &   groepsconflicten  als  latente  functies  aan  te  geven.  Uit  mijn  nota's  blijkt  dat  die  2   gegevens  redenen  zijn  (samen  met  het  feit  dat  het  doelpubliek  niet  is  bereikt)   waarom  de  manifeste  functie  in  dit  geval  gefaald  heeft.    Wie  kan  hierin   duidelijkheid  scheppen?”   o Je  hebt  eigenlijk  impliciet  de  invloed  van  Merton  in  de  analyse  van  Aubert   o Manifeste  functies    Beoogde  gevolgen  van  de  wetgeving,  openlijk   bediscussieerd   o Latente  functies    De  onderliggende  functies  die  vervuld  worden  maar   die  eigenlijk  niet  openlijk  bediscussieerd  worden     o Het  doel  van  de  wegeving  op  het  huishoudelijk  personeel      Manifest  op  gericht  om  de  positie  van  de  dienstboden  te  verbeteren    Manifeste  functie  wordt  niet  vervuld    Redenen   • Juridisch  taalgebruik  is  één  van  de  obstakels  om  de   manifeste  functie  te  realiseren   • Nog  andere  obstakels   o Eigenlijk  geen  handhavingsapparaat  voorzien    Waar  zit  dan  de  latente  functie?   • Omdat  je  met  bepaalde  conflicten  zit  in  de  samenleving     Kan  wetgeving  toewerken  naar  compromissen   • P  61  bovenaan    Deze  (latente  functie)  …   • P  66  !!       • “Wat  bedoelt  Marc  Galanter  juist  met  de  term  'litigation'?  Hij  gebruikt  dit  woord   zeer  vaak  in  de  tekst,  kan  dit  verduidelijkt  worden?  Ik  kan  er  mij  iets  bij   voorstellen,  maar  dat  is  niet  voldoende  om  het  goed  te  begrijpen.”   o Lastige  term       o “Litigation  vat  ik  op  in  de  ruimste  zin”    Hij  geeft  er  als  het  ware  een   eigen  invulling  aan    Zowel  het  procederen  voor  rechtbanken  (de  beperkte  betekenis)     Opentrekken    Ook  de  hele  schemertoestand  van  dreigen  met  een   rechtzaak   •

 

99